dr hab. Jerzy Cabała dr Jarosław Badera

SPOŁECZNE i ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA BUDOWY KOPALNI RUD CYNKU i OŁOWIU NA TERENIE GMINY ŁAZY

Cz ęść III

Oddziaływania po średnie Korzy ści dla Gminy Procedury

Łazy, kwiecie ń 2014

Niniejsze opracowanie powstało na zamówienie Burmistrza Łaz i jest odpowiedzi ą na du że zainteresowanie lokalnej społeczno ści pracami geologicznymi prowadzonymi na terenie Gminy od 2010 r. przez firm ę Rathdowney Polska Sp. z o.o. Celem tych prac jest dokładniejsze rozpoznanie i udokumentowanie nagromadze ń rud cynkowo-ołowiowych w rejonie zawiercia ńskim. Zło ża te znane s ą od lat 50. XX wieku, ale nigdy jeszcze nie były przedmiotem zagospodarowania górniczego. Mo żliwo ść lokalizacji kopalni na terenie gminy Łazy lub w jej s ąsiedztwie z jednej strony wzbudza szereg zrozumiałych obaw społecznych na tle środowiskowym, z drugiej stanowi ć mo że szans ę rozwoju gospodarczego. Zagadnienie wymaga szczegółowej analizy potencjalnych korzy ści i zagro żeń, z uwzgl ędnieniem zasady zrównowa żonego rozwoju. Kluczow ą rol ę odgrywa przy tym społeczna akceptacja dla inwestycji lub też jej brak. Celem prezentowanego opracowania jest dostarczenie podstawowych informacji władzom oraz społecze ństwu gminy Łazy w zakresie, w jakim jest to mo żliwe na obecnym, wst ępnym etapie prac i procedur. Rozwa żania maj ą charakter do ść ogólny i bazuj ą głównie na wiedzy teoretycznej. Nie stanowi ą analizy konkretnego projektu górniczego, cho ć w niektórych przypadkach oceniono jego mo żliwe warianty. Wykorzystano do świadczenia z rejonu olkuskiego i innych obszarów funkcjonowania przemysłu cynkowo- ołowiowego, z jednoczesnym uwzgl ędnieniem lokalnych uwarunkowa ń społecznych, gospodarczych i środowiskowych. Analiz ę ograniczono do gminy Łazy, pami ęta ć jednak nale ży, że zło ża rud oraz potencjalne oddziaływania eksploatacji obejmuj ą tak że tereny gmin s ąsiednich. Cz ęść I opracowania obejmuje wprowadzenie do tematu, obszerne streszczenie w języku niespecjalistycznym oraz zasadnicze wnioski wypływaj ące z opracowania. W cz ęś ci II omówiono szczegółowo kwestie ekonomiczne, geologiczno-górnicze oraz bezpo średnie oddziaływania górnictwa na poszczególne elementy środowiska. W cz ęś ci III skupiono si ę na oddziaływaniach po średnich, potencjalnych korzy ściach dla Gminy oraz procedurach formalno-prawnych.

str. 1

SPIS TRE ŚCI cz. II

1. Po średnie oddziaływania na otoczenie ...... 3 1.1 Zdrowie ludzi ...... 3 1.2 Ochrona przyrody ...... 20 1.3 Turystyka i rekreacja ...... 35 1.4 Rynek nieruchomo ści ...... 41

2. Korzy ści dla Gminy ...... 55 2.1 Dochody bud żetowe ...... 55 2.2 Lokalny rynek pracy i ogólna koniunktura gospodarcza ...... 70

