Uchwała Nr XXII/147/2016 Z Dnia 23 Czerwca 2016 R

DZIENNIK URZĘDOWY WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO

Kraków, dnia 8 lipca 2016 r.

Poz. 4133

UCHWAŁA NR XXII/147/2016 RADY GMINY KLUCZE

z dnia 23 czerwca 2016 roku

w sprawie przyjęcia „Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami gminy Klucze na lata 2016 – 2020”

Na podstawie art. 87 ust. 3 ustawy z dnia 23 lipca 2003r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami / jedn. tekst Dz. U. 2014. 1446 z późn. zm./ oraz art. 18 ust. 2 pkt 15 ustawy z dnia 8 marca 1990r. o samorządzie gminnym / jedn. tekst Dz. U. 2016. 446/ Rada Gminy Klucze uchwala co następuje: § 1. 1. Przyjmuje się zaopiniowany przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie „Gminny Program Opieki nad Zabytkami gminy Klucze na lata 2016 – 2020”, stanowiący załącznik do niniejszej uchwały. 2. „Gminny Program Opieki nad Zabytkami gminy Klucze na lata 2016 – 2020” obejmuje obszar administracyjny gminy Klucze § 2. Wykonanie uchwały powierza się Wójtowi Gminy Klucze. § 3. Uchwała wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia w Dzienniku Urzędowym Województwa Małopolskiego.

Przewodniczący Rady Gminy Klucze

mgr Bogusław Paś Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 2 – Poz. 4133

Załącznik do Uchwały Nr XXII/147/2016 Rady Gminy Klucze z dnia 23 czerwca 2016 r.

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

Czerwiec 2016 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 3 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

1. Wprowadzenie ...... 2 2. Uwarunkowania prawne tworzenia programu opieki nad zabytkami ...... 3 3. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego ...... 4 3.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami ..... 4 3.2. Polityka w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami w dokumentach szczebla wojewódzkiego 10 3.3. Dokumenty szczebla powiatowego...... 13 4. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego ...... 18 4.1. Dokumenty programowe gminy ...... 18 4.2. Zarys historii przekształceń przestrzennych obszaru gminy ...... 22 4.3. Charakterystyka zasobów dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy ...... 27 4.3.1. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony ...... 27 4.3.2. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków ...... 32 4.3.3. Dziedzictwo niematerialne ...... 34 4.4. Stan zasobów obiektów zabytkowych ...... 36 4.5. Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy ...... 37 5. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego. Analiza szans i zagrożeń ...... 38 5.1. Mocne strony środowiska kulturowego ...... 38 5.2. Słabe strony ...... 38 5.3. Zagrożenia ...... 38 5.4. Szanse ...... 39 6. Założenia programowe ...... 39 6.1. Priorytety programu opieki ...... 39 6.2. Kierunki działań...... 40 6.3. Zadania ...... 40 7. Instrumenty realizacji programu opieki nad zabytkami ...... 41 8. Zasady oceny realizacji programu ...... 42 9. Źródła finansowania ...... 44 10. Literatura ...... 51

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 4 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

1. Wprowadzenie

Celem niniejszego opracowania jest określenie zasadniczych kierunków działań i zadań na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami w granicach administracyjnych gminy Klucze. Dokument ten nie stanowi aktu prawa miejscowego, lecz określa uwarunkowania i formułuje politykę w zakresie działań związanych z inicjowaniem, wspieraniem, koordynowaniem prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego, a także upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego gminy. Podstawą dla formułowania polityki w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego jest rozpoznanie zasobów dziedzictwa materialnego (tu bazą jest gminna ewidencja zabytków) oraz niematerialnego. Dla gminy Klucze w 2011 r. dokonana została weryfikacja zasobów obiektów zabytkowych znajdujących się dotychczas w ewidencji wojewódzkiej. Wykonywane zostały wizje terenowe, w wyniku których w porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków ustalona została lista obiektów przyjętych do gminnej ewidencji zabytków. Gmina Klucze położona jest w powiecie olkuskim przy północno-zachodniej granicy województwa małopolskiego. Od północy i zachodu graniczy z gminami województwa śląskiego: z gminą Pilica, gminą Ogrodzieniec, gminą Łazy oraz miastem Dąbrowa Górnicza, od południa i wschodu z gminami województwa małopolskiego: gminą Bolesław, Miastem Olkusz, gminą Olkusz i gminą Wolbrom. Obszar gminy obejmujący 11,9 tys. ha położony jest w obrębie makroregionu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, w mezoregionie Wyżyny Częstochowskiej. Gminę Klucze tworzy piętnaście sołectw: Bogucin Duży, Bydlin, Chechło, Cieślin, Golczowice, Hucisko, Jaroszowiec, Klucze, Kolbark, Krzywopłoty, Kwaśniów Dolny, Kwaśniów Górny, Rodaki, Ryczówek, Zalesie Golczowskie. Główne powiązanie komunikacyjne gminy stanowi droga nr 791 łącząca miasto Olkusz z Ogrodzieńcem i Zawierciem.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 5 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

2. Uwarunkowania prawne tworzenia programu opieki nad zabytkami Ochrona zabytków i opieka nad zabytkami należy, zgodnie z art. 7 ust.1 pkt 9 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t. j. Dz.U. z 2016 r. poz. 446), do zadań własnych gminy. Ustawa z dnia 23 lipca o opiece nad zabytkami i ochronie zabytków (t. j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1446 z póz. zm.) nakłada na lokalne organy samorządowe obowiązek:  uwzględniania ochrony zabytków i opieki nad zabytkami przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy,  prowadzenia gminnej ewidencji zabytków w postaci zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy, objętych wojewódzką ewidencją zabytków,  sporządzania gminnego programu opieki nad zabytkami.

Wymieniona wyżej ustawa definiuje pojęcia ochrony i opieki nad zabytkami w sposób następujący:  ochrona zabytków polega na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu zapewnienia warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, zapobieganie zagrożeniom mogącym powodować uszczerbek dla wartości zabytków, udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków, przeciwdziałania kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, kontrole stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu przestrzennym oraz pry kształtowaniu środowiska,  opieka nad zabytkiem sprawowana jest przez jego właściciela lub posiadacza i polega na zapewnieniu warunków naukowego badania i dokumentowania zabytku, prowadzenia prac konserwatorskich i robót budowlanych przy zabytku; zabezpieczenia i utrzymania zabytku i jego otoczenia w jak najlepszym stanie; korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz o jego znaczeniu dla historii kultury.

Przygotowanie i realizacja programu opieki nad zabytkami należy do ustawowych instrumentów samorządu, wprowadzonych art. 84-87 Ustawy z dnia 23 lipca o opiece nad zabytkami i ochronie zabytków (t. j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1446 z póz. Zm. ), w której określone zostały cele sporządzania programu opieki nad zabytkami oraz tryb jego sporządzania.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 6 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

Zgodnie z art. 87 ust. 1 w/w ustawy, wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza na okres 4 lat gminny program opieki nad zabytkami. Program opieki nad zabytkami przyjmuje Rada Gminy, po uzyskaniu opinii Wojewódzkiej Służby Ochrony Zabytków (w przypadku gminy Klucze: WSOZ w Krakowie). Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami definiuje cele programu opieki nad zabytkami jako:  włączenie problemu ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych (wojewódzkich, powiatowych, gminnych) wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju,  uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej,  zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenia do poprawy stanu ich zachowania,  wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego,  podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych,  wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami,  określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem zabytków,  podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.

3. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

3.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

Strategia rozwoju kraju 20201 to najważniejszy dokument określający cele strategiczne rozwoju kraju do 2020 r. wskazujący działania umożliwiające usuwanie barier rozwojowych, w tym słabości polskiej gospodarki, które uwidoczniły się przez kryzys gospodarczy. Jednocześnie dokument ten koncentruje się na potencjałach społeczno- gospodarczych i przestrzennych, które odpowiednio wzmocnione mają stymulować rozwój. Podstawą do realizacji celów rozwojowych kraju jest przywrócenie i zachowanie ładu przestrzennego przy uwzględnieniu zarówno potrzeb społecznych, gospodarczych,

1 Strategia rozwoju kraju 2020, Uchwała Nr 157 Rady Ministrów z dnia 25 września 2012 r. (poz. 882), Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, wrzesień 2012

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 7 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

środowiskowych, kulturowych, jak i kompozycyjno-estetycznych. W dokumencie zwrócono uwagę na to, że kultura jako czynnik rozwoju nabiera coraz większego znaczenia. Strategia nie zawiera wyodrębnionej problematyki ochrony i kształtowania zasobów dziedzictwa kulturowego. W dokumencie tym zagadnienia związane z ochroną zabytków i opieką nad zabytkami przewijają się w różnych obszarach strategicznych i celach. W obszarze strategicznym Spójność społeczna i terytorialna wskazuje się, że wspierany będzie rozwój infrastruktury społecznej — w tym infrastruktury kulturalnej — oraz działania na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego, co stanowi ważny czynnik rozwoju i podnoszenia atrakcyjności miast, a także wpływa na budowanie silnej pozycji konkurencyjnej ośrodków miejskich. W obszarze strategicznym Sprawne i efektywne państwo wskazuje się, że promowane będzie uczestnictwo w kulturze poprzez otwarty dostęp do zasobów cyfrowego dziedzictwa, rozwój infrastruktury kultury i kształcenie podstawowych kompetencji kulturowych, w tym umiejętności korzystania z mediów cyfrowych przez wszystkich obywateli. W miastach wspierane będą przede wszystkim działania zwiększające ofertę kulturalną, podczas gdy na obszarach wiejskich położony zostanie nacisk na poprawę dostępu do usług kulturalnych i ich jakość. Strategia rozwoju kraju zakłada, że wprowadzony zostanie system regulacji oraz decyzji, pozwalający m.in. na kontrolowanie procesów suburbanizacji, planowanie na obszarach rozwojowych i stosowanie planowania funkcjonalnego, uwzględniającego również aspekt społeczny oraz ochronę krajobrazu kulturowego. Duży nacisk położony został na potrzebę digitalizacji zasobów dziedzictwa narodowego i ich rozpowszechnienie. W obszarze konkurencyjna gospodarka, w zakresie celu bezpieczeństwo energetyczne i środowisko, Racjonalne gospodarowanie zasobami wskazuje się, że integracja aktywnej ochrony krajobrazów kulturowych i przyrodniczych ma być nośnikiem potencjału rozwoju.

Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 20302 stanowiąca najważniejszy krajowy dokument strategiczny dotyczący zagospodarowania przestrzennego określa m.in. politykę w zakresie dziedzictwa kulturowego. W dokumencie tym określone zostały następujące cele polityki przestrzennej oraz zalecane działania odnoszące się do dziedzictwa kulturowego Polski:  rewitalizacja historycznych i zabytkowych obiektów w celu wzmocnienia i wyeksponowania ich funkcji,  zabezpieczenie możliwości dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego w oparciu o zachowanie w dobrym stanie zasobów naturalnych, kulturowych i lokalnych walorów środowiska,

2 Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, przyjęta przez Radę Ministrów 13 grudnia 2011 r., Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2012.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 8 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

 zachowanie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, w tym najcenniejszych fragmentów przestrzeni przyrodniczej, w procesie trwałego rozwoju społeczno- gospodarczego przy aktywnym udziale społeczności lokalnych,  rozpoznanie i zachowanie charakterystycznych krajobrazów przyrodniczych i historycznych i związanych z nimi elementów symbolicznych o charakterze dóbr materialnych lub stanowiących część niematerialną dziedzictwa kultury oraz rozwój współczesnych krajobrazów kulturowych,  ochrona i wykorzystanie dla celów rozwojowych potencjału przyrodniczego, krajobrazowego i kulturowego warunkiem rozwoju obszarów wiejskich oraz zyskaniu dodatkowych źródeł dochodu poza rolnictwem  osiąganie specjalizacji dzięki wykorzystaniu dziedzictwa kulturowego, zasobów przyrodniczych i krajobrazowych, szansą dla rozwoju wielu obszarów wiejskich,  poprawa stanu budynków mieszkalnych i budynków użyteczności publicznej, ochrona dziedzictwa kulturowego, zapewnienie wysokiej jakości przestrzeni publicznych, poprawa transportu publicznego, itp. powinny zapewniać kompleksowe lokalne programy rewitalizacji, określenie w oparciu o jednolitą metodologię równorzędnych wartości przyrodniczych, krajobrazowych i zabytkowych obiektów kultury materialnej w celu stworzenia warunków do prowadzenia aktywnej polityki konserwatorskiej i promocyjnej w stosunku do tych zasobów, obejmującej określenie przestrzeni i obiektów poddanych ochronie lub wskazanych do ochrony na podstawie list obiektów i obszarów oraz prowadzenia monitoringu zachowania zasobów.

W Uzupełnieniu narodowej strategii rozwoju kultury na lata 2004-20203 przewidziano wśród instrumentów wdrożenia m.in. programy operacyjne. Należą do nich m.in.:  „Dziedzictwo kulturowe” - realizowany w ramach dwóch komplementarnych priorytetów: rewaloryzacja zabytków nieruchomych oraz rozwój kolekcji muzealnych. Podstawowym celem pierwszego priorytetu jest poprawa stanu zachowania zabytków, zwiększenie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego, kompleksowa rewaloryzacja zabytków, zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki, poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytków i ich dokumentacji, wreszcie zabezpieczenia zabytków, muzealiów i archiwaliów przed skutkami klęsk żywiołowych, kradzieżami i nielegalnym wywozem za granicę oraz na wypadek sytuacji kryzysowych i konfliktu zbrojnego. W ramach priorytetu rewaloryzacja zabytków nieruchomych kwalifikujące się zadania (projekty realizowane bez udziału środków europejskich) to: - rewitalizacja historycznych obszarów miejskich; - ochrona i zachowanie krajobrazu kulturowego wsi; - rewitalizacja, rewaloryzacja, konserwacja, renowacja, modernizacja i adaptacja na cele inne niż kulturalne historycznych obiektów i zespołów zabytkowych wraz z ich

3 Uzupełnienie narodowej strategii rozwoju kultury na lata 2004-2020, Ministerstwo Kultury, Warszawa 2005,

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 9 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

otoczeniem, w tym zespołów fortyfikacyjnych oraz budowli obronnych, parków i ogrodów; - rewaloryzacja i konserwacja zabytków budownictwa drewnianego; - rewaloryzacja i konserwacja zabytków romańskich; - rewaloryzacja zabytkowych cmentarzy oraz renowacja, ochrona i zachowanie miejsc pamięci i martyrologii w kraju i za granica; - prowadzenie badan archeologicznych i zabezpieczanie zabytków archeologicznych; - konserwacja zabytków ruchomych (nie wchodzących w skład zasobów muzealnych), w tym w szczególności wystroju i historycznego wyposażenia kościołów w kraju i za granica; - dokumentowanie zabytków (w tym badania naukowe i inwentaryzacja) w kraju i za granica; - zabezpieczenie przed skutkami klęsk żywiołowych, zniszczeniem, kradzieżą i nielegalnym wywozem za granicę zabytków ruchomych i nieruchomych; - ochrona zabytków na wypadek sytuacji kryzysowych i konfliktu zbrojnego, - rewaloryzacja oraz prace remontowe i konserwatorskie w zabytkach polskich lub z Polską związanych, znajdujących się poza granicami kraju. Priorytet drugi koncentruje się natomiast na zadaniach związanych z zakupami dzieł sztuki i kolekcji dla instytucji muzealnych.

