Açiklamali Yönetim Zamandizini 1940 – 1949
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Kamu Yönetimi Araştırma ve Uygulama Merkezi : 3 Türkiye Cumhuriyeti İdare Tarihi Araştırması (TİDATA) AÇIKLAMALI YÖNETİM ZAMANDİZİNİ 1940 – 1949 Birgül Ayman GÜLER (Editör) Tekin AVANER Sonay Bayramoğlu ÖZUĞURLU Tayfun ÇINAR Can Umut ÇİNER Esra DİK Bülent DURU Nuray Ertürk KESKİN Ceren KALFA Barış ÖVGÜN Menaf TURAN Ankara, Aralık 2008 (c) AÜ SBF KAYAUM, Birgül A. Güler (Ed.) Açıklamalı Yönetim Zamandizini: 1940-1949 Türkiye Cumhuriyeti İdare Tarihi Araştırması (TİDATA) AÜ SBF Kamu Yönetimi Araştırma ve Uygulama Merkezi : 3 Ankara, 2008 Prof. Dr. Birgül Ayman GÜLER Araştırma Yöneticisi Tekin Avaner, Araştırma Yönetici Yrd. Yrd. Doç. Dr. Sonay Bayramoğlu ÖZUĞURLU Yrd. Doç. Dr. Tayfun ÇINAR Yrd. Doç. Dr. Nuray Ertürk KESKİN Dr. Bülent DURU Dr. Ceren KALFA Dr. Menaf TURAN Can Umut ÇİNER Esra DİK Barış ÖVGÜN ISBN: 978-975-482-799-6 1.Kamu Yönetimi 2. Türk İdare Tarihi 3. Cumhuriyet Tarihi 4. Yönetim Zamandizini I. Güler, Birgül Ayman (Ed.), II. Açıklamalı Yönetim Zamandizini: 1940-1949 Yayına Hazırlama: Serpil Hoşafçı Kapak Tasarım: Fikret Sarı Baskı Yeri: Ankara Üniversitesi Basımevi İncitaşı Sokak No: 10 06510 Beşevler / Ankara Tel: 0312 - 213 66 55 Basım Tarihi: 01.03.2009 Yayın Yeri: AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi KAYAUM Müdürlüğü Cebeci – Ankara Tel: (0312) 595 12 85 Eposta: [email protected] Site: http://kayaum.politics.ankara.edu.tr Bu çalışma Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Müdürlüğünce desteklenmiş ve Temmuz 2007- Aralık 2008 tarihleri arasında yürütülmüştür. II İÇİNDEKİLER Kısaltmalar.........................................................................................................V Sunuş................................................................................................................VII Kırklı Yıllarda Yönetim .....................................................................................1 Birgül Ayman GÜLER 1940: Savaşa Karşı Ulusal Korunma ..............................................................15 Nuray Ertürk KESKİN 1941: Kıtlık Yılında Milli Korunma Kanunu Uygulamaları ......................159 Bülent DURU 1942: “A’dan ‘Z’ye Bozuk Devlet”in Yeniden Yapılanması Girişimlerinin Yükselişi ve Düşüşü ...............................................................225 Tayfun ÇINAR 1943: “Kötü Günler Yılı”nın Bıçak Sırtı İdaresi .........................................357 Ceren KALFA 1944: Savaş Kıskacında Türkiye ve Askeri Yönetimde Kısmi Reform .....465 Menaf TURAN 1945: Dönüm Noktasında Türkiye ................................................................585 Tekin AVANER 1946: “Demokrasi”ye Kavuşma ....................................................................701 Can Umut ÇİNER 1947: Uluslararası İç Politika ........................................................................849 Barış ÖVGÜN 1948: Marshall Planıyla “Hür Dünya”ya Giriş............................................947 Esra DİK 1949: Siyasal Rota - Halkçılık ve Bağımsızlık Yerine Hür Teşebbüsçülük ve Amerikancılık...........................................................................................1061 Sonay Bayramoğlu ÖZUĞURLU