Devletin Kürt Politikasi Ve Kürt Hareketi (1945-1960)
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SİYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI DOKTORA TEZİ DEVLETİN KÜRT POLİTİKASI VE KÜRT HAREKETİ (1945-1960) Bilal NERGİZ 2502120523 TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. Mehmet Ö. ALKAN İSTANBUL-2019 ÖZ DEVLETİN KÜRT POLİTİKASI VE KÜRT HAREKETİ (1945-1960) Bilal NERGİZ Çalışmanın amacı, Türkiye’de çok partili hayata geçişten 27 Mayıs Darbesi’ne kadar olan süreçte, devletin Kürtlere yönelik politikasını ve Kürtlerin bu süreç içerisindeki duruşunu ortaya koymaktır. Tek parti yönetimi Kürt sorununa ortadan kaldırılması gereken pürüz gözüyle bakıyordu. Bu doğrultuda Kürtler, Cumhuriyet sonrası erken dönemde yok sayılmış, sürgün edilmiş ve asimilasyona uğramıştı. 1938’e gelindiğinde Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı Doğu toprakları, uygulanan güvenlik politikalarının sonucunda coğrafi anlamda Batı ile bütünleşmesini tamamlamıştı. 1923-1938 arası zayıf düşen Kürtler, 1945 sonrasında farklı bir devlet politikasıyla karşı karşıya kalmıştı. Çok partili sistemle birlikte Kürtlerin oyu partiler açısından önemli hale gelmişti. Devletin bu yeni dönemdeki amacı, Kürt sorununa çözüm bulmaktan ziyade muhalif sesleri eritme ve kendine benzetmeydi. Bunun yanında Doğu ile Batı’nın ekonomik bütünleşmesi hedefleniyordu. Yani ulusal pazar Doğu’ya nüfuz etmek istiyordu. Bütün bu süreçte, eğitim seviyesi artan yeni bir genç Kürt aydın sınıfı oluşmaya başlamıştı. Bunun yanında geçmişte sürgün yemiş bazı Kürtler siyasete giriyordu. 1945 sonrası dönem, format değiştiren Türkiye’nin Kürt meselesine yeni bir bakış açısıyla baktığı, fakat bu bakış açısının kendisinden önceki dönemden sadece kılıf olarak farklı olduğu, içerik olarak ulus-devlet mantığından farklı bir şey ihtiva etmediği bir dönemdi. Bu yıllarda Kürtlerin siyasete girdiğini ve bir Kürt aydın hareketinin var olduğunu görmekteyiz. Bu detaylar çalışmada gösterilmiştir. Bu doğrultuda 1945-1960 arası döneminin Kürt meselesi hem devlet hem de Kürtler açısından değerlendirilmiştir. Kürtlerin yoğun yaşadığı topraklara yönelik gerçekleştirilen yatırımlar ele alınmıştır. Ardından milletvekili ve yerel seçimleri, dönemin iki büyük partisi Demokrat Parti ve Cumhuriyet Halk Partisi seçmen davranışı açısından değerlendirilmiştir. Son olarak Kürt hareketinin 1945 sonrası nasıl ivme kazandığı gösterilmiştir. Anahtar Kelimeler: Kürt meselesi, milliyetçilik, azınlık, ulus-devlet, Kemalizm iii ABSTRACT Kurdish Policy of the State and Kurdish Movement (1945-1960) Bilal NERGİZ The aim of the study is to reveal the Turkish government’s policy towards Kurds and the position of Kurds in the process, starting from transition to a multi- party system until the May 27 coup d’état. The one-party administration was considering the Kurdish problem, as a roughness that must be eliminated. In this respect, Kurds were ignored, exiled and assimilated in the early post-Republic period. By 1938, the Eastern territories, where the Kurds were living intensively, had completed their integration with the West in a geographical sense as a result of the security policies implemented. The Kurds, who had fallen weakly between 1923 and 