 „Edukacja kulturalna i upowszechnianie kultury” – głównym celem programu jest podnoszenie kompetencji kulturalnych społeczeństwa, przygotowanie dzieci i młodzieży do aktywnego uczestnictwa w kulturze, tworzenie warunków do rozwijania aktywności twórczej, wzbogacenie oferty kulturalnej kierowanej do szerokiego grona odbiorców, zachowanie tradycji i przekazu ludowego dziedzictwa kulturowego, a także podnoszenie kwalifikacji i doskonalenie zawodowe osób działających w sferze upowszechniania kultury. Dla realizacji celu przewidziane zostały m.in. zadania z zakresu ochrony i rozwoju specyficznych dla regionów inicjatyw kulturalnych, szczególnie z zakresu kultury ludowej.  „Obserwatorium kultury” – celem programu jest stworzenie platformy wymiany poglądów i wiedzy oraz dyskusji na temat problemów i uwarunkowań rozwoju kultury. Dla realizacji celu przewidziane zostały m.in. zadania z zakresu realizacji prac badawczych i dokumentacyjnych oraz analiz dotyczących uczestnictwa w kulturze, ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego oraz tradycji regionalnych, rynku pracy w kulturze, finansowania kultury, zarządzania kulturą, systemów informacji o kulturze, statystyki kultury.  „Promesa Ministra Kultury” – celem jest zwiększenie efektywności wykorzystania środków europejskich na rzecz rozwoju kultury. Program polega na dofinansowaniu przez Ministra Kultury wkładu krajowego do wybranych projektów kulturalnych, realizowanych ze środków europejskich.  „Rozwój inicjatyw lokalnych” – celem programu jest wyrównywanie różnic w dostępie do kultury, pobudzanie inicjatyw lokalnych oraz stwarzanie na poziomie lokalnym warunków do rozwoju twórczości.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 10 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2014-2017 4 przewiduje cel główny jako: Wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków oraz następujące cele szczegółowe: • wspieranie rozwiązań systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce, • wzmocnienie synergii działania organów ochrony zabytków, • tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze, edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji i reinterpretacji. Cele te mają być realizowane w ramach szczegółowych zadań. Jednym ze strategicznych założeń Programu jest wzmocnienie synergii działania organów ochrony zabytków, w tym tworzenie podstaw współdziałania z organami samorządu terytorialnego. Jest ono wyrazem przekonania, że jakościowa przemiana w zakresie ochrony zabytków w Polsce może nastąpić przede wszystkim dzięki łączeniu zasobów, lepszemu sieciowaniu struktur i działań organów ochrony zabytków. Istotnym rozwiązaniem, porządkującym zagadnienia przedstawione w programie i uwzględnionym na każdym etapie prac nad dokumentem, są następujące zagadnienia horyzontalne: tematy wiodące, których problematyka została poruszona w co najmniej dwóch obszarach diagnozy oraz dwóch celach szczegółowych. Są to: a. podniesienie sprawności i skuteczności działań organów ochrony zabytków, w tym jakości merytorycznej decyzji administracyjnych (szkolenia, standaryzacja działań, itp.), b. porządkowanie rejestru zabytków oraz stworzenie wiarygodnej metodologicznie diagnozy stanu zachowania zabytków nieruchomych (księgi rejestru A i C), c. zwiększenie uspołecznienia ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; budowanie przez organy ochrony zabytków partnerskich relacji z obywatelami, jak i propagowanie postaw współodpowiedzialności społecznej za zachowanie zabytków (współpraca z mediami, wykorzystywanie mediów elektronicznych, konkursy, itp.), d. wdrożenie procesów kształtowania postawy krajobrazowej wśród organów ochrony zabytków, e. zwiększenie zaangażowania samorządów, ze szczególnym uwzględnieniem gmin, w ochronę i opiekę nad zabytkami oraz wzmocnienie zaangażowania społecznego na rzecz ochrony zabytków, w tym propagowanie parków kulturowych (ich stanowienie jest władczą kompetencją rad gmin) jako skutecznej formy ochrony zabytków. Zagadnienia horyzontalne nie tworzą dodatkowego poziomu w hierarchicznej strukturze dokumentu, zgodnie z jego podziałem na cel główny, cele szczegółowe i kierunki działania. W sposób istotny jednak wskazują zagadnienia priorytetowe w obszarze ochrony zabytków przyjęte do realizacji do 2017 r.

W dokumencie określone zostały następujące cele szczegółowe oraz kierunki działań:

4 Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2014 – 2017, przyjęty Uchwałą Nr 125/2014 Rady Ministrów z dnia 24 czerwca 2014 r.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 11 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

1) Cel szczegółowy 1: Wspieranie rozwiązano systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce.  Porządkowanie rejestru zabytków nieruchomych (ksiąg rejestru A i C).  Przygotowanie ratyfikacji Konwencji UNESCO ds. ochrony dziedzictwa podwodnego.  Wypracowanie jednolitych standardów działania konserwatorskiego w odniesieniu do wybranych typów i kategorii zabytków nieruchomych zgodnie z obowiązującą doktryną konserwatorską.  Wzmocnienie instrumentów ochrony krajobrazu kulturowego.  Opracowanie diagnozy prawnej ochrony zabytków ruchomych.  Opracowanie kompleksowego raportu o stanie zachowania zabytków nieruchomych wpisanych ro rejestru zabytków (księgi rejestru A i C).  Realizacja badań w ramach AZP na obszarach szczególnie istotnych ze względu na zagrożenia dla dziedzictwa archeologicznego. 2) Cel szczegółowy 2: Wzmocnienie synergii działania organów ochrony zabytków.  Zwiększenie efektywności zarządzania i ochrony zabytków poprzez wdrażanie infrastruktury informacji przestrzennej o zabytkach.  Wypracowanie standardów, pozwalających na lepszy przepływ informacji pomiędzy organami ochrony zabytków a społecznościami żyjącymi w otoczeniu zabytków objętych ochroną.  Podniesienie jakości procesów decyzyjnych w organach ochrony zabytków.  Merytoryczne wsparcie samorządu terytorialnego w ochronie zabytków. 3) Cel szczegółowy 3: Tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze, edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji i reinterpretacji.  Przygotowanie ratyfikacji Konwencji ramowej Rady Europy w sprawie znaczenia dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa, Faro 2005.  Wspieranie budowania świadomości społecznej funkcji dziedzictwa kulturowego jako podstawy kształtowania się tożsamości narodowej i społeczności lokalnych.  Promocja zasobu dziedzictwa za pośrednictwem Internetu.  Zwiększanie dostępu do zasobu dziedzictwa i ułatwienie jego odbioru społecznego.

Uzupełnieniem Krajowego programu jest, oparty na przepisach rozdziału 7 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, system dofinansowania prac konserwatorskich, restauratorskich oraz robót budowlanych przy obiektach zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków. Wspomniany system jest jednym z priorytetów w programach Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Priorytet 1 Ochrona zabytków w ramach Programu Dziedzictwa Kulturowego. Dofinansowanie różnego typu działań przy obiektach zabytkowych (prace konserwatorskie, adaptacyjne do funkcji kulturalnych) odbywa się także w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, dla których operatorem jest urząd obsługujący ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 12 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

3.2. Polityka w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami w dokumentach szczebla wojewódzkiego

Strategia rozwoju województwa małopolskiego na lata 2011 – 20205 wskazuje, że unikalny charakter zasobów kultury oraz bogactwo krajobrazu kulturowego i przyrodniczego wymagają zmiany sposobu myślenia o kulturze i dziedzictwie regionalnym – w kontekście strategii gospodarczego rozwoju regionu. Nowe postrzeganie tych potencjałów powinno prowadzić do przypisania im roli ważnych czynników rozwoju społeczno-ekonomicznego, kreujących znaczną część regionalnego PKB w sferze usług i produkcji oraz generujących dodatkowe zatrudnienie. Dziedzictwo regionalne odnoszone do wyjątkowego potencjału kultury, historii i tożsamości regionalnej, ale również walorów przyrodniczych – powinno być traktowane jako podstawowy element regionalnej szansy, warunkujący rozwój działalności opartej na przemysłach czasu wolnego. We wskazanym w strategii obszarze Dziedzictwo i przemysły czasu wolnego wyznaczony został cel strategiczny: Wysoka atrakcyjność Małopolski w obszarze przemysłów czasu wolnego dzięki wykorzystaniu potencjału dziedzictwa regionalnego i kultury. Wśród kierunków polityki rozwoju wskazanych dla tego celu strategicznego znajduje się Ochrona małopolskiej przestrzeni kulturowej. Strategia postępowania dla tego kierunku oparta ma być na przejściu od pasywnej i biernej ochrony, polegającej głównie na działaniach konserwatorskich do efektywnego i racjonalnego zarządzania kulturą, zasobami dziedzictwa kulturowego oraz przyrodniczego. Konieczne jest zatem podejmowanie przedsięwzięć, których głównym celem będzie nie tylko kompleksowa ochrona i zachowanie zasobów dziedzictwa kulturowego, ale również generowanie impulsów do dalszego ich rozwoju. Tak rozumiane działania powinny stanowić podstawę nowoczesnego modelu zarządzania kulturą, która umożliwi pełne wykorzystanie walorów przyrodniczych i kulturowych Małopolski. W tym celu niezbędne jest wdrożenie mechanizmów włączających dziedzictwo kulturowe w obieg gospodarczy przy zachowaniu priorytetowej roli dziedzictwa regionalnego. Ponadto należy dążyć, przy jednoczesnym eksponowaniu ich autentyzmu, do nadania zabytkom nowych funkcji poprzez określenie i upowszechnienie nowoczesnego modelu „użytkowania zabytków”. Model taki będzie łączył ich ochronę, zwiększenie dostępności, poszukiwanie nowych form opieki nad zabytkami, ale również tworzył sprzyjające warunki dla sektora przemysłów czasu wolnego. Działania wskazane do podjęcia w zakresie opieki nad regionalnym dziedzictwem kulturowym i przyrodniczym oraz ochrony i kształtowania krajobrazu to: 1) Kształtowanie zrównoważonego krajobrazu kulturowego, 2) Poprawa stanu i sposobu użytkowania zabytków oraz przeciwdziałanie procesowi ich degradacji, 3) Ochrona i kształtowanie zabudowy historycznej miast i miasteczek,

5 Strategia rozwoju województwa małopolskiego na lata 2011 – 2020, Uchwała Nr XII/183/11 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 26 września 2011 r.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 13 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

4) Ochrona tradycyjnej zabudowy regionalnej i układów ruralistycznych, 5) Powstrzymanie degradacji wartościowych krajobrazów kulturowych oraz dewastacji obiektów zabytkowych i ich otoczenia, 6) Kompleksowa rewitalizacja obszarów zdegradowanych, 7) Zachowanie i rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego, w tym przywrócenie rzeczywistej wartości zniszczonym obiektom oraz ponowne określenie dla poszczególnych obiektów ich wartości zabytkowych, wskazanych do bezwzględnego zachowania, 8) Utrzymanie wielokulturowego bogactwa oraz tożsamości lokalnej i regionalnej szczególnie poprzez wspieranie folkloru, tradycji i sztuki ludowej, 9) Funkcjonalne zarządzanie kulturą i dziedzictwem kulturowym, w tym rozwój partnerstwa sektora publicznego, pozarządowego i prywatnego, 10) Badanie i dokumentowanie regionalnego dziedzictwa kulturowego, 11) Poprawa funkcjonowania instytucji opieki nad zabytkami, 12) Wdrożenie mechanizmów włączających wartości dziedzictwa w obieg gospodarczy, 13) Zapobieganie degradacji i ochrona zasobów dziedzictwa przyrodniczego regionu, 14) Stworzenie systemu oraz procedur zarządzania dziedzictwem przyrodniczym, 15) Zintegrowana ochrona krajobrazu kulturowego i środowiska przyrodniczego, szczególnie w zakresie wysokiego poziomu estetycznego otoczenia i ładu przestrzennego.

Wojewódzki program opieki nad zabytkami w Małopolsce na lata 2014-20176 stawia jeden cel strategiczny: Zrównoważone wykorzystanie zasobów dziedzictwa kulturowego Małopolski dla rozwoju gospodarczego regionu i zapewnienia wysokiej jakości życia Małopolan. W jego ramach wyznaczone zostały dwa cele kierunkowe, pięć priorytetów oraz kierunki działań: 1) Cel kierunkowy – Skuteczna ochrona regionalnej przestrzeni kulturowej i wartości kulturowych:  Priorytet 1: Zachowanie historycznej ciągłości i autentyczności regionalnego dziedzictwa kulturowego: - Egzekwowanie wytycznych konserwatorskich oraz stosowanie zintegrowanej, kompleksowej konserwacji zabytków, - Stosowanie zasady ochrony zabytków in situ z uwzględnieniem najbliższego otoczenia zabytku, - Badanie, dokumentowanie i upowszechnianie regionalnego dziedzictwa kulturowego, - Rozpoznanie stanu zachowania oraz potrzeb konserwatorskich i remontowych obiektów zabytkowych w regionie, - Stosowanie optymalnych form ochrony strategicznych dla regionu zabytków i obszarów dziedzictwa kulturowego,

6 Wojewódzki program opieki nad zabytkami w Małopolsce na lata 2014 – 2017, Uchwała Nr LI/822/14 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 26 maja 2014 r.,

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 14 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

- Zapobieganie rozproszeniu osadnictwa oraz przekształceniom układów urbanistycznych, ruralistycznych i tradycyjnej zabudowy historycznych miast, miasteczek i wsi, - Rewitalizacja zabytkowych założeń urbanistycznych i ruralistycznych, zespołów obiektów zabytkowych oraz innych obiektów o wartości artystycznej, historycznej i/lub naukowej, wraz z aspektem społecznym.  Priorytet 2: Zachowanie historycznej wielokulturowości regionu, tradycji i tożsamości regionalnej i lokalnej: - Zapobieganie procesowi degradacji i zagospodarowanie zabytków stanowiących pozostałość po kulturach i narodach zamieszkujących dawną Małopolskę, - Wzmocnienie ochrony dziedzictwa niematerialnego, w tym folkloru i sztuki ludowej, - Wspieranie tradycyjnych form działalności gospodarczej: rzemiosła i ginących zawodów oraz wytwarzania produktów regionalnych i tradycyjnych, - Wspieranie inicjatyw społecznych w zakresie tworzenia i funkcjonowania muzeów lokalnych i izb tradycji, - Wspieranie funkcjonowania zbiorów prywatnych oraz ich udostępnianie, - Digitalizacja materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego. 2) Cel kierunkowy – Funkcjonalne zarządzanie regionalną przestrzenią kulturową:  Priorytet 3: Aktywność społeczna i emocjonalne zaangażowanie w opiekę nad regionalnym i lokalnym dziedzictwem kulturowym: - Aktywizowanie społeczności lokalnych w dziedzinie ochrony dziedzictwa kulturowego, - Społeczne zorientowanie działalności muzeów i innych podmiotów funkcjonujących w obszarze kultury, - Wspieranie programów edukacji regionalnej (na rzecz i o dziedzictwie) oraz projektów edukacyjnych i obywatelskich wzmacniających kompetencje kulturowe i kreatywne Małopolan, wrażliwość estetyczną oraz poczucie odpowiedzialności za przestrzeń publiczną, - Zapewnienie powszechnego dostępu do elektronicznych baz informacji o zasobach dziedzictwa kulturowego, - Budowanie silnej identyfikacji Małopolan z regionalnym dziedzictwem kulturowym.

 Priorytet 4: Efektywne zarządzanie regionalnym dziedzictwem kulturowym: - Stworzenie ponadlokalnej struktury koordynującej współpracę i zarządzanie w obszarze dziedzictwa kulturowego, - Wspieranie i unowocześnianie instytucji zarządzających i dokumentujących małopolskie dziedzictwo kulturowe, zwłaszcza w zakresie wdrażania perspektywicznych planów ochrony i programów działań konserwatorskich wobec zasobów dziedzictwa, - Zintegrowanie ochrony dziedzictwa i krajobrazu kulturowego oraz środowiska przyrodniczego,

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 15 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

- Wzmocnienie instrumentów skutecznego planowania przestrzennego, stymulowanie rozwoju projektowania urbanistycznego, chroniącego i wzbogacającego przestrzeń kulturową, - Wzmocnienie służb konserwatorskich i urbanistycznych oraz ich znaczenia i oddziaływania społecznego, - Inicjowanie i wdrażanie form współpracy administracji publicznej, środowisk naukowych i innych podmiotów w obszarze dziedzictwa kulturowego, - Tworzenie systemowych rozwiązań i mechanizmów aktywizujących użytkowników i właścicieli zabytkowych obiektów do inwestowania we własne nieruchomości i adaptowania zabytków do nowych funkcji, - Wspieranie współpracy międzynarodowej i międzyregionalnej oraz integracji regionalnej budowanej w oparciu o ideę sieci obszarów, miejsc i instytucji.  Priorytet 5: Ekonomiczne zorientowanie regionalnego dziedzictwa kulturowego: - Wypracowanie mechanizmów włączających dziedzictwo kulturowe w obieg gospodarczy, - Systemowe promowanie i aktywny marketing regionalnego dziedzictwa kulturowego, - Wspieranie rozwoju turystyki kulturowej i rekreacyjnej wraz z rozwojem infrastruktury turystycznej, - Wspieranie rozwoju przemysłów czasu wolnego opartych na miejscowych tradycjach i autentyzmie lokalnego dziedzictwa kulturowego oraz wartościach krajobrazu kulturowego, - Prowadzenie aktywnej polityki rynku pracy – tworzenie miejsc pracy związanych z dziedzictwem kulturowym i wspieranie tradycyjnych form działalności gospodarczej.