3. Procedury formalno-prawne ...... 82

4. Literatura ...... 89

str. 2

1. Po średnie oddziaływania na otoczenie

1.1 Zdrowie ludzi

Sposoby kumulacji metali w organizmach – uwagi ogólne Metale ci ęż kie wyst ępuj ące w wodzie, powietrzu i glebie oddziałuj ą na zdrowie ludzi, zwierz ąt oraz pozostałe biotyczne elementy ekosystemów (rośliny, grzyby, mikroflor ę). Najcz ęś ciej badany i analizowany jest wpływ metali ci ęż kich czyli tych, których ci ęż ar jest wi ększy ni ż 4.5 g/cm 3. Przedmiotem bada ń jest zwykle niekorzystny wpływ metali na zdrowie ludzi czy zwierz ąt. Znane s ą metale, których oddziaływania s ą bardzo toksyczne i mog ą prowadzi ć do znacznych komplikacji zdrowotnych; do takich metali zaliczane s ą np. rt ęć (Hg), kadm (Cd), tal (Tl), ołów (Pb), nikiel (Ni), chrom (Cr), wśród metaloidów arsen (As) i antymon (Sb), a tak że słabo poznany selen (Se). Zanieczyszczenie środowiska metalami ci ęż kimi jest niebezpieczne dlatego, że s ą one substancjami nierozkładalnymi przez organizmy żywe na kolejnych poziomach ła ńcuchów troficznych (Klaassen 2007). Nie wszystkie zwi ązki metali s ą tak samo toksyczne, przykładowo chrom wyst ępuj ący w zwi ązkach gdzie Cr jest na +4 stopniu utlenienia nie jest toksyczny, natomiast niekorzystny dla zdrowia wpływ maj ą zwi ązki Cr w których metal ten wyst ępuje na +6 stopniu utlenienia. O mo żliwym niekorzystnym wpływie na zdrowie ludzi w głównej cz ęś ci decyduje fakt, czy metale wyst ępuj ące w minerałach lub syntetycznych zwi ązkach s ą uruchamiane w formie jonowej do wód lub ła ńcuchów troficznych . Metale maj ą zró żnicowany wpływ na organizmy żywe, mo żna w śród nich wyró żni ć: - silnie toksyczne, - toksyczne, - inertne - niezb ędne dla prawidłowego funkcjonowania (mikroelementy). Sam fakt wyst ępowania zwi ązków mineralnych zawieraj ących metal nie jest najwa żniejszy i nie decyduje o zagro żeniu dla zdrowia. Przykładowo wyst ępowanie ołowiu w glebie, gdzie metal ten jest zwi ązany w minerałach np. galenie (PbS) lub cerusycie (PbCO 3) nie decyduje jeszcze o niekorzystnym wpływie ołowiu nawet w sytuacji kiedy minerałów ołowiowych jest du żo, a sumaryczny poziom koncentracji Pb jest bardzo wysoki (np. około 1 %). Najwa żniejszym i decyduj ącym czynnikiem

