553098 (1).Pdf
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ TÜRK İNKILÂP TARİHİ ENSTİTÜSÜ CUMHURİYET HALK PARTİSİ VİLAYET/İL KONGRELERİNİN PARTİ POLİTİKALARINA ETKİLERİ (1930-1950) Doktora Tezi Sezai Kürşat ÖKTE Ankara-2019 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ TÜRK İNKILÂP TARİHİ ENSTİTÜSÜ CUMHURİYET HALK PARTİSİ VİLAYET/İL KONGRELERİNİN PARTİ POLİTİKALARINA ETKİLERİ (1930-1950) Doktora Tezi Öğrencinin Adı Sezai Kürşat ÖKTE Tez Danışmanı Prof. Dr. Temuçin Faik ERTAN Ankara-2019 ÖZET Cumhuriyet Halk Partisi, 9 Eylül 1923’te Türkiye’de cumhuriyetin ilanından hemen önce kurulmuş ve 1923-1950 yılları arasında 27 yıl süreyle iktidarda kalmıştır. Cumhuriyet dönemi başlangıcında ve 1945-1946 yılları arasında çok partili siyasal hayata geçişte önemli bir rol oynayan CHP; ülke yönetimini 1950’de Demokrat Parti’ye devretmiştir. Dolayısıyla CHP, Türk Siyasi Tarihi’nin bu sürecinde; ülkede yaşanan siyasal, sosyal, iktisadi ve kültürel bütün gelişmelerin yönlendiricisi olmuştur. Türkiye Siyaseti’nde böyle önemli bir konuma sahip olmakla beraber, kendi iktidarından sonra yaşanan siyasal gelişmeleri, kurulan siyasal parti ve kurumları da etkilemiştir. Bu nedenle Türkiye Cumhuriyeti Tarihi üzerine yapılan birçok araştırmanın da başlangıcında ve günümüze kadar gelen süreçte, CHP bir şekilde yer almış, halen de almaktadır. Bu çalışmada; 1930-1950 yılları arasında, Cumhuriyet Halk Partisi’ne bağlı vilayet örgütlerinin, düzenlemiş oldukları kongrelerde görüşülüp, karara bağlanan ve parti merkez yönetimine iletilen hususların, parti politikalarına etkisinin olup olmadığı incelenmiştir. Çalışmanın temel sorunsalı; CHP tüzüklerinde, düzenlenmeleri ile ilgili çok detaylı bilgiler bulunan vilayet kongrelerine kimlerin katıldığı, nasıl cereyan ettiği, kongrelerde nelerin görüşüldüğü, merkeze yapılan taleplere nasıl bir tepki gösterildiği, taleplerin karşılanma durumunun neye göre değiştiği, bölgesel sorunların neler olduğu, delege seçimlerinin nasıl yapıldığı gibi henüz cevabı bilinmeyen hususların tespit edilmesidir. Vilayet kongrelerine bağlı olarak, parti içi demokrasi ve siyasal katılım prensiplerinin gerçekleşme durumu da araştırılmıştır. Bunun yanında; 1919-1923 yılları arasındaki CHP’nin kuruluş evresini de içinde barındıran, Atatürk ile İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı dönemlerini kapsayan ve 1950 yılında iktidarın DP’ye devri ile sonlandırılan çalışmada, Türkiye’nin iç ve dış siyasi, sosyal, kültürel ve iktisadi gelişmeleri ana hatlarıyla yer almaktadır. Böylece söz konusu gelişmelerin, bölgesel özellikleri dikkate alınarak seçilmiş vilayetler üzerindeki etkileri de ortaya konulmaya çalışılmıştır. Anahtar kelimeler: Cumhuriyet Halk Partisi, CHP Vilayet Kongreleri, Atatürk ve CHP, İsmet İnönü ve CHP, CHP’de Siyasal Katılım ve Parti İçi Demokrasi. i ABSTRACT Republican People’s Party (CHP) was founded in September 9 th, 1923, just before proclamation of the republic in Turkey and remained in power for 27 years between 1923 and 1950. CHP, having an important role at the start of the republic period and transition to the multi-party political period between 1945 and 1946, transferred the state government to Democrat Party in 1950. Consequently, CHP became the leader of all developments, political, social, economic, and cultural, encountered in the country, in this period of the Turkish political history. With having such an important position in the Turkish politics, she affected the political developments, political parties and institutions established after her ruling. Because of this, CHP took part somehow and still takes in the beginning of a lot of studies made on the history of Turkish Republic and in the period to day. In this study, it is researched whether the issues, negotiated and decided in the congresses organized by the provincial organizations of the Republican People’s party and conveyed to the party headquarters of the party, had an effect on the party policies or not between 1930 and 1950. The basic problematic of the research is determining the issues, the answer of which is not known yet, such as who participated in the provincial congresses, of which there are very detailed information related with the organization in the CHP by laws, how they took place, what were negotiated in the congresses, how the requests to the headquarters were reacted, the situation of meeting the requests varied depending on what, what where the regional problems, how the delegate election was done. Depending on the provincial congresses, the realization situation of the in-party democracy and political participation principles are also studied. In addition, on this, in the research, containing the foundation stage of CHP between 1919 and 1923, covering the presidency periods of Ataturk and Ismet Inonu and ended with the cession of power to DP in 1950, the domestic and foreign political, social, cultural and economic developments of Turkey are outlined. It is tried to reveal the effects of the developments in question on the selected provinces, by taking the regional characteristics into account, by this way. Keywords: Republican People’s Party, CHP Provincial Congresses, Ataturk and CHP, Ismet Inonu and CHP, Political Participation and In-Party Democracy in CHP. ii ÖNSÖZ Bu çalışmada, Cumhuriyet Halk Partisi taşra teşkilatının en üst kademesi olan vilayetlerde düzenlenen kongrelerde alınan kararların, parti politikalarına etkisinin olup olmadığı araştırılmıştır. Bunun için; Ankara, Antalya, Bursa, İstanbul, İzmir, Kars, Malatya, Maraş, Samsun, Seyhan/Adana vilayetlerinde 1930-1950 yılları arasında gerçekleştirilen 92 Vilayet Kongresi incelenmiştir. Kongrelerde oluşan kararlara ilişkin uygulamalar ise; CHP’nin 1927-1947 yılları arasında düzenlemiş olduğu kurultaylar ve grup toplantılarına ait tutanaklar, TBMM Zabıt Cerideleri ile Resmi Gazete’den yararlanılarak, tarih kronolojisi esasına bağlı kalınmak suretiyle analiz edilmiştir. İnceleme, geniş bir arşiv ve yerel gazete taramasına dayanmaktadır. Bilindiği üzere CHP, Türkiye’de cumhuriyetin ilanından bir buçuk ay önce 9 Eylül 1923’te kurulmuş ve 1923-1950 yılları arasında 27 yıl süreyle iktidarda kalmıştır. Cumhuriyet Dönemi Türk Siyasi Tarihi’nin başlangıç evresinde ve 1945-1946 yılları arasında çok partili siyasal hayata geçişte önemli bir rol oynamıştır. Ülke yönetimini 1950’de Demokrat Parti’ye devrettiği bu süreçte CHP; siyasal, sosyal, iktisadi ve kültürel bütün gelişmelerin yönlendiricisi olmuştur. İktidarından sonraki siyasi hayatı da etkilemiştir. CHP’nin Türk siyasetindeki yeri, önemi ve dönemsel özellikleri, bazı vilayetlerdeki teşkilatlanma ve faaliyetlerine ilişkin pek çok çalışma bulunmaktadır. Yapılan araştırmanın kendine özgü yanı ise Türk Siyasi Tarihi’nin 1930-1950 kesitindeki CHP iktidarı döneminde, en iyi örnek oluşturacağı değerlendirilerek seçilmiş vilayetlerde, henüz dile getirilmemiş hassasiyetlerin, ihtiyaçların, yerel yönetim çalışmalarının, gün yüzüne çıkarılması ve parti yönetiminin ürettiği çarelerin ortaya konulmasıdır. Anılan dönem içerisinde; yerel parti yönetimlerinin merkezle olan ilişkileri, halkın siyasete katılımı, parti içi demokrasinin sağlanması; merkez yönetimin iç ve dış siyasi, ekonomik, sosyal gelişmelere bağlı olarak geliştirdiği çözüm yöntemleri incelenmiştir. CHP tüzüklerinde, düzenlenmeleri ile ilgili çok detaylı bilgiler bulunan vilayet kongreleri nasıl cereyan etmektedir? Kimler katılmaktadır? İdare heyetleri kimlerden oluşmaktadır? Hangi konular görüşülmektedir? Merkeze yapılan talepler nelerdir? Merkez bu taleplere nasıl bir tepki göstermektedir? Taleplerin karşılanma durumu nedir, neye göre değişmektedir? Bölgesel sorunlar nelerdir? Delege seçimleri nasıl yapılmaktadır, iii delegelerde hangi özellikler aranmaktadır? Bunların bütçeleri nedir, nasıl denetlenir? CHP’nin Türkiye genelindeki vilayet kongreleri için bunlara benzer daha birçok sorunun cevabı henüz belli değildir. Bu sorunsalların çözümlenmesine yönelik olan araştırmanın, incelenen dönem itibarıyla Türk Siyasi Tarihi’ne de katkısının olacağı değerlendirilmektedir. Çalışma; giriş, sonuç, kaynaklar, ekler hariç üç ana bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde öncelikle tez içerisinde geçen bazı kavramlar ve kuramsal sorunlar tartışılmıştır. “Yöntem ve Kaynak Tahlili” başlığı altında, böyle bir araştırmaya neden ihtiyaç duyulduğu, incelenen vilayetlerin hangi esaslara göre belirlendiği, 1930-1950 tarih aralığının seçiminde hangi faktörlerin dikkate alındığı, çalışma esnasında nasıl bir yöntem izlendiği açıklanmakta ve bazı kaynakların tahlili yapılmaktadır. “Tarihsel Arka Plan” da ise; Fransız Devrimi’nden (1789) sonra Osmanlı Devlet yönetim sisteminde gerçekleşen siyasal değişimler, I. Dünya Savaşı (1914-1918) sonuna kadar olan dönemde incelenmiştir. Böylelikle, Ulusal Kurtuluş Mücadelesi’ne gidiş ve bu mücadele esnasındaki siyasal örgütlenme için bir alt yapı oluşturulması amaçlanmıştır. Birinci Bölümde; Halk Fırkası’nın kuruluş süreci ve İkinci Büyük Kongre dönemi ele alınmıştır. 1919-1923 yılları arasını kapsayan ilk kısımda; Ulusal Kurtuluş Mücadelesi esnasında oluşan tüm yerel ve bölgesel örgütlerin A-RMHC bünyesinde toplanması, TBMM’nin açılması ve faaliyete geçmesiyle cemiyetin A-RMHG’ye dönüşmesi ve Halk Fırkası’nın kuruluşu incelenmiştir. Böylece Halk Fırkası ile A-RMHC bağı ortaya konulmaya çalışılmıştır. İkinci kısımda; 1924-1927 yılları arasındaki gelişmeler, 1925 yılı İstanbul Vilayet Kongresi ve 1927 yılında yapılan CHF’nin İkinci Büyük Kongresi incelenmiş, fırkanın teşkilatlanmasıyla ilgili sorunlar araştırılmıştır. Bundan sonraki iki ana bölüm; vilayet kongre kararlarının Büyük Kurultaylarda gündeme getirilerek tartışılması,