Genel Kaynaklar...........................................................................................1155 Araştırmacılar Hakkında.............................................................................1167 Kişi Adları Dizini ..........................................................................................1179 III 1946 YILI: “DEMOKRASİ”YE KAVUŞMA ♠ Can Umut ÇİNER “Acaba Mustafa Kemal’in memleketinde bu kadar kısa zamanda istiklal anlayışı bu kadar kökten değişmeler mi geçirdi? Acaba bu memlekette Ürdün’dekine benzeyen bir is- tiklali soğukkanlılıkla karşılayacak olan kimseler mi türedi?”1 Sabahattin Ali İkinci Dünya Savaşı sonrasında Türkiye’de değişen siyasal ve toplumsal yapıya göre devletin rolü dönüşüm göstermiştir. Yeni toplumsal ve siyasal yapı, kendi kurumlarını ve politikalarını oluştururken, bu duruma uygun sınıfsal ilişki- ler ve onun en önemli parçalarından biri olan yönetimde değişiklikler gündeme gelmeye başlamıştır. 1946 yılı, savaş sonrası iktisadi yapının kırılganlığını yan- sıtması; yönetimde ve iktisat politikasında yeniden yapılanma çalışmalarının başlaması ve siyasette kavganın derinleşmesi bakımından bir milat olarak değer- lendirilebilir. Yine 1946, çok partili siyasete geçişi temsil eden seçimleriyle, Cumhuriyet tarihinin ilk devalüasyonuyla ve çalışma yaşamının örgütlenmesiyle de ayrıntılı incelemelere konu olmuş bir yıldır. 1946 yılının Cumhuriyet ve Ulus gazeteleri dikkatle incelendiğinde, iktidar ve muhalefet arasında yapılan tartışmaların bugün için de belli anlamlar taşıdığı söylenebilir. Bu dönemde, özellikle siyasetteki tartışmaları “demokrasi ve hürri- yet arayışı” olarak nitelendirenler çoğunluktadır. Tartışmaların özünde ve ru- hunda siyasetin, yönetimin, hukukun liberalleştirilmesi ve demokratikleştirilme- si vardır. Savaş sonrası dönemde özellikle demokrasi tartışmalarının şiddeti art- mış, Sabahattin Ali’nin deyimiyle ülkede “tam demokrasiye geçmenin sırası geldiği kanaatine” varılmıştır.2 Söz konusu demokrasi olunca da, Türkiye’nin demokrasi tercihinin hem bir nedeni, hem de bir sonucu olarak Amerika Birleşik Devletleri (ABD) etkisi belirlenmelidir. Bu tercihin kuşkusuz pek çok nedeni vardır, ancak bunlardan en önemlisi Sovyetler Birliği’nin 1945’den beri uygula- dığı saldırgan politikadır. Kısaca, savaş sonrası kurulan yeni dünyada Türki- ye’nin Amerika tercihi özellikle 1946’dan itibaren belirginleşmiştir. ♠ Arş. Gör., Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi. 1 Sabahattin Ali, “İstiklal”, Markopaşa Yazıları ve Ötekiler, Derleyen: Hikmet Altınkaynak, YKY, İstanbul 2002, s.107. (“İstiklal”, Markopaşa, 25 Kasım 1946) 2 Sabahattin Ali, “Tam demokrasi”, Markopaşa Yazıları ve Ötekiler, Derleyen: Hikmet Altınkaynak, YKY, İstanbul 2002, s.112-113. (“Tam demokrasi”, Markopaşa, 5. Sayı, 6 Ocak 1947) 1946 Yılı 701 Bu çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Birinci ve ikinci bölümde, II. Dünya Savaşı sonrasında Türkiye ve dünyanın durumuna kısaca değinilecek da- ha sonra 1946 yılında Türk kamu yönetiminin yapısı ve somut değişiklikleri in- celenecektir. Üçüncü bölümde 1946 yılının en önemli özelliklerinden biri olan çalışma yaşamının örgütlenmesi irdelenecektir. Son bölümde de iktisat politikası bağlamında 1946 yılı