KLUCZEWSKIE KALENDARIUM 1918 - 1950

PISMO SPOŁECZNO-KULTURALNE KOŁA LITERACKIEGO „STROFY” działającego przy Gminnej Bibliotece Publicznej w Kluczach NR 26/2019 ISSN 2084-2724 CENA 2 zł KLUCZ DO WSPOMNIEŃ 26/2019

Wstęp.

Minęło sto lat jak Polska odzyskała niepodległość. Sto lat to 36 500 dni, a każdego dnia coś się przecież wyda- rzyło. Ktoś się urodził, ktoś umarł, coś powstało, a coś innego zostało bezpowrotnie zniszczone. A co przez ten czas wydarzyło się w Kluczach i w innych miejscowościach obecnej Gminy Klucze. Dziś nie sposób wszystko odtworzyć, ale może wato choć spróbować. Niech więc to „Kluczewskie Kalendarium” będzie zapisem wydarzeń, które miały miejsce na naszym terenie. Zapisem wydarzeń ważnych i mniej ważnych, kulturalnych i społecznych, gospodarczych i politycznych, które miały wpływ na życie naszych dziadków i rodziców. Zapisano tu i te wydarzenia, które z pozoru wydają się banalne, ale i one oddają istotę chwili, faktu który zaistniał, bo i one były udziałem ludzi tu żyjących. To oni przed laty kształtowali ówczesną rzeczywistość Klucz i okolicy. To oni rządzili, tworzyli organizacje i stowarzy- szenia, działali na polu kultury i sportu, oświaty i zdrowia. KLUCZEWSKIE KALENDARIUM obejmuje swym zasięgiem czasowym: 100 lat dziejów Klucz (1918-2018), 80 lat historii Kościoła i Parafii pw. Najświętszej Marii Panny Nieustającej Pomocy (1938- 2018), 70 lat istnienia Gminy Klucze (1950-2020) i jak każde kalendarium jest tylko krótkim zapisem wydarzeń. Dlatego w nawiasach podane jest źródło danej informacji, gdzie zamieszczony jest szerszy opis. Zdaje sobie sprawę, że zapewne coś mogło ujść mojej uwadze. Może o czymś jeszcze nie wiem. W innym miej- scu ktoś powie, że to nie było wtedy. Ale czy na pewno? Może ktoś kiedyś poszerzy to kalendarium o nowe, nieznane mi dziś fakty. Niech zatem to kalendarium będzie pomocne w odtworzenia naszej historii- dziejów Naszej Małej Ojczyzny. Niech będzie ciągiem dalszym historii Klucz opisywanej w gazetce „Klucz do Wspomnień” wydawanej przez Gminną Bibliotekę Publiczną w Kluczach. Historii, która ma już blisko 650 lat. Dziękuję wszystkim, którzy pomogli mi w stworzeniu tego kalendarium. Zarówno pojedynczym osobom jak i instytucjom, oraz organizacjom za udostępnienie swych kronik. To one są kopalnia wiedzy o minionych czasach, ludziach i wydarzeniach. Oto cz. I kalendarium lata 1918-50. Janusz Dziatłowicz

Na stronie tytułowej: Widok na Klucze („Szczypy”- dziś ul. Bogucińska) od strony wzgórza Bukowiec, gdzie za trzy lata zostanie wybu- dowany kościół. Foto z albumu 2 Heide Marie, Dietel. Klucze 1935 r.

Wydawca: Koło Literackie „Strofy” działające przy Gminnej Bibliotece Publicznej w Kluczach, ul. Rudnicka 2a, tel. 32/6429-283, www.biblioteka-klucze.pl, e-mail: [email protected] ZESPÓŁ REDAKCYJNY: Elżbieta Szatan, Janusz Dziatłowicz, Andrzej Krawczyk. Redakcja oświadcza, że za treść nadesłanych do druku artykułów odpowiedzialność ponosi autor. Skład i łamanie: Klucze Poligrafii • www.kluczepoligrafii.pl

2 KLUCZEWSKIE KALENDARIUM 1918 - 1950

OPRAC. JANUSZ DZIATŁOWICZ

KLUCZEWSKIE KALENDARIUM 1918 - 1950

1918 – Styczeń. 19.01.1918 Trwa Wielka Wojna. Na gwiazdkę dla żołnierzy pol- W sobotę 19 stycznia po wysłuchaniu Mszy św. w koś- skich będących w obozach ćwiczebnych w Królestwie ciele parafialnym rozpoczął się o godz. 11.00 w lokalu Powia- Polskim, oraz na wdowy i sieroty po Legionistach juz towego Komitetu Ratunkowego w Olkuszu, Sejmik powiatu w grudniu 19717 r. zbierano datki m.in.za pośrednictwem olkuskiego naswym pierwszym po wyborach zebraniu. red. Kroniki Powiatu Olkuskiego. Dyrektor Szkoły Rze- Wśród 27 członków z Klucz w Sejmiku zasiada Waldemar mieślniczej w Olkuszu inż. Stanisław Bac składa podzię- Mauve- wówczas 43 letni, czwarty z kolei, syn Ludwika kowanie Waldemarowi Mauve z Klucz – kuratorowi i Selmy Mauve. Selma była juz wtedy wdową od trzech lat, tejże szkoły, za ofiarowanie 1000 koron na potrzeby ale mieszkała dalej w Kluczach. (KPO 26/18 ; RMD) uczniowskie. (KPO nr 24/17)1918 – Na terenie powiatu 8.05.1918 olkuskiego działają Stowarzyszenia Spożywców: w Wol- „W Cieślinie uroczyście poświęcono nowo wybudo- bromiu -”Rolnik”, Sułoszowej- „Promyk”, w Bukownie- wany kościół, w miejsce dawnego drewnianego, który „Spójnia”, w Bolesławiu- „Społem”, w Kluczach- „Solidar- przetrwał blisko 300 lat. Poświęcenie nastąpiło w święto ność”, w Rodakach- „Pobudka”, Golczowicach- „Zorza”, św. Stanisława i pod tym wezwaniem kościółek się mia- w Kwaśniowie – „Jedność”.. Panuje drożyzna: 1 jajko – nuje. Dzień tak ważny dla parafian uświetniła orkie- 30 kop., 1 cytryna 40 kop., 1 kwartę masła- 10 rbl., funt stra w strojach narodowych z dość odległej wsi Rodaki, wieprzowiny- 2,50 rbl, gęś- 20 rbl.,1 funt herbaty- 16 rbl. pod dyr. p. Jampicha z Chechła. Kościółek wybudowano Pasza dla bydła: 1 korzec owsa (140 funtów- 45 rbl., kucie w ciągu 8 miesięcy i to tylko dzięki ofiarom jakie wpły- zimowe pary koni- 16 rbl. (KPO 24, 32,33/18) Pod koniec nęły z okolicy. Najwięcej jednak pracy, pieniędzy i swego roku istniało w powiecie olkuskim 60 stowarzyszeń spo- inwentarza roboczego poświęcili mieszkańcy trzech wio- żywców, a w samej gminie Bolesław 7.Celem ich było, sek: Cieślina, Kwaśniowa i Golczowic”....(KPO 35/18) przy ogólnie panującej biedzie, dać ludziom tani towar 1.09.1918 i dywidendę dla członków przy dużym obrocie towaro- Utworzono jednoklasową szkołę powszechną wym.(KPO 36,44,45-7/18) w Cementowni (Jaroszowiec). W Kluczach istniała szkoła 15.01.1918 od 1904 r. jako prywatna w budynku dworskim. Po odzy- „Po mrozach, burzy gradowej z piorunami które były skaniu niepodległości powołano szkoły powszechne. w pierwszej połowie stycznia nastąpiła gwałtowna W Kluczach Szkoła Powszechna mieściła się w czerwo- odwilż, a później ciepło wiosenne. Olbrzymie masy nej kamienicy przy ul. Bolesławskiej. (SP) śniegu stopiły się w ciągu kilku dni, napełniając kanały 18.09.1918 i strugi. (...) Zdumienie tez wywołały „bazie”, które wypuś- Na VIII posiedzenie Sejmiku Powiatowego wśród ciła wiklina rosnąca na piaskach olkuskich. Cudowne wielu spraw zaakceptowano zrobienie projektu przez słońce cuda sprawia...Po dwóch tygodniach ocieplenia okres zimy, a latem budowy dróg w powiecie olkuskim. wróciły mrozy. (KPO 26/18) A chodzi tu o drogi: Olkusz- Skała- Ojców, Wolbrom-

3 KLUCZ DO WSPOMNIEŃ 26/2019

Sp. Spożywców Solidarność w Kluczach. (foto K.L.)

Bydlin 19.XI.1916 r. (foto NAC)

Cmentarz nr 17- „Na Pile”. (foto JDz) Wojsko austriackie w Jaroszowcu. 1914 r. (Foto: 100 lat)

13.10.1918 Żarnowiec, Żarnowiec- Pilica i Klucze- Ogrodzieniec To była niedziela. Na Mszach św. we wszystkich koś- Droga z Olkusza do Klucz została wykonana przez woj- ciołach kazania miały charakter patriotyczny, po tym jak sko austriackie z początkiem wojny, by ułatwić trans- już od piątku rozwieszano po wszystkich wsiach Mani- port wojska i amunicji miedzy stacja kolejową a frontem fest Niepodległości i Zjednoczenia Polski Rady Regencyj- na Jurze. „W sprawie konsekracji zamku rabsztyńskiego” nej. W Olkuszu na środku rynku na wzniesionej trybu- wypowiadał się też ówczesny architekt Adam Kryński nie przemówienie wygłosił Prezydent Olkusza p. Karol (KPO 43/18) Radłowski. Po wystąpieniu p. Radłowskiego uformował

4 KLUCZEWSKIE KALENDARIUM 1918 - 1950

się pochód i skierował się do Kopca Kościuszki, gdzie Stanisław Paderewski, dowódca III Kompanii Pierwszej przemówił dyr. Szkoły Rzemieślniczej Stanisław Bac. Brygady Józefa Piłsudskiego, zginął w bitwie pod Krzy- Odśpiewano Rotę i powrócono na olkuski rynek. (KPO wopłotami 18.11.1914 r., (JDz) 43/18) Tydzień później (20.X) na rynku odbył się wiec 26.01.1919 ludowy i uchwalono 6 punktową rezolucję. Odśpiewa- Pierwsze po odzyskaniu niepodległości wybory par- nie Roty zakończyło wiec. (KPO 44/18) lamentarne mające na celu powołanie jednoizbowego 2.11.1918 Sejmu Ustawodawczego. W myśl dekretu Sejm Ustawo- Po rozbrojeniu oddziału austriackiego okupującego dawczy miał się składać z 513 posłów (241 z Królestwa Olkusz i złożenia władzy w ręce ppłk Jakuba Niewia- Polskiego, 160 z Galicji i Śląska Cieszyńskiego oraz 112 domskiego Olkusz faktycznie stał się wolny. Ppłk Nie- z byłego zaboru pruskiego. (wik) wiadomski jako Polak oddaje władzę w ręce olkuszan 27.04.1919 – 28.04.1919 burmistrza Radłowskiego. Wieczorem przybył do Olku- Kongres Zjednoczeniowy Polskiej Partii Socjalistycznej sza Antoni Minkiewicz, a godzinę później (o 20.00) przy- (PPS byłego zaboru rosyjskiego), PPSD (Galicji i Śląska Cie- bywa z Klucz pluton polskich ułanów, którzy na oświet- szyńskiego- byłego zaboru austriackiego) i PPSzp (zaboru lonym rynku złożyli przysięgę na Polskę. Wszyscy się pruskiego). Przyjęto kierunek działania do ustroju socja- radowali i krzyczeli: „Niech żyje Polska!” Polska odzy- listycznego w Polsce. (DRM; WO) skała niepodległość po 123 latach niewoli. (WWJ; KPO 1.08. 919 45-7/18) Sejm Ustawodawczy Odrodzonej Polski ustalił barwy 11.11.1918 flagi Polski. W ustawie podano: „Za barwy Rzeczy- Koniec Wielkiej Wojny- jak wtedy nazywano I wojnę pospolitej Polskiej uznaje się kolor biały i czerwony światową. Pozostały zniszczenia i wiele tysięcy gro- w podłużnych pasach równoległych, z których górny bów. Znalezione ciała poległych chowano na cmentarzu – biały, dolny zaś – czerwony.” Dwa lata później Mini- „Na Pile” tuż za fabryką Papieru, miał numer 17. Pocho- sterstwo Spraw Wojskowych wydało broszurę, w której wano w nim 99 żołnierzy-79 Austriaków i 20 Rosjan. sprecyzowano odcień czerwieni definiując ją jako kar- Położony w granicach majątku Dietlów i to oni o niego mazyn. (wik) dbali i odnawiali, stawiali nowe krzyże. W 1936 r. prze- 2.08.1919 niesiony do Olkusza. Naczelnikiem państwa został Józef Nowy podział Administracyjny Polski. Z dziesięciu Piłsudski i powołał Rząd z premierem Jerzym Moraczew- guberni Królestwa Polskiego (wraz z zachodnimi tere- skim. (KdW12,13,14; KPO 45-7/18) nami guberni grodzieńskiej) utworzono 14 sierpnia 1919 28.11.1918 roku 5 województw: białostockie, kieleckie, lubelskie, Prawa wyborcze w wolnej Polsce uzyskały kobiety. łódzkie i warszawskie.. Powstały powiat olkuski zna- Stosowy dekret podpisał sam Naczelnik Państwa- Józef lazł się w woj. Kieleckim. Liczył 1965 km2, podzielony Piłsudski. Stanowił on, że „Wyborcą do Sejmu jest każdy na 14 gmin wiejskich Bolesław, Sławków, Rabsztyn, Dłu- obywatel Państwa bez różnicy płci”, oraz „Wybieralni żec, Ogrodzieniec, Kidów, Kroczyce, Pilica, Żarnowiec, do Sejmu są wszyscy obywatele (lki) państwa posiadający Jangrot, Skała, Minoga, Cianowice i Sułoszowa obejmu- czynne prawo wyborcze” (J.Dz) jących 417 wsi. Było tylko jedno miasto – Olkusz. Klucze 1919 należały do gminy Bolesław. (APK; JDz) W Kluczach od 1897 pracuje Kluczewska Fabryka 2.12.1919 Papieru Ludwika Mauve, od 1912- Towarzystwo Akcyjne Utworzenie dwuklasowej Szkoły Powszechnej (pań- „Kluczewska Fabryka Papieru” (własność spadkobierców stwowej) w Kluczach. Zlikwidowano prywatne decyzją Ludwika Mauve- dzieci), a od 1919 rodziny Szwarcsztaj- Ministra Oświaty i Wyznań. Zapisanych było 45 dzieci, nów (Adama, Ignacego, Maurycego, Stanisława). a nauczycielami dwie siostry Turbatówny- Zofia- kierow- Od 1897 roku pracuje też w pobliskim Jaroszowcu nikiem i Jadwiga. (SP) cementownia KLUCZE, oficjalnie: Towarzystwo Aukcyjne 1920 Fabryki Portland Cementu KLUCZE, wybudowana rów- Stanisław Szwarcsztain- ówczesny właściciel fabryki nież przez Ludwika Mauve. (KdW 10, 11) papieru sprowadza z Rosji doświadczonego papiernika- 16.01.1919 Stanisława Jabłońskiego. To pod jego kierownictwem Rząd Moraczewskiego podaje się do dymisji. Premie- jakość produkowanego papieru wzrasta i konkuruje rem zostaje Ignacy Paderewski, którego bratanek- por. z papierem zagranicznym. Do Klucz przyjechali delegaci