1938, faced a different state policy after 1945. In the multi-party system, the Kurds' tendency was important for the parties. The aim in the new period was not to find a solution to the Kurdish problem, but rather to dissolve the voices of opponent and assimilate. In addition, another goal was to ensure the economic integration of East and West. The national market wanted to penetrate the East. In the whole process, a new young Kurdish intellectual class was being formed. In addition, some Kurds, who had exiled in the past, entered politics. Post-1945 period is a period that the format changing Turkey was looking to the Kurdish problem with a new point of view, but it was a time when this perspective did not contain anything other than the logic of the nation-state as content. In these years, we see that Kurds entered politics and there was a Kurdish intellectual movement. These details are shown in the study. In this context, the Kurdish issue of the period between 1945-1960 was evaluated in terms of both the state and the Kurds. Investments in the lands where Kurds live intensively are discussed. Subsequently, deputies and local elections were evaluated in terms of voter behavior of the two major parties of the period, the Democratic Party and the Republican People's Party. Finally, it was shown how the Kurdish movement gained momentum after 1945. Keywords: (Kurdish Issue, nationalism, minority, nation-state, Kemalism) iv ÖNSÖZ Kürt meselesi ile ilgili geçmişe dair çalışmalar genellikle Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemini ve Cumhuriyet sonrası tek parti dönemini kapsamaktadır. Bu dönemlerin dışında 1960’lı ve 1970’li yıllar Kürt hareketinin yükselişi ve ortaya çıkışı olarak çalışmalara konu olmaktadır. Günümüze yakınlaştıkça meselenin ele alınma sıklığı artmaktadır. Fakat Kürt meselesi bağlamında 1945-1960 arası dönemden çok az bahsedilmektedir. Yerli ve yabancı kaynaklarda bu döneme dair olan bitenler ya yüzeysel olarak anlatılmakta ya da bu süreçten hiç bahsedilmemektedir. Hâlbuki 1960’lı yıllar ve sonrası dönemlerde oluşacak olan Kürt hareketinin tohumları bu dönemde atılıyordu. Çalışmanın tamamlanmasında emeği geçenlerden ilk teşekkürü on yıldır hocam olan ve danışmanlığımı yürüten Prof. Dr. Mehmet Ö. ALKAN’a etmem gerekiyor. Çalışmanın her kilit döneminde yol göstermesi ve bana güvenip “bunu yapacağına inanıyorum” demesi benim için çok önemliydi. Kendisine bana kattığı bütün tecrübeleri için teşekkür ediyorum. Yine uzun yıllardır tanıdığım ve ne zaman kapısını çalsam yardımcı olan Dr. Öğr. Üyesi Y. Doğan Çetinkaya’ya teşekkürü bir borç bilirim. Tez izleme komitesinde bulunan ve tavsiyeleriyle çalışmama katkı sağlayıp farklı bir bakış açısı kazandıran Prof. Dr. Elçin Macar’a ayrıca teşekkür ederim. Çalışmanın şekillenmesinde çok önemli rol oynayan ve bana zamanlarını ayıran Tarık Ziya Ekinci’ye, Mehmet Ali Aslan’a, Naci Kutlay’a ve Şakir Epözdemir’e minnettarım. Ayrıca çalışma sürecinde ricamı kırmayarak kaynaklarını bana açan Prof. Dr. Baskın Oran’ı unutmam mümkün değil. Yine kaynak bulmamda yardımlarını esirgemeyen İsmail Beşikçi’ye, Mehmet Bayrak’a ve Murat Bardakçı’ya teşekkürlerimi sunarım. Son olarak en büyük teşekkürü hayat arkadaşım Havva Nergiz’e