str. 3 jest podatno ść zwi ązków mineralnych na rozpuszczanie i ługowanie metali. W sprzyjaj ących warunkach w środowisku glebowym cechuj ącym si ę nadmiarem jonów węglanowych uwolnione z siarczków (np. PbS) jony Pb 2+ są bardzo szybko wi ązane w stabilnych minerałach w ęglanowych i powstaje cerusyt (PbCO 3) z którego ołów jest znacznie trudniej ługowany. Zagro żenie ze strony ołowiu jest znacznie powa żniejsze je żeli metal ten wyst ępuje w środowisku (wodzie, powietrzu lub glebie) w formie syntetycznych zwi ązków chemicznych powstaj ących w wyniku spalania benzyn ołowiowych, emisji z komina huty, produkcji barwników lub substancji chemicznych. Syntetyczne zwi ązki ołowiu s ą zwykle znacznie łatwiej rozpuszczalne i mog ą stanowi ć źródło biodost ępnego ołowiu z którym wi ąż e si ę zagro żenie dla zdrowia. Tego typu zwi ązki powstaj ą w wyniku chemicznej lub pirolitycznej przeróbki ołowiu lub jego zwi ązków. Mog ą by ć emitowane przez kominy hut produkuj ących stopy lub wyroby zawieraj ące ołów. Szczególnie niekorzystny, toksyczny wpływ na organizm człowieka maj ą zwi ązki metali ci ęż kich powstaj ące w procesach spalania, gdy ż ich ponadnormatywne st ęż enia cz ęsto s ą notowane w powietrzu atmosferycznym na terenach przemysłowych i zurbanizowanych (Roberts i inni 2004). Podobnie jest z innymi metalami: dopiero w sytuacji, kiedy zwi ązki mineralne zawieraj ące dany metal ulegaj ą przemianom chemicznym, mo że dochodzi ć do przenikania jonowych form tego metalu do środowiska i wtedy zwi ększa si ę zagro żenie dla zdrowia ludzi czy zwierz ąt. Długotrwałe nara żenie organizmów na zwi ększone dawki niektórych metali najcz ęś ciej jest zwi ązane z pobieraniem tych metali w pokarmach i wodzie oraz wdychaniem powietrza zanieczyszczonego metalami . W rejonach górnictwa i przeróbki, a szczególnie hutnictwa rud metali zagro żenie zwi ększeniem dawek metali jest ograniczone do terenów samej huty, zakładu przeróbczego, a tak że s ąsiedztwa składowisk odpadów. Cz ąsteczki zawieraj ące metaliczny ołów lub stopy z ołowiem zwykle maja du ży ci ęż ar i nie migruj ą na znaczne odległo ści. Badania wykazuj ą, że oddziaływanie na środowisko i zdrowie ludzi zwi ązków ołowiu emitowanych przez huty jest bardzo silne w obszarach zakładów hutniczych oraz ich bezpo średnim s ąsiedztwie, zwłaszcza w strefie do kilkuset metrów. Jednocze śnie nale ży zwróci ć uwag ę na fakt, że organizm człowieka dla wła ściwego funkcjonowania potrzebuje okre ślonych dawek niektórych metali najcz ęś ciej pobieranych w żywno ści lub suplementach diety. Szczególnie du że, konieczne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu s ą dawki magnezu (Mg), cynku (Zn), żelaza (Fe), a tak że miedzi (Cu), wapnia (Ca), fosforu (P), sodu (Na), potasu (K). Organizmy ludzi i zwierząt

str. 4 toleruj ą wysokie zawarto ści metali (Zn, Cu, Fe, Ca, P, Na, K), które s ą mikroelementami niezb ędnymi dla ich prawidłowego funkcjonowania. Dlatego ponadnormatywne zawarto ści tych pierwiastków w środowisku, powoduj ące niekiedy przekroczenia średnich dawek dostarczanych w diecie lub poprzez układ respirabilny nie s ą tak niebezpieczne jak pierwiastki, które dla organizmu s ą zb ędne (Pb, Cd, As, Tl). Emisja zwi ązków metali ci ęż kich do środowiska mo że by ć zwi ązana z górnictwem, wzbogacaniem, hutnictwem oraz wykorzystaniem poszczególnych metali. Źródła emisji metali cz ęsto s ą ró żne, nakładaj ą si ę na siebie, natomiast drogi i mechanizmy akumulacji metali w organizmach żywych, a tym samym dystrybucja metali w ła ńcuchach troficznych, są podobne we wszystkich ekosystemach. Fig. 1 przedstawia schematycznie sposób, w jaki dochodzi do transferu metali z powietrza do organizmu człowieka.

Figura 1. Schemat ekspozycji środowiskowej i kumulowania si ę metali w organizmie człowieka na przykładzie ołowiu (Se ńczuk 2005; zmodyfikowano Rosta ński i inni 2014).

Zanieczyszczenia z powietrza mog ą bezpo średnio oddziaływa ć na organizmy żywe poprzez układ oddechowy. S ą to rozpuszczalne lub nierozpuszczalne cz ąsteczki mineralne zawieraj ące metale, które mog ą oddziaływa ć na organizm człowieka jak abiotyczne alergeny. Respirabilne s ą przede wszystkim drobne cz ąstki rozpuszczalne, które kumuluj ą si ę w płucach lub poprzez p ęcherzyki płucne przenikaj ą do str. 5 krwioobiegu i transportowane s ą do innych organów. Metale w formie jonowej mog ą by ć spo żywane tak że z wod ą i wchłaniane do organizmu człowieka przez układ trawienny. Z powietrza i wody wchłaniane jest 5-20% metali. Reszta (80-95%) wchłaniana jest drog ą pokarmow ą, poprzez skomplikowane zale żno ści ła ńcuchów żywieniowych. Ro śliny poprzez oddziaływanie wydzielin korzeniowych i zwi ązanych z nimi mikroorganizmów maj ą zdolno ść do rozkładu minerałów znajduj ące si ę w glebie. Niektóre metale wyst ępuj ące w formie jonowej w roztworach glebowych mog ą by ć pobierane przez ro śliny i akumulowane w korzeniach oraz cz ęś ciach nadziemnych. Wzbogacone w metale ro śliny mog ą stanowi ć pasz ę dla zwierz ąt hodowlanych, te z kolei s ą źródłem po żywienia dla człowieka, który znajduje si ę na szczycie ła ńcucha żywieniowego. Dlatego te ż w rejonach ska żonych metalami ci ęż kimi powinno uprawia ć si ę jedynie ro śliny przemysłowe, ozdobne itp.