5 KLUCZ DO WSPOMNIEŃ 26/2019

Związku Przemysłu Papierniczego z Warszawy w celu wynegocjowania lepszych warunków pracy i płacy. Narasta niezadowolenie w szeregach robotniczych sku- tecznie tłumione przez właściciela- St. Szwarcsztaina. (60 lat FCiP) 13.08.1920 – 25.08.1920 Bitwa Warszawska (Cud nad Wisłą)– bitwa stoczona w czasie wojny polsko-bolszewickiej (1919-1921). Zadecy- dowała o zachowaniu niepodległości przez Polskę i prze- kreśliła plany rozprzestrzenienia komunizmu na Europę Zachodnią. Uznawana za jedną z przełomowych bitew w historii świata.(wik) Brali w niej udział i mieszkańcu Klucz m.in. Roman Kita (WRK; JDz) Janina i Jan Mojsej w Kluczach. 6.X.1924 r.. (foto E.K) 13.10.1920 Do Klucz przyjeżdża Jan Mojej z żoną Jadwigą i obej- muje kierownictwo Szkoły Powszechnej w Kluczach, która to mieściła się wtedy w wynajętym przez Inspek- torat Oświaty w Olkuszu, budynku prywatnym Sta- nisława Woźniczki na ul. Bolesławskiej (czerwona kamienica). Są tam dwie klasy, kancelaria i mieszkanie dla nauczyciela. Opiekunem szkoły był Antoni Szrom- nik, który pomagał jak mógł we wszystkim- wspomi- nał Jan Mojsej. Na rok szkolny 1921/22 zapisało się 39 dzieci. (SP) 1921 W Warszawie odbyły się negocjacje płacowe dotyczące robotników FCiP w Kluczach. Szwarcsztajn nie godzi się na podwyżki. Robotnicy wybierają komitet strajkowy Mojsejowie z dziećmi przed dawną szkołą.(foto JDz) w osobach: Andrzej Woźniczko, Galmach Konstanty, Mrówka Romuald, Jampicha Jan, Kocjan Jan, Mrówka Franciszek i Piotr Latos. Wtedy Szwarcsztajn zgadzał się 9.12.1922 na 10 % podwyżki, robotnicy żądali 30%. Po kolejnych Pierwszym Prezydentem Polski zostaje Gabriel Narutowicz- 15 dniach strajku w FCiP Szwarcsztain zgodził się na 20 % polski inżynier hydrotechnik, elektryk, profesor Politechniki podwyżki. (60 lat FCiP) w Zurychu. Zginął 16 grudnia z rąk zamachowca.(wik) 1.10.1921 20.12.1922 Z powodu barku nauczycieli i małej ilości dzieci rok Drugim Prezydentem Polski zostaje wybrany Stani- szkolny 1921/22 rozpoczęto z opóźnieniem. Inspektor sław Wojciechowski. (wik) Szkolny z Olkusza skierował do SP Klucze jako nauczy- 1923 cieli: Walentynę Roszkową i Antoninę Rogową (kierow- Od 1923 r. w Bolesławiu wójtem został Jan Imielski. nik) W trakcie roku szkolnego p. Roszkowa odchodzi Na stanowisku zasiadał 15 lat, do 1938 r. Wieś Klucze do Pilicy, a przychodzi do Klucz p. Czesława Józefa Kło- wtedy należała do Gminy Bolesław w powiecie olkuskim, sówna. Dzieci było zapisanych 93. (SP) województwie kieleckim do 7 lipca 1945 r.(J.Dz.) 1922 1924 W roku szkolnym 1922/23 uczyły w Kluczach p.: Zofia Wybudowano II Maszynę Papierniczą w Kluczew- Krawcówna i Natalia Sienkiewiczówna. Dzieci było zapi- skiej Fabryce Papieru o szer. 2840 mm. W tym też roku sanych 108. (SP) fabryka KLUCZE na wystawie w Paryżu za wystawiony 5.11.1922 – 12.11.1922 papier zdobyła złoty medal. (60 lat FCiP) Wybory parlamentarne I kadencji w II RP. Do Sejmu 29.04.1924 wybierano 444 posłów, do Senatu- 111. (wik) W wyniku reformy pieniężnej przeprowadzonej przez

6 KLUCZEWSKIE KALENDARIUM 1918 - 1950

ministra finansów Władysława Grabskiego wprowa- klub Polska. Trwał 5 dni, liczył 2400 km, brało w nim dzony został do obiegu „Złoty” i zastąpił zdewaluowaną udział 24 załogi, a wśród nich Stanisław Szwarcsztajn – markę polską, walutę Królestwa Polskiego. Utworzono Właściciel FCiP w Kluczach. Jechał na Austin- Daimle- Bank Polski. Złoty pojawił się po raz pierwszy jako rze. To była jego pasja. Pół roku wcześniej pobił ówczesny moneta w 1663 r. (wik) rekord Polski w prędkości- 148,5 km/h Szybko jeździł 12.05.1924 i po Kluczach. Jednego razu wypadł z drogi na skrzy- Powstaje Organizacja Młodzieżowa TUR (OMTUR) żowaniu w Kluczach i wpadł na płot- wspominał jego w Olkuszu, co powoduje wielkie działania organizacyjne mechanik- Władysław Kasza z Klucz. Jeździł z sukce- w zakładach pracy w powiecie. (DRM). sami do wybuchu wojny.(KdW 16) 1925 6.09.1927 Dobra KLUCZE rodziny Dietlów zajmowały 1480 ha, Dotychczasowe oddziały TUR istniejące w Kluczach, w tym lasy stanowiły 1166 ha. Leśniczym był do 1930 r. Pomorzanach, Chechle przekształciły się w Organiza- Ignacy Ptaszyński, a później (1930-1939) Leon Łuczak. cje Młodzieżowe TUR (OMTUR). Na czele organizacji Gospodarstwo rolne byłosamowystarczalne. Hodowano ok. w Kluczach stoją Mieczysław Sięk i Eugeniusz Mudyna. 20 świń, 30 krów i 100 kur,.oraz króliki, gęsi i owce.(RMD) (DRM; WO) 1926 4.03.1928 Powstała Fabryczna Orkiestra Dęta pod kier. Leona Zostały przeprowadzone wybory do Sejmu, zaś tydzień Polaczka (1953-1973) pochowany w Chechle) (KdW 18) później – 11 marca – wybory do Senatu. Dwa lata po doko- (EK 6/97) naniu przez Józefa Piłsudskiego zamachu majowego 1.06.1926 zwyciężyło nowo utworzone ugrupowanie sanacyjne, Ignacy Mościcki zostaje trzecim Prezydentem Polski, Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem. W wyborach a w październiku Józef Piłsudski obejmuje urząd pre- do Sejmu wzięło udział 11.728 360 osób, co stanowiło miera. (wik) 78,3% uprawnionych do głosowania. Najwyższa fre- 2.02.1926 kwencja wystąpiła w okręgach: Katowice – 93,93%, Kró- Na I Zjeździe Kół Młodzieży Towarzystwa Uniwer- lewska Huta – 92,64%. Ostrów Wielkopolski = 90,46%, sytetu Robotniczego (TUR) powołano „Organizację Konin – 89,96%, Szamotuły – 89,34, Poznań – powiat – Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego” 89,15%, Cieszyn – 89,13%. (wik) (OM TUR). Organizacja stała się „szkołą socjalistycznego 03.1928 wychowania młodzieży”. Członkowie tej organizacji Wielki pożar w Rodakach. Spłonęły wszystkie drew- wywrą ogromny wpływ na życie kraju, powiatu olku- niane domy kryte słomą (56 domów), ocalał jedynie skiego i Klucz. (DRM; JDz) drewniany kościółek św. Marka, co powszechnie uwa- 1926 żano za cud. (EK 2/94) W roku szkolnym 1926/27 postanowieniem władz 22.04.1928 oświatowych utworzono w Kluczach 4- klasową szkołę Powstała Straż Ogniowa w Ryczówku. Zapisało się podstawową, łącząc dwuklasową w Jaroszowcu z dwu- 33 ochotników. Wybrano władze. Prezesem został Jan klasowa w Kluczach. Kierownikiem ustanowiono Fran- Delkowski, a z-cą Jan Sosnowski (Namiestnik). (EK 5/95) ciszka Wygasia i jego żonę Michalinę nauczycielką. 1929 Jan i Janina Mojsejowie dalej pozostali nauczycielami. W Kluczach doprowadzono prąd elektryczny do 380 Opiekunem szkoły wybrano dyr. Cementowni – Karola domów. W tym też roku tylko Klucze miały prąd na 145 Wegeliusza. Do rady weszli też dyr. FCiP Stanisław wsi w powiecie olkuskim. (DO) Szwarcsztain i p. Jabłońska. Dzieci zapisanych 228 (118 01.1929 chłopców i 110 dziewczynek) (SP) Do Klucz sprowadza się lekarz Marian Auerchahn 1927 (Głuszecki). Miał 29 lat, skończył Uniwersytet im. Jana Do szkoły podstawowej zapisało się 228 dzieci i jest Kazimierz we Lwowie w 1926 r. i tam był lekarzem konieczność budowy nowej szkoły. Rodzi się pomysł w Państwowym Szpitalu Powszechnym do grudnia 1928. budowy DOMU LUDOWEGO w której mieściłaby się W Kluczach jest kolejnych 7 lat. Początkiem 1936 r. prze- szkoła z salą na zebrania i zabawy. (SP) nosi się do olkuskiego szpitala powiatowego. (IM) 5.06.1927 10. 02. 1929 Rajd samochodowy organizowany przez Automobil- Luty 1929 r. zapisał się jako najzimniejszy w historii

7 KLUCZ DO WSPOMNIEŃ 26/2019

meteorologii w Polsce: przyniósł nawet 40-stopniowe Paweł Frelek- proboszcz olkuski. Dom Ludowy jest włas- mrozy. Padło wiele nieoficjalnych rekordów zimna, nością pracowników Fabryki, a Gmina Bolesław płaci m.in. −45 °C w Rabce, −42 °C w Czarnym Dunajcu. Ofi- za pomieszczenia szkoły czynsz. Są cztery izby szkolne, cjalne najniższe temperatury zanotowano 10 lutego korytarz, kancelaria i pokój nauczycielski, a na piętrze m.in:−40,6 °C w Żywcu, −40,4 °C w Olkuszu. Silny mróz z dwóch izb sporządzono salę teatralną ze sceną. Miesz- spowodował duże zakłócenia w komunikacji kolejowej kanie dla kierownika jeszcze nie wykończone. W 1930 z powodu pękania szyn, co spowodowało m.in. poważny r. do grona nauczycielskiego dochodzi jako czwarta- problem z dostawami węgla. (Wik.) Ludwika Dubajówna. Dzieci 230. Państwo Wygasiowie 05.1929 (Franciszek i Michalina) przenieśli się do Olkusza (SP) Powstaje Straż Pożarna w Rodakach pomna niedaw- 1930 nego pożaru wsi pod koniec marca 1928 r. - przed świę- W roku szkolnym 1930/31 zapisanych było 272 dzieci. tem- Niedzielą Palmową. (EK 5/95) Uczyli Jan Mojsej (kier.), Janina Mojsej, Maria Hudnicka 24.07.1929 i Ludwika Dubajóna- nauczycielki. Nie szczędzono wysił- Wmurowanie kamienia węgielnego pod budowę ków zmierzających do zagospodarowania nowej szkoły. Zakładu Leczniczo- Wychowawczego dla dzieci w Jaro- Zamówiono w Warszawie gabinety fizyki i chemii. Zało- szowcu stacja Rabsztyn- gdyż tak brzmiała nazwa i adres żono Kasę Oszczędnościową, która prowadziła p.Janina. tej placówki. Wziął w niej udział Prezydent RP Ignacy Zakupiono 150 książek i gazety (Płomyk). Staraniem kie- Mościcki. Otrzymała imię Ignacego Manteuffla (barona) rownika szkoły od przyszłego roku religii będzie uczył wojewody kieleckiego. (ILKUS 3) ksiądz. Do tej pory uczyli nauczyciele. Posadzono drzewa 18.08.1929 wokół szkoły. (SP) Poświęcenie kaplicy p.w. Matki Boskiej Wspomoże- 16.11.1930 – 23.11.1930 nia Wiernych w Jaroszowcu na uroczystości ku czci św. Przedterminowe wybory do Sejmu (16.11) i Senatu Jacka. Mszę odprawił i poświęcił kaplicę proboszcz olku- (23.11) III kadencji w II RP. spowodowane rozwiązaniem ski Paweł Frelek. (100 lat) parlamentu II kadencji przez Prezydenta Rzeczypospoli- 29.08.1929 tej Ignacego Mościckiego. W wyborach do Sejmu BBWR Utworzono w Kluczach 4- klasową Szkołę Powszechną. zdobył 46,7% głosów (249 posłów i 77 senatorów), Centro- Przez wakacje wykańczano budynek nowej szkoły. Zapi- lew 17,3% (79 posłów i 13 senatorów), Stronnictwo Naro- sanych było 205 dzieci. Uczyć mieli tylko: Jan Mojsej jako dowe 12,7% (63 posłów i 12 senatorów), Polskie Stron- kierownik i żona Jadwiga, oraz Maria Hudnicka z Jaro- nictwo Chrześcijańskiej Demokracji 3,8% (14 posłów szowca. Stała już nowa szkoła, ale nie było pomocy szkol- i 2 senatorów), pozostali 19,5% (w tym mniejszości naro- nych i książek. Na budowę szkoły pracownicy Fabryki dowe 33 posłów i 7 senatorów oraz inni 6 posłów). Fre- Papieru dobrowolnie się opodatkowali w wysokości kwencja w wyborach wynosiła 75% do Sejmu i 63% 2% od swych zarobków. Wszyscy byli dumni z nowego do Senatu.(wik) budynku szkoły we wsi. Zapanował entuzjazm i wielka 1931 radość- wspomina Jan Mojsej.(SP) Po wybudowaniu CELULOZOWNI fabryka zmienia 19.10.1929 nazwę- KLUCZEWSKA FABRYKA PAPIEU I CELULOZY Zarząd Spółki Akcyjnej Kluczewskiej Fabryki Papieru SA w WRSZAWIE z siedzibą przy ul. Moniuszki 2. Pierw- w Warszawie- Hugo Spigel i Adam Szwarcsztain zaku- sza- nieudana próba założenia Związku PPS Lewica pili od właścicieli majątku KLUCZE- Dietlów pas ziemi na fabryce. (RMD s.74;, 60 lat FCiP) od fabryki do stacji Rabsztyn celem budowy bocznicy 1931 – 1933 kolejowej wg projektu inż. Heilemana. Budowa trwała Dojeżdżał z Olkusza do Szkoły Podstawowej w Klu- rok, a tory poprowadzono na plac drzewny do budowa- czach Ks. Marcin Dubiel. Ma 10 godzin religii w tygo- nej CELULOZOWNI zaprojektowanej przez Fina- Heiska- dniu. Dzieci z papieru podarowanego z fabryki zrobiły nena. Do spółki przystępuje Rosjanin- Michał Płotnikow sobie zeszyty, a za cały rok szkolny wydano 1800 kromek z Dubna. Bocznica kolejowa z Rabsztyna do fabryki chleba tym biedniejszym, które przyniosły dzieci rodzi- ma dł. 6 km (8 km z bocznicami) (RMD s.73) ców bogatszych. (PK; SP) 1.12.1929 18.11.1931 Poświęcenie nowego budynku Szkoły Powszech- Wmurowanie tablicy pamięci poległych (243) w woj- nej w Kluczach – DOMU LUDOWEGO. Dokonał go ks. nie 1920 z powiatu olkuskiego w 10 rocznicę. Na tej