etmem gerekiyor. Çalışmanın bitmesi adına ortaya koyduğu fedakârlıklar saymakla bitmez. Her daim kendi işini ikinci plana alması ve çalışmam için hep destek çıkması ömür boyu ödenemez bir diğerkâmlık örneğidir. İSTANBUL, 2019 BİLAL NERGİZ v İÇİNDEKİLER ÖZ…………………………………………………………………………………...iii ABSTRACT…………………………………………………………………………iv ÖNSÖZ………………………………………………………………………………v TABLOLAR LİSTESİ………………………………………………………….....xii KISALTMALAR LİSTESİ………………………………………………………xiii GİRİŞ………………………………………………………………………………...1 BİRİNCİ BÖLÜM MİLLİYETÇİLİK-AZINLIK KAVRAMI VE KÜRT HAREKETİ (1908-1938) 1.1. Kavramsal ve Kuramsal Çerçeve………………………………………………...4 1.1.1. Etnisite-Etnik Grup-Etnik Yapı-Etnik Kültür………………………………….4 1.1.2. Millet ve Milliyetçilik Türleri………………………………………….6 1.1.3. Milliyetçiliğin Üç Şekli…..………………………………………….................9 1.1.3.1. Duygu Olarak Milliyetçilik…………………………………………………..9 1.1.3.2. İdeoloji Olarak Milliyetçilik…......................................................................10 1.1.3.3. Toplumsal Hareket Olarak Milliyetçilik……………………………………11 1.1.4. Miroslav Hroch’un Üç Aşamalı Milliyetçiliği………………………………..11 1.1.5. Aydınlar ve Milliyetçilik……………………………………………...13 1.1.6. Milliyetçilikte Temel Yaklaşımlar...........................................……….14 1.1.6.1 İlkçi Yaklaşım……………………………………………….14 vi 1.1.6.2. Modernist Yaklaşım……………...…………………………15 1.1.6.3. Etno-Sembolcü Yaklaşım……………………………..…….16 1.2. Azınlık-Devlet İlişkisi…………………………………………………………..17 1.2.1. Uluslaştırma Kavramı………………………………………………...17 1.2.2. Ulus-Devlet ve Unsurları……………………………………………..19 1.2.2.1. Dil Unsuru…………………………………………………..21 1.2.2.2. Kültür ve Tarih Unsuru……………………………………..22 1.2.2.3. Soy Unsuru………………………………………………….22 1.2.2.4. Din Unsuru………………………………………………….22 1.2.2.5. Öteki Unsuru………………………………………………..23 1.2.3. Azınlık Kavramı ve Türkiye’deki Kürtler.……………………………23 1.2.4. Devletlerin Çeşitli Azınlık Politikaları……………………………….25 1.3. II. Meşrutiyet Sonrası Kürt Hareketi…………………......................................27 1.3.1. Kürt İdeolojisinin Doğuşu…………………………………………….27 1.3.2. Kürt Hareketinin Doğuşu……………………………………………..30 1.4. Kemalist Ulus Anlayışı ve Doğu Ayaklanmaları……………………………….32 1.4.1. Tek Parti Döneminde Kürtlüğe Bakış………………………………...35 1.4.2. Doğu Ayaklanmaları…………………………………………………36 1.4.2.1. Şeyh Sait Ayaklanması……………………………………...37 1.4.2.2. Ağrı Ayaklanmaları…………………………………………38 1.4.2.3. Dersim Olayı………………………………………………..39 vii 1.4.3. Tek Parti Döneminde Doğu Raporları………………………………..40 1.4.3.1. İskân Politikası……………………………………………...44 1.4.4. Umumi Müfettişlikler………………………………………………...47 1.4.4.1. Umumi Müfettişlerin Yetki ve Görevleri…………………...49 İKİNCİ BÖLÜM ÇOK PARTİLİ DÖNEMDE DOĞU VE DEVLET YATIRIMLARI (1945-1960) 2.1. Çok Partili Dönemde Değişen Doğu Politikası………………………………...51 2.2. 1945-1960 Arası Döneminin Ekonomik Toplumsal Yapısı……………………54 2.2.1. Doğu’nun Sosyo-Ekonomik Durumu………………………………...56 2.2.1.1. Aşiret Yapısı……………………………………………......58 2.2.1.2. Çok Partili Hayat Sonrası Doğu’da Ağalık ve Aşiret………60 2.3. 1945-1960 Arası Doğu İllerinde Devlet Harcamaları…………………………..64 2.3.1. Çok Partili Dönemde Doğu’da Ulaşım……………………………….65 2.3.2. 1950 Sonrası Doğu…………………………………………………...69 2.3.3. Doğu İllerinde Tarım…………………………………………………72 2.3.4.