3.3. Dokumenty szczebla powiatowego

Strategia rozwoju powiatu olkuskiego na lata 2005-20157 (wraz z aktualizacją) w zakresie zagadnień związanych z dziedzictwem kulturowym wskazuje wśród silnych stron liczne atrakcje przyrodniczo-krajobrazowe i turystyczne, w tym dużą liczbę unikalnych zabytków architektury. Jako jeden z kierunków rozwoju wyznaczona została turystyka i rekreacja. W uzasadnieniu wyboru tego kierunku wskazana została m.in. obecność obiektów posiadających wyjątkową wartość historyczną i kulturową. Do najważniejszych z nich zaliczone zostały znajdujące się na terenie gminy Klucze: ruiny zamku w Bydlinie oraz drewniany kościół w Rodakach. W strategii wskazano, iż pomimo występowania wyjątkowej ilości atrakcji turystycznych na ziemi olkuskiej potencjał powiatu w tym zakresie nie jest w pełni wykorzystany. Kierunek rozwoju „Turystyka i rekreacja” oparty został na trzech celach strategicznych,

7 Strategia rozwoju powiatu olkuskiego na lata 2005-2015, przyjęta Uchwałą Nr XXIX/281/2005 Rady Powiatu w Olkuszu z dnia 28.06.2005 r.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 16 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

wśród których z dziedzictwem kulturowym związany jest bezpośredni jeden: wzrost atrakcyjności turystycznej obiektów dziedzictwa kulturowego powiatu olkuskiego. Dla realizacji tego celu wskazano następujące cle operacyjne i działania mające związek z zachowaniem dziedzictwa kulturowego na terenie gminy Klucze: • cel operacyjny – ochrona i wzrost atrakcyjności turystycznej zamków i zabytkowej zabudowy powiatu olkuskiego; w uzasadnieniu dla wyboru tego celu stwierdzono, iż ruiny zamków w Rabsztynie i Bydlinie są ważnymi punktami w ramach Szlaku Orlich Gniazd. Aby zwiększyć liczbę osób odwiedzających wzgórza zamkowe konieczne jest podjęcie z jednej strony prac związanych z zabezpieczeniem ruin i porządkowaniem ich otoczenia, natomiast z drugiej z organizacją imprez masowych o ponadlokalnym wydźwięku. Przygotowanie znaczącego wydarzenia o regionalnym zasięgu będzie łatwiejsze dzięki współpracy z podmiotem zarządzającym ruinami najbardziej znanego obiektu wśród wchodzących w skład Szlaku Orlich Gniazd – Zamku w Ogrodzieńcu. Zabytkowa zabudowa z kolei może być nie tylko obiektem o wysokich walorach historyczno-kulturalnych, ale także służyć mieszkańcom danej miejscowości i przybyszom jako miejsce na bieżąco wykorzystywane do przekazywania tradycji i dorobku kulturowego młodszym pokoleniom. Racjonalne jest także podejmowanie działań związanych z utworzeniem skansenu historycznego prezentującego dobra kultury ludowej, w tym związanego z budownictwem ludowym. Wśród zadań służących realizacji tego celu wskazano m.in.: - zabezpieczenie wzgórza zamku rycerskiego w Bydlinie. Działanie uzasadnione tym, że historyczną atrakcją gminy Klucze są ruiny zamku rycerskiego w Bydlinie. Do dzisiejszych czasów zachowały się potężne fragmenty kamiennych ścian, ślady murów obwodowych i rowy po fosie tej dawnej potężnej warowni. Aby zwiększyć atrakcyjność pobytu na zamkowym wzgórzu dla zainteresowanych dziedzictwem historycznym powiatu olkuskiego racjonalne jest podejmowanie prac murarskich i ziemnych, które zahamują proces dalszego niszczenia cennego obiektu. Ponadto walory historyczne wzgórza zamkowego mogą zostać podniesione w wyniku odsłonięcia okopów oraz stopniowego wykrzewiania wzgórza. - wykreowanie imprezy trzech zamków: Ogrodzieńca, Rabsztyna, Bydlina. Działanie uzasadnione tym, że ruiny zamku w Ogrodzieńcu są jednym z najbardziej znanych ogniw Szlaku Orlich Gniazd, w skład którego wchodzą także zamki położonych na terenie powiatu olkuskiego – w Rabsztynie i Bydlinie. Przygotowanie wspólnej corocznej imprezy byłoby doskonałą formą promocji ruin znajdujących się na terenie powiatu. Motywem przewodnim do organizacji tego wydarzenia może być cykl prezentujący inscenizację bitew z różnych okresów. Będzie to impreza kulturalna, która przyciągnie wielu turystów w okolice wzgórz zamkowych Rabsztyna i Bydlina. - utworzenie skansenu historycznego na terenie powiatu olkuskiego. Działanie uzasadnione tym, że powiat olkuski jest obszarem posiadającym znaczący dorobek kulturalny. Sposobem na podkreślenie tradycji może być utworzenie skansenu historycznego, który będzie gromadził, przechowywał, dokonywał

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 17 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

konserwacji, a także udostępniał i upowszechniał dobra kultury ludowej, w tym związanej z budownictwem ludowym, prowadził badania i działalność oświatową oraz prowadził działalność w zakresie upowszechniania dziedzictwa kultury ludowej. • cel operacyjny – ochrona zabytków sakralnych i nekropolii z terenu powiatu; w uzasadnieniu dla wyboru tego celu stwierdzono, iż zabytki sakralne stanowią dowód wielowiekowych tradycji chrześcijaństwa na terenach powiatu olkuskiego. Stan wielu kościołów jest zadowalający, lecz niektóre obiekty, tak jak drewniany kościół w Rodakach, powinny być w najbliższym czasie poddane remontom. Przydrożne krzyże, kaplice i zabytkowe nagrobki to obiekty, którymi opiekują się podmioty mające problemy z udźwignięciem kosztów związanych z przeprowadzeniem modernizacji. Dlatego konieczne jest podejmowanie działań koordynacyjnych na szczeblu powiatowym, które zapobiegną postępującej degradacji krzyży, kaplic, czy nagrobków. Wśród zadań służących realizacji tego celu wskazano m.in.: - remont drewnianego kościoła w Rodakach. Działanie uzasadnione tym, że drewniany kościół z XVI w., o zrębowej konstrukcji, jednonawowy, częściowo otoczony podcieniami, od północy zwieńczony zakrystią i otwartymi sobotami, z dachem pokrytym gontem jest jednym ważnym obiektem dziedzictwa kulturowego powiatu olkuskiego. Obiekt ten został włączony w Szlak Architektury Drewnianej w Województwie Małopolskim. Jednak obiekt wymaga przeprowadzenia niezwłocznej modernizacji, dzięki czemu w dalszym ciągu będzie znaczącym skarbem regionu. Zadanie to przewidziane na lata 2005-2006 zostało już zrealizowane. - modernizacja krzyży i kapliczek przydrożnych na terenie powiatu. Działanie uzasadnione tym, że w powiecie olkuskim znajduje się szereg krzyży i kapliczek przydrożnych, stanowiących istotne obiekty dziedzictwa kulturowego. W wielu przypadkach zaniedbane, niszczeją i tracą swoją wartość poznawczą i historyczno-kulturową. Warto podejmować działania modernizacyjne pozwalające na ich zachowanie dla przyszłych pokoleń. - renowacja zabytkowych nagrobków na terenie powiatu. Działanie uzasadnione tym, że zabytkowe nagrobki, których na terenie powiatu olkuskiego nie brakuje, są cenną pozostałością po poprzednich pokoleniach. Istotne jest, aby był prowadzony systematyczny remont najcenniejszych grobów. • cel operacyjny – prowadzenie działań sprzyjających włączaniu kulturalnego dorobku powiatu w promocję zasobów dziedzictwa kulturowego na szczeblu regionalnym; w uzasadnieniu dla wyboru tego celu stwierdzono, iż w województwie małopolskim realizowanych jest wiele przedsięwzięć sprzyjających ochronie i promocji zasobów dziedzictwa kulturalnego województwa. Do najważniejszych zaliczyć należy Szlak Architektury Drewnianej obejmujących zespoły architektoniczne od kaplic i kościołów, cerkwi, młynów po wiejskie chałupy i drewniane dwory. Obok niego cenną inicjatywą jest organizacja Małopolskich Dni

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 18 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

Dziedzictwa Kulturowego, w czasie których każdego roku prezentowane są wybitne, nierzadko unikatowe w skali światowej, obiekty, znaczące pomniki polskiej kultury i świadomości narodowej, splecione z tradycjami innych narodów zamieszkujących ziemie regionu. W interesie samorządów szczebla powiatowego i gminnego jest włączanie się w działania podejmowane przez Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego. Wykorzystując potencjał samorządu województwa i angażując niewielkie siły i środki własne można przyciągnąć turystów na teren powiatu olkuskiego. Jednak potrzeby związane z ochroną dziedzictwa kulturowego to nie tylko promocja, ale także zabezpieczania i renowacja obiektów, zarówno ruchomych, jak i nieruchomych. Prowadzenie tego rodzaju działań niesie za sobą konieczność ponoszenia nierzadko znaczących nakładów finansowych. Racjonalne jest prowadzenie długofalowej polityki w tej dziedzinie, obejmującej m.in. pozyskiwanie środków zewnętrznych. Wśród zadań służących realizacji tego celu wskazano m.in.: - współpraca z Urzędem Marszałkowskim Województwa Małopolskiego i Biurem Diecezjalnego Centrum Informacji Promocji i Turystyki w zakresie zwiększenia atrakcyjności turystycznej Szlaku Architektury Drewnianej na terenie powiatu. Działanie uzasadnione tym, że szlak Architektury Drewnianej jest produktem turystycznym o ponadwojewódzkim zasięgu. Jego trasy prowadzą do 237 najbardziej wartościowych obiektów budownictwa drewnianego w Małopolsce, w tym kościołów, cerkwi, zespołów zabudowy wiejskiej i małomiasteczkowej, placówek muzealnych w zabytkowych obiektach drewnianych. Wszystkie obiekty stanowiące część szlaku są oznakowane. Całość objęta jest kompleksowymi działaniami promocyjnymi (wydawnictwa promocyjne, prezentacja multimedialna, strony internetowe itp.). Rolą podmiotów zainteresowanych rozwojem tego produktu jest prowadzenie monitoringu stanu poszczególnych nieruchomości na terenie powiatu olkuskiego, informowanie o pojawiających się ubytkach. Ponadto warto podejmować działania zwiększające liczbę obiektów z obszaru powiatu wchodzących w skład Szlaku. - Współpraca z samorządem województwa w zakresie organizacji Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego na terenie powiatu. Działanie uzasadnione tym, że Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego są cykliczną imprezą przedstawiającą szerokiemu gronu odbiorców kulturalny dorobek województwa. Ideą przyświecającą realizacji tego przedsięwzięcia jest wola atrakcyjnego udostępnienia najciekawszych zabytków w regionie. Poprzez przedstawienie i umożliwienie zwiedzania wytypowanych zabytków Dni stały się stały się nieodłącznym elementem promocji ochrony dziedzictwa kulturowego w Małopolsce. Aby maksymalizować korzyści związane z organizacją Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (MDDK) dla powiatu

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 19 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

olkuskiego wskazana jest współpraca z organizatorami Dni poprzez ułatwianie nawiązywania kontaktów z właścicielami obiektów, informowanie za pomocą dostępnych sposobów promocji, które budynki z terenu powiatu są udostępniane w ramach danej edycji MDDK oraz przekazywanie danych o obiektach, które mogą stać się atrakcją w czasie kolejnych edycji tego przedsięwzięcia. - Pozyskiwanie środków, w tym z budżetu Województwa Małopolskiego, na odnawianie obiektów nieruchomych i zbiorów muzealnych na terenie powiatu olkuskiego. Działanie uzasadnione tym, że na terenie powiatu olkuskiego znajduje się wiele cennych obiektów, zarówno ruchomych, jak i nieruchomych. Stymulowanie pozyskiwania środków zewnętrznych na ich modernizację polegać będzie głównie na tworzeniu partnerstw i wspólnym przygotowaniu wniosków o dofinansowanie w ramach ogłaszanych konkursów grantowych na poziomie województwa, kraju oraz Unii Europejskiej. - Stworzenie koncepcji ochrony dziedzictwa kulturowego na terenie powiatu. Działanie uzasadnione tym, że ochrona dziedzictwa kulturowego jest procesem złożonym, który wymaga zaangażowania wielu środków i podmiotów. Ograniczoność środków finansowych na działania związane z ochroną dziedzictwa kulturowego powoduje, że niezbędne jest wybranie najważniejszych priorytetów w tym zakresie. Dlatego racjonalne jest stworzenie koncepcji, która wskaże, jakie działania są najpotrzebniejsze, a jakie mogą zostać zrealizowane w późniejszym terminie.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 20 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

4. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

4.1. Dokumenty programowe gminy

Strategia rozwoju gminy Klucze8 Zagadnienia zasobów kulturowych gminy znalazły istotne miejsce zarówno w misji, jak i wizji gminy Klucze. Misja gminy przyjęta w strategii to: teren łączący w sobie wysokie parametry środowiskowe, piękno krajobrazu, urok niespotykanych gdzie indziej miejsc, ze standardami typowymi dla obszarów miejskich. Ekologia jest tutaj produktem życia i dla życia, a obszary mieszkalne tworzą przestrzeń zdrowia i odpoczynku. To obszar atrakcyjny kulturowo i przyrodniczo, budujący swoją tożsamość samodzielnie, ale jednocześnie jest otwarty na współpracę międzyobszarową dla rozwoju wspólnego potencjału gospodarczego i społecznego. Człowiek jest tutaj najważniejszym podmiotem i głównym celem wszystkich działań strategicznych. Bo człowiek powinien być tu wolny otaczającą go przestrzenią i mocny siłą wspólnoty gminnej. Wizja gminy to: atrakcyjne miejsce życia, pracy i odpoczynku. Czysty ekologicznie teren, o wysokich parametrach infrastruktury komunalnej, bogaty dziedzictwem kulturowym i dbający o rozwój osobisty mieszkańców poprzez dobrze wyposażoną i zarządzaną infrastrukturę edukacyjną, kulturalną i sportową. Miejsce otwarte dla inwestorów i przyjazne dla pracowników. Miejsce otwarte dla wszystkich gości. Dla tych, którzy chcą być tutaj jeden dzień i dla tych, którzy chcą tutaj spędzić całe swoje życie. Diagnoza sytuacji określona w strategii wskazuje na występowanie w gminie zasobów i walorów kulturowych. W analizie SWOT wśród mocnych stron wymienione zostały wysokie walory przyrodnicze i kulturowe oraz .sprzyjanie warunków przyrodniczych i kulturowych możliwości dywersyfikacji działalności w kierunku turystyki. Cele rozwoju gminy zestawione zostały w 3 obszarach rozwojowych: Społeczeństwo Gospodarka oraz Przestrzeń życia. W ramach obszaru rozwojowego II Gospodarka, wskazany został cel strategiczny Budowa lokalnej oferty turystycznej, w obrębie którego jednym z celów operacyjnych jest budowa infrastruktury i marketing lokalnych produktów turystycznych. Realizacja tego celu opiera się na szeregu zadań, wśród których wskazane zostały m.in. Renowacje zabytkowych obiektów dziedzictwa kulturowego wraz z otoczeniem.

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy9.

8 Strategia rozwoju gminy Klucze na lata 2014-2022 Uchwała nr LVII/319/2014 Rady Gminy Klucze z dnia 30 października 2014 r., 9 Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Klucze, przyjęte uchwałą nr XX/140/2000 z dnia 23.03.2000 r

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 21 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

Obowiązujące Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Klucze, przyjęte uchwałą nr XX/140/2000 z dnia 23.03.2000 r jest już w znacznym zakresie nieaktualne. Rada Gminy Klucze podjęła w 2014 roku uchwałę w sprawie przystąpienia do sporządzania studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Klucze, w oparciu o którą prowadzona jest procedura sporządzania nowego dokumentu studium dla całej gminy Klucze w jej granicach administracyjnych. Projekt studium zawiera m.in. uwarunkowania związane z zasobami środowiska kulturowego i krajobrazu, warunkujące formułowanie ustaleń. Zawarty w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego podstawowy cel rozwoju: kształtowanie zrównoważonej struktury, umożliwiającej wykorzystanie zasobów gminy przy zachowaniu jej walorów został skonkretyzowany w celach szczegółowych, w tym m.in. poprzez: Ochronę wyjątkowych wartości przyrodniczych, walorów kulturowych i krajobrazowych gminy z wykorzystaniem ich dla rozwoju, a także: Rozwój oferty turystycznej i rekreacyjnej w oparciu o chronione walory. W odniesieniu do obiektów i zespołów zabytkowych wpisanych do rejestru wskazuje się w studium następujące działania:  zachowanie obiektów,  dopuszczenie w obiektach zabytkowych funkcji zapewniających zachowanie i eksponowanie ich walorów,  zapewnienie ekspozycji obiektów od strony ulic i placów publicznych.. W odniesieniu do obiektów zabytkowych wpisanych do gminnej ewidencji zabytków przyjmuje się, że powinny być one obejmowane ochroną w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Zakres ochrony powinien uwzględniać dążenie do:  zachowania obiektów oraz zapewnienia ich ekspozycji od strony ulic i przestrzeni publicznych,  dopuszczenia modernizacji i przebudowy w sposób nie powodujący utraty wartości kulturowych lub historycznych,  wykonywania dokumentacji obiektów w przypadku konieczności rozbiórki,  ochrony i pielęgnacji zieleni towarzyszącej obiektom, w szczególności kapliczkom i krzyżom przydrożnym,  prowadzenie działań na rzecz odnowy, zagospodarowania i wykorzystania obiektów zabytkowych w celu ochrony przed degradacją.