8 KLUCZEWSKIE KALENDARIUM 1918 - 1950

Dom Ludowy (plan) ( foto SP) Od prawej: Szwarcsztain i Płotnikow. (foto A.K)

Przed nową SP w Kluczach- Dom Ludowy.1933 r (foto JDz). Harcerze z Klucz 1933 r. Drużynowy- Jerzy Dziuba, pierwszy z lewej siedzi Józef Sapiński. (foto E.K)

Ochronka w SP. Klucze 1935 r. (foto JDz)

9 KLUCZ DO WSPOMNIEŃ 26/2019

pierwszej tablicy wypisano 80 nazwisk, pozostałych 163 w Jaroszowcu była Msza św. i uroczysta akademia. (SP) miano umieścić na następnych tablicach w przyszłości. 1935 (EK 4/97) W styczniu 10 Zagłębiowska Drużyna Harcerska 1932 z Olkusza organizuje zawody hokejowe na stawie W Fabryce Papieru w Kluczach właściciel Michał p. Tomsi..Jej Harcerski Klub Sportowy rozgrywa mecz Płotnikoff inwestuje. Wybudowano Ścieralnię drewna z mistrzem powiatu- Fabrycznym Klubem Sportowym o wydajności 5 ton/ dobę.(60 lat FCiP) z Klucz. Wygrywa HKS 7:1. i zostaje mistrzem powiatu 15.09.1932 na 1935 rok. (HK) Kierownikiem SP zostaje Jan Hładyszewski z Reklińca 12. 05.1935 pow. Lwów. Nauczycielami są Jan i Jadwiga Mojsej oraz Zmarł Józef Klemens Piłsudski herbu własnego (ur. Ludmiła Dubajówna. Jan Mojsej skończył Uniwersytet 5.12.1867 w Zułowie) – polski żołnierz, polityk, mąż Krakowski, uzyskał dyplom magistra prawa i na tej pod- stanu; od 1892 członek Polskiej Partii Socjalistycznej stawie kurator nadał mu tytuł profesora. (SP) i jej przywódca w kraju, twórca Organizacji Bojowej 06.1933 – 07.1933 PPS (1904) i Polskiej Organizacji Wojskowej (1914), kie- Na Pustyni Błędowskiej 2 Pułk Lotniczy z Krakowa rownik Komisji Wojskowej i Tymczasowej Rady Stanu urządził ostre strzelanie do makiet samolotów rozloko- (1917), od 11 listopada 1918 naczelny wódz Armii Polskiej, wanych na piasku. Wykonano wtedy 220 lotów z tego w latach 1918–1922 naczelnik państwa, pierwszy marsza- 199 na ostre strzelanie.. (KdW 15) łek Polski (1920); przywódca obozu sanacji po przewrocie 09.1933 majowym (1926), dwukrotny premier Polski (1926–1928 We wrześniu 1933 r. powstaje przy Szkole Powszech- i 1930) (wik) nej w Kluczach 84 Zagłębiowska Drużyna Harcerska 12. 06.1935 im. Lisa- Kuli. Kolor chust- żółty. Drużynowym zostaje Pilot Jan Działak, lecąc na niskim pułapie, na samolocie dh Ludwik Babczyk -Hufiec Olkusz, a opiekunem dru- PZL P-7, miał wykonać ostre strzelanie na Pustyni Błę- żyny kier. szkoły- Jan Hładyszewski. Powstaje pierwsza dowskiej. Przed dolotem, w rejonie Braciejówki, chciał Gromada Zuchowa kierowana przez dh Polcara, a dru- wcześniej przygotować karabiny do strzelania. W tym żyną żeńska opiekuje się nauczycielka- Stefania Sta- celu schylił się aby sięgnąć ręką do dźwigni ładowniczej, warzówna. Drużynowy Polcar prowadził też 61 Zagłę- a druga ręka bezwiednie odepchnęła drążek sterowy biowską Drużynę Harcerską w Jaroszowcu, w Szkole i samolot wbił się w ziemię. Lotnik urodzony 4 .I.1910 Powszechnej przy cementowni. (HK) roku w miejscowości Kanie w województwie lubelskim 1.10.1933 pochowany został z honorami na cmentarzu wojskowym Fabrykę Portland Cementu KLUCZE Ludwika Mauve w Lublinie. (KdW 15) w Jaroszowcu postawiono w stan likwidacji w wyniku 8.09.1935 – 15.09.1935 ogólno światowego kryzysu gospodarczego. Likwidacja Wybory do sejmu i Senatu w II RP. Liczbę posłów zmniej- trwała praktycznie do wybuchu wojny. Tylko nieliczni szono do 208, senatorów zaś do 96, z czego 1/3 miała być pracowali przy likwidacji. (100 lat) wyznaczana przez prezydenta. Głosowanie zostało zboj- 1934 kotowane przez partie nastawione opozycyjnie wobec Oddano do użytku OCHRONKĘ- przedszkole w lewym rządzącej sanacji. Wybory zakończyły się zwycięstwem skrzydle budynku Domu Ludowego- Szkoły. Fundato- obozu sanacji, która zdobyła 180 mandatów w sejmie, rami byli Michał i Elżbieta Płotnikoff- właściciel fabryki uzyskując tym samym większość konstytucyjną.(wik) papieru. Jej to imieniem nazwano przedszkole, a poświe- 1936 cenia dokonał ks. Stanisław Sobieraj. Nauczycielką była Uruchomiono III Maszynę Papierniczą w Fabryce Walentyna Wydryszkówna z Warszawy. Dojeżdżał Papieru w Kluczach o szer. 3500 mm. W 1936 r. pracu- z Olkusza Ks. Stanisław Sobieraj i uczy Religi 10 godzin jący przy holendrach drugich Stanisław Śliwiński, Jan tygodniowo. 1934 – 1936. (PK; SP.) Walnik i Stefan Parcz, Jurczyk Teofil, Adamik Stanisław 18.03.1934 zakładają Związek Zawodowy w Fabryce Papieru w Klu- W przeddzień imienin Pana Marszałka był urządzony czach. Właściciel Michał Płotnikoff szleje ze złości, zwal- po ulicach Klucz pochód dzieci szkolnych, harcerzy nia Birencwaiga- ówczesnego dyrektora. Związek szybko z 85 ZDH im. Lisa- Kuli z Klucz, przygrywała Fabryczna rośnie w siłę i walczy o warunki pracy i płacy. Organizuje Orkiestra Dęta, a nazajutrz w Cementowni KLUCZE dwa strajki, w wyniku którego podniesiono stawi godzi-

10 KLUCZEWSKIE KALENDARIUM 1918 - 1950

Dr Marian Głuszecki (Aurhahn) Dr Stanisław Kochmański Władysław Lewowski sołtys Ks. Stefan Misterek- proboszcz. (foto IM) ps. „Jaskółka”.( foto JDz) Klucz 1937-47.(foto A.S) (foto JDz)

nowe: pracownik fizyczny, bez kwalifikacji z 40 do 56 gr./ stwa Uniwersytetu Robotniczego (TUR). Oddział TUR godz., pracownik obsługi maszyn z 50-56 na 70-80 gr/ w Kluczach liczył ponad 120 członków. Działał prężnie godz.; ślusarz, tokarz, turbinowi i kotłowi 60-65 na 1.0 - Prowadził sekcje teatralną (30 dziewcząt i 20 chłopców 1.20 zł/godz. (60lat FCiP; WO) i chór mieszany 50 osobowy- sześciogłosowy. To oni 1936 – 1938 szli na czele pochodu, wśród wielu flag i gry Fabrycz- Dojeżdżał z Olkusza Ks. Roman Mazur i uczył religii nej Orkiestry Dętej pod kierownictwem Leona Polaczka w Szkole Podstawowej w Kluczach. (PK.) i kornecisty- Władysława Dudka. (DRM; WO) 1.03.1936 05.1936 Do Klucz zostaje skierowany dr Stanisław Kochmański Spłonął doszczętnie tartak przy FCiP na rzece Przem- jako lekarz domowy Ubezpieczalni Społecznej. W czasie szy. Już go nie odbudowano. Kierował nim pan Kita. okupacji współpracował z Oddziałem Gerarda Woźnicy Nowy wybudowano w Jaroszowcu w 1937 r. (foto album ps. Hardy. Po wyzwoleniu jako lekarz domowy, prze- 2 /1935-36/ M.H.Dietel) mysłowy, założyciel i opiekun Izby Porodowej. W 1958 1937 r. organizuje od podstaw kluczewską służbę zdrowia, W lutym komendantem 84 ZDH im. Lisa- Kuli w Klu- buduje nowy Ośrodek Zdrowia na Papierni i zostaje jego czach zostaje Jan Babczyk z Hufca Olkusz.W Rabszty- kier. Ur. 7.06. 1899 r. w Krakowie. Studiował na wydziale nie (Jaroszowiec) w tamtejszym Zakładzie Leczniczo- lekarskim UJ . Przeszedł na emeryturę 30.07.1971 r. Zmarł Wychowawczym im. Ignacego Manteuffla zamieszkują w 1985 r. w Krakowie. Przy wejściu do Ośrodka Zdrowia dziewczęta z Harcerskiej Szkoły Instruktorskiej na Buczu wmurowano tablicę pamiątkową ku jego czci i w uznaniu pod kier. hm. Anny Piotrowskiej. Rabsztyn jest siedzibą zasług 12 maja 2006 r. (IM) Głównej Kwatery Harcerskiej Służby Samarytanek, 1.05.1936 a uczestniczki kursów tworzą drużynę przynależną Pochód 1 Maja do Olkusza organizuje Związek Zawo- do Żeńskiego Hufca Olkusz. (HK) dowy powstały w KZPiC w Kluczach.Przewodniczy 1937 mu Eugeniusz Mudyna i Teofil Jurczyk (opiekun wyróż- KS Przemsza Klucze- Powstał klub na podłożu Gimna- niającej się kluczewskiej Drużyny Czerwonego Harcer- zjum Przemysłowego na Papierni. Pierwszym prezesem stwa w Zagłębiowskim Hufcu),. Do najaktywniejszych był pan Wacław Wacławski (dyr. KZP) a po nim Kuphal należą: Bolesław i Antonina Dobrek, bracia Walniko- Tadeusz- nauczyciel WF (1948- 52) w szkole na Papierni. wie (Jan, Józef, Mieczysław i Leonard), Mieczysław Się W 1956 roku „Przemsza” stanie się Zakładowym Klubem i Władysław Stawowski, Jan i Stanisław Kamionka, Ste- Sportowym. (60 lat FCiP; RMD s.78) fan Kocjan, Mossur Marian, Toboła Piotr, Guzik Roman, 1937 Rusik Władysław, Sztan Wałdysław, Karpała Jan i jesz- Wybudowano kort tenisowy na Papierni i jednopię- cze wieli innych. Wszyscy byli członkami Towarzy- trowy hotel fabryczny.(PZO, WR)