Charakterystyka i oddziaływanie wybranych metali na zdrowie

Cynk (Zn). Organizm dorosłego człowieka zawiera od 1.4 do 2.5 g cynku, blisko 20 razy wi ęcej ni ż wi ększo ści innych pierwiastków śladowych, z wyj ątkiem żelaza. Cynk jest mikroelementem niezb ędnym dla prawidłowego funkcjonowania wielu enzymów w organizmie człowieka. Dzienne zapotrzebowanie człowieka na Zn wynosi ok. 15 mg. Ka żda komórka potrzebuje cynku do prawidłowego podziału, praca prawie 300 enzymów jest regulowana przez cynk, metal ten ma wpływ na biochemiczne funkcje syntezy protein oraz metabolizm kwasów nukleinowych, jest tak że składnikiem protein, hormonów i nukleotydów (Tamura, Goldenberg 1996). Gromadzi si ę w nerkach i w ątrobie, gdzie jego średnie koncentracje wahaj ą si ę w przedziale od 80 do 200 ppm (Kabata-Pendias, Pendias 1999). Niedobory lub nieprawidłowa gospodarka cynkiem na poziomie komórkowym mo że prowadzi ć do wielu powikła ń klinicznych (zaburzenia wzrostu, fotofobia, alopecja, hypogonadyzm) (Aggett, Harries 1979). Cynk jest obecny w cz ęś ci mózgu odpowiedzialnej za powstawanie wspomnie ń. W interakcji z innymi, obecnymi w mózgu zwi ązkami chemicznymi, stymuluje przesyłanie impulsów do układu sensorycznego. Im wi ększy jest jego poziom w organizmie tym wi ększa sprawno ść umysłowa. Cynk jest metalem którego niezb ędny ilo ści s ą transferowane do organizmu dzi ęki odpowiedniej diecie.