W ustaleniach studium wskazuje się strefę ochrony archeologicznej, w której obowiązuje zapewnienie nadzoru archeologicznego przy prowadzeniu robót ziemnych. Strefa ta obejmuje wskazane na załączniku graficznym stanowiska archeologiczne wg. Kart AZP Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W celu ochrony dziedzictwa niematerialnego i rozwoju kultury, przyjmuje się następujące kierunki działań:  Podnoszenie jakości infrastruktury obiektów związanych z kulturą – modernizacja, rozbudowa, oraz budowa nowych obiektów,  wspieranie działalności kół gospodyń wiejskich,

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 22 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

 Podejmowanie działań na rzecz współpracy międzygminnej i międzynarodowej w zakresie rozwoju kultury. W celu ochrony i kształtowania krajobrazu gminy, przyjmuje się następujące kierunki działań:  Zachowanie krajobrazu otwartego o najwyższych i wysokich walorach,  Zachowanie wartościowych zasobów dziedzictwa kulturowego i środowiska przyrodniczego, stanowiących wyróżniki krajobrazu,  Zapewnienie ekspozycji wyróżników krajobrazu z przestrzeni ogólnodostępnych,  Kształtowanie rozwoju miejscowości na zasadzie kontynuacji istniejących struktur i zapobieganie rozpraszaniu zabudowy,  Kształtowanie nowej zabudowy w nawiązaniu do cech tradycji regionu – ustalenia dotyczące zasad kształtowania architektury powinny być określone w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego,  Podnoszenie standardu istniejących przestrzeni publicznych oraz tworzenie nowych,  Urządzenie punktu widokowego w Chechle zapewniającego ekspozycję panoramy pustyni, utrzymanie punktu widokowego w Kluczach,  Ochrona bezpośredniego otoczenia punktów widokowych przed obniżaniem walorów krajobrazowych,  Ograniczanie zalesiania przestrzeni otwartych o wysokich walorach, stanowiących płaszczyzny ekspozycji.

Plan zagospodarowania przestrzennego gminy.10 Plan zagospodarowania przestrzennego zawiera zapisy regulujące zasady ochrony dziedzictwa kulturowego. § 8 (Ustala się ogólne zasady zagospodarowania terenu obowiązujące na całym obszarze objętym planem) ust. 3: W celu zachowania wysokich wartości środowiska przyrodniczego i kulturowego (w tym krajobrazu) nakazuje się przestrzegać ustalonych zasad ochrony środowiska i dóbr kultury na wszystkich etapach inwestycyjnych. Dotyczy to w szczególności obiektów i terenów objętych lub projektowanych do objęcia ochroną prawną oraz o cechach kulturowych, tj.: pkt. 4: obiekty i zespoły architektury świeckiej i sakralnej znajdujące się w ewidencji i rejestrze Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, pkt.5: obiekty kultu religijnego i narodowego (krzyże, kapliczki, figury, pomniki pamięci narodowej), § 21 ust. 1: Wyznacza się teren zespołu historyczno- kulturowego w zasięgu ścisłej strefy ochrony konserwatorskiej "A", oznaczony na rysunku planu symbolem UK, z podstawowym przeznaczeniem dla parku kulturowego i zieleni urządzonej i w celu ochrony krajobrazu kulturowego z przestrzenią historycznie ukształtowaną, obejmującą zabytkowy

10 Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego gminy Klucze, Uchwała Nr XLIII/290/05 Rady Gminy Klucze z dnia 4 kwietnia 2005 r.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 23 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

zespół ruin zamku, fragment pola bitwy z 1914 roku, teren zabytkowego cmentarza z kaplicą i mogiłą zbiorową Legionistów. 2. Jako użytkowanie dopuszczalne ustala się możliwość realizacji: 1) urządzeń i sieci infrastruktury technicznej, 2) ścieżki dydaktycznej historycznej, 3) dojazdów, zatok postojowych i parkingów, 4) obiektów małej architektury, tj.: rzeźby parkowe, oświetlenie, ławki, pergole, itp. 5) kameralnych, nie kubaturowych miejsc wypoczynku tj.: zielone polany, tarasy widokowe, nieutwardzone placyki biwakowe i ekspozycyjne. 3. Wyklucza się realizację obiektów kubaturowych oraz tymczasowych obiektów budowlanych. 4. Wyklucza się umieszczanie tablic, napisów i ogłoszeń reklamowych z wyjątkiem znaków związanych z ochroną porządku i bezpieczeństwa publicznego, komunikacji oraz tablic informacyjnych. § 49 ust. 1: W celu ochrony dóbr kultury wyznacza się strefy ochrony konserwatorskiej o zasięgu ustalonym na rysunku planu: 1) strefę ścisłej ochrony konserwatorskiej "A" obejmującą zespoły i obiekty zabytkowe, cmentarze wraz z ich najbliższym otoczeniem, wpisane do rejestru zabytków lub ewidencji obiektów zabytkowych. W obrębie strefy "A" wyklucza się każdą działalność inwestycyjną wpływającą negatywnie na substancję zabytkową obiektów lub ich najbliższe otoczenie z uwzględnieniem ochrony przedpól i kierunków widokowych "na" i "z" obiektów zabytkowych. Wszelkie działania w obrębie strefy "A", w tym dotyczące podziału zabytkowych zespołów i zabytkowych terenów oraz działań inwestycyjno- projektowych wymagają uzgodnienia z Wojewódzkimi Służbami Ochrony Zabytków. W granicach strefy "A" zlokalizowane są obiekty wpisane do rejestru zabytków: a) młyn gospodarczy w Bydlinie, obiekt murowany, wzniesiony w 1884 roku- Nr rejestru A/ 1420/92 z dnia 07.07.1992 r., b) zespół kościoła parafialnego pw Narodzenia NMP w Chechle (kościół murowany wzniesiony w XIX w) wraz z dzwonnicą murowaną, przykościelną (I poł. XIX w.), ogrodzeniem z czterema kaplicami- - Nr rejestru 101/ 47/ 60 z dnia 31.12.1960 r., c) wieża mieszkalno- obronna w Kwaśniowie Dolnym, obiekt murowany, wzniesiony prawdopodobnie w XVI w- Nr rejestru A/ 1660/ 97 z dnia 15.12.1997 r., d) kościół filialny pw .w. Marka wraz z dzwonnicą w Rodakach, obiekt drewniany z roku 1601- Nr rejestru A/ 1590/95 z dnia 20.06.1995 (Kr-285/60 z dnia 31.12.1960 r.), e) postulowane do wpisu do rejestru zabytków ruiny zamku w miejscowości Bydlin. 2) strefę częściowej ochrony konserwatorskiej "B" obejmującą obiekty i zespoły zabytkowe wpisane do ewidencji obiektów zabytkowych, a ponadto historyczne układy urbanistyczne i ruralistyczne, zespoły zabytkowej zieleni, cmentarze, itp. W ramach strefy konserwatorskiej "B" wprowadza się obowiązek uzgodnienia z właściwym Oddziałem Państwowej Służ-by Ochrony Zabytków wszystkich prac projektowych i inwestycyjnych (zabudowa lub zmiany w ukształtowaniu terenu) w celu właściwej ochrony zabytku, jego otoczenia oraz zachowania prawidłowych warunków jego ekspozycji.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 24 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

W planie wskazane zostały również obiekty będące w ewidencji obiektów zabytkowych, zgodnie z listą znajdującą się u Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Lista ta została w roku 2011 zaktualizowana, zapisy miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego są w tym zakresie częściowo nieaktualne.

Plany Odnowy Miejscowości gminy Klucze11 Plany odnowy poszczególnych miejscowości gminy Klucze wskazują wśród zasobów najważniejsze obiekty zabytkowe znajdujące się na ich terenie. Szanse upatrywane są m.in. w rozwoju turystyki oraz ożywieniu folkloru. W Bogucinie oraz Chechle proponowane jest założenie izb regionalnych mające na celu ratowanie tradycji, podnoszenie świadomości mieszkańców dotyczącej wartości kultury ludowej oraz podnoszenie atrakcyjności turystycznej. W Cieślinie planowany jest zakup strojów ludowych dla Koła Gospodyń Wiejskich. W Chechle i Bydlinie wskazywane są działania służące ochronie i odnowie zabytków – nagrobków na cmentarzu parafialnym w Chechle oraz ruin zamku w Bydlinie.

4.2. Zarys historii przekształceń przestrzennych obszaru gminy

Obszar gminy Klucze od wczesnego średniowiecza należał do ziemi krakowskiej. Niezbyt urodzajne ziemie położone na pograniczu Śląska i Małopolski były obszarem dość wczesnych penetracji osadniczych, związanych raczej z rozwojem górnictwa ołowiu i srebra i gospodarką leśną, niż z uprawą roli i hodowlą. Na przebieg procesów osadniczych miało również wpływ strategiczne położenie obszaru posiadającego walory obronne na przedpolu Krakowa i przy ważnych szlakach. Najstarszy gościniec z Krakowa do Wrocławia prowadził przez Olkusz, na południe od obszaru gminy. Natomiast inny ważny dawny szlak handlowy z Krakowa w kierunku miast śląskich i wielkopolskich prowadził według lustracji dróg z 1570 r. przez Zielonki, Chrząstowice, Zarzecze, Kolbark, Bydlin, Krzywopłoty, Ryczów i Ogrodzieniecku Częstochowie12. Proces zasiedlania należących do dzisiejszej gminy Klucze był intensywny do końca XIV w. Najwcześniejszą wzmianka dotyczącą miejscowości położonych na obszarze gminy Klucze pochodzi z 1120 r. i dotyczy Bydlina, który stanowił wówczas jeden z ważniejszych punktów obronnych na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Miejscowość położona była przy trakcie handlowym prowadzącym z Krakowa na tereny Wielkopolski, dzięki czemu szybko się bogaciła. Z 1243 r. pochodzi pierwsza wzmianka o miejscowości Bogucin Duży13. Nazwa tej miejscowości wywodzi się od Boguta, ptasznika z zamku w Rabsztynie, który otrzymał do zagospodarowania okoliczne ziemie. 2 czerwca 1273 r. na terenie wsi Bydlin bitwę stoczyły wojska Bolesława Wstydliwego ze zbuntowanym wobec niego rycerstwem.

11 Plany Rozwoju Miejscowości: Bogucin Duży, Bydlin, Cieślin, Hucisko, Klucze, Kolbark, Krzywopłoty, Kwaśniów Dolny, Kwaśniów Górny, Rodaki, Ryczówek, Zalesie Golczowskie, Uchwała nr XLV/351/10 Rady Gminy Klucze z dnia 27 stycznia 2010 r. w sprawie: zatwierdzenia Planów Odnowy Miejscowości 12 F. Kiryk (red.), Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, T. I, Warszawa-Kraków 1978, s. 46. 13 tamże, s. 56.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 25 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

Jedną z najstarszych miejscowości gminy jest Chechło. Ok. 1280 r. parafia w Chechle obejmowała osiem wsi. Nazwa miejscowości pochodzi prawdopodobnie od mokrych łąk, które dawniej zwano „chechły”. Kościół w Chechle został zburzony a 1308 r., a następnie w trzy lata później odbudowany a surowym korzeniu”14. Kościół w 1308 r. nie był budowlą nową, swoimi początkami musiał sięgać przynakmniej ostatniej ćwierci XIII stulecia15. Z 1325 r. pochodzi informacja, że parafia i wieś Chechło płaciły dziesięcinę Rzymowi. W 1374 r. wydany został przez królową Elżbietę, siostrę Kazimierza Wielkiego, akt lokacyjny Klucz. Fakt, że kmiecie zasiedlający Klucze korzystali z 12-letniej wolnizny od świadczeń dowodzi, że osada nie była jeszcze w 1374 r. w pełni ukształtowana16. Nazwa Klucze pochodzić ma od klucznika Janusza władającego na tutejszych ziemiach, otrzymanych od dworzanina rabsztyńskiego – Parczewskiego. Nazwa ta pochodzić może również od wilgotnego miejsca - zarówno serbskochorwackie słowa kljuc, jak i rosyjskie oraz bułgarskiego kluc oznaczają źródło. W XIV w. na terenie Klucz wydobywana była ruda żelaza. Nieczynne szyby kopalniane zostały zalane wodą dopiero w XVIII w., dzięki czemu powstał staw Zielony i Czerwony. Klucze należały początkowo do starostwa w Ogrodzieńcu, a potem w Rabsztynie. Wieś kolejno dzierżawiona była przez wiele znanych rodów szlacheckich. Z XIV w. pochodzi wieś Golczowice, która wzmiankowana została w roku 1440. W latach 50. XIV w. powstał w dobrach i z inicjatywy klasztoru zwierzynieckiego na prawie średzkim Kolbark, zwany pierwotnie Słow17. Nazwa Kolbark pojawiła się po raz pierwszy w 1385 r., kiedy to Stogniew, prepozyt zwierzyniecki zatwierdził przywilej lokacyjny wsi z 1365 r., stwierdzając, że chodzi tu o osadę Slow alias Kolbark18. Obie te nazwy podaje także dyplom z 1401 r. Późniejsze przekazy podawały już tylko nazwę Kolbark. Z 1386 r. pochodzą zapiski o królewskiej wsi Rodaki19, a z 1388 r. pochodzą pierwsze wzmianki o Kwaśniowie. Wieś była własnością szlachecką należącą do Jana i Dzierżka Kwaśniowskich oraz Wichny ze Sławkowa.20 Nazwa tej wsi pochodzi od nazwy osobowej przezwiskowej Kwasień. W 1375 r. Bydlin otrzymał prawa miejskie, które utrzymał do XVI w. Rejestr poborowy z 1490 r. oraz dokument królewski z 1530 r. wymieniają miasto Bydlin21. Ostatnia wzmianka świadcząca o tym, że Bydlin miał prawa miejskie pochodzi z 1530 r. Nie wiadomo jednak, z jakich przyczyn przywilej ten został utracony. W latach 1373-75 nie istniała jeszcze parafia bydlińska22, powstała dopiero w końcu XIV w. W 1388 r. wzniesiony został zamek na wzgórzu na terenie dzisiejszej wsi Bydlin.

14 tamże, s. 59. 15 tamże, s. 80-81. 16 tamże, s. 66. 17 tamże, s. 65. 18 tamże. 19 tamże, s. 67. 20 tamże. 21 tamże, s. 68. 22 tamże.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 26 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

Przed rokiem 1400 datowane są początki wsi Cieślin23, której nazwa wywodzi się od nazwy osobowej cieśla. Cieślin zaszeregowany był do parafii Chechelskiej, co świadczy iż była to osada o wiele starsza, niż powstała w ostatniej ćwierci XIV w. pobliska parafia w Bydlinie. W dokumencie z 1403 r. pojawia się natomiast miejscowość Krzywopłoty24 pod nazwą Crziwoploty. W 1440 r. w Chechle stał już drewniany kościół parafialny p.w. Narodzenia NMP. W 1401 r. istniała w Kolbarku karczma – jedna z najstarszych zarejestrowanych w regionie olkuskim. W XVI w. istniały już karczmy w Bydlinie, Kwaśniowie i Rodakach25. Bydlin liczył wówczas 4,5 łanów kmiecych i 3 zagrody z rolą. Z 3. ćw. XV w. pochodzą wiadomości o folwarkach w Chechle, Cieślinie i Ryczówku. W następnych dziesięcioleciach XV i XVI w. doszły kolejne folwarki, sprawiając, że okoliczne wsie przeszły w pełni na gospodarkę folwarczno-pańszczyźnianą. W II poł. XVI w. zamek w Bydlinie został zamieniony na zbór ariański. Z 1598 r. pochodzi zapis o szkole parafialnej w Chechle26. Opisy wizytacji parafii Bydlińskiej z 1598 r. stwierdzają, że drewniany kościół św. Małgorzaty w Bydlinie rozpadł się ze starości, dlatego Mikołaj Firlej z Dąbrowicy, wojewoda krakowski zbudował w pobliskim lesie na górze murowany kościół p.w. św. Krzyża, wykorzystując jako budulec pozostałości po zrujnowanym zamku27. W 1655 r. kościół w Bydlinie został spalony przez wojska szwedzkie i z czasem opuszczony popadł w ruinę. Ok. 1601 r. wybudowany został drewniany kościół św. Marka w Rodakach. Z roku 1613 pochodzi wzmianka o istnieniu w Bydlinie szkoły wiejskiej28. Z XVIII w. pochodzi wzmianka o miejscowości Hucisko, która była wówczas własnością szlachecką29. W 1747 r. stał drewniany kościół w Bydlinie. W XVIII w. sprowadzono do Klucz wielu rzemieślników – głównie kołodziejów, bednarzy, gorzelników i młynarzy. Powstała wówczas huta szkła wykorzystująca piaski z Pustyni Błędowskiej. W roku 1791 w Bogucinie było 29 domów i 161 mieszkańców, w Golczowicach były 32 domy i 166 mieszkańców, w Krzywopłotach było 25 domów i 136 mieszkańców, w Ryczówku 53 domy i 297 mieszkańców, w Chechle 74 domy i 453 mieszkańców, w Kwaśniowie 53 domy i 295 mieszkańców, w Rodakach 74 domy i 396 mieszkańców, a w Cieślinie 10 domów i 62 mieszkańców. W roku 1791 Klucze liczyły 32 domy i 198 mieszkańców30, a w 1827 r. 44 domy i 326 mieszkańców. W tym czasie w Krzywopłotach było 31 domów i 171 mieszkańców, w Cieślinie 15 domów i 114 mieszkańców a w Hucisku 9 domów i 68 mieszkańców. W 1807 r. wybudowany został istniejący do dziś kościół w Chechle.