11 KLUCZ DO WSPOMNIEŃ 26/2019

1.05.1937 Marsz pracowników Fabryka Papieru i Celulozy SA Bukowiec nim wybuduje się kościół. (ADS, PK) z Klucz do Olkusza na obchody Święta Pracy 1 Maja 11.11.1937 jako związkowcy. Szła też silna organizacja młodzieżowa Pierwsza Msza Święta w drewnianej kaplicy z okazji Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (OM TUR) święta narodowego- Odzyskania Niepodległości- odpra- (60 lat FCiP) wił ks. Roman Mazur. (PK) 13.06.1937 1938 Zlot Hufców Olkuskich i poświęcenie sztandaru Po wschodniej stronie drogi do Zawiercia rozpoczęto Hufca Męskiego. W skład HO wchodzi: 10 ZDH przy budowę domków willowych dla kadry wg projektu inż. Gimnazjum Męskim, 21 ZDH przy Szkole Rzemieślni- Skorcza, który był tam pierwszym mieszkańcem tego czej i 46 ZDH przy Szkole Powszechnej nr 1 z Olkusza, osiedla gdy się wprowadził wiosną 1939 r. Willi było 37 ZDH z Wolbromia, 51 ZDH z Bolesławia, 61 ZDH 8. Wybudowano też domek nr.9- gdzie znajdowała się z Klucz (cementowni), 84 ZDH z Klucz (wsi) i Krąg Star- pralnia, suszarnia,, prasowalnia i magiel- z myślą o pra- szoharcerski „Sztorm”. Łącznie 353 harcerzy. Prezesem cownikach fabryki.) Jest też sklep spożywczy- prowadzi Zarządu Obwodu ZHP jest Jan Piekosz, I wice prezes- go Władysław Komendecki.(WR; RMD s.78) Michał Mitka, II wiece prezes Bazyli Kuczma. Obwód 9.01.1938 posiada 9 Kół Przyjaciół Harcerstwa m.in. zastępy męskie Powstaje Liga Ochrony Przyrody- organizacja proeko- i żeńskie w Kluczach- wsi przy Szkole Powszechnej, gdzie logiczna o zasięgi krajowym. Na pamiątkę tego wyda- prezesem jest Zenon Włoch, a opiekunem- kier. Jan Hła- rzeniu, co roku 9 stycznia, obchodzony jest Dzień Ligi dyszewski., a w Kluczach – Cementowni przy Szkole Ochrony Przyrody (EK 3/03) Powszechnej(Jaroszowiec) opiekunem jest kier. SP- Wł. 24.01.1938 Kośmider. (HK) Rezygnacja Ks. Romana Mazura z Przew. Komitetu 11.07.1937 Budowy Kościoła. (PK) Uchwała zebrania wiejskiego w sprawie budowy koś- 24.01.1938 cioła pod przewodnictwem sołtysa Władysława Lewow- W nocy na 25 stycznia widoczna była zorza polarna skiego. Ks. Roman Mazur zostaje przewodniczącym. w Polsce i innych krajach od 22.00- 3.00. (KdW 14) „Komitetu Budowy Kościoła.” Wójtem bolesławskim był 6.05.1938 wówczas Jan Imielski. (ADS; PK) Pozwolenie Kurii na odprawianie codziennej Mszy 9.08.1937 św. w nowo wybudowanej, tymczasowej-drewnianej Na Pustyni Błędowskiej odbywały się manewry- „Let- kaplicy w Kluczach. nia szkoła ognia”. Podczas ćwiczeń i ostrzeliwania rękawa 7.05.1938 we mgle, zderzyły się dwa najnowsze myśliwce P-11c. DEKRET ks. bp. Franciszka Sonika erygujący kościół Na szczęście uszkodzenia nie były groźne. Jeden samolot w Kluczach. (ADS; PK) doleciał szczęśliwie na lotnisko, a drugi musiał przymu- 14.05.1938 sowo lądować na poligonie. (KdW 15) Ks. Stefan Misterek zostaje administratorem Parafii 1.09.1937 Klucze obejmującej swym zasięgiem wsie Klucze i Jaro- W szkole podstawowej p.o. kierownika jest Witold Kró- szowiec. Udziela Pierwsza Komunia św. w drewnianej likowski, uczy też Franciszka Sikora, Joanna Żychowska kaplicy. (JDz; PK; ADS) (PK) (Kocjan) i ks. Roman Mazur. (SP) 24.05.1938 18.10.1937 Ks. Prałat Czesław Kaczmarek dostaje nominację Oficjalne oddanie Sanatorium w Rabsztynie dla 120 na Biskupa Diecezji Kieleckiej. (ADS) dzieci. (choć istniało jako prewentorium od 1934 r.) 1.06.1938 W uroczystości wziął udział były premier a wtedy mini- Założono pierwsze Księgi Metrykalne – urodziny, ster pracy i opieki społecznej- Marian Zyndram Kościał- śluby, zgony. (PK) kowski. Opłata od dziecka za całodzienne utrzymanie 1.06.1938 wynosiła wraz z nauką i opieka lekarską- 2 zł. Dzieci Na Pustyni Błędowskiej rozbił się samolot rozpoznaw- z innego powiatu – 2.50 zł. (ILKUS -3.) czo- bombowy PZL 23B „Karaś” w ramach ćwiczeń „Let- 27.10.1937 niej szkoły ognia”. Zginęła trzyosobowa załoga samolotu: Uzyskanie pozwolenie Starosty Olkuskiego na budowę pilot, kapral- Suchodolski Tadeusz, obserwator- ppor. tymczasowej drewnianej kaplicy w Kluczach na wzgórzu Tobiasz Stanisław, i strzelec Konkol Kazimierz. W miej-

12 KLUCZEWSKIE KALENDARIUM 1918 - 1950

scu katastrofy „Karasia” ktoś postawił prosty krzyż wiły się już czarne krzyże Luftwaffe. (KdW 15) brzozowy, który stał tam jeszcze w latach powojennych. 26.06.1939 – 30.06.1939 Katastrofa „Karasia” nie wpłynęła na tok ćwiczeń zapla- Zlot Hufca Olkuskiego i Złaz Chorągwi Zagłębiow- nowanych do realizacji na lato 1938 roku. Nad Pustynią skiej w Krzywopłotach. Obecni są też harcerze z 84 ZDH Błędowską, po raz pierwszy, pojawiły się samoloty 213 im. Lisa- Kuli z Klucz, którzy zamieszkali w namiotach Eskadry Bombowców Nocnych z 1. Pułku Lotniczego zrobionych z mat słomianych, a druh Zygmunt Mosór Warszawa wyposażonych w chlubę naszego lotnictwa, wzbudzał podziw gdy spacerował z oswojoną kawką jakim były samoloty bombowe „Łosie”. Obserwowano na ramieniu. W lipcu kluczewska drużyna harcerska pod fantastyczny widok, jak ta Eskadra o godzinie 23 prze- dowództwem Jana Babczyka rozbiła jeszcze obóz leśny prowadzała, w świetle rozpalonych ognisk, zmasowane w Łęszczach k/ Klucz. (HK) bombardowania celów na poligonie. Ludność miejscowa, 1.09.1939 zwłaszcza Klucz i Chechła, wiedziała wcześniej o tych WOJNA. Do wybuchu wojny wybudowano koś- ćwiczeniach i je obserwowała..(KdW 15) ciół zewnętrzny- stan surowy. Jesienią wybudowano 10.08.1938 kapliczkę na Osadzie, a starą- drewnianą rozebrano Lud- Wydanie zezwolenia przez Urząd Wojewódzki Kielecki ność w panice ucieka.. (WR, WRK) na budowę kościoła wg projektu Franciszka Mączyńskiego 2.09.1939 z Krakowa zatwierdzoną przez Diecezjalną Komisję Budow- Ostrzelanie pociągu ewakuacyjnego w Rabsztynie laną. Ks. Zbigniew Piotrowski w sprawozdaniu za 1962- (Jaroszowiec) przez Niemców. Rannych opatrywały 67 wymienia: Stefana Wodnickiego jako sporządzają- w pobliskim Sanatorium instruktorki samarytańskie cego plany i Edwarda Długosza- prowadzącego budowę. z dr hm Józefiną Łapińską na czele. (ILKUS 3; HK) Budowniczymi kościoła w Kluczach byli: naczelny inżynier: 5.09.1939 Edward Długosz z Kielc. i prowadzący roboty- Feliks Macią- Wojska niemieckie wkroczyły do Klucz. Wiele rodzin gowski z Pierzchnicy- Gm. Sopnica i Mieczysław Czapiński w panice opuściło Klucze, ale po kilku dniach wracali. z Pakoszowa k/ Buska Zdrój (PK; JDz). (WRK; WR- EK 8/98) 17.08.1938 17.09.1939 Przystąpiono do budowy kościoła. (PK) Agresja Związku Sowieckiego na Polskę, w wyniku 7.09.1938 której Polacy stracili Kresy Wschodnie – w tym Wileń- Prośba ks. Stefana Misterka na poświęcenie cmenta- szczyznę, Nowogródczyznę, Polesie, Wołyń i część Gali- rza. (brak dokładnej daty poświęcenia cmentarza para- cji Wschodniej, w tym Lwów i województwo lwow- fialnego) (PK) skie, tarnopolskie i stanisławowskie. Armia Czerwona 18.09.1938 wkraczając na tereny II Rzeczypospolitej realizowała Wmurowanie kamienia węgielnego przez Ks. Bp. Cze- tajne porozumienie z III Rzeszą Niemiecką, co ostatecz- sława Kaczmarka. (PK; JDz) nie doprowadziło do rozbioru osamotnionej w walce Pol- 06.11.1938 ski. (wik) Ucieczka wielu tysięcy rodzin przed Niemcami Ostatnie w historii II Rzeczypospolitej wybory parla- na wschód, a tu od wschodu wkracza Armia Radziecka. mentarne zostały przeprowadzone 6 listopada do Sejmu (WR-EK 7/98) V kadencji oraz 13 listopada do Senatu, zakończyły się 2.10.1939 zwycięstwem Sanacji, która stała się (podobnie jak Z inicjatywy Jerzego Pojdy, Jerzego Jabłońskiego i Hen- w 1935) jedyną polską siłą polityczną w Sejmie. (wik) ryka Niewiary zbiera się grupa pracowników i urucha- 1939 miają produkcje w Fabryce Papieru. Do grypy tej należeli: Dyrektor FCiP- Kowarski polecił ogrodzić teren Fabryki Anatol Smirnow, Jan, Józef i Mieczysław Walnik, Stani- Papieru wysokim murem ze szlaki i kamienia. (WR) sław Bulwa, Zygmunt Mędrek, Władysław Stawowski, 5.01.1939 Bernard Goszczyński, Roman Guzik, Józef Lorek, Karol Ks. Stefan Misterek dostaje nominację na proboszcza Smuła, Jan Starosta, Wincenty Rożniatowski i Włady- Parafii Klucze. (PK) sław Szatan. Do nich dołączyli inni. (WO) 06.1939 8.10.1939 Ostatnie ćwiczenia polskich lotników nad Pusty- Na mocy dekretu Adolfa Hitlera część ziem polskich nia Błędowską.. W tych ćwiczeniach brała też udział zajętych przez Niemcy włączono do III Rzeszy. Przyłą- 55 Eskadra Liniowa z Lidy. Trzy miesiące później poja- czono do niej południowo- zachodnia część pow. olku-

13 KLUCZ DO WSPOMNIEŃ 26/2019

skiego wraz z Olkuszem. Niemieckim landratem (staro- 8.12.1939 stą) Olkusza został dr.Henrich Groll.(MZO) Poświęcenie kościoła przez Ks. dziekana Piotra Mączkę 26.10.1939 i pierwsza Msza św. (PK) Północo- wschodnia część pow. olkuskiego włączono 17.12.1939 – 20.12.39 do Generalnego Gubernatorstwa (GG) (MZO) Jesienią W Szkole Podstawowej w Kluczach odbył się spis zawiązuje się Organizacja Orła Białego zwana tez Związ- powszechny zarządzony przez władze niemieckie. kiem Orła Białego na terenie Klucz. Założycielem był Na koniec 1939 roku Klucze liczyły 2807 mieszkańców. Leonard Woźniczko, który po niedługim czasie po jego 807 mężczyzn, 913 kobiet, dzieci powyżej 12 lat- 1087. dekonspiracji został przez organizację z Krakowa skie- Narodowości niemieckiej- 8, polskiej 2776, ukraińskiej- rowany do Lwowa. Inni zostali aresztowani i osadzeni 3, żydowskiej- 6. (SP; DO) w obozie w Oświęcimiu, gdzie zginęli. Byli to Jan Combli- 1940 cki, Henryk Chmielewski, Jan Czerwiński i Wiktor Ocho- W tym to roku powstaje Chór Kościelny pod kierowni- cki. (WO s. 38) Leonard Woźniczko ur. w 1914 r. w Klu- ctwem Leona Polaczka, dyrygenta, założyciela fabrycznej czach, ukończył Gimnazjum w Olkuszu, odbył służbę orkiestry dętej. Liczył ok. 15 osób. (PK) wojskową, a następnie studiował na Wydziale Medycyny 1940 UJ w Krakowie, ale ich nie skończył z powodu trudnych Edward Nowak ps. JODŁA (27.08.1906- 23.01.1991) warunków materialnych i podjął prace w FCiP w Klu- poszukiwany w Sosnowcu ucieka do swej siostry czach. Bierze udział w kampanii wrześniowej. Po powro- zamieszkałej w Załężu, a następnie zamieszkuje w Byd- cie dalej pracuje w fabryce papieru. Podczas okupacji linie. Tu tworzy Kompanię Rezerwy AK którą dowodzi. od początku czynnie działa w ZWZ a potem w AK (kol- (J.Dz.; EK 2/99) portaż prasy, akcje sabotażowe głównie na odcinku trans- 1.02.1940 portu kolejowego) jako dowódca 3 Batalionu Kadrowego. Wprowadzenie systemu kartkowego na obszarze W 1941 r. po dekonspiracji przechodzi w teren Wolbro- powiatu olkuskiego włączonego do III Rzeszy. Na kartki mia, a potem do Lwowa. Tam Gestapo wpada na jego i tak można było kupić niewiele. Ceny rosły- np: ślad. Aresztowany w 1943 r. Przewieziony do Mysłowic, 1 kg masła kosztował 10 - 20 mk (marek niemieckich), po śledztwie i torturach osadzony w Oświęcimiu gdzie kura- 40-60 mk, gęś- ok.150 mk, jajko- ok.1 mk. zaś średni ginie w Bloku X, choć inni świadczą że zginął ścięty zarobek w FCiP wynosił 20 mk. W GG nie było „kartek” w Katowicach. (Tam była gilotyna) (KPLO s.82). Leonard dlatego rósł „szmugiel” przez granicę.. Ryzyko było wiel- Woźniczko prawdopodobnie należał do Związku Strze- kie, groził obóz koncentracyjny, lub nawet śmierć pod- leckiego „Strzelec” w 1938 r.- miałby wtedy 24 lata. (JDz) czas schwytania na granicy. W najlepszym wypadku ok. 20.11.1939 rok więzienia i grzywna od 100- 1000 mk. (DO) W nocy z 20/21 listopada faktycznie ustanowiono gra- 7.02.1940 nicę Generalna Gubernia- III Rzesza.Klucze, Chechło, W Kluczach rodzi się Heide Marie Dietel- córka Borysa Rodaki, Ryczówek, Golczowice i Jaroszowiec weszły Dietla juniora i Elfride zd. Ruebel. Jej nianią była Geno- w skład Rzeszy, a do GG: Kwaśniów Górny i Dolny, Cie- wefa Trepka. (RMD) ślin, Bydlin i Kolbark. (MZO; DO) 10.02.1940 12.1939 Pierwszy transport Polaków w głąb Rosji (Syberia, Zarządcą fabryki z nadania władz niemieckich zostaje Kazachstan, Krasnojarsk, Ałtaj) Byli to osadnicy cywilni, Reinhold Jacobsen. Sprowadza fachowców z Estoni, wojskowi i pracownicy służb leśnych. (JDz; wik) Łotwy i Niemiec, którzy zamieszkują nowo wybudo- 13.04.1940 wane osiedle domków. (RMD; WO) Drugi transport Polaków w głąb Rosji. Tym razem 12.1939 wywieziono rodziny internowanych oficerów, urzędni- W grudniu 1939 r. uciekając przed aresztowaniem, ków państwowych, policjantów, nauczycieli, aktywistów sprowadza się do Klucz Gerard Woźnica. Zamieszkuje politycznych i przedstawicieli ziemiaństwa. Wywieziona u znajomych (Aleksandra Różyckiego) i po dwóch mie- została wtedy rodzina Adamuszków- mama Olga, córki siącach podejmuje pracę w tutejszej Fabryce Papieru. Wanda- Jadwiga i Janina oraz ich brat Tadeusz.(WRK;JDz). Mieszka do grudnia 1943 r. Po aresztowaniu Eugeniusza 15.05.1940 Mudyny ps. „Młot” przebywa z oddziałem w Górach Byd- Dekret ks. bp. Cz. Kaczmarka o przyłączeniu do parafii lińskich w leśniczówce „Psiarskie”.(WO; JDz) Klucze wsi Golczowice i Stacja Rabsztyn (Sanatorium-