str. 6

Ołów (Pb). Szczególnie „interesuj ącym” metalem jest ołów, głównie ze wzgl ędu na swoje toksyczne własno ści, a jednocze śnie znaczne wydobycie i szerokie zastosowania. Ołów został poznany bardzo wcze śnie i zanieczyszczenie tym metalem od staro żytno ści wi ąż e si ę z rozwojem górnictwa i u żytkowaniem tego metalu. Jednak stosunkowo pó źno zwrócono uwag ę na niekorzystny, toksyczny wpływ tego metalu na zdrowie ludzi. W staro żytnym Rzymie u żywano ołowiu do produkcji rur wykorzystywanych w akweduktach, ozdób, naczy ń, ornamentów oraz do celów kosmetycznych i leczniczych. Rzymianie dodawali do wina octan ołowiu Pb(C 2H3O2) zwany cukrem ołowiowym, który konserwował wino. Jedna z hipotez zakłada, że zatrucie ołowiem przyczyniło si ę do upadku cesarstwa rzymskiego. Produkcja ołowiu prowadzona od czasów rzymskich miała wpływ na zanieczyszczenie środowiska w Anglii, Szwecji, Hiszpanii (Merrington, Alloway 1994; Renberg i inni 2002; Sanchez i inni 1998). Badania antropogenicznego ołowiu oparte o analiz ę stosunku izotopów 206 Pb/ 207 Pb wskazuj ą, że zanieczyszczenie ołowiem rozpocz ęło si ę około 3500 lat temu (Renberg i inni 2002). Wysokie koncentracje ołowiu s ą zwi ązane z odpadami powstałymi w wyniku historycznej przeróbki siarczkowych rud metali w Anglii, Belgii, Francji, Hiszpanii, Czechach, Polsce (Alvarez-Valero i inni 2008; Cabala i inni 2008, Cabała, Badera 2014). W Polsce najwi ększe zagro żenie zwi ązane jest z hutnictwem i przeróbk ą tego metalu prowadzon ą przez hut ę w Miasteczku Śląskim, zakłady Orzeł Biały w Bytomiu, a tak że huty miedzi KGHM Polska Mied ź. W minionych dziesi ęcioleciach du ży lokalny wpływ na emisj ę ołowiu miała tak że huta metali nie żelaznych w Szopienicach oraz zdeponowane w jej pobli żu odpady. Du ży wpływ na wzrost emisji ołowiu do atmosfery wywarło odkrycie w 1921 r. korzystnych własno ści czteroetylku ołowiu (ok. 0.4-0.6 g/l) przy spalaniu benzyn w silnikach samochodowych. Dopiero w latach 80. działania pa ństw Unii Europejskiej doprowadziły do wprowadzenia przepisów ograniczaj ących (Dyrektywa 85/210/EEC), a nast ępnie eliminuj ących (Dyrektywa 87/416/EEC) stosowanie benzyn ołowiowych. Normy dla benzyn bezołowiowych ograniczyły zawarto ść Pb do 0.013 g/l (Storch i inni 2003). Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat zaznaczył si ę wyra źny spadek ilo ści ołowiu emitowanego do atmosfery. W Polsce najwyższy poziom emisji ołowiu notowany był w latach 70. (6981.9 t/rok), a w roku 1995 obni żył si ę do 959.7 t/rok (Pacyna, Pacyna 2000). Prognozy dotycz ące emisji ołowiu wskazuj ą na systematyczny ilo ściowy spadek emisji ołowiu do atmosfery (Fig. 2). Znacz ącymi źródłami zanieczyszczenia ołowiem były,

str. 7 a niekiedy jeszcze s ą: produkcja baterii i akumulatorów, kabli, farb z biel ą ołowian ą, papieru, gumy oraz szkła.

Figura 2. Źródła emisji ołowiu do atmosfery w Europie. Udział procentowy (Pacyna, Pacyna 2000)

Niekorzystny, cz ęsto silnie toksyczny wpływ na organizm człowieka wywiera ołów transferowany do środowiska ze źródeł naturalnych i antropogenicznych. Bardzo szkodliwe s ą jego lotne, aktywne zwi ązki emitowane powstaj ące w wyniku spalania benzyn. Bioakumulacja ołowiu w organizmach ludzi ma działanie wielonarz ądowe, mo że by ć przyczyn ą zaburze ń neuro- i hematotoksycznych (Rodmilans i inni 1996). Metal ten zaburza metabolizm, wi ąż e si ę z aminokwasami, enzymami, RNA i DNA. Na zatrucie ołowiem szczególnie podatne są dzieci i noworodki, dla których dopuszczalna tygodniowa dawka (< 54 µg/dzie ń) jest trzy razy ni ższa ani żeli dla dorosłych (Gulson i inni 2004). Badania na terenach silnie zanieczyszczonych metalami, wykonane w s ąsiedztwie hut metali Zn, Pb oraz metali nie żelaznych (w publikacjach nie s ą ujawniane konkretne lokalizacje) wykazały, że poziom koncentracji Pb we krwi dzieci przekracza niekiedy 5 µg/dl (Jarosi ńska i inni 2006). Szczególnie wysokie warto ści od 7.3 do 15 µg/dl zostały oznaczone u dzieci zamieszkuj ących rejon huty cynku w Przybramie (Czechy) (Rieuwerts i inni 2000). Du ża biofilno ść ołowiu zaznacza si ę wzrostem zawarto ści tego metalu do 37.5 mg/kg