23 tamże, s. 71. 24 tamże, s. 72. 25 tamże, s. 125. 26 tamże, s. 84. 27 tamże, s. 82. 28 tamże, s. 84. 29 tamże, s. 74. 30 tamże, s.134-139.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 27 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

W XIX w. wieś i folwark Klucze należały do gminy Bolesław w powiecie olkuskim. Wieś składała się z 44 domów i folwarku. Powstała tu gorzelnia i tartak, znajdowały się tu również fryszerki, w których wyrabiano żelazo. XIX to początek Jaroszowca – powstała tu wówczas cementownia, a za nią kamienice z mieszkaniami dla pracowników. Fabryka miała bocznice kolejową połączoną ze stacją Rabsztyn. W 1863 r. oddział powstańczy pod dowództwem Anastazego Mossakowskiego starł się pod Golczowicami z wojskami carskimi, na pamiątkę czego mieszkańcy wsi postawili krzyż. W 1865 r. zbudowany został w Bydlinie kościół parafialny p.w. św. Małgorzaty na miejscu spalonego kościoła drewnianego. W latach 1880-1884 wybudowana została na cmentarzu w Bydlinie kaplica p.w. Pocieszenia NMP. Powstała ona w miejscu starej pustelni. W 1875 r. działalność przemysłowa na obszarze gminy obejmowała młyn wodny w Chechle zatrudniający 1 robotnika, gorzelnię w Kluczach zatrudniającą 1 robotnika, tartak wodny w Kluczach zatrudniający 7 robotników, młyn wodny w Kolbarku zatrudniający 1 robotnika, młyn wodny w Ryczówku zatrudniający 1 robotnika, tartak wodny w Ryczówku zatrudniający 2 robotników oraz piec hutniczy w Bydlinie zatrudniający 4 robotników31. W 1895 r. z majątku w Kluczach, nad Białą Przemszą wydzielono obszar dwóch dziesięcin 1961 sążni kwadratowych pod budowę papierni, która powstała już w roku 1897 – od tej pory Klucze na trwałe związały się z przemysłem papierniczym. Rok później uruchomiono pierwszą maszynę papierniczą. Od tego czasu Kluczewska Fabryka Papieru przemianowana potem na Kluczewskie Zakłady Papiernicze im. Jarosława Dąbrowskiego działała bez przerwy do czasów współczesnych. W 1905 r. wybudowany został pałac Dietlów w centrum Klucz. W 1908 r. pożar w Chechle strawił 81 zabudowań32, a rok później w Kwaśniowie Górnym spłonęła znaczna część zabudowań północnej części wsi. W listopadzie 1914 r. między Bydlinem a Krzywopłotami miała miejsce bitwa legionistów J. Piłsudskiego z Rosjanami. W 1918 r. rozpoczęto budowę kościoła w Cieślinie, który następnie został oddany do użytku w roku 1923 r. W dwudziestoleciu międzywojennym nastąpił rozwój Klucz. W latach 20. XX w. istniały tu dwa powiatowe ambulatoria. W tym okresie dwór w Kluczach był otoczony rozległym parkiem z fontanną i stawem rybnym. Teren dworu był ogrodzony. Nieopodal pałacu znajdowały się zabudowania gospodarcze ze stajniami i oborami. Do majątku należał też młyn na Białej Przemszy, tartak i gorzelnia. W roku 1926 podjęta została decyzja o budowie zakładu leczniczo-wychowawaczego o nazwie Rabsztyn dla dzieci, umiejscowionego w Jaroszowcu. Autorem projektu architektonicznego zespołu szpitalnego był inż. arch. Jan Witkiewicz-Koszyc. W 1928 r. w Rodakach wybuchł pożar, w wyniku którego spłonęło 56 drewnianych budynków. W 1929 r. wybudowana została w Jaroszowcu kaplica MB Wspomożenia Wiernych. W tym samym roku rozpoczęto w Kluczach budowę bocznicy kolejowej. Szpital w Jaroszowcu oddany został do użytku w 1934 r.

31 tamże, s. 520-522. 32 tamże, s. 528

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 28 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

Pod koniec lat 30. XX w. wykształciły się odrębne wsie Kwaśniów Górny i Kwaśniów Dolny. W 1938 r. oddana została w Bydlinie do użytku szkoła, istniała wówczas również świetlica z zespołem ludowym. W 1945 r. majątek Dietlów w Kluczach został rozparcelowany, w tym czasie powstała natomiast Szkoła Przemysłowa i Gimnazjum Przemysłowe. W końcu lat 60. powstały w Kluczach Zakłady Wapienno-Piaskowe „Silikaty”. W latach 50. XX w. Jaroszowiec rozwinął się dzięki powstaniu Huty Szkła Walcowanego oraz Jaroszowieckich Zakładów Budowlano-Montażowych. Powstanie licznych miejsc pracy spowodowało znaczny napływ ludności i wybudowanie osiedla mieszkaniowego ze szkołą, domem kultury i przychodnią. W 1955 r. otwarta została w Bydlinie biblioteka, a na przełomie lat 50. i 60. powołana została szkoła rolnicza. W latach 60. wybudowany został ośrodek zdrowia i pawilon sportowy. Kościół w Kwaśniowie został wybudowany w latach 80. XX w., konsekrowany w 1990 r. W pierwszej połowie lat 90. w Krzywopłotach wybudowany został Dom Ludowy mieszczący wiejską świetlicę i Koło Gospodyń Wiejskich.

Współczesne układy przestrzenne miejscowości położonych w gminie Klucze reprezentują różne typy rozplanowania. Układy przestrzenne Chechła i Bydlina wywodzić się mogą z układu typu wielodrożnego, który był związany z niwowym rozłogiem pól. Do układu wielodrożnego nawiązuje również układ przestrzenny Klucz. Charakterystyczną cechą tych układów jest promienisty układ dróg zbiegających się w części centralnej. Kolbark, Krzywopłoty, Kwaśniów Górny i dolny, Rodaki i Ryczówek rozwinęły się prawdopodobnie w oparciu o układ ulicówki z niwowym układem rozłogu pól. Cieślin i Bogucin Duży należą do rzędówek, przy czym Bogucin zyskał ten układ prawdopodobnie w wyniku późniejszej regulacji. Golczowice mogły rozwijać się z układu typu placowego. Hucisko Kwaśniowskie powstało w oparciu o przysiółek. Zalesie Golczowskie i Jaroszowiec są układami współczesnymi, szachownicowymi. Rozwój przestrzenny miejscowości nie spowodował zatracenia czytelności zasadniczych cech układu przestrzennego. Zabudowa tradycyjna, pierwotnie drewniana o konstrukcji zrębowej i drewniano- murowana z wykorzystaniem miejscowego kamienia została wyparta przez murowaną zabudowę o bardzo zróżnicowanym charakterze. Do końca lat 60. XX w. budynki mieszkalne i gospodarcze stawiane były jeszcze w formie nawiązującej do tradycyjnej – parterowe o horyzontalnym układzie bryły i dwuspadowych dachach. W późniejszym okresie zabudowa zaczęła znacznie odbiegać od form tradycyjnych.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 29 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

4.3. Charakterystyka zasobów dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy

4.3.1. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony

Obiekty, zespoły i założenia przestrzenne wpisane do rejestru zabytków objęte są rygorami ochrony konserwatorskiej wynikającymi z ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Wszelkie prace remontowe, zmiany funkcji i przeznaczenia takich obiektów wymagają zgody Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie. Na terenie gminy Klucze znajduje się 7 obiektów zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków:

A-1420 – młyn gospodarczy w Bydlinie (wpis z dnia 07.07. 1992 r.) Młyn zbudowany został w 1884 r. – data widnieje nad wejściem. Założenie, w sklad którego wchodzą murowane budynki jest obecnie użytkowane zgodnie z pierwotną funkcją. Zmodernizowane zostały urządzenia.

A-77/M – ruiny zamku w Bydlinie (wpis z dnia 02.03.2007 r.) położone na szczycie wapiennego wzgórza. Historia tego obiektu nie jest w pelni rozpoznana. Pierwsza wzmianka o jego istnieniu pochodzi z 1398 r. Zamek stanowi prawdopodobnie jeden z elementów dawnego systemu obronnego na pograniczu Śląska i Małopolski, skladającego się z z rozlokowanych na wzniesieniach Jury Krakowsko-Częstochowskiej warowni. Wzniesiony został w XIV w. przez przedstawicieli rycerskiego rodu herbu Topór – Pełkę lub jego syna Niemierza, ówczesnych właścicieli Bydlina. Pierwotny wygląd założenia został częściowo zrekonstruowany na podstawie badań archeologicznych przeprowadzonych w 1998 r. Budowla miała formę prostokątnej fortyfikacji o wymiarach 24x11 m i grubości murów ok.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 30 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

2 m. Wzniesiona była z łamanego kamienia wapiennego. Naroża budynku od strony pn. – zachodniej były wzmocnione przyporami. Od strony pólnocnej był on chroniony naturalną skarpą i rozciągającymi się u podnóża bagnami. Od strony południowej i wschodnij otoczony był murem z wieżą bramną, co tworzyło przed częścią mieszkalną niewielki pólkolisty dziedziniec. Całość założenia otaczał system fos i wałów ziemnych. Budynek mieszkalny miał prawdopodobnie wysokość dwóch kondygnacji, a parter pełnił funkcje piwnicy. Weście znajdowało się w elewacji południowej, na osi budowli, na wysokości ok. 2,5 m nad poziomem dizedzińca, co świadczy o istnieniu pierwotnie drewnianego pomostu. Wnętrze podzielone było na dwa pomieszczenia, o czym świadczy zachowany uskok w murze, spowodowany zmianą grubości ściany. W II poł. XVI w. zame rycerski w Bydlinie został zamieniony przez Jana Firleja na zbór ariański, a następnie przez jego yna Mikołaja w kościół katolicki p.w. św. Krzyża. Obiekt został przebudowany. W połowie długości prostokątnego wnętrza wzniesiono ścianę tęczową, wyodrębniającą prezbiterium od nawy. Od zachodu wydzielone zostało niewielkie, wąskie wnętrze, wybite zostało nowe wejście na poziomie dziedzińca i zamurowane zostały okna. W XVII w. kościół został spalony przez Szwedów. W poł. XVIII w. powstał w Bydlinie kościół parafialny p.w. św. Małgorzaty. Od tego czasu zamek utracił funkcję sakralną i popadał w ruinę.33

A-97/M – kaplica cmentarna p.w. Pocieszenia NMP w Bydlinie (wpis z dnia 13.06.2007 r.) Murowana kaplica powstala w XVIII w. na miejscu pustelni, której śladem są fundamenty widoczne przy murze kaplicy od strony pn.-zach. W II poł. XIX w. kaplica została rozbudowana przez przedlużenie i podwyższenie nawy oraz dobudowanie niewielkiej zakrystii. Do przebudowy wykorzystany został materiał z kamiennej pustelni. Kaplica zbudowana jest na rzucie prostokąta z półkolistą absydą, przekryta wielospadowym dachem z wieżyczką. dach kryty jest gontem. Wnętrze kaplicy jest jednonawowe, ze sklepieniem kolebkowym. W prezbiterium zachowana jest podłoga z kamiennego ciosu, we wnętrzu kaplicy znajduje się krypta ze szczątkami jej budowniczego, ks. A. Paprockiego. Na ścianach zachowane są fragmenty pierwotnej polichromii z przedstawieniami figuralnymi, motywami roślinnymi i geometrycznymi. Zachowany jest drewniany ołtarz i chór.34

33 Decyzja w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków nieruchomych z dnia 02.03.2007 r. 34 Decyzja w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków nieruchomych z dnia 13.06.2007 r.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 31 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

A-101 – zespół kościoła parafialnego p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Chechle (wpis z dnia 31.12.1960 r.). Klasycystyczny kościół parafialny pochodzi z 1807 r. W rokokowym ołtarzu głównym znajduje się malowany na desce, prawdopodobnie XVI- lub XVII-wieczny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz dwa ołtarze boczne z połowy XVII w. W północnej części kościoła znajduje się barokowy obraz św. Antoniego w srebrnej sukience, w górnej nastawie obraz św. Zofii oraz figury świętych Andrzeja i Krzysztofa, a na samym szczycie – św. Michała. W drugim ołtarzu bocznym, na prawo od wnęki prezbiterium znajduje się obraz św. Anny, Marii i Dzieciątka, powyżej obraz św. Józefa, a po bokach rzeźby św.św. Jakuba i Wojciecha. Dwa inne boczne ołtarze są już późnobarokowe. Drugi ołtarz na ścianie południowej zawiera XVIII-wieczny okazały krucyfiks.Świątynie otacza mur z czterema basztami pokrytymi gontem. Obok kościoła znajduje się dzwonnica z 1830 r.

A-1234/M – pałac w Kluczach (wpis z dnia 14.10.2010 r.). Pałac Dietlów jest usytuowany w centrum Klucz w otoczeniu częściowo zachowanego dawnego parku. Został wybudowany w 1905 r. po pożarze starszego kolumnowego dworu. Jest to budynek murowany, częściowo podpiw- niczony, piętrowy, z użytkowanym poddaszem o bogatej, amlowniczej bryle. forma architektoniczna budynku jest urozmaicona licznymi przybudówkami, wieżyczkami i tarasami z drewnianymi ażurowymi balustradami. elewacje są asymetryczne, tynkowane, akcentowane w narożnikach boniowaniem. Otwory okienne są ujęte w tynkowane, profilowane opaski, zamknięte wydatnymi gzymsami. w parapetach podokiennych fryz z prostokątnymi płycinami. Budynek nakryty jest dachem wielospadowym z niewielkimi lukarnami od strony wschodniej i zachodniej. Wnętrze budynku zasadniczo zachowało pierwotny układ przestrzenny. Od strony zachodniej zachowane są pomieszczenia reprezentacyjne z fasetami i rozetami, pierwotna stolarka drzwiowa ze szpaltemi mosiężnymi i okuciami, w tym drzwi przesuwane, parkiety, piec kaflowy z dekoracyjnym zwieńczeniem oraz drewniana, reprezentacyjna klatka schodowa. Forma architektoniczna budynku nawiązuje do poularnych na przełomie XIX i XX w. willi podmiejskich, często wzorowanych na szwajcarskiej architekturze uzdrowiskowej.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 32 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

Malowniczość bryły i detal dekoracji oraz wyposażenie są jednorodne stylistycznie i świadczą o wysokim poziomie artystycznym obiektu.35

A-114/M – wieża mieszkalno- obronna w Kwaśniowie Dolnym (wpis z dnia 17.10.2007 r.) Wzniesiona została najprawdopodobniej w 1552 roku, o czym świadczy wykuta na niej data. Jej budowniczym był przypuszczalnie ówczesny właściciel tych terenów - Jan Kwaśniowski. Budowla zapewne niegdyś wyższa, ma obecnie około 3- 4 mety wysokości i jest zbudowana z miejscowego kamienia na planie prostokąta o wymiarach około 7 x 5 metrów. Jej mury mają około 1 metra grubości. Wieża ma dwie kondygnacje zasklepione po wojnie betonowym zadaszeniem. Na każdym zachowanym poziomie znajdują się po dwa pomieszczenia sklepione kolebkowo. Na wysokości około 1 metra od strony północnej znajduje się kamienny portal z drzwiami. Przejście między pomieszczeniami na piętrze prowadzi przez kamienny portal z wykutą wypukle datą 1552, który mógł pierwotnie znajdować się nad głównym wejściem. Prawdopodobnie wieża szybko straciła na znaczeniu i została opuszczona zaś właściciele przenieśli się do nowo wybudowanego drewnianego dworu. W 1769 r. wieża została po raz pierwszy wspomniana przy okazji opisu dworu i budynków dworskich. W czasie I lub wg innych źródeł II wojny światowej wieża została częściowo spalona i zniszczona (m. in. zniszczeniu uległ drewniany dach wieży), później jedynie zabezpieczona betonowym stropem.