14 KLUCZEWSKIE KALENDARIUM 1918 - 1950

Niemcy w Kluczach- 9.X.1939. (foto H.M.D). Praca na Pustyni Błędowskiej. (foto ZK)

Na chodach Dworku Borysa Dietla. (foto ZK) Karl Tomaschko nad FCiP. 1944. (foto AK) Czubatka- poligon Pustynia Błędowska.1944

dziś część Jaroszowca) z parafii Cieślin, w wyniku ustano- 15.08.1940 wienia granicy Rzesza- Generalna Gubernia. (ADS) Ks. Bp. Czesław Kaczmarek udziela bierzmowania dla 29.06.1940 394 wiernych. (PK) Trzeci transport Polaków w głąb Rosji. Byli to uchodźcy, 9.10.1940 uciekinierzy spod okupacji niemieckiej- głównie Żydzi, ale W obozie Mauthausen- Gusen ginie Franciszek też Ukraińcy, Białorusini. Zwano ich z ros. – „bieżeńcy” (JDz) Wygaś(ur. 25.07.1890). Franciszek Wygaś i jego żona 16.07.1940 Michalina z Olkusza zostali nauczycielami w dwukla- Stracono 20 osób w Olkuszu. (EK.7/96; WO s.27, RO s.80) sowej szkole powszechnej w Kluczach „Cementowni”- 31.07.1940 Jaroszowcu od 1. X.1923 r. On kierownikiem. W roku „Krwawa środa”- w Olkuszu. (EK.7/96, PW s 55; WO s.26) szkolnym 1926/27 zostały połączone szkoły powszechne 10.08.1940 - Klucze wieś i Klucze cementownia (Jaroszowiec), obie Umiera nagle Ks. Dziekan Piotr Mączka. (Pogrzeb dwuklasowe i powstała jedna 4- klasowa. Franciszek 13.08.) Zastępuje go ks. dr. Jan Podkopał, a dla Niemców- Wygaś został jej kier. od 20 08.1926 r. do momentu wybu- ks. Tomasz Rospondek. (ADS) dowania nowej szkoły w Kluczach wsi, czyli tzw. Domu

15 KLUCZ DO WSPOMNIEŃ 26/2019

05.1941 Ludowego w 1929 r. Tam kierownikiem zastaje Jan Moj- Roman Guzik ps. SĘK z Ryczówka na polecenie sej- jej poprzedni kierownik od 1923 r. Państwo Wyga- Józefa Walnika ps.OSKAR organizuje punkt przerzu- siowie wracają do Olkusz, gdzie pani Michalina zostaje towy w Ryczówku dla ludzi „spalonych” w konspiracji nauczycielem w szkole powszechnej, a on nauczycielem w Zagłębiu i okolicy. Organizuje siatkę konspiracyjną matematyki. Ich syn - Bronek (ur. 29.07.1920 w Krako- w Ryczówku, do której werbuje Pacię Stanisława- KROK, wie) uczy się w Gimnazjum im. Kazimierz Wielkiego w Zacłonę Jana- TARŁO i Stefana Piąteka ps. STAL. Przez Olkuszu (1930-38) i z chwilą wybuchu wojny wstę- ponad dwa lata przeprowadzono tędy ok. 150 osób „spa- puje w szeregi ZWZ (Zw. Walki Zbrojnej). Jego deter- lonych”. Tędy zaopatrywano w lekarstwa, odzież i inne minacja w walce jeszcze bardziej wzrasta, gdy w maju rzeczy oddział HARDEGO. (WO s. 36,74) 1940 r. zostaje aresztowany przez Niemców ojciec- Fran- 20.06.1941 ciszek. Więziony w Dachau i Mauthausen- Gusen zginął Czwarty transport Polaków na daleki wschód Rosji. 9.10.1940 r. Wiosna 1941 r. mając 21 lat Bronek awan- Była to ludność ze środowisk inteligenckich, pozostali sował do stopnia ppor. ZWZ. Zostaje dowódcą placówki jeszcze uchodźcy, rodziny kolejarzy, rodziny osób aresz- ZWZ w Olkuszu- ps. „Limba”. Aresztowany 12.02.1943 r. i towanych przez NKWD w czasie drugiego roku okupa- więziony- podobnie jak ojciec, w Mauthausen. Tam ginie, cji, wykwalifikowanych robotników oraz rzemieślników. rozstrzelany 8 lipca 1943 r. Pani Michalina traci najpierw (JDz) męża (50 lat), później syna, miał 23 lata. (SP; MZO; KPLO) 16.07.1941 22.10.1940 Erygowanie kaplicy przyszpitalnej- pół publicznej Umiera w Kluczach Selma Mauve zd. Lange, ur. w Rabsztynie (Sanatorium). Rektorem tej kaplicy usta- 4.04.1849. Mama Wery Dietel, żona Ludwika Mauve nawiam proboszcza parafii Klucze Stefana Misterka, zaś (13.07.1840- 30.03.1915), spoczęła w Sosnowcu obok męża ciężar utrzymania kaplicy przejmują siostry Jadwiżanki Ludwika. (RMD) z Katowic- Bogucic. (www/Parafia Cieślin- Sanatorium…) 12.1940 03.1942 Dyrektorem Fabryki Papieru zostaje Hnilitchka, członek Kluczewski lekarz Stanisław Kochmański zostaje NSDAP, a kierownikiem biura austriak- Johan Houdnik. zaprzysiężony do organizacji AK przez „Oskara”- Józefa Przy rozliczeniach finansowych i w płacach wprowadzono Walnika i „Młota”- Eugeniusza Mudynę i przyjmuje pseu- przelicznik – 2 zł = 1 marce niemieckiej. (RMD; WO) donim „Jaskułka”. Później organizuje przerzut leków 12.1940 do lasu dla oddziału HARDEGO. (WO s. 73) Związuje się w konspiracji Gminny Komitet PPS 05.1942 powstały z wcześniejszych członków PPS i TUR. Prze- Utworzenie punktu przerzutowego ludzi „spalonych” wodniczącym zostaje Eugeniusz Mudyna i przyjmuje w konspiracji z Zagłębia i okolic, w Jaroszowcu (wtedy pseudonim „Młot”. z-ca- Marian Mosur ps. „Burzan”, Rabsztyn) przez Adolfa Mossura ps. RUDY. Punkt ist- członek- Józef Wanik ps.”Oskar” łącznik z GL- PPS i Mie- niał do końca 1944 r. dzięki niemu przedostało się czysław Sięk ps. „Cichy”. Niebawem dołączyli: Jan Sta- do GG i „lasu” ok. 200 ludzi.(WO s. 37) rosta ps.”Orzeł”, Adolf Mossur- „Rudy”, Leonard Walnik- 15.09.1942 – 1943 „Spoik”. Przez Bolesława Dobrka- „Dzida” i Władysława kierownikiem SP Klucze zostaje Anna Czajkowska Stawowskiego- „Dzik” zostaje zwerbowany Gerard Woź- (Rybakowa) Niemcy zajmują szkołę na mieszkania pozo- nica i przyjmuje pseudonim”Hardy”. Jemu to dowódca stawiając dwie sale dla swoich dzieci do nauki. Kluczew- brygady GL- PPS Cezary Uthke- „Tadeusz” 3 lata później skie dzieci uczą się w Dietlowej „świniarni”. (SP) powierzy utworzenie plutonu Gwardii Ludowej PPS 15.04.1943 na tym terenie. Ponieważ HARDY nie znał ludzi dowódcą W gazecie „Goniec Krakowski” Niemcy opublikowali zostaje Bulwa Stanisław ps. „Mogiła”.(XII 40- III.41) materiał: „Smoleńsk 14.04.1943. Na podstawie doniesień Dowódcami drużyn zostali: Józef Piłka- „Glinka”, Rusik i informacji mieszkańców wsi Gniazdów (Katyń), leżącej Władysław- „Wróbel”, Hagno Stefan- „Czarny” i Marian ok. 15 km od Smoleńska, niemieckie władze wojskowe Kapuściński-”Kafel”, którego zastąpił później Zawrzykraj dokonały poszukiwań na terenie zalesionego wzgórza Bolesław- ps.”Tarzan”.. Szybko rósł stan liczebny. Dru- zwanego Kozią Górą pod Gniazdowem i natrafili na wiel- żyny przekształcono w plutony, a później w kompanie. kie cmentarzysko pomordowanych oficerów polskich.” Po roku gdy dowódcą był już „HARDY”, kompana liczyła Zaczęto drukować listę ofiar. Później kolejne gazety 120 ludzi. (WO; JDz) drukowały owe listy, również i „Dziennik Ogłoszeń dla

16 KLUCZEWSKIE KALENDARIUM 1918 - 1950

ludności polskiej” ukazujący też w powiecie olkuskim, 2 rannych. Podczas pościgu za patrolem Niemcy natknęli w czerwcu i lipcu 1943 roku. (JDz) się na dwóch żołnierzy kompanii „Hardego” przebywają- 21.08.1943 cych we wsi Ryczów. W wyniku wymiany ognia jeden Dowódca Gwardii Ludowej PPS mjr Cezary Uthke celnik został zabity, a drugi ranny. Po stronie polskiej był ps. „Tadeusz”. wydaje oficjalny rozkaz na mocy któ- jeden zabity i jeden ciężko ranny. Na początku lutego rego, do czynnej walki z okupantem przystępuje nowy 1944 r., kompania przeprowadziła akcję zaopatrzeniową oddział- Oddział Dywersyjno- Partyzancki Gwardii w majątku Liegenschaftu Trzebienice. Zabrano żywność, Ludowej PPS pod kryptonimem SUROWIEC. Dowódcą konie, siodła, koce, trzy fuzje i rewolwer. (KOŚAK) oddziału zostaje Gerard Woźnica ps. HARDY. Miej- 25. 02. 1944 scem postoju oddziału jest ziemianka w lesie pilickim Powtórzono atak na majątek Trzebienice. Stało się tak k/ Złożeńca (Góry Bydlińskie). Powstały dwie dru- na wieść o tym, że dostał on ochronę w postaci 12 poli- żyny – zwiadowcza i leśna Na początku dowódcą dru- cjantów (6 niemieckich i 6 granatowych). Akcja miała żyny leśnej HARDY mianował kaprala Wincentego charakter dozbrojeniowy i udała się tylko częściowo, Dębskiego ps. WACEK. (WO s. 41) Dowódcami byli: bowiem nie zdobyto szturmem budynku majątku. Zdo- kpr. „Wacek”.: 21 sierpnia – 12 października 1943 r. bycz: dwa karabiny i żywność. W połowie marca patrol ppor. Stefan Piątek „Stal”.: październik – grudzień 1943 r.; kompanii przeprowadził akcję zaopatrzeniową w maga- ppor./kpt. Gerard Woźnica „Hardy”- koniec grudnia 1943 zynie cukru w Wolbromiu. Zabrano 10 kwintali cukru – 25 stycznia 1945 r.W marcu 1944 r., oddział liczył już i dwie skrzynie jaj. W tym czasie 2 kompania podzielona 59 ludzi w lesie i 42 na kwaterach, w służbie informacyj- na patrole penetrowała stale teren przygraniczny i prze- nej. W czerwcu kompania „Hardego” przeszła reorgani- nikała w głąb obszarów włączonych do Rzeszy. Działal- zację. W związku z nadmiernych wzrostem liczebnym ność patroli przyniosła zdobycz w postaci 2 karabinów, kompanię przemianowano na batalion w składzie dwóch 6 granatów i oporządzenie. (KOŚAK) kompanii strzeleckich i kompanii szkoleniowej. Dowódcą 13. 03. 1944 2 kompanii (78 ludzi), został por. Józef Mrówka „Mat”, Do OSKARA (Józef Walnik) przychodzi „gryps” z wię- natomiast kompanii szkolnej ppor. Antoni Ścibich „Trze- zienia w Mysłowicach od MŁOTA (Eugeniusz Mudyna). pak”. Do batalionu włączono również terenową kompa- Czyta go również WRÓBEL (Władysław Rusik) i BURZAN nię ppor. hrcm. Edwarda Nowaka „Jodły”, jako kompanię (Marian Mossur) Były tam nazwiska ludzi którzy musza rezerwy. (KOŚAK) uciekać do lasu. W Kluczach i okolicy wielkie poruszenie 12.12.1943 nazwane „branką do lasu”.(WO s.46) Tego dnia ostatni raz widziano w Kluczach Eugeniusza 17. 03. 1944 Mudyne ps. „MŁOT”. Wyjechał do pracy w Zagłębiu jak „Branka do lasu”- ewakuacja „ludzi spalonych” w kon- zwykle w niedzielę wieczorem, pociągiem z Rabsztyna spiracji z terenu Klucz i Chechła przez partyzantów (Jaroszowiec). Aresztowany w dniu następnym, w Będzi- z oddz. HARDEGO. (WO s. 47, 72) nie. Był przewodniczącym PPS w Kluczach, łącznikiem 24.03.1944 – 25.03.44 Zagłębia z olkuska placówką PPS i oddziałem GL-PPS OBŁAWA w poszukiwaniu rannego partyzanta AK HARDEGO. Woził rozkazy i gazetki „Wolność, Rów- Mariana Kapuscinskiego ps „Kafel”.W strzelaninie przy- ność, Niepodległość”. Zginął w Oświęcimiu prawdopo- padkowo śmiertelnie ranny zostaje 13 letni Tadeusz dobnie 14.12.1944 r. (ur. 4.02.1916) (WO s.44, 66; MZO) Tyrek, który wracał do Klucz z przemycaną żywnością. 14.12.1943 Ginie Tomasz Mudyna- (ojca Eugeniusza ps. Młot”), który Patrol oddziału dowodzony przez Stefana Piątka wtedy pracował na nocnej zmianie w FCiP przy obsłudze ps.”Stal”, przy przechodzeniu granicy natknął się kotłów. Mimo ostrzeżeń nie ukrył się, został schwytany. na zasadzkę celników w rejonie Kwaśniowa. Po krótkiej Prowadzony i na ul. Olkuskiej (przy skrzyżowaniu z Gołę- wymianie ognia dwóch celników niemieckich poddało bią, niedaleko „Poczty” i kazano mu uciekać. Po chwili się. Patrol zdobył karabin i pistolet z amunicją ora opo- padły strzały od tyłu. Zginął na miejscu. (WO s.48) rządzenie.(KOŚAK) 2.05.1944 24.01.1944 W nocy z 2 na 3 maja 1944 r., „Hardy” na czele dru- Wracający z akcji na terenie Rzeszy patrol 2 kompanii żyny „Stali” (14 ludzi), urządził zasadzkę na oddział Bah- stoczył potyczkę z celnikami pod wsią Żelazko. Zdobyto nschutzu (straży kolejowej). Akcja zakończyła się powo- karabin, rewolwer i oporządzenie. Straty nieprzyjaciela: dzeniem. Zdobyto 1 pm, 13 karabinów, 16 granatów,

