Sprovë Për Një Portret Të Zija Çelës
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ISSN 2708-4876 E PËRJAVSHME LETRARE KULTURORE Themelues ♦ Kryeredaktor BUJAR HUDHRI E SHTUNË, 20 MARS 2021. NUMËR 122. VITI IV I BOTIMIT. ÇMIMI 50 LEKË. WWW.EXLIBRIS.AL EMAIL: [email protected] BOTIM I ONUFRI SHPK Zija Çela është nga shkrimtarët e paktë te ne që ka arritur të krijojë autorësi, që domethënë se vepra e tij i ka shenjat e njohjes, ka emblemën e saj. Për të arritur në këtë pikë, kur shkrimtari krijon një opus letrar përfaqësues, Zija Çelës i është dashur të identifikojë dhe të konsolidojë rrethin tematik të veprave të tij, të identifikojë postulatet e veçanta autori- ale, të jetë vetja e tij dhe të mos i ngjajë askujt. NË 75-VJETORIN E LINDJES SË SHKRIMTARIT Sprovë për një portret të Zija Çelës Nga Mehmet Kraja (fq. 2-4) DIANA KASTRATI: Katër botime të reja të Qendrës së Studimeve dhe Publikimeve për NGA NAIMI TE ENVERI? Arbëreshët VLERËSIMI I RIVLERËSIMIT (fq. 9) TË HISTORISË SË RE TË Romani i Ridvan Dibrës në Francë SHQIPTARËVE NGA ISA BLUMI Artan Hoxha Ph. D. Jehona e një legjende (fq. 5) Në këtë punim, Blumi bën një përpjekje për të Nga Gëzim Puka rishkruar historinë e Shqipërisë jashtë paradigmës (fq. 12) nacionaliste, sipërmarrje kjo që meriton vlerësim. Gjithashtu, ai me mjaft mprehtësi e lidh programin Frano Kulli nderohet me çmimin 170 vjetori i lindjes së centralizues dhe modernizues të Tanzimatit në "P. Zef Pllumi" për veprën më të nobelistit Jorgos Seferis Perandorinë Osmane me atë të PKSh-së... mirë në publiçistikë. (fq. 11) Nga Rudolf Marku BIBLIOTEKË Vëllimi i poetit Sokol Zekaj Romani "Zonja Bovari", Shkëlzen Halimi Poezia si përulësi një përkthim i ri, botuar nga Ombra GVG Muzeu i pritjes (fq. 19) Nga Stefan Çapaliku GUSTAV FLOBERI Krist Guralumi (fq. 18) (fq. 8) Poezi "Prilli i hidhur" i Bardhyl Londos NË GJYQ (fq. 22) Flurans Alia (fq. 18) Arratisja nga absurdi dhe Dy tregime depresioni shoqëror Esmeralda Shpata (fq. 17) Fitore të vogla Nga Emrie Krosi (fq. 7) Rexhep Ferri (fq. 16) Me zotin e gjumit Botimet "Polis" me një roman të ri "Si një frymëmarrje" PASTHËNIE E LIBRIT (fq. 15) Nga FERZAN OZPETEK "NGADALËSIA" TË KUNDERËS, BOTIM I SH. B. DITURIA ERMIR NIKA: Me romanet e Petro Markos dhe Kadaresë, letërsia Romani ku asnjë fjalë shqipe mundi të lidhte kontaktet e humbura me letërsinë europiane nuk do të ishte serioze dhe atë botërore Bisedoi Andreas Dushi Nga François Ricard (fq. 10) (fq. 20) 2 ExLibris | E SHTUNË, 20 MARS 2021 (Në 75-vjetorin e lindjes së shkrimtarit) SPROVË PËR NJË PORTRET TË ZIJA ÇELËS Nga Mehmet Kraja Kanë kaluar më shumë vite nga takimi im i parë me prozën e Zija Çelës. Ishte një numër i letrare, siç ishte realizmi socialist, nuk do ta për- është shkrimtar që materializon në letërsi ndry- kufizuar tregimesh, botuar atëbotë në Kosovë, që jetojë si çorientim. Përkundrazi. Përparësitë e shimet substanciale në botën shqiptare. më nxitën kureshtjen dhe më pas më bënë lexues braktisjes së kësaj shkolle letrare dhe fuqizimin e Po në këtë kuadër, do theksuar se intensifikimi të pasionuar të veprës së tij. Për këto vite, unë pluralizmit të metodave dhe shkollave