A-1590 – kościół filialny p.w. św. Marka wraz z dzwonnicą i starodrzewem (wpis z dnia 20.06.1995 r.) Kościół został zbudowany w 1601 roku, należy jednak przypuszczać, że część ołtarzowa jest starsza. Kościół jest konstrukcji zrębowej, jednonawowy z prezbiterium. Całość ma 14m długości, szerokość prezbiterium wynosi 5,5m. Kościółek od północy zamknięty jest zakrystią i sobotami. Na pokrytym gontem dachu znajduje się barokowa wieżyczka. Wnętrze świątyni przekryte jest drewnianymi stropami. Ołtarz główny z wizerunkiem św. Marka oraz trzy ołtarze boczne są barokowe. Większość zabytkowego wyposażenia, ze względów bezpieczeństwa,

35 Decyzja w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków nieruchomych z dnia 14.10.2010 r.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 33 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

przeniesiono do nowej świątyni. W roku 2006 przeprowadzono remont kapitalny kościoła. Wymieniono belki konstrukcji, wykonano solidne podstawy, betonowe stopy, ławę fundamentową, w środku kościółka wykonano wylewkę na całej powierzchni (na niej będą położone legary i drewniana podłoga), wymieniono belki podwalinowe, wymieniono gonty i odbudowano wieżyczkę na dachu.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 34 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

4.3.2. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków

W 2011 r. wykonana została weryfikacja zasobów obiektów znajdujących się w wojewódzkiej ewidencji zabytków. W porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków wskazane zostały obiekty do wykreślenia z dotychczasowych spisów oraz do wpisania do ewidencji. Założona została gminna ewidencja zabytków obejmująca 44 obiekty. W poniższej tabeli zestawione zostały obiekty, które znajdują się w ewidencji zabytków gminy Klucze.

Lp. Miejscowość Dział- Obiekt Ulica Nr Materiał Datowanie Wpis do rejestru Lp. wg ka bud zabytków wsi ynk u 941/8, A/1420/92 11 1 Bydlin 941/1 młyn gospodarczy ul. Olkuska 24 murowany 1884 r z dnia 07.07.1992 r 8 A-76/M 22 2 Bydlin 258 ruiny zamku - - murowany XVI-XVIII w. z dnia 02.03.2007 r kościół parafialny p.w. 33 1 Bydlin 677/1 ul. Legionów 6 murowany 1895 r - św. Małgorzaty dzwonnica przy 44 2 Bydlin 677/1 ul. Legionów 6 murowana poł. XIX w. - kościele parafialnym murowana A-97/M 55 4 Bydlin 257 kaplica cmentarna - - XVIII w. z kamienia z dnia 13.06.2007 r cmentarz z nagrobkami 66 Bydlin 257 - - kamień - i mogiłą legionistów

77 3 Bydlin 685/1 kapliczka ul. Wolbromska 3 murowana I poł. XIX w. -

88 5 Bydlin 677/1 figura Matki Boskiej ul. Legionów 6 kamienna 1905 r - 99 6 Bydlin 635 poczt36a ul. Legionów 39 drewniana pocz. XX w. - 1010 7 Bydlin 649 dom ul. Legionów 13 drewniany 1908 r - 1111 8 Bydlin 651 dom ul. Legionów 11 drewniany 1901 r - pole bitwy pod 1212 Bydlin - - - 1914 r. - Krzywopłotami zespół kościoła 101/47/60 13 1a Chechło 2151 parafialnego p.w. ul. Hutnicza 3 murowany XIX w. z dnia 31.12.1960 r Narodzenia NMP dzwonnica w zespole 101/47/60 14 1b Chechło 2151 kościoła parafialnego ul. Hutnicza 3 murowana XIX w. z dnia 31.12.1960 r p.w. Narodzenia NMP ogrodzenie z bramami w zespole kościoła 101/47/60 15 1c Chechło 2151 ul. Hutnicza 3 murowana XIX w. parafialnego p.w. z dnia 31.12.1960 r Narodzenia NMP

16 2 Chechło2 2150 plebania ul. Hutnicza drewniana pocz. XX w. -

36 Obiekt przewidziany do wykreślenia z gminnej ewidencji zabytków. W odniesieniu do obiektu złożony został wniosek o wykreślenie z ewidencji oraz rozbiórkę.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 35 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

Lp. Miejscowość Dział- Obiekt Ulica Nr Materiał Datowanie Wpis do rejestru Lp. wg ka bud zabytków wsi ynk u ul. 17 3 Chechło3 818 kapliczka Ogrodzieniecka/u murowana pocz. XX w. - l. Kluczewska kościół parafialny p.w. 18 1 Cieślin4 41 ul. Jurajska 77 murowany 1926 r - św. Stanisława

19 2 Cieślin5 41 dzwonnica ul. Jurajska 77 murowana 1926 r -

210/2, ul. Zdrojowa/ ul. murowany 20 3 Cieślin7 młyn wodny 1883 r - 465 Jurajska z kamienia 2. poł. XVIII figura św. Jana 21 4 Cieślin6 432 ul. Jurajska 77 kamienna lub pocz. XIX - Nepomucena w.

22 1 Jaroszowiec8 119 kaplica ul. Leśna 40 murowany 1928 r -

23 2 Jaroszowiec9 34/4 pałac ul. Kolejowa 15 murowany pocz. XX w. -

sanatorium, obecnie 24 3 Jaroszowiec1 134 ul. Kolejowa 1a drewniane 1938 r - budynek mieszkalny

25 4 Jaroszowiec2 134 sanatorium ul. Kolejowa 1a murowany pocz. XX w. -

26 5 Jaroszowiec3 24/9 Dom Leśnictwa ul. Kolejowa 14 murowany lata 20. XX w. -

27 6 Jaroszowiec6 29/14 dom ul. Kolejowa 12 murowany pocz. XX w. -

28 7 Jaroszowiec8 2/7 dom ul. Kolejowa 19 murowany 1924 r -

29 8 Jaroszowiec9 139/6 stacja kolejowa ul. Kolejowa 1c murowany - kościół p.w. N.M.P. 30 1 Klucze 1375 ul. Olkuska 79 murowany 1938 r. - Nieustającej Pomocy 215/1 A-1234/M 31 2 Klucze1 pałac ul. Rabsztyńska 1 murowany pocz. XX w. 8 z dnia 14.10.2010 r ul. 32 3 Klucze1 215/1 park dworski Rabsztyńska/ul. - XIX w. - Zawierciańska dom, niegdyś Rada 33 4 Klucze1 215/9 ul. Rabsztyńska 3 murowany poł. XIX w. - Narodowa 207/1 34 5 Klucze willa ul. Zawierciańska murowana 1936 r - 0 gorzelnia, obecnie 35 6 Klucze 214/6 budynek handlowo- ul. dworska 6 murowany pocz. XX w. - usługowy ul. Świętokrzyska 36 1 Kolbark1 104/1 kaplica murowana pocz. XX w. - /ul. Stawowa ul. 37 1 Krzywopłoty1 188/2 kuźnia 31 murowana - Paderewskiego ul. 38 2 Krzywopłoty2 272 kapliczka Paderewskiego/ murowana - ul. Partyzantów Kwaśniów wieża mieszkalno- A/114/M 39 1 2 173 ul. Dworska 17 murowany XVI w. Dolny obronna z dnia 17.10.2007 r Kwaśniów 40 2 3 112 spichrz dworski ul. Stawowa 7 murowany XVIII w. - Dolny Kwaśniów 1010/ kapliczka p.w. św. 41 1 4 ul. Długa 7 murowana poł. XIX w. - Górny 2 Antoniego Kwaśniów 42 2 1 116/1 kapliczka murowana 1864 r - Górny

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 36 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

Lp. Miejscowość Dział- Obiekt Ulica Nr Materiał Datowanie Wpis do rejestru Lp. wg ka bud zabytków wsi ynk u kościół filialny p.w. św. Marka wraz z A/1590/95 43 1 Rodaki5 840 ul. Długa 14 drewniany 1601 r dzwonnicą i z dnia 20.06.1995 r starodrzewem kaplica p.w. św. Józefa ul. Dolna/ul. 44 1 Ryczówek6 552/1 murowana XIX w. - Robotnika Łęgowa

4.3.3. Dziedzictwo niematerialne

Ziemie, na których położona jest gmina Klucze zamieszkiwali Krakowiacy Zachodni. Jest to grupa etnograficzna związana z terenami na zachód po rzekę Przemszę, na północy po Szczekociny, na wschód po Jędrzejów, Miechów, Proszowice, Koszyce i Bochnię, na południe po Myślenice, Kalwarię Zebrzydowską i Wadowice. Centrum zajmowanego obszaru stanowi Kraków. Pod względem gospodarczym poza tradycyjną gospodarką rolniczą i przyzagrodową hodowlą, ludność znajdowała pracę w przemyśle, ponadto dobrze rozwinięte było rzemiosło. Tradycyjne budownictwo stanowiły najczęściej zagrody wielobudynkowe, o konstrukcji zrębowej, kryte słomą. Bardzo ważną rolę w organizacji i realizacji działań w zakresie upowszechniania kultury oraz tworzenia warunków dla rozwoju amatorskiego ruchu artystycznego, kultywowania tradycji folklorystycznych, rozbudzania i zaspakajania potrzeb kulturalnych mieszkańców gminy pełni Gminny Ośrodek Kultury w Kluczach. Lokalne tradycje niematerialne podtrzymują zespoły działające w wielu miejscowościach na obszarze gminy Klucze, w tym pod patronatem Gminnego Ośrodka Kultury. Przy Kluczewskim Uniwersytecie Trzeciego Wieku działa od 2007 r. Teatr Muzyczny, opracowuje i prezentuje spektakle słowno - muzyczne - oparte na twórczości znanych polskich poetów i kompozytorów. Od 2007 roku działa zespół „Ziemia Kluczewska”. Od kwietnia 2011 r. opiekunem artystycznym zespołu jest Monika Korpusik - długoletnia artystka - solistka Zespołu Pieśni i Tańca "Śląsk" im. Stanisława Hadyny. Zespół liczy 34 mieszkańców gminy Klucze. W repertuarze Zespołu "Ziemia Kluczewska" znajdują się między innymi piosenki i pieśni: ludowe, patriotyczne, biesiadne oraz kolędy a także utwory estradowe. Zespół występuje na festynach i piknikach, bierze udział w koncertach, przeglądach i konkursach oraz uświetnia uroczystości gminne, powiatowe i wojewódzkie. Występował podczas Dni Bukowna, Święta Flagi w Bolesławiu, Święta Żołnierza Polskiego w Imbramowicach, Dożynek Gminnych, Powiatowych i Wojewódzkich, na uroczystościach w Urzędzie Marszałkowskim w Krakowie i Wojewódzkim Szpitalu Chorób Płuc w Jaroszowcu. W 2011 roku powstał zespół Rodaczanie dzięki inicjatywnie Haliny Ładoń i Jarosława Paś. Zespół liczy 26 osób – 12 panów i 14 pań. Od 2013r. Zespół działa pod kierunkiem instruktora – pani Anny Dudek. W repertuarze Zespołu: nowe opracowania

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 37 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

muzyki popularnej, szeroki repertuar okazjonalny, utwory musicalowe, utwory religijne, patriotyczne i wiele innych. Zespół Rodaczanie występuje na imprezach: lokalnych, przeglądach zespołów, dożynkach, różnego rodzaju koncertach i festiwalach, stanowi często oprawę uroczystości weselnych w kościele, występuje na uroczystościach patriotycznych i innych uroczystościach okolicznościowych. Występuje na wszystkich imprezach lokalnych, które maja miejsce w Rodakach. Od 2012 roku przy Gminnym Ośrodku Kultury w Kluczach działa zespół „Tesamee…”, w którego repertuarze znajdują się piosenki na różne okazje. Opiekunem artystycznym zespołu jest Anna Dudek. W Chechle działa zespół śpiewaczy „Chechlanki”, który powstał w 1984 roku przy Kole Gospodyń Wiejskich i liczy 18 osób. Panie własnoręcznie wyhaftowały bluzki i fartuchy do stroju ludowego, zakupiono spódnice, korale i chusty kompletując oryginalny strój krakowiaków zachodnich. W Chechle działa także chór kościelny, który istnieje od bardzo dawna, ale dopiero gdy z Zagłębia przybył organista, pan Leon Polaczek - powstał chór czterogłosowy (sopran, alt żeński, męski tenor i bas). Początkowo był to śpiew z towarzyszeniem fischarmonii, ale już w 1905 roku zainstalowane zostały organy austriackiej firmy braci Rieger. Na początku lat dwudziestych ubiegłego wieku p. Polaczek stworzył też zespół instrumentalny, który towarzyszył chórowi, ale powstał on głównie na potrzeby kółka teatralnego biorąc udział we wszystkich przedstawieniach. Chór działał nieprzerwanie również w latach okupacji. W jego dorobku jest kilkadziesiąt pozycji, którymi ubogaca nabożeństwa, a wśród nich utwory takich twórców jak Verdi, Mozart, Haendel czy Moniuszko. Chechło miało również swój własny zespół teatralny. Początki amatorskich przedstawień w Chechle sięgają co najmniej końca XIX wieku. Pierwsze inscenizacje miały tematykę głównie religijną i odbywały się w stodole probostwa, a później w podworskich chlewach i sali starej szkoły. Kilka pokoleń aktorów z Chechła wystawiało wiele różnych sztuk, także trudniejszych jak np. Skąpiec Moliera. Za ostatnie zarobione przez aktorów pieniądze zakupiono telewizor do świetlicy – jeden z pierwszych w Chechle. Ówczesny teatr działał aż do roku 1960, a po latach wznowił działalność. Promocji i utrzymaniu lokalnego dziedzictwa służy również organizowany w Rodakach Festiwal Otwarte Zagrody pod hasłem: „Otwieramy wioski, ogrody, zagrody, promujemy dziedzictwo polskiej wsi, promujemy zrównoważony styl życia na XXI wiek”. Podczas Festiwalu mieszkańcy wsi Rodaki organizują kameralne wydarzenia warsztatowe, edukacyjne i kulturalne w swoich prywatnych, historycznych zagrodach i ogrodach. Podczas Festiwalu Otwarte Zagrody odbywają się wydarzenia związane z tradycyjną kuchnią, zbieractwem ziół i owoców leśnych, dawnymi zwyczajami związanymi z domem, zagrodą i wiejskim ogrodem, ginącymi zawodami. Do projektu włączane są osoby różnych pokoleń, szczególnie tych najstarszych – ostatnich „nosicieli pradawnej wiedzy i tradycji”, jak również tych najmłodszych, którzy mają szansę tą wiedzę poprzez dialog ze starszymi ocalić. Koordynatorem w Rodakach jest Stowarzyszenie Jurajska Wioska Rodaki oraz Dyrektor Szkoły Podstawowej w Rodakach.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 38 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

4.4. Stan zasobów obiektów zabytkowych

W 2011 r. wykonana została weryfikacja terenowa obiektów figurujących w ewidencji Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie. Przeprowadzone prace wykazały, że spośród 41 zewidencjonowanych dotychczas obiektów, tylko 2 nie istnieją, a 6 kolejnych przebudowanych zostało w sposób powodujący utratę ich wartości. Wskazane zostały natomiast 4 budynki i 4 kapliczki do uwzględnienia w ewidencji. Aktualny na rok sporządzania programu przegląd wskazuje, że stan zachowania istniejących obiektów jest w przeważającej mierze nadal dość dobry. Większość obiektów jest dobrze zachowana lub odnowiona w sposób nienaruszający charakteru obiektu. Kilka budynków zostało w różnym stopniu przekształconych. Niewiele obiektów jest nieużytkowanych, w złym stanie technicznym, które bez podjęcia prac remontowych mogą w najbliższym czasie ulec zniszczeniu. Kapliczki przydrożne są na ogół w dobrym stanie. Wszystkie kapliczki są eksponowane, ale ich otoczenie wymaga bieżących prac pielęgnacyjnych. Najmniej korzystne otoczenie ma kapliczka w Chechle położona przy skrzyżowaniu ul. Ogrodzienieckiej i Kluczewskiej, gdzie oznakowanie drogowe oraz słup linii energetycznej znacznie obniżają walory widokowe. Kościoły są dobrze zachowane i utrzymane. Drewniany kościół w Rodakach został niedawno odnowiony, zadbane jest również jego otoczenie. W bardzo dobrym stanie jest wieża mieszkalno-obronna w Kwaśniowie Dolnym, która została w ostatnich latach poddana pracom konserwatorskim. W przypadku tego obiektu problemem jest otoczenie i ekspozycja, ponieważ jest on położony w głębi prywatnej działki, w sąsiedztwie budynku mieszkalnego. W dobrym stanie jest również odnowiony szpital (dawne sanatorium) w Jaroszowcu. Częściowo przebudowany został pałac w Jaroszowcu, który funkcjonuje obecnie jako budynek mieszkalny wielorodzinny. Bardzo zaniedbane jest jego otoczenie. Najbardziej przekształcony został budynek dawnej gorzelni w Kluczach, który funkcjonuje obecnie jako budynek handlowo-usługowy. W złym stanie są drewniane budynki mieszkalne i dawna poczta w Bydlinie oraz murowany młyn w Cieślinie Bez podjęcia prac remontowych będą one podlegać dalszemu niszczeniu i mogą zostać utracone. W odniesieniu do budynku dawnej poczty w Bydlinie został przez właściciela złożony wniosek o wykreślenie z ewidencji oraz rozbiórkę obiektu. Pilnych prac bez których następować będzie dalsze niszczenie obiektu, wymaga Pałac w Kluczach. Konieczne jest tu przeprowadzenie prac remontowych oraz zagospodarowanie budynku. Prac remontowych wymaga też budynek stacji PKP w Jaroszowcu, a także drewniany budynek plebanii w Chechle pochodzący z początku XX w.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 39 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

4.5. Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy

Najwyższe znaczenie dla gminy Klucze mają obiekty wpisane do rejestru zabytków, opisane w rozdz. 4.3.1: ruiny zamku w Bydlinie, kościół filialny p.w. św. Marka wraz z dzwonnicą i starodrzewem w Rodakach, młyn gospodarczy w Bydlinie zbudowany w 1884 r., kaplica cmentarna w Bydlinie, zespół kościoła parafialnego p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Chechle, pałac w Kluczach, wieża mieszkalno-obronna w Kwaśniowie Dolnym. Dla tradycyjnego krajobrazu kulturowego znaczenie mają drewniane domy mieszkalne zachowane w Bydlinie przy ul. Legionów 11, 13 i 39 oraz kuźnia w Krzywopłotach. Są one szczególnie ważne ze względu na niewielką ilość wiejskich budynków mieszkalnych i gospodarczych znajdujących się w ewidencji zabytków.