17 KLUCZ DO WSPOMNIEŃ 26/2019

rakietnicę, 21 rakiet, amunicję i oporządzenie. Strat włas- „Aresa”, opanowały koszary rezerwy Grenzschutzu nych nie było. (KOŚAK) (straży granicznej). Po sterroryzowaniu śpiącej załogi 9.05.1944 zaczęto zbierać broń. Wkrótce jednak wybuchła strzela- 2 kompania GL- PPS AK przeszła przez granicę na tereny nina w wyniku której ranny został ppor. „Ares”. Po rozpo- włączone do Rzeszy by 10 maja patrol likwidacyjny kom- częciu odwrotu do walki włączyło się ubezpieczenie akcji, panii, wykonał wyrok śmierci na sołtysie wsi Chechło, które zaskoczyło nieprzyjaciela i spowodowało u niego który był agentem Gestapo. (KOSAK) dezorientację. Oddział nie ścigany przez Niemców zamel- 11.05.1944 dował się rano w obozie. Straty nieprzyjaciela: 1 zabitych, Patrole kompanii udały się do wsi Krzykawa, Krzy- 6 rannych i 5 w niewoli. Straty własne: 1 ranny. Zdobyto: kawka i Kuźniczki, zajętych przez kolonistów niemieckich, 17 karabinów, 2 pistolety, granaty, 26 hełmów i oporzą- dla „dokonania rozpoznania”. 12 maja patrol oddziału dzenie. (KOŚAK) pod dowództwem „Hardego”, zarekwirował nadleśni- 30.10.1944 czemu z Hutek sztucer, 2 fuzje, karabin, pistolet i amuni- Powrót Golczowic i Stacji Rabsztyn do macierzystej cję do nich. a dwa dni później 14 maja, 2 kompania roz- Parafii Cieślin. (PK) poczęła akcję przeciw niemieckim osadnikom, nakazaną 14.12.1944 przez inspektora sosnowieckiego. Pierwszą osadą objętą W Oświęcimiu ginie Eugeniusz Mudyna ps. MŁOT, działaniem kompanii była wieś Kuźniczki niedaleko Sław- członek GL- PPS AK SUROWIEC, łącznik oddziału HAR- kowa. Po krótkiej walce ze strażą osadników wieś opano- DEGO. (WO s.44, 66; MZO) wano. Kolonistów niemieckich stłoczono na środku osady 10.01.1945 i wymierzono kilkanaście kar chłosty. (KOŚAK) Niemcy wywożą ciężarówkami zapasy broni i amunicji 24.05.1944 ze składów w pobliżu Kwaśniowa i Golczocic. (WO) Dokonano napadu na koszary Grenzschutzu (straży 14.01.1945 – 16.01.45 granicznej) w Jaroszowcu. Akcja nie udała się, zdobyto Wysadzenie składu amunicji na Suchej Górze k/ Kwaś- tylko 2 karabiny. (KOŚAK) niowa. i Golczowic, składu rakiet na Bucznej Górze k/ Che- 15.06.1944 chła i mostu na Przemszy. Niemcy wycofali się na stano- Pluton „Gruszki” i „Brzozy” OR 23 DP GL- PPS AK „HAR- wiska obronne przygotowane na terenie FCiP. (WO; WR) DEGO” przedostaje się z Pomorzan do osady Biała (gm. 17.01.1945 Bolesław) Niebawem osada została otoczona przez Niem- Wojska niemieckie zajmują kościół w celach obron- ców. Z braku większej ilości amunicji zmuszeni byli uciekać nych, ale pozwalają na wyniesienie Najświętszego do pobliskiego lasu. Niemcy osadę (3 domy, młyn i tartak) Sakramentu i sprzętów liturgicznych. Niemcy zabrali zniszczyli, a mieszkańców rozstrzelali. Byli to: Nidzińska chorągiew z wizerunkiem św. Stanisława Kostki- ufun- Bronisława lat 50, Czerniak Marian- lat56, Płonka Jan lat dowaną przez młodzież męską parafii Klucze.(PK) 64. Śmiertelnie ranny został partyzant- Adamski Włady- 18.01.1945 sław ps. „Wichrzycki” lat 22. (JDz; PW cz.II; WO) Podczas ewakuacji z Klucz rodziny Dietlów (Borys 16.06.1944 senior, Wera, Elfride z dziećmi: Heide i Uwe) przed nadej- Pacyfikacja wsi BŁOJEC. (EK- 7/98; 11/12) (PW cz.II) ściem Armii Radzieckiej w Miśni nagle umiera Borys Die- 1. 08. 1944 tel senior. (ur. 21.07.1883 r.) W Miśni cztery dni później Wybuch Powstania Warszawskiego- Godziwa „W”- rodzi się trzecie dziecko Borysa i Elfi- Volker. (RMD) 17.00. (trwało do 3.10.44).(J.Dz) 18.01.1945 – 19.01.45 9.08.1944 Trwają walki na terenie FCiP, pocisk trafia komin Wysadzenie niemieckiego pociągu wojskowego i niszczy go w połowie, płonie „zrębalnia” i celulozownia. ze sprzętem w Rabsztynie na moście kolejowym. Ludność pochowała się w piwnicach własnych domów. Do pomocy rannym Niemcom o 3 w nocy, wezwano dr. Gdy ucichły wybuchy, Niemcy pospiesznie wycofywali Mariana Kiciarskiego z Olkusza, który udzielił pierwszej się kierunku Bolesławia. Do gaszenia przystępuje zmo- pomocy ok. 40 rannym. Niemcom (PW cz.II) bilizowana Fabryczna Straż Ogniowa pod dowództwem 14.08.1944 Eugeniusza Kaszy.(WO s. 54) Atak na koszary niemieckie w Jaroszowcu. W nocy 19.01.1945 z 14 na 15 sierpnia 1944 r., dwa plutony oddziału „Har- Wyzwolenie Ziemi Kluczewskiej. Uruchomienie FCiP dego”, dowodzone przez ppor. Piotra Przemyskiego – powołano na stanowisko dyrektora inż. Jerzego Jabłoń-

18 KLUCZEWSKIE KALENDARIUM 1918 - 1950

Eugeniusz Mudyna- „Młot” i Józef Walnik- „Oskar”. (foto J.W) Gerard Woźnica ps. „Hardy”. Grab, Trzepak, Hardy, Guma, Piwko, (foto AK) Mat, Kici. Psiarskie- 1944.(SP)

Stal, Chętny, Hardy, Kasper, Czarny. VI.1944 r. (SP) Gajówka Gliny. (foto MZM)

skiego ps. „Chemik”. Uruchomiono dział aprowizacji (zakup i podział żywności). Poległych żołnierzy radzieckich ok. 50 pochowano „pod skałą” Piecki. Tę lokalizację grobowca zaproponował p. Kwinta z Klucz. (WO s.56; KdW-18, 23) 20.01.1945 Spotkanie w gabinecie dyr. Jabłońskiego z członkami PPR, którzy wyrazili chęć pomocy w uruchomieniu fabryki. Byli to Adamuszek Feliks i Witold, Woźniczko Antoni, Szreniawa Stanisław, Filarski Stanisław. (WO s. 57) 23.01.1945 Wycofanie z linii frontu pod Makowem Podchalań- skim, kompanii baony „Surowiec”- Dywersyjno- Roz- poznawczego 23 Dywizji Piechoty AK, w dniu następ- nym- złożenie broni i skierowanie do Krakowa w celu demobilizacji. Rozwiązanie oddziału nastąpiło 25 stycz- nia 1945 r. Oddział HARDEGO od sierpnia 1943 do stycz- nia 1945 zadał Niemcom straty w ludziach- jak podaje Gerard Woźnica w swej książce: 121 zabitych i 163 ran- nych (WO s. 65) Klucze- mogiła „pod skałą” Piecki.(foto JDz)

19 KLUCZ DO WSPOMNIEŃ 26/2019

19.02.1945 Powstanie Koła Związku Walki Młodych (ZWM) i współpracy powojennej między Związkiem Radzieckim w Kluczach. Siedziba koła był budynek po właścicielu a Rzeczpospolitą Polską. (EKP 8(25)/56) fabryki tzw. Willa Wanda. Przewodniczącymi Koła 1.05.1945 ZWM w Kluczach w latach 1945-46 byli: Adam Majcher- Pochód 1 Maja wyruszył spod Fabryki Papieru do Olku- kiewicz, Stefan Ptaszyński, Adam Krzywda, Mieczysław sza. Na czele szły organizacje młodzieżowe: ZWM (białe Parcz i Marian Śliwka. W jednym pomieszczeniu urzą- koszule i czerwone krawaty), OM TUR (błękitne koszule), dzono bibliotekę,a w dwóch innych prowadzono dzia- fabryczna orkiestra dęta, dyrekcja i pracownicy z czer- łalność kulturalno- oświatową. Na początku koło liczyło wonymi i biało- czerwonymi flagami. (DRM) 40 osób, ale szybko się rozwijało, a nawet zorganizowało 1.06.1945 zespół artystyczny pod kier. Jerzego Dziuby. (DRM) Do Klucz sprowadza się Królicki Michał z żoną Marią. 20.03.1945 On zostaje mianowany nowym kier. szkoły. Pochodził Desant niemieckich spadochroniarzy koło Klucz- z Wileńszczyzny, a nauczycielem był od 1926 r. Widzi w Bogucinie- Czarny Las i Witeradowa. Prawdopodobnie ogrom zniszczeń w szkole, klasy poprzerabiane na pokoje. mieli za zadanie zniszczyć fabrykę papieru. Na fabryce Postanawia przez okres wakacji wyremontować choć desantniemiecki został ostrzelany przez służbę ochrony trochę szkołę przy pomocy mieszkańców i fabryki fabryki, gdzie zginął pełniący służbę Markiewicz Waw- papieru. (SP) rzyniec (1915- 20.03.45), a drugi strażnik – Marian Pajda 06.1945 został ranny. Niemieccy spadochroniarze wylądo- Wykonano schody główne do kościoła wg projektu inż. wali także w okolicach Witeradowa. Po krótkiej walce Henryka Skorcza- Kier. działu budowlanego Fabryki Papieru,, z oddziałem olkuskiej milicji i UB zostali zabici lub wzięci projektanta tzw. „domków fińskich” na Papierni.(PK; J.Dz.) do niewoli. W walce zginęło trzech milicjantów. Jednym 20.06.1945 z nich był Władysław Koźlicki (1919- 20.03.45) Obaj pole- Ks. Bp. Franciszek Sonik udziela bierzmowania 211 gli – Markiewicz i Kozlicki są pochowani na olkuskim wiernym. (PK; JDz) ‘ cmentarzu. (MPZO; WO s. 67,) 7.07.1945 04.1945 Po II wojnie światowej 7 lipca 1945 r. doszło do zmiany Powiatowy Komitet Robotniczy PPS w Olkuszu przy- przynależności wojewódzkiej, powiat olkuski przeszedł stępuje do reaktywowania miejscowego Komitetu Mło- z województwa kieleckiego do województwa krakow- dzieżowego Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego skiego.(wiki.) (OMTUR) na czele którego staje Witold Królikowski- „nie- 08.1945 zmordowany na polu krzewienia oświaty”, nauczyciel Utworzenie miejscowego Komitetu PPS w Kluczach. i kier. Szkoły Powszechnej w Kluczach w latach 1937- 41. Członkami jego zostali głównie członkowie GL- PPS Równolegle powstawały koła miejscowe OMTUR- rów- z okresu okupacji, wtedy zakonspirowani. teraz musieli nież i w Kluczach gdzie przewodniczącym został Leonard się poddać „weryfikacji” przed Komisją dla spraw Walnik, a w Chechle- Stefan Piątek. (DRM) Poczyniono AK Okręgu Śląskiego w Katowicach. (WO s.56) Jednocześ- starania i wkrótce uruchomiono stołówkę dla pracowni- nie tworzyła się w Kluczach Młodzieżowa Organizacja ków. Uruchomiono sklep na Osadzie Fabrycznej, gdzie PPS na bazie przedwojennego OM TUR- u. A pierwszym na talony wydawano żywność. Reaktywowano działal- przewodniczącym został Leonard Walnik w listopadzie ność Spółdzielni Spożywców „SOLIDARNOŚĆ’ organiza- 1945r. (WO s. 60) cji spółdzielców działającej jeszcze przed wojną w Klu- 18.08.1945 czach. Wkład członkowski wynosił 100 zł. Spółdzielnią Kpt. Piotr Przemyski ps. ARES (ur. 19.03.1918 r.) zgi- kierował wtedy Bolesław Dobrek. (JDz; WO s. 58) nął zamordowany przez UB w Pokrzywiance. Spoczywa 8. 04.1945 w Grzegorzowicach k/ Nowej Słupi. Dowodził atakiem Aresztowanie Gerarda Woźnicy HARDEGO przez na koszary niemieckie w Jaroszowcu 14.08.1944 r. Tam ówczesne władze komunistyczne. Przetrzymywany też 26. 09. 2009 r odsłonięto pamiątkową tablicę. Na uro- do października 1945 r. i wypuszczony prawdopodobnie czystości była wdowa po ARESIE- wtedy 90- letnia Zofia dzięki staraniom zwierzchników PPS w Zagłębiu i Olku- Marchewka.(Gazeta Polska- 2.XII.2009 R.J.; EK 10/09) szu. (WO s. 76) 8.09.1945 21.04.1945 Rozpoczęcie roku szkolnego 45/46. Dzieci zapisanych Podpisanie układu o przyjaźni, wzajemnej pomocy było 320. Kierownikiem szkoły podstawowej po wyzwo-