plan çalışmaları ve devalüasyon üzerinde durulacaktır. SAVAŞ SONRASINDA TÜRKİYE VE DÜNYA Savaş içerisinde çıkarılan Milli Korunma Kanunu’nun, Varlık Vergisi’nin ve Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nun toplum ve iktisadi durum üzerinde önemli etkileri olmuştur. Milli Korunma Kanunu ile hükümete ekonominin her alanında müdahale yetkisi verilmiş, bu da savaş ekonomisinin en önemli değiş- keni olmuştur. Varlık vergisi, haksız uygulamalara açık, birçok söylentiyi bera- berinde getirmiş ve başarılı olamamıştır. 3 “Çiftçiyi Topraklandırma yasası da büyük toprak sahiplerinin varlık vergisinden ötürü kırgın ve küskün ticaret ve sanayi burjuvazisinin saflarında yer almasına ne- den olmuştur. Böylece 1923’den beri CHP adı altında süre gelen asker-sivil bürok- rat, tüccar, sanayici ve büyük toprak sahiplerinin oluşturduğu koalisyon bozulmuş- tur.”4 Bozulan koalisyonla birlikte, egemen sınıflar ikiye ayrılmış, bir grup Cum- huriyet Halk Partisi (CHP) içinde yeniden yapılanma hareketi başlatmıştır. Bu dönemde Köy Enstitüleri ve sol oluşumlar engellenmeye başlamıştır.5 Diğer grup ise, hem devlete hem de CHP’ye yönelik eleştiri ve muhalefetini yoğunlaş- tırarak 7 Ocak 1946’da Demokrat Parti’yi (DP) kurmuştur. DP, kurulduğu ilk günden itibaren içinden çıktığı CHP’den farklı olduğunu iddia etmektedir. Eroğul’a göre DP’nin parti programının iki ana ilkesi vardır. Bunlardan birincisi hürriyetler ve iktisadi düzen açısından liberalizm, diğeri ise partinin kuruluş amacını oluşturan demokrasi görüşüdür.6 CHP ise DP’nin kuruluşunu “iyi niyet- lerle” karşılamıştır. Örneğin, Falih Rıfkı Atay çok partili siyasete olan inancını şu şekilde belirtmiştir: “Bir devrimin tutup tutmadığı, kökleşip kökleşmediği, demokratik şartları ne kadar yerine getirip getiremediği ile ölçülür. Ancak hürriyet içinde yaşayabilir bir rejim, gerçek yaşama inancını elde etmiş demektir.”7 DP’nin programında açıkladığı liberal politikalar CHP tarafından da benim- senmiştir. Buna göre 10-11 Mayıs’ta toplanan CHP 10. Olağanüstü Kongre- si’nde 3 nokta üzerinde değişiklik yapma kararı alınmıştır. Programının “yurttaş hakları” bölümünün dördüncü maddesinin c bendinde CHP’nin milletvekili se- 3 Tevfik Çavdar, Türkiye’de Liberalizm (1860-1990), İmge Yayınevi, Ankara 1992, s.219. 4 a.k.,s.220. 5 Korkut Boratav, Türkiye İktisat Tarihi 1908-1985, Gerçek Yayınevi, Altıncı Baskı, İstanbul 1998, s.75. 6 Cem Eroğul, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, İmge Yayınevi, 4. Baskı, Ankara 2003, s.31. 7 Falih Rıfkı Atay, Ulus, 7 Ocak 1946. 702 Yönetim Zamandizini çimlerinde tek dereceli seçime taraftar olduğu belirtilmiş ve Türkiye’de sınıf esasına dayalı cemiyetlerin kurulmasının önünü açacak 22inci madde de kaldı- rılmıştır. Parti Tüzüğünde ise 4üncü maddedeki “Değişmez Genel Başkan” sözü “Genel Başkan” olarak değiştirilmiştir. Ayrıca Genel Başkan’ın Büyük Kurultay tarafından dört yıl için parti milletvekilleri arasından seçileceği, ölüm, hastalık ve istifa gibi nedenlerde Parti Kurultayı’nın hemen toplanarak yeni bir Genel Başkan seçeceği belirlenmiştir.8 Eroğul’a göre CHP’nin DP gerginliği, aldığı tedbirleri aceleye getirmesi sonucunu yaratmıştır. Tek dereceli seçim kabul edilmesinin hemen ardından ge- nel seçimlerin