Ryc. 1 Przykład zachowanej tradycyjnej zabudowy – kuźnia w Krzywopłotach

Ryc. 2 Przykład zachowanej tradycyjnej zabudowy – dom mieszkalny w Bydlinie

Istotne znaczenie dla gminy mają położone w centrum i wyeksponowanie przy głównych ciągach komunikacyjnych obiekty zespołu dworskiego w Kluczach: pałac Dietlów, park dworski oraz dom przy ul. Rabsztyńskiej. Ważną rolę w krajobrazie odgrywają również kapliczki przydrożne.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 40 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

5. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego. Analiza szans i zagrożeń

5.1. Mocne strony środowiska kulturowego

Atutami środowiska kulturowego gminy Klucze są:  obiekty o wysokich walorach objęte wpisem do rejestru zabytków,  obecność obiektu sakralnego o wysokich walorach zabytkowych położonego na szlaku architektury drewnianej – kościół filialny p.w. św. Marka w Rodakach,  obecność obiektu o dużym potencjale turystycznym - wzgórza zamku rycerskiego w Bydlinie położonego na szlaku Orlich Gniazd,  dobry stan znacznej części obiektów,  obiekty stanowiące potencjał dla szlaków tematycznych: młyny, stacja kolejowa w Jaroszowcu,  wyeksponowane kapliczki przydrożne o zróżnicowanym charakterze podnoszące walory krajobrazu kulturowego,  działalność zespołów podtrzymujących tradycje niematerialne,  działalność Izb Regionalnych, Ośrodków Kultury, stowarzyszeń na rzecz propagowania kultury lokalnej.

5.2. Słabe strony

Słabą stroną sfery dziedzictwa kulturowego gminy są:  niewielka liczba obiektów stanowiących przykłady tradycyjnej zabudowy wiejskiej objętych ewidencją zabytków,  zły stan części obiektów zabytkowych,  niewystarczające wykorzystanie potencjału obiektów,  niewystarczająca informacja i promocja dotycząca zasobów dziedzictwa kulturowego.

5.3. Zagrożenia

Zagrożenia dla dziedzictwa kulturowego stanowią:  niewłaściwa modernizacja zabytkowej zabudowy nie objętej ochroną prawną,  brak świadomości walorów i zainteresowania dla utrzymania tradycyjnej zabudowy,

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 41 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

 zastępowanie zabudowy tradycyjnej współczesną - obcą lokalnej tradycji,  brak użytkowania lub brak remontów obiektów zabytkowych prowadzący do ich utraty, zagrażające w szczególności budynkowi Pałacu Dietla w Kluczach.

5.4. Szanse Szanse dla sfery dziedzictwa kulturowego gminy to:  zachowanie zasadniczych cech krajobrazu kulturowego gminy,  kultywowanie tradycji niematerialnych poprzez działalność instytucji, stowarzyszeń, zespołów, orkiestr i teatru,  organizacja imprez służących kultywowaniu lokalnych tradycji,  podnoszenie atrakcyjności turystycznej z wykorzystaniem zasobów kulturowych,  utrzymanie i eksponowanie zachowanych zabytków,  podnoszenie wśród lokalnej społeczności wiedzy i świadomości potrzeb zachowania środowiska kulturowego,  kształtowanie współczesnych form zabudowy i zagospodarowania terenu z poszanowaniem tradycji i wykorzystaniem regionalnych wzorców.

6. Założenia programowe

6.1. Priorytety programu opieki

Określenie zasobów dziedzictwa kulturowego gminy Klucze, zdiagnozowanie mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń pozwala na wskazanie następującego celu strategicznego: zachowanie dziedzictwa kulturowego gminy służącego utrwalaniu tożsamości społeczności lokalnej, budowaniu więzi społecznych, zachowaniu ładu przestrzennego, rozwojowi turystyki, oraz promocji gminy, a także następujących priorytetów: 1) Zachowanie materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego gminy, 2) Ochrona i kształtowanie krajobrazu kulturowego, 3) Promocja zasobów kulturowych, 4) Zwiększanie dostępności obiektów zabytkowych poprzez wykorzystanie ich dla celów turystycznych, kulturowych, edukacyjnych, 5) Kształtowanie świadomości mieszkańców gminy dotyczącej walorów historycznej przestrzeni i potrzeby zachowania dziedzictwa kulturowego.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 42 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

6.2. Kierunki działań

Osiąganie priorytetowych celów jest możliwe poprzez: 1) zahamowanie procesu degradacji wartościowych obiektów i dążenie do poprawy stanu zachowania dziedzictwa, 2) dążenie do zagospodarowania zabytkowych obiektów na cele kulturalne, edukacyjne lub turystyczne, 3) uwzględnianie problemów ochrony dziedzictwa kulturowego w dokumentach strategicznych i planistycznych gminy, 4) wykorzystanie środków finansowych pochodzących z funduszy unijnych, rządowych, samorządowych oraz prywatnych na zadania związane z poprawą stanu dziedzictwa kulturowego, 5) propagowanie dobrych przykładów zagospodarowania i użytkowania obiektów stanowiących dziedzictwo kulturowe, 6) wspieranie inicjatyw na rzecz popularyzacji wiedzy o zabytkach oraz ochrony i opieki nad obiektami zabytkowymi, 7) prezentację i kultywowanie lokalnych tradycji i obrzędów związanych z kulturą ludową.

6.3. Zadania

Cele i priorytety programu mogą być realizowane poprzez następujące zadania: 1. wspieranie prac remontowo-konserwatorskich przy obiektach zabytkowych, 2. przeprowadzenie prac zabezpieczających i renowacja Pałacu Dietla w Kluczach wraz z nadaniem mu nowej funkcji centrum aktywności społeczno-gospodarczej, 3. przygotowanie stałej ekspozycji ukazującej dziedzictwo pałacu i historię rodu Dietlów w Kluczach: przygotowanie scenariusza ekspozycji oraz eksponatów, 4. częściowe odsłonięcie wzgórza zamkowego w Bydlinie, 5. uczytelnienie założeń przestrzennych związanych z polem bitwy pod Krzywopłotami, 6. zabezpieczenie ruin zamku w Bydlinie – zahamowanie procesów degradacji i doprowadzenie do poprawy stanu zachowania oraz zagospodarowanie terenu wokół zamku, 7. wspieranie działań na rzecz pozyskiwania środków zewnętrznych na rewaloryzacje obiektów zabytkowych, 8. uzupełnianie i aktualizacja Gminnej Ewidencji Zabytków oraz gromadzenie informacji i dokumentacji dotyczącej znajdujących się w niej obiektów, 9. udzielanie wsparcia finansowego zespołom podtrzymującym tradycje niematerialne (dawne zwyczaje, obrzędy, przyśpiewki), 10. wspieranie działalności istniejących Izb Regionalnych oraz tworzenie nowych w pozostałych miejscowościach gminy,

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 43 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

11. rozpoznanie, kontrola stanu zachowania i zabezpieczenia obiektów zabytkowych we współpracy z właścicielami obiektów, 12. wprowadzanie zapisów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego, w tym obiektów wpisanych do ewidencji, do dokumentów planistycznych, w szczególności do planów miejscowych, 13. prowadzenie bieżących prac konserwatorskich, pielęgnacyjnych, porządkowych i zabezpieczających przy kapliczkach przydrożnych, 14. podjęcie działań na rzecz remontów i konserwacji lokalnych pomników historii i miejsc pamięci narodowej wraz z najbliższym ich otoczeniem, 15. znakowanie oraz umieszczanie informacji o najcenniejszych obiektach zabytkowych oraz oznakowanie dróg w celu ułatwienia dojazdu do obiektów, 16. rozbudowanie informacji o zasobach kulturowych znajdujących się na stronach internetowych gminy o dane dotyczące obiektów znajdujących się w ewidencji, 17. wydawanie lub wspieranie publikacji w formie broszur, ulotek, folderów, stron internetowych, filmów związanych z dziedzictwem kulturowym gminy, 18. opracowanie atrakcyjnej graficznie mapy zasobów kulturowych gminy jako formy promocji, 19. tworzenie zbioru i publikowanie materiałów archiwalnych takich jak stare zdjęcia i mapy z obszaru gminy, 20. tworzenie zbioru i publikowanie informacji o dziedzictwie niematerialnym gminy (obyczaje, obrzędy, stroje, przyśpiewki), 21. włączenie edukacji historycznej o obiektach zabytkowych i dziedzictwie niematerialnym do programów nauczania i innych form pracy z dziećmi i młodzieżą (konkursy, imprezy), 22. organizacja szkoleń związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego, w tym skierowanych do właścicieli obiektów zabytkowych, 23. organizacja imprez związanych z kultywowaniem lokalnych tradycji.

7. Instrumenty realizacji programu opieki nad zabytkami

Realizacja programu opieki nad zabytkami odbywać się powinna bezpośrednio poprzez struktury Urzędu Gminy Klucze oraz pośrednio poprzez współpracę z podmiotami władającymi obiektami zabytkowymi. Dla realizacji programu, Gmina wykorzystywać może instrumenty prawne, finansowe, koordynacji, społeczne i kontrolne. Do instrumentów prawnych, wynikających z przepisów ustawowych należą:  realizacja dokumentów prawnych wydanych przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Krakowie,  uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego zawierających ustalenia dotyczące ochrony obiektów zabytkowych,

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 44 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

 wnioskowanie o wpis do rejestru zabytków najcenniejszych obiektów,  realizacja i zgodność dokumentów gminnych z programem wojewódzkim w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego. Instrumenty finansowe to:  dotacje,  subwencje,  nagrody,  zachęty podatkowe dla właścicieli obiektów zabytkowych,  korzystanie z funduszy Unii Europejskiej. Instrumenty koordynacji to:  utrzymywanie spójności projektów i programów zawartych w wojewódzkich, powiatowych i gminnych strategiach, planach rozwoju lokalnego,  współpraca z ośrodkami naukowymi. Instrumenty społeczne to:  edukacja,  promocja,  współdziałanie z organizacjami społecznymi,  działania służące tworzeniu miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. Instrumenty kontrolne to:  aktualizacja Gminnej Ewidencji Zabytków,  monitorowanie stanu zagospodarowania przestrzennego oraz zachowania dziedzictwa kulturowego.

8. Zasady oceny realizacji programu

Ustawa o ochronie zabytków nakłada na wójtów, burmistrzów i prezydentów obowiązek sporządzania sprawozdań z realizacji programu co 2 lata. Sprawozdanie przedkładane Radzie Gminy powinno zawierać informację o ewentualnych zmianach zachodzących w Gminnej Ewidencji Zabytków oraz Rejestrze Zabytków, informacje o działaniach podejmowanych na rzecz opieki nad zabytkami oraz o postulatach mieszkańców i właścicieli obiektów dotyczących ochrony obiektów zabytkowych. Dla oceny realizacji programu proponowane są następujące wskaźniki: • liczba projektów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego, • liczba obiektów poddanych pracom rewaloryzacyjnym, konserwatorskim, • zestawienie wydatków z budżetu gminy na ochronę, edukację i promocję dotyczące dziedzictwa kulturowego, • liczba projektów związanych z edukacją kulturową, • liczba projektów związanych z promocją obiektów zabytkowych,

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 45 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

• zmiany ilości obiektów zabytkowych – wskazanie ilości obiektów rozebranych, zniszczonych, nowo wprowadzonych do ewidencji lub objętych wpisem do rejestru, • zmiany jakości zasobów obiektów zabytkowych – wskazanie, czy poprawił się stan zachowania obiektów.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 46 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

9. Źródła finansowania

Zgodnie z ustawą o ochronie i opiece nad zabytkami, obowiązek dbania o obiekty zabytkowe spoczywa na ich właścicielach i użytkownikach. Wsparcie dla właścicieli mogą stanowić środki publiczne z budżetu państwa, budżetu samorządu, funduszy celowych, w tym funduszy Unii Europejskiej, fundacji. Źródłem dofinansowania działań związanych z ochroną i opieką nad zabytkami mogą być ogłaszane corocznie Programy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Na rok 2016 ogłoszony został m.in. program Dziedzictwo kulturowe, którego celem jest ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego w kraju i za granicą, wspieranie działalności muzeów oraz popularyzacja kultury ludowe. W ramach programu wyodrębnione zostały następujące priorytety, w ramach których można prowadzić działania na rzecz dziedzictwa kulturowego : 1. Ochrona zabytków - celem priorytetu jest ochrona i zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego, konserwacja i rewaloryzacja zabytków oraz udostępnianie zabytków na cele publiczne. W ramach tego priorytetu kwalifikowane są następujące zadania: • prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków planowane do przeprowadzenia w roku udzielenia dofinansowania; • prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków przeprowadzone w okresie trzech lat poprzedzających rok złożenia wniosku (po wykonaniu wszystkich prac lub robót określonych w pozwoleniu wydanym przez wojewódzkiego konserwatora zabytków). 2. Wspieranie działań muzealnych - celem priorytetu jest wspieranie działalności w zakresie opieki konserwatorskiej nad muzealiami, archiwaliami i księgozbiorami, a także - prezentacji zbiorów w postaci atrakcyjnych poznawczo projektów wystawienniczych i wydawniczych. W ramach tego priorytetu kwalifikowane są następujące zadania: • organizacja czasowych wystaw muzealnych; • modernizacja stałych wystaw muzealnych; • tworzenie stałych wystaw muzealnych, • publikacja katalogów do wystaw bądź zbiorów muzealnych, • konserwacja muzealiów, archiwaliów, starych druków, rękopisów, kartografii, muzykaliów, ikonografii, grafiki artystycznej, dokumentów życia społecznego, • zakup wyposażenia pracowni konserwatorskich. 3. Kultura ludowa i tradycyjna - celem priorytetu jest wspieranie zjawisk związanych ze spuścizną kultur tradycyjnych, transformacjami (przekształceniami i przemianami) poszczególnych elementów oraz współczesnymi kontekstami ich występowania. W ramach tego priorytetu kwalifikowane są następujące zadania:

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 47 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

• zadania badawczo-dokumentacyjne, edukacyjne i popularyzatorskie: a) projekty badawcze i popularyzatorskie z zakresu antropologii kulturowej, etnologii i etnografii, etnomuzykologii i etnochoreologii, folklorystyki i dialektologii, b) dokumentacji, archiwizacji i jak najszerszego udostępniania unikalnych zjawisk z zakresu dziedzictwa kultur tradycyjnych, w tym sztuki, rękodzieła i rzemiosła; gwary i języka regionalnego; muzyki, tańca, śpiewu; obrzędowości dorocznej i rodzinnej; obyczajowości, w tym zwyczajów środowiskowych, c) przygotowania i opracowania ekspertyz, opinii oraz programów ochrony dotyczących zjawisk kultur tradycyjnych, w tym przeprowadzenia ewaluacji konsultacji społecznych związanych z realizacją postulatów Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, d) wydania publikacji związanych z dokumentacją kultur tradycyjnych oraz współczesnych kontekstów ich funkcjonowania, e) szeroko pojętej animacji kulturowej i społecznej prowadzonej w oparciu o materialne i niematerialne dziedzictwo kulturowe, wspomagających lokalne społeczności w twórczych działaniach nawiązujących do miejscowych tradycji, f) działań edukacyjnych, w tym warsztatów, kursów i szkoleń dotyczących zagadnień szeroko pojętej kultury tradycyjnej, w jej materialnym i niematerialnym wymiarze, g) działań popularyzujących unikalne i żywe elementy kultur tradycyjnych, w tym konkursy, przeglądy, festiwale, seminaria i konferencje, h) zadań o charakterze artystycznym i użytkowym, inspirowanych tradycyjną twórczością, o charakterze interdyscyplinarnym i międzyśrodowiskowym; • zadania realizujące projekty „mistrz tradycji”, związanych w sposób bezpośredni z międzypokoleniowym przekazem unikatowej wiedzy i umiejętności kulturowych w następujących dziedzinach objętych ochroną w ramach Konwencji UNESCO: a) literatura (np. proza i poezja, opowiadanie, oracje), b) muzyka (np. śpiew solowy i grupowy a cappella, śpiew z akompaniamentem, gra na instrumencie solo, gra w kapeli, taniec w parach, taniec grupowy), c) sztuka, rękodzieło i rzemiosło ludowe (np. rzeźbiarstwo, malarstwo, drzeworytnictwo, kowalstwo, garncarstwo, plastyka obrzędowa, stolarstwo i zdobnictwo w drewnie, krawiectwo strojów ludowych, koronczarstwo, tkactwo, hafciarstwo, zabawkarstwo, wycinankarstwo, rymarstwo, powroźnictwo), d) rzemiosło artystyczne (np. pozłotnictwo, zegarmistrzostwo, lutnictwo, płatnerstwo, złotnictwo, introligatorstwo, brązownictwo, kowalstwo, sztukatorstwo, rusznikarstwo), e) praktyka obrzędowa związana z cyklem świąt dorocznych i rodzinnych oraz innymi zwyczajami praktykowanymi przez społeczności lokalne, f) tradycyjna uprawa i hodowla, przetwórstwo żywności oraz potrawy obrzędowe, g) inne przejawy kultury spełniające kryteria niematerialnego dziedzictwa;