20 KLUCZEWSKIE KALENDARIUM 1918 - 1950

leniu zostaje Michał Królicki. Mimo strasznego bałaganu kratycznego (PPR PPS SD SL) rekomendowały głosowa- po Niemcach rok szkolny rozpoczęto. Uczą oprócz kie- nie 3 razy TAK. Gra szła o zupełnie inną stawkę – a mia- rownika: jego żona Maria, Franciszka Sikora (od 1937 r.), nowicie niepodległość i niezawisłość Polski od Związku Jadwiga Lorek (nowa), Kołodziej Stanisława (od 1944/45) Sowieckiego. (wik) i nowo przybyła z Tarnawy k/ Skały- Wanda Lebida, gdzie 10.07.1946 pracowała w czasie wojny. Opiekunem szkoły został Wit- Parafia Klucze pw. Najświętszej Marii Panny Nie- kowski Eugeniusz (13.08.1907- 1.01.1995) W czasie wojny ustającej Pomocy liczy 2122 dusz- 535 rodzin. (Klucze był przew. ZZ w FCiP. Skarbnikiem szkolnym- Klemens 1863- rodzin 465) (Jaroszowiec 259- rodzin 70) Kościół Miłowicki. Bardzo dużo prac wykonał i poświęcił wiele wybudowany z miejscowego kamienia. Powierzchnia godzin Czarnota Franciszek- strażak w przedwojennej cmentarza jeszcze nie ogrodzonego- 6 048 m2. Do para- straży fabrycznej. (SP; J.Dz.) fii należy 12 mórg ziemi ornej wydzielonej z parafii św. 15.09.1945 Andrzeja w Olkuszu. Plebani nie ma, ksiądz mieszka I Ogólnopolski Zlot OMTUR w Katowicach na którym w mieszkaniu wynajętym. Dom księdza prowadzi prawie 300 osobową grupę z własnym sztandarem i orkie- p.Michalina lat 64. Kościelny jeden. Msze w niedzielą strą stanowiła młodzież z Olkusza, Klucz i Chechła. (DRM) i święta o 800 i 1130. Po mszy nauki. Religii 14 godzin 1946 w szkole powszechnej w Kluczach i 8 godzin w Jaro- Proboszczem Olkuskim zostaje ks. Andrzej Marchewka szowcu. (PK) (do 1972 r.) (PK) 16.07.1946 1946 1.VIII.1946. Obóz Hufca Olkuskiego w Kobylicy Rejestracja stowarzyszenia o nazwie: „Zakładowy Klub k/ Klucz. gdzie było ok. 100 harcerzy. Komendantem był Sportowy PRZEMSZA Klucze”. Lokal- Fabryka Celulozy wówczas phm. Tadeusz Barczyk, oboźnym- Mieczysław i Papieru w Kluczach ul. Olkuska 360. Działalność opiera Karwiński, kwatermistrzem Roman Gurbiel, instrukto- się na uchwalonym wówczas statucie. (APK; JDz) rem kartografem- Bogdan Szczygieł. (HK) 3.01.1946 22.07.1946 Dekretem o „Upaństwowieniu gospodarki kraju” Zlot Kół Związku Walki Młodych w Warszawie. fabryka papieru stała się zakładem państwowym. Wcześ- W grupie ok. 200 działaczy z pow. olkuskiego, najliczniej- niej: 1897- Kluczewska Fabryka Papieru- Ludwika Mauve, szą stanowiła reprezentacja koła ZWM z Klucz – 50 osób. 1912- Towarzystwo Akcyjne „Kluczewska Fabryka (DRM; JDz) Papieru” (własność spadkobierców Ludwika Mauve- 17.08.1946 dzieci), a od 1919 rodziny Szwarcsztajnów (Adama, Igna- I wizytacja kanonicza parafii Klucze przez ks. Bp. Cze- cego, Maurycego, Stanisława). 1931- Fabryka Papieru sław Kaczmarka. (PK) i Celulozy SA (zarząd: Maurycy i Stanisław Szwarcsztajn, 3.09.1946 Maksymilian Friede- Duńczyk, Karol Duus- Duńczyk, Nowy rok szkolny w Szkole Podstawowej rozpoczął oraz Michał i Grzegorz Płotnikoff.) W 1940 fabrykę przej- się mszą św. w kościele. Na mocy rozporządzenia nasza muje wiedeńska firma LAICAM. Produkująca celulozę szkoła została szkołą zbiorczą dla Jaroszowca, Golczo- jako składnik do materiału wybuchowego. Papier w nie- wic, Bogucina i Kwaśniowa. Uczą: Michał Królicki (kier.) dużych ilościach. (RMD; J.Dz.) i żona Maria, Wanda Lebida, Nowakowska Maria, Jan 24.01.1946 Jarno, Jadwiga Lorek i śpiewu uczy Zenon Włoch- póź- Powołanie I Rady Parafialnej :Adamaszek Piotr (lat 49, niejszy organista w kościele. (SP; JDz) mistrz stolarski), Janda Władysław (lat 49, gospodarz), 3.09.1946 Miłowicki Klemens - senior (lat 38, robotnik), Hagno Jan Otwarcie Szkoły Przemysłowej w Kluczach- Papierni. (lat 39, robotnik) (PK) „Choć oficjalnie otwarcie szkoły nastąpiło 3 września 11.02.1946 1946 roku, to już na przełomie roku 1945/46 rozpoczęto Tworzy się Szkoła Przemysława przy Fabryce Papieru zajęcia tzw. „roku zerowego”. Systematyczna nauka roz- w Kluczach, gdzie na tzw. „roku zerowym” naukę rozpoczęło poczęła się 11 lutego 1946 roku i uczestniczyło w niej 46 uczniów. Zajęcia „roku zerowego” odbywały się na piętrze 46 słuchaczy. Zajęcia teoretyczne zakończono 2 lipca „kasyna” przy fabryce i trwały do 2 lipca 1946 r. (KdW 16) 1946 roku. Pierwszym dyrektorem był Jerzy Jabłoński. 30.06.1946 (1945- 31.08.1946), a następnie Jerzy Pojda.(1.09.1946- Referendum (sfałszowane)- 3xTAK. Partie Bloku Demo- 31.01.1947) (KdW-16,17,21)

21 KLUCZ DO WSPOMNIEŃ 26/2019

1947 05.02.1947 Powstaje ŚWIETLICA na Papierni. Pierwszym kie- Wybory prezydenckie przeprowadzone przez Sejm rownikiem był pan Puchalski, później Sięk Mieczy- Ustawodawczy. Jedynym kandydatem i zwycięzcą sław. Powstaje przy świetlicy KWARTET ESTRADOWY wyborów był Bolesław Bierut. Klub PSL głosował prze- (wokalny) śpiewał Janusz Mrówka, Marian Kurowski, ciw. (wik.) Witold Lemański, Sierka Mirosław. (AK; J.Dz) 15.02.1947 01.1947 Z rozkazu Komendy Chorągwi Krakowskiej miano- Powołanie II Rady Parafialnej w składzie: Czesław wano drużynowych w drużynach harcerskich. W Klu- Świeczkowski (lat 33, inżynier- dyr. fabryki papieru. czach, w drużynie harcerskiej im. Lisa- Kuli drużyno- Adamaszek Piotr (lat 50, mistrz stolarski), Janda Wła- wym zostaje „wywiadowca”- Henryk Leśniak. (HK) dysław (lat 50, gospodarz), Miłowicki Klemens (lat 39, 14.04.1947 robotnik), Hagno Jan (lat 40, robotnik) (PK) Wizytacja Dziekańska- Stan majątkowy Parafii Klu- 19.01.1947 cze – opis ks. dziekana olkuskiego Andrzeja Marchewki: Pierwsze po wojnie wybory parlamentarne- zostały Kościół z kamienia przykryty blachą, ściany zewnątrz- sfałszowane praktycznie na każdym szczeblu komisji tynkowane, wewnątrz- bielone, powierzchnie 232 m2., wyborczych. Szczegółowy raport z 14 lutego 1947 ujaw- ogrodzenie drewniane na podmurówce. Kościół posiada nił, że fałszerstw dokonali ludzie wyznaczeni przez pol- 3 ołtarze przenośne (portatyle), jeden stały konfesjonał, skich działaczy przy technicznym nadzorze i wsparciu ławek brak,, chrzcielnica prowizoryczna, dzwon jeden funkcjonariuszy radzieckich. (wiki) na wieży, bram nie ma. Cmentarz o pow. 6 048 m2 , pow.

SP Klucze 1939/40- Królikowski Witold, Kocjan Joanna (zd. - SP Klucze 1946/47- Królicki Michał i Maria (żona), Wanda Żychowska), Anna Czajkowska (Rybakowa), Sikora Franciszka. (SP) Lebida, Jan Jarno, Nowakowska Maria, Lorek Jadwiga. (SP)

Szkoła Przemysłowa w Kluczach- Papierni. (ZSZ) Pierwszy dyr. Szkoły Przemysłowej- Jerzy Pojda. (ZSZ)

22 KLUCZEWSKIE KALENDARIUM 1918 - 1950

Nie zachowanej 5032 m2 której wystarczy na 30 lat, władz. Prawda była inna, o czym opowiadał jego syn Feliks bramy nie ma. Ziemi kościelnej 6.72 ha. Plebani nie ma, Pstrowski, który 40 lat później zamieszkał w Kluczach. (JDz) proboszcz mieszka w mieszkaniu wynajem. (PK; ADS) 24. 08. 1947 24. 04. 1947 II Powiatowy Zjazd OMTUR w Olkuszu z udziałem 150 Zmiana nazwy Szkoły Przemysłowej w Kluczach- delegatów. Powołano nowy Komitet Powiatowy, gdzie Papierni na 3- letnie Gimnazjum Przemysłowe. Dyrekto- znaleźli się przew. kół OMTUR z Klucz- Mieczysław Sięk rem jest Jan Mojsej (1.02.1947- 31.12.1952) (ZSZ; KdW 16) i Chechła- Leopold Woźniczko. (DRM) 06. 1947 1948 Rozpoczyna się IV etap Młodzieżowego Wyścigu Pracy Kocjan Stefan (mąż Franciszki), strażak, elektryk, w PRL. Gremialnie angażują się młodzi ludzie zrzeszeni zostaje sołtysem we wsi Klucze do 1952. (J.Dz) w ZWM i OMTUR. W FCiP w końcu 1947 roku do współ- 1948 zawodnictwa przystąpiło 1266 osób.(DRM) Tworzy się Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska 27. 07. 1947 w Kluczach. Pierwszym prezesem został Stanisław Leśniak. W „Trybunie Robotniczej”, organie PPR, ukazał się „List Siedzibą GS-u jest budynek Borysa i Wery Dietlów. (100 lat) otwarty do górników w Polsce”.- apel górnika- rębacza 3. 02. 1948 z kopalni „Jadwiga” w Zabrzu- Wincentego Pstrowskiego Pismo Rady Parafialnej do Kurii: …W ty roku planu- namawiający górników do „wyścigu pracy”. Już za życia jemy wykonać boczne ołtarze wg jednego z architektów stał się symbolem, ikoną ówczesnych komunistycznych warszawskich proponuje: Mensa wysunięta, po bokach

Szyld GS- autor Zbigniew Czarnota (foto JDz)

1931

Stanisław Leśniak. Prezes GS Ks. Zb. Piotrowski - drugim Klucze. (foto JDz) proboszczem w Kluczach.(1949-68) Szyld Piekarni- autor. Zbigniew Czarnota.(foto JDz)