letrare, ai i komunikimit ndërmjet shqiptarëve nuk do të kam lexuar pothuajse çdo gjë që ka shkruar Zija do ta materializojë me veprat e tij më të arrira, që krijojë disfavore për këtë shkrimtar, siç ndodhi Çela, duke përfshirë edhe ato vepra që kohësisht domethënë se Zija Çela as në kohët më të liga nuk me disa autorë të tjerë, qoftë në Shqipëri e qoftë shkojnë më larg se takimi im i parë me botimin ishte rob i konventave dhe kufizimeve. në Kosovë. Arsyeja është e thjeshtë: Zija Çela e Prishtinës. Megjithatë, përshtypjen e takimit të Me këtë prirje shumë vjet më parë e kam lexu- ishte rritur më shumë dhe ishte më mendjeha- parë me prozën e tij do ta mbaj në kujtesë gjatë gjithë kësaj kohe: një shkrim pasionant, jashtëza- ar romanin e tij “Mali i tejdukshëm” dhe, nga kjo pur se ç’mund të lejonin kufizimet dhe ndasitë në konisht i zhdërvjelltë, me frazë të gdhendur, i fry- distancë kohore, e them me bindje se ky roman hapësirën tonë letrare. Ai do të lexohet njësoj si mëzuar, i sinqertë, i ndërtuar mbi një njohje të është paralajmërim i hershëm nëse jo i rënies së në Shqipëri e si në Kosovë, si në Tetovë dhe si në mirë të strukturës tekstore dhe kompozicionale realizmit socialist dhe të sistemit që e mbante Ulqin. të prozës. atë, atëherë gjithsesi një shenjë paralajmëruese e Leximi i vazhdueshëm i veprës së Zija Çelës “liberalizimit” të tij, nëse mund të thuhet kështu. 2. nuk më ka larguar nga përshtypja e parë, mirë- Ndryshe as që mund të ndodhte, sepse, sikundër Për arsye kryekëput letrare, do të përsëris po tani gjërat kanë filluar të komplikohen deri në do të vërtetohet më vonë, shkrimtarëve si Zija këtu disa të dhëna biografike dhe bibliografike të atë shkallë, sa e kam të vështirë të përmbledh në Çela nuk u pritet dot një kostum për të gjitha Zija Çelës. Të shumtë janë ata që kanë thënë dhe një frazë përshtypjet e mia, sa herë lexoj një libër stinët. Shikuar nga ky këndvështrim, Zija Çela thonë se biografia e shkrimtarit është vepra e tij. të këtij shkrimtari. Sepse tani vepra e tij është Por shkrimtari ka një jetë, të cilën duhet ta jetojë polivalente dhe shumëdimensionale, kërkon për ta realizuar atë vepër. Jetëshkrimi i Zija Çelës, analizë të hollë tekstore dhe tematike, kërkon si i shumë shkrimtarëve të tjerë, është pararendës lexim të përqendruar dhe njohje teorike. i veprës së tij, me ndryshimin që ndonjëherë ku- fizohet me fatalitetin e përkundërt: se shkrimtari 1. bën jetën për të shkruar veprën. Zija Çela nuk i ka shtuar kërkesat vetëm ndaj Së pari Shkodra. Zija Çela ka lindur në Shkodër meje, i ka shtuar kërkesat ndaj lexuesit shqiptar (25 mars 1946), por këtë qytet, si topos, nuk do ta në përgjithësi, sepse nëse do ta ndjekë shkrim- gjeni shpesh në veprën e tij. Në vend të kësaj, do tarin, lexuesi duhet të jetë i vetëdijshëm se të gjeni një mori pa fund reminishencash, detaje, aventura e leximit është aventurë e njohjes, se konfigurime ambientale, karaktere personazhe- aventura e njohjes është aventurë e dijes. Edhe sh, në përgjithësi lëvizje të panelit të shkrimta- përkundër faktit se ne nuk mund të bëjmë një rit që nxjerrin në sfond tiparet shënjuese të këtij matje të saktë, unë shpreh bindjen time të thellë mjedisi. Janë mijëra detaje të paemëruara, të se këto fenomene qëndrojnë në lidhshmëri me zhvendosura në hapësira të tjera të rrëfimit, por njëra-tjetrën: rritja e Zija Çelës në letërsinë që e kanë gjenezën në arkitekturën e kujtesës së shqipe është imanencë e kësaj letërsie, është rrit- fëmijërisë. Sikundër do të vërejmë, Zija Çela në je e kërkesave të lexuesit shqiptar. veprat e tij, veçmas në ciklin e romaneve më të Edhe një gjë duhet pasur parasysh: Zija Çela mira, ndërton subjekte metaforike, një mikrokoz- identifikohet si shkrimtar përfaqësues i letërsisë mos imagjinar, i cili në dukje të parë është i mbin- shqipe në kohën kur, në mileun shqiptar, ndodhin dërtuar vetëm përmes imagjinatës dhe fantazisë. ristrukturime dhe përmbysje të mëdha. Ndryshe Mirëpo arkitektura e kësaj bote imagjinare në nga shumë shkrimtarë të kësaj periudhe, të cilët esencën e saj është botë e fëmijërisë, e trysnisë nuk arrijnë t’i kapin këto rrjedha, me Zija Çelën që vjen nga kujtesa e shtresuar dhe që nuk hiqet do të ndodhë një fenomen tjetër: ai do të jetë në kurrë nga mendja e njeriut. Përveç kësaj, është krye të shkrimtarëve shqiptarë që, në pikëpam- edhe një element tjetër që hyn pandjeshëm në ve- je letrare, nuk e traumatizon rënia e një sistemi për nga jeta e shkrimtarit: një fëmijëri e rëndë, e vlerash dhe ngritja e një sistemi të ri vlerash. vështirë, gati e pamundshme, e cila ka prodhuar Ai do të jetë në krye të radhës së shkrimtarëve ndjeshmërinë e tejskajshme për fatet njerëzore. shqiptarë, i cili rënien e një shkolle dhe metode Zija Çela në romanet e tij vendos baraspesha ExLibris | E SHTUNË, 20 MARS 2021 3 sociale, nëse mund të thuhet kështu, për të ci- rit. Ai mund të rrinte aty ku ishte, t’i jepte lexue- lat ai mund të mos jetë i vetëdijshëm, sepse këtë sit shqiptar vepra të arrira, t’i siguronte vetes nuk e bën me prirje botëkuptimore, ose diçka e një komoditet të të qëndruarit horizontal dhe të tillë. Autorit kjo i buron vetëvetishëm, sepse ës- vazhdonte të ishte i lavdëruar nga kritika, sepse htë pjesë e subkoshiencës së tij, e shtresimeve si autor ai tashmë kishte dëshmuar një nivel të të ndërdijshme, të cilat në vepër reflektojnë hu- lakmueshëm të kultivimit të prozës. Këtë nivel ai manizëm pothuajse deri në vuajtje për njeriun si vazhdonte ta dëshmonte edhe me veprat e reja. individ dhe për njerëzimin në përgjithësi. Nëse Por, në vend të kësaj, Zija Çela bën një lëvizje i referohemi Frojdit, duke marrë në konsideratë befasuese: rimerr në dorë përvojën dhe potencia- këtë fëmijëri të vështirë, ai kishte dy zgjidhje: ose lin krijues, e rigjallëron kreativitetin dhe i futet të bëhej shkrimtar humanist, ose mizantrop. Zija një aventure të re, shkruan romanin “Las Varre- Çela zgjodhi më të mirën. zas”. Me këtë vepër Zija Çela u kthehet majave të Vijnë këtu, pastaj, fakte të tjera të jetës së letërsisë, atje ku nuk mund të arrijnë dhe të shke- shkrimtarit. Pas studimeve për gjuhë dhe letërsi, lin shumë autorë. Me këtë roman, Zija Çela bën ai u caktua të ushtronte detyrën e mësuesit në të ditur se ka ende potencial të pashfrytëzuar, se Krumë, në rrethin e Hasit.