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 48 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

4. Ochrona zabytków archeologicznych - celem priorytetu jest ochrona dziedzictwa archeologicznego porzez wspieranie kluczowych dla danego obszaru zadań, które obejmują niedestrukcyjne rozpoznanie i dokumentację zasobów dziedzictwa archeologicznego, a także ich opracowanie i publikację wyników W ramach tego programu kwalifikowane są następujące zadania: • niedestrukcyjne rozpoznanie i dokumentacja zasobów dziedzictwa archeologicznego z wykorzystaniem metod tradycyjnych i nowoczesnych, m.in. badań powierzchniowych, prospekcji podwodnej, badań geofizycznych, prospekcji lotniczej, skaningu laserowego; • opracowanie, wraz z obowiązkową publikacją książkową, wyników przeprowadzonych badań archeologicznych, w tym analiza i konserwacja pozyskanych w ramach tych badań zabytków.. Dziedzictwo kulturowe – Miejsca Pamięci Narodowej - celem priorytetu jest wspieranie samorządów w zapewnianiu stabilnej opieki nad najważniejszymi miejscami pamięci, stanowiącymi materialne świadectwo wydarzeń kluczowych dla narodowej tożsamości. W sposób szczególny dotyczy to miejsc noszących ślady masowych zbrodni reżimów totalitarnych

Źródło finansowania mogą również stanowić fundusze Unii Europejskiej w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych. Jednostki samorządu terytorialnego w województwie małopolskim są uprawnione do wnioskowania o pomoc finansową w ramach następujących programów: • Ochrona i opieka nad zabytkami - projekty mniejszej skali: projekty związane z realizacją prac konserwatorskich, restauratorskich, prac zabezpieczających przed zniszczeniem oraz robót budowlanych prowadzonych przy zabytkach nieruchomych(wraz z ich otoczeniem) wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego lub inwentarzy muzealnych (preferowane będą obiekty zabytkowe położone na terenie parków kulturowych). Poziom dofinansowania 75 %. • Ochrona i opieka nad zabytkami - projekty większej skali: projekty związane z realizacją prac konserwatorskich, restauratorskich, prac zabezpieczających przed zniszczeniem oraz robót budowlanych prowadzonych przy zabytkach nieruchomych(wraz z ich otoczeniem) wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego lub inwentarzy muzealnych (preferowane będą obiekty zabytkowe położone na terenie parków kulturowych). Poziom dofinansowania 75 %. • Ochrona i rozwój dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego obszaru pogranicza, Polska-Słowacja: działania ukierunkowane na zapewnienie wspólnej ochrony, wzmocnienia, promocji i rozwoju dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego oraz skutecznego i zrównoważonego wykorzystania tego dziedzictwa celem podniesienia poziomu atrakcyjności pogranicza. Wszystkie działania muszą mieć charakter transgraniczny.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 49 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

Program Rozwoju obszarów Wiejskich na lata 2014 – 2020, zakłada m.in. działanie: podstawowe usługi i odnowa wsi na obszarach wiejskich (www.minrol.gov.pl, w ramach którego realizowany jest szereg różnych typów operacji, tym poddziałania:. 1. ..Badania i inwestycje związane z utrzymaniem, odbudową i poprawą stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego wsi, krajobrazu wiejskiego i miejsc o wysokiej wartości przyrodniczej, w tym dotyczące powiązanych aspektów społeczno- gospodarczych oraz środków w zakresie świadomości środowiskowe, obejmujące typ operacji: • Ochrona zabytków i budownictwa tradycyjnego: Na obszarach wiejskich znajdują się pojedyncze obiekty zabytkowe, zespoły pałacowo – ogrodowe, zespoły folwarczne, układy tradycyjnej zabudowy, które ulegają stopniowej degradacji, a w przypadku braku środków na ich renowacje zostaną całkowicie utracone. Realizacja inwestycji z zakresu ochrony zabytków i budownictwa tradycyjnego przyczyni się do zachowa dziedzictwa kulturowego. Działanie przyczynia się do realizacji celu szczegółowego 6B – wspieranie lokalnego rozwoju na obszarach wiejskich 2. Inwestycje w tworzenie, ulepszanie lub rozwijanie podstawowych usług lokalnych dla ludności wiejskiej, w tym rekreacji i kultury oraz powiązanej infrastruktury obejmuje następujące typy operacji związane z zasobami kulturowymi: • Inwestycje w obiekty pełniące funkcje kulturalne: Mieszkańcy obszarów wiejskich, w porównaniu do mieszkańców miast, mają słaby dostęp do podstawowych usług kulturalnych. Infrastruktura kulturalna na obszarach wiejskich jest niedoinwestowania. Realizacja inwestycji w obiekty pełniące funkcje kulturalne zapewni odpowiednie warunki do organizowania i animowania uczestnictwa społeczności wiejskiej w wydarzeniach artystycznych, kulturalnych czy integracyjnych. Działanie przyczynia się do realizacji celu szczegółowego 6B – wspieranie lokalnego rozwoju na obszarach wiejskich • Kształtowanie przestrzeni publicznej: W wielu miejscowościach wiejskich rozwój przestrzenny nie następuje w oparciu o spójną koncepcję rozwoju przestrzennego, przez co miejscowości przestają być atrakcyjne dla mieszkańców, turystów iinwestorów. Inwestycje dotyczące kształtowania przestrzeni publicznej mają podnieść atrakcyjność obszarów wiejskich i promować rozwój przestrzenny w oparciu o zasady kształtowania polityki przestrzennej. Działanie przyczynia się do realizacji celu szczegółowego 6B – wspieranie lokalnego rozwoju na obszarach wiejskich.

Zarząd Województwa Małopolskiego corocznie organizuje otwarty konkurs ofert pn. Mecenat Małopolski (http://www.malopolskie.pl/Kultura/Mecenat). Mogą brać w nim udział organizacje pozarządowe i podmioty prowadzące działalność pożytku publicznego w sferze kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego, w tym stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego, prowadzące działalność pożytku publicznego. Celem konkursu jest wyłonienie podmiotów, które zrealizują w dobrej jakości i z najwyższą starannością

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 50 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

projekty w dziedzinie kultury i sztuki oraz poszerzą ofertę kulturalną regionu. Udział dotacji w całkowitych kosztach zadania nie może przekroczyć 80 %. Zgodnie z Uchwałą nr 297/16 Zarządu Województwa Małopolskiego, ramach konkursu wspierane są zadania: 1) rozwijające kompetencje kulturowe społeczeństwa, promujące i tworzące warunki sprzyjające rozwojowi talentów, kształtowaniu postaw obywatelskich, edukacji kulturalnej i wychowaniu przez sztukę; kreujące programy edukacyjne w celu upowszechniania wiedzy oraz pobudzenia zainteresowania historią regionu i jego dziedzictwem; promujące literaturę i czytelnictwo; służące rozwojowi profesjonalnej sztuki oraz prowadzeniu działalności kulturalnej w formach zorganizowanych programowo, a tym samym stwarzające warunki do jak najszerszego udziału mieszkańców Małopolski w ofercie kulturalnej umożliwiającej obcowanie z dziełami autentycznej sztuki w różnych dziedzinach; 2) chroniące niematerialne dziedzictwo kulturowe; wzmacniające tożsamość regionalną opartą o walory autentycznego dziedzictwa; utrzymujące tożsamość lokalną i regionalną, szczególnie poprzez wspieranie folkloru i działalności zespołów folklorystycznych, wspierające projekty związane z wyrobem produktów tradycyjnych i promocją ginących zawodów; 3) prezentujące dzieła sztuki i niezależne inicjatywy artystyczne, twórcze oraz obywatelskie w obszarze kultury i sztuki, w tym działania zmierzające do wzrostu świadomości znaczenia sztuki, do budowania i projektowania nowych, aktywnych relacji z odbiorcą, m.in. poprzez działania wystawiennicze, warsztaty oraz rozwój talentów, wsparcie dla unikatowych projektów kulturalnych i działań promujących projekty interdyscyplinarne; 4) zachowujące i utrwalające w formie cyfrowej zasoby dziedzictwa kulturowego, digitalizujące dobra kultury; wspierające projekty wykorzystujące nowoczesne techniki zapisu i wymiany informacji; promujące projekty związane ze sztukami wizualnymi; wspierające niskonakładowe wydawnictwa i system tworzenia monitoringu, badania i diagnozowanie życia kulturalnego w Małopolsce; w tym projekty nowatorskich działań promocyjnych, uczestnictwa w międzyregionalnej współpracy w zakresie kultury; 5) promujące kulturę i tradycje mniejszości narodowych i grup etnicznych zamieszkujących Małopolskę; wspierające działania zmierzające do obalania stereotypów i dążące do budowania mostów międzykulturowych; 6) tworzące ambitne formy animacyjne na rzecz międzypokoleniowej aktywizacji społeczności, kreujące postawy tolerancji i wzmacniania wartości płynących z różnorodności życia, aktywizujące różne grupy wiekowe, a zwłaszcza wykorzystujące potencjał osób starszych, oraz wspierające projekty artystyczne o wymiarze społecznym, wychowawczym, terapeutycznym; 7) upowszechniające tradycje walk o niepodległość i suwerenność RP, a także działania na rzecz społeczności lokalnej w obszarze kultury, a tym samym kreujące postawy obywatelskie, wspierające projekty edukacyjne, upowszechniające wiedzę oraz pobudzające zainteresowanie historią i dziedzictwem kulturowym regionu. .

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 51 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

Zarząd Województwa Małopolskiego zorganizował konkurs ofert pn. Mecenat Małopolski plus. W ramach konkursu zlecane będą w szczególności zadania polegające na: przybliżaniu i popularyzowaniu wybitnych dzieł muzyki, teatru, tańca, kinematografii oraz sztuk wizualnych; zachowaniu i ochronie materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego; stwarzaniu warunków do pracy twórcom w sferze kultury i sztuki; realizacji wartościowych projektów z zakresu świadomości kultury, sztuki oraz postaw otwartych i kreatywnych. W ramach konkursu przewidziano wspieranie wieloletnich, cyklicznych (realizowanych co najmniej od 3 lat lub 3 edycji) przedsięwzięć z zakresu kultury i sztuki służących: 1) rozwojowi kompetencji kulturowych mieszkańców Małopolski poprzez edukację kulturalną i animację kultury; 2) zachęcaniu do aktywnego i twórczego udziału w kulturze i tworzenia treści kulturowych; 3) budowaniu partnerstw w działaniach artystycznych i twórczych, w tym partnerstw publiczno-społecznych i społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw; 4) zwiększaniu dostępu do treści kulturowych w przestrzeni publicznej i w cyberprzestrzeni; 5) efektywnemu wykorzystaniu kapitału kreatywnego i twórczego; 6) tworzeniu warunków wzmacniania tożsamości i znaczenia dziedzictwa kulturowego; 7) wspieraniu wytwarzania nowych i reinterpretowania zasobów kultury oraz upowszechniania wzorców partycypacji w kulturze poprzez działania artystyczne o znaczeniu co najmniej regionalnym; 8) kultywowaniu postaw otwartych, innowacyjnych, kreatywnych, budowaniu więzi międzypokoleniowych i międzynarodowego dialogu treści kultury; 9) wzmacnianiu pozycji twórców i aktywności twórczej poprzez realizację projektów artystycznych i kulturalnych o wybitnych walorach rozwojowych i promocyjnych, w tym poza regionem; 10) wzmacnianiu znaczenia kultury w rozwoju społecznym oraz gospodarczym regionu.

Zarząd Województwa Małopolskiego organizuje corocznie konkurs Kapliczka dla jednostek samorządu terytorialnego z terenu województwa małopolskiego podejmujących prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkowych kapliczkach. Kapliczki, przy których będą wykonywane prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane nie muszą figurować w rejestrze zabytków województwa małopolskiego, ale powinny charakteryzować się wartościami artystycznymi i historycznymi. Dotacja na prace lub roboty budowlane przy kapliczce może finansować nakłady konieczne, obejmujące: • osuszenie i wykonanie izolacji przeciwwilgociowej; • stabilizację konstrukcyjną; • odtworzenie części składowych kapliczki; • zabezpieczenie, zachowanie i utrwalenie substancji kapliczki; • uporządkowanie i zagospodarowanie bezpośredniego otoczenia kapliczki;

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 52 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

• zakup materiałów konserwatorskich i budowlanych, niezbędnych do wykonywania prac lub robót budowlanych przy kapliczce; • wykonanie tabliczki pamiątkowej informującej o udzieleniu dotacji z budżetu Województwa Małopolskiego; • wykonanie dokumentacji powykonawczej. Ocena merytoryczna wniosków spełniających wymogi formalne dokonywana jest przez komisję powołaną w tym celu przez Zarząd Województwa Małopolskiego. Przy formułowaniu opinii przez Komisję, przyjmuje się następujące kryteria oceny wniosków: • znaczenie kapliczki dla dziedzictwa kulturowego ze szczególnym uwzględnieniem jego wartości historycznej, naukowej lub artystycznej • wpis do rejestru zabytków województwa małopolskiego, • wpis do gminnej ewidencji zabytków, • stan zachowania i stopień zagrożenia kapliczki, • racjonalne uzasadnienie kosztów realizacji planowanych prac lub robót budowlanych, • wysokość zaangażowania finansowego Wnioskodawcy, • kontynuacja prac lub robót przy kapliczce dotowanych uprzednio z budżetu Województwa Małopolskiego, • posiadanie rzez jednostkę samorządu terytorialnego gminnego lub powiatowego programu opieki nad zabytkami.

Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 53 – Poz. 4133

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2016-2020

10. Literatura

T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka ziemi krakowskiej, Kraków 1982. B. Górnisiewicz, Ze studiów nad średniowiecznymi wsiami olkuskimi i podkrakowskimi, Teka KUiA, t. XXIII, Ossolineum 1990. F. Kiryk (red.), Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego,Warszawa-Kraków 1978. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, przyjęta przez Radę Ministrów 13 grudnia 2011 r., Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2012 Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2014 – 2017, przyjęty Uchwałą Nr 125/2014 Rady Ministrów z dnia 24 czerwca 2014 r. Narodowa strategia rozwoju kultury na lata 2004-2013, Ministerstwo Kultury. Plany Rozwoju Miejscowości: Bogucin Duży, Bydlin, Cieślin, Hucisko, Klucze, Kolbark, Krzywopłoty, Kwaśniów Dolny, Kwaśniów Górny, Rodaki, Ryczówek, Zalesie Golczowskie, Uchwała Nr XLV/351/10 Rady Gminy Klucze z dnia 27 stycznia 2010 r. w sprawie: zatwierdzenia Planów Odnowy Miejscowości. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego gminy Klucze, Uchwała Nr XLIII/290/05 Rady Gminy Klucze z dnia 4 kwietnia 2005 r. Strategia rozwoju gminy Klucze na lata 2014-2022 Uchwała nr LVII/319/2014 Rady Gminy Klucze z dnia 30 października 2014. Strategia rozwoju kraju 2020, Uchwała Nr 157 Rady Ministrów z dnia 25 września 2012 r. (poz. 882), Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, wrzesień 2012 Strategia rozwoju województwa małopolskiego na lata 2011 – 2020, Uchwała Nr XII/183/11 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 26 września 2011 r Strategia rozwoju powiatu olkuskiego na lata 2005-2015, przyjęta Uchwałą Nr XXIX/281/2005 Rady Powiatu w Olkuszu z dnia 28.06.2005 r Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Klucze, przyjęte uchwałą nr XX/140/2000 z dnia 23 marca 2000 r Uzupełnienie narodowej strategii rozwoju kultury na lata 2004-2020, Ministerstwo Kultury, Warszawa 2005. Wojewódzki program opieki nad zabytkami w Małopolsce na lata 2014 – 2017, Uchwała Nr LI/822/14 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 26 maja 2014 r. Wojewódzki program opieki nad zabytkami w Małopolsce na lata 2010-2013 przyjęty uchwałą Nr LIV/843/10Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 8 listopada 2010 r.