23 KLUCZ DO WSPOMNIEŃ 26/2019

3.11.1948 jej bloki w postaci słupów, w głębi cokół na których Portatyle (boczne ołtarze w formie obrazów) są konse- umieszczone są postacie główne:1/Chrystus na krzyżu, krowane w kluczewskim kościele. (ADS; PK) Matka Boska, św. Jan. 2/św. Teresa. Postacie główne 12.1948 wykonane będą w rzeźbie pełnej. Natomiast postacie Preliminarz budżetowy za 1948 rok sporządzony przez drugoplanowe (aniołowie, zakonnice) wykonane będą radą parafialną na mocy uchwały z 3. 01. 1948 Wpływy w płaskorzeźbie na ścianie. Technika wykonania: sposo- 477 tyś zł w tym z : tace i skarbony- 135 tyś, ofiary bem narzutowym nakładana masa sztucznego kamienia na intencje- 230 tyś, opłaty za cmentarz- 5,5 tyś. imprezy na podkładzie betonowym uzbrojonym w żelazie. Kolor i kwesty uliczne 10 tyś, loterie fantowe- 30 tyś, przedsta- proponuje jasny. (ADS; PK) wienia- 20 tyś. […] Wydatki: materiały budowlane- 200 28.02.1948 tyś, wynagrodzenia robotników- 110 tyś, Wydatki litur- Na cmentarzu parafialnym w Olkuszu o godz. 16:00 miał giczne 36 tyś, Podatki i ubezpieczenia 13 tyś, świadczenia miejsce uroczysty pogrzeb po zakończeniu ekshumacji diecezjalne- 25 tyś, Opał, światło telefon- 6 tyś. Komorne żołnierzy Armii Radzieckiej z terenu powiatu olkuskiego. za mieszkanie księdza 24 tyś. (ADS; PK) W miejscowościach ówczesnego powiatu olkuskiego zlo- 15.12.1948 kalizowano w sumie 1568 zwłok żołnierzy Armii Czer- Kongres Zjednoczeniowy PPS (socjaliści) i PPR (komu- wonej, z czego na cmentarzu w Olkuszu pochowano 1102 niści) i powstanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotni- żołnierzy w 56 grobach zbiorowych, zaś w 5 miejscowoś- czej. PZPR. Był to zarazem I Zjazd PZPR (założycielski). ciach pozostawiono 466 zwłok, 25.02.1948 – z cmenta- Trwał do 21 grudnia.Z tej to okazji w Kluczach odbyła sie rza w Cieślinie ekshumowano 36 zwłok żołnierzy Armii uroczysta akademia w nowej świetlicy fabrycznej. (wik) Czerwonej. Podczas ekshumacji nie zidentyfikowano 1949 żadnych nazwisk, imion i stopni, brak było znaczków Trwają prace nad utworzeniem nowej- samodzielnej rozpoznawczych i innych przedmiotów. Zwłoki złożone Gminy Klucze. (KdW 17,18,19) zostały w 9 trumnach, (Cieślin.pl/ Okres PRL) W Olku- 23.08.1949 szu spoczęli tez żołnierze radzieccy którzy polegli w Klu- Ks. Stefan Misterek mianowany proboszczem w Pieko- czach- ok. 50. Pochowani w styczniu 1945 r. w Kluczach, szowie i jednocześnie dziekanem. 24 września odprawił w mogile „pod skałą” – „Piecki”. (MP; JDz) ostatnią Mszę św. w Kluczach..(PK) 7.03.1948 – 11.03.1948 1.09.1949 Rekolekcje parafialne prowadzą misjonarze. (ADS) Rok szkolny 49/50 w SP Klucze rozpoczął się otwar- 07. 1948 ciem szkoły (nie mszą). O 8.00. Byli obecni nauczyciele W Chechle powstaje 22 Olkuska Drużyna Harcerska na czele z kier.- Michał Królicki, ZNP- Kamionka Stani- im. B.Chrobrego. Kolor chust- brązowy. Inicjatorami sław, przew. Komitetu Rodz. Szkoły- Witkowski Euge- powstania tej drużyny byli uczniowie olkuskiego Gim- niusz, Pojda Jerzy z FCiP, Koło Klucze PZPR- Jan Wal- nazjum: Bogdan Dobrek, Jerzy Dobrek, Ireneusz Kraw- nik, Liga Kobiet- Kubrak Danuta. Odśpiewano hymn czyk, a opiekunem zostaje kier. szkoły Henryk Marciński. państwowy. Do grona po raz pierwszy dołączył nowy Drużynadziałała do 1951 roku. Krótko działa też powstała ks. proboszcz Zbigniew Piotrowski. Podczas wakacji drużyna żeńska założona przez uczennice szkół średnich zamieniono salę teatralną na piętrze szkoły na dwie sale w Olkuszu- Danutą Szczepańską, Wiesławę Krawczyk lekcyjne, by choć trochę polepszyć warunki nauczania i Władysławę Tobołę. (HK) w ciasnej już szkole. (SP) 22.07.1948 27.09.1949 Kongres Zjednoczeniowy organizacji młodzieżowych – Ks. Zbigniew Piotrowski (1.05.1917- 24.04.1988) zostaje powstaje Związek Młodzieży Polskiej- ZMP. W powiecie proboszczem w Kluczach. Wyświecony 26.04.1942 olkuskim połączyło się wtedy 35 kół ZMP. Jako pierwsze r. Wikary w Chęcinach (od 3.06.1942), Pilicy(od 17.03.1948). powstaje w Kluczach przy FCiP. by w roku następnym (ADK; PK) założyć 12 kół wiejskich (Bydlin, Krzywopłoty, Kwąśiów, 23.10.1949- 30.10.1949 Kolbark, Cieślin, Golczowice i innych)(DRM) Pierwsze Misje święte w parafii Klucze. Prowadzili 1.09.1948-1949 OO Zakrzewski i Małysiak- misjonarze z Krakowa. (ADS; Wprowadzono system nauczania „7 klas” szkoły pod- PK). stawowej. Funkcjonał do 1955 r., gdzie wprowadzono 1.01.1950 „8 klas”.(SP) Utworzenie Gminy Klucze, a od 20 marca powstanie

24 KLUCZEWSKIE KALENDARIUM 1918 - 1950

Gminnej Rady Narodowej w Kluczach. Pierwszym prze- scowościach nie tylko Gminy Klucze, ale i powiatu olku- wodniczącym zostaje Antoni Woźniczko. Siedzibą Gminy skiego. (A.K;.; JDz)) jest budynek Selmy i Ludwika Mauve, na wprost powsta- 1950 łego w 1948 r. GS-u (budynku-pałacyku Borysa Dietla Klub „Przemsza” Klucze zmienia nazwę na KS „Unia i Wery.) W powiecie olkuskim było 211 wsi w 14 gmi- Klucze” do 1957 r.,, później to Zakładowy Klub Sportowy nach.(DRM; KdW 17,18,19) „Przemsza”, a od 1994 Gminny Ludowy KS „Przemsza” 1950 Klucze. (APK; JDz) Powstanie Kina PRZEMSZA w jeszcze drewnianej 28.01.1950 przyfabrycznej świetlicy na Papierni. Kierownikiem W Ministerstwie Przemysłu Lekkiego w Warszawie był Jerzy Dziuba, kinooperatorem- Andrzej Kurowski. przedstawiono projekt budowy nowego budynku dla Od 1951 r. jeździli z KINEM.- „Kino objazdowe” po miej- Gimnazjum Przemysłowego w Kluczach. Prace ruszyły

Fabryczna Orkiestra Dęta z Jerzym Polaczkiem, z 1949 r. (foto AK) Kościół w Kluczach . (PK)

Antoni Woźniczko (1936 r.) - przew. Gminnej Rady Narodowej w Kluczach. (foto K.L.)

Andrzej Kurowski- kinooperator kina Obraz NMP Nieustającej Pomocy. (PK) „Przemsza”. (foto MK)

25 KLUCZ DO WSPOMNIEŃ 26/2019

bardzo szybko. Projekt przewidywał powierzchnię Miesiąc później nastapiło zwarcie w uzwojeniu wir- budynku szkoły- 1200 m2 na 150 uczniów i dalszą rozbu- nika generatora, co całkowicie pozbawiło fabrykę dowę o internat na 70 uczniów. Dotychczasowy budynek własnego prądu, którego trzeba było ok. 5000 kW. nie mógł juz pomieścić 120 uczniów już się uczących.. Korzystano z prądu „obcego”, ale tylko w ilości 2000 (ZSZ; KdW 16) kW. Tak poważna awaria spowodowała problemy 22.03.1950 zakładu do końca roku, a nawet odbiło się to na nie Uroczyste wprowadzenie do kościoła kopii Cudownego wykonaniu „Planu 6- letniego”(1950-55) wytyczonego Obrazu NMP Nieustającej Pomocy.. Na odwrocie świade- przez PZPR. (60 lat FCiP) ctwo pochodzenia: Kopia nr 11, Prowincjał O.O. Redemp- 1.09.1950 torystów O. Dr Ludwik Frąś potwierdza, że obraz ten jest W roku szkolnym 50/51- Gimnazjum Przemysłowe wierna kopią cudownego obrazu Matki Bożej Nieustają- na Papierni zmienia nazwę na Państwowa Zasadnicza cej Pomocy czczonego w kościele św. Alfonsa Liguorego Szkoła Zawodowa o 2 letnim cyklu nauczania. Kształ- w Rzymie. Kraków 5.VI.1949 r. (podpis i pieczęć) Obraz cono w niej czeladników papierników. Dyrektorem był ten został poświęcony przez JE Ks. Bp. Sufragana Ber- dalej Jan Mojsej (1947- 52) (ZSZ; KdW 16) narda Czaplińskiego w Toruniu 16.VI.1949 r. (podpis) Jak 28.10.1950 się okaże, będzie wisiał 67 lat w głównym ołtarzu koś- Wymiana polskiej złotówki. Po wojnie, 23 sierpnia 1945 cioła w Kluczach do 9.01.2017 r. (PK, JDz) r., po raz pierwszy ustalono kurs złotego do dolara amery- 4.06.1950 kańskiego (USD) na poziomie 100 zł = 1 USD. 27 maja 1947 Po raz pierwszy obchodzono w Kluczach Międzynaro- r. podwyższono go do wysokości 250 zł za 1 USD. Jeszcze dowy Dzień Dziecka. Była akademia, część artystyczna, w tym samym roku, 1 września, podniesiono do wyso- a później pochód na kluczewski stadion, gdzie odbył się kości 400 zł/USD. Kurs ten przetrwał do 1950 r. Zgodnie mecz piłki nożnej. Następnie młodzież poszła do parku, z postanowieniami reformy pieniężnej z 30 października gdzie była zabawa taneczna. (SP) 1950 r. pieniądz stary został wymieniony na pieniądz nowy 11.07.1950 w stosunku 100:1, a ceny i płace przeliczono w stosunku Pożar Turbinowni w FCiP spowodował przestój 100:3. (wik) maszyn przez 3880 godzin, a to spowodowało- jak obliczono, nie wyprodukowanie 2250 ton papieru. koniec cz. I. kluczewskiego kalendarium

Jan i Janina Mojsej przed budynkiem Gimnazjum Przemysłowym. (foto ZSZ)

26 KLUCZEWSKIE KALENDARIUM 1918 - 1950

Wykaz skrótów.

ADK - Archiwum Diecezji Kieleckiej. RO - Ruch oporu i straty w ludziach na ziemi olku- ADS - Archiwum Diecezji Sosnowieckiej. skiej.- Stanisław Ząbczyński. APK - Archiwum Państwowe Katowice. RŚiZ - Ruch oporu na Górnym Śląsku i w Zagłę- DK - Kronika Domu Kultury „Papiernik” w Klu- biu Dąbrowskim- M.Stawszewski. czach. SP - Kronika Szkoły Podstawowej w Kluczach DKJ - Dzienniki Kapeli JASIE. UG - Urząd Gminy Klucze- str. internetowa. DO - Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego- F.Kiryk Wik. - Wikipedia i R.Kołodziejczyk. WO - Wspomnienia OSKARA- Józefa Walnika. DRM - Z Dziejów Ruchu Młodzieżowego na zie- WR - Wspomnienia Wacława Rozniatowskiego. mi olkuskiej 1945- 56. – J. Kantyka WRK - Wspomnienia Roberta Kity EK - Echo Klucz- gazeta Urzędu Gminy Klu- WWJ - Wielka Wojna na Jurze- O Dziechciarz, cze J.Roś. EKP - Echo Kluczewskiej Papierni- gazeta FCiP ZO - Ziemia Olkuska- pismo powiatu Olkuskie- HK - Harcerskie Kalendarium- L. Kluczewski. go. ILKUS - „Ilkisjana” wydawca P-MBP Olkusz ZSZ - Kronika Zespołu Szkół Zawodowych IM - In Memoriam- Leszek Kluczawski i Małgo- w Kluczach rzata Kundra- Leśniak. 60 lat FCiP - Rozwój FCiP w Kluczach 1897-1957. J.Dz. - Archiwum Janusza Dziatłowicza Andrzej Weber i zespół prac. FCiP KdW - Klucz do Wspomnień - gazetka GBP 100 lat - 100 lat Jaroszowca- M.Z. Maryszewski w Kluczach KGK - Kronika Gminy Klucze 1973-84. KGW - Kronika Koła Gospodyń Wiejskich w Klu- czach KOŚAK - Kadyw Okręg Śląski AK- Polska Pod- ziemna- KPLO - Księga Pamiątkowa Liceum w Olkuszu KPO - Kronika Powiatu Olkuskiego- PTTK Ol- kusz MP - Miejsca pamięci na ziemi olkuskiej- Pamięć śladów...J. Sypień, O.Dziechciarz. MZO - Mieszkańcy ziemi olkuskiej w hitlerow- skich więzieniach i obozach koncentracyjnych- A. Cyra. NP - Nasza Praca- gazetka FCiP PK - Parafia pw NMP NP w Kluczach PO - Przegląd Olkuski PW - Partyzanckie Wspomnienia ŚZŻAK o.Olkusz PZO – Przewodnik po Ziemi Olkuskiej- O.Dziechciarz. RMD - Rody Mauve i Dietlów w Kluczach 1987- 1945- Agnieszka Mika

27 Święto Niepodległości.

Dziś obchodzimy jubileusz 100 lat odzyskania niepodległości, który skłania do refleksji, wspomnień i radości.

To polscy żołnierze nigdy wiary i siły nie żałowali, i za swoja Ojczyznę życie oddawali.

Dzięki odwadze i heroicznej walce Polaków, jesteśmy w sercu Europy, dumni ze swych rodaków.

Dzisiaj biały orzeł wysoko w chmurach lata i patrzy jak rośnie Polska, wśród najbardziej rozwiniętych krajów świata.

Stanisława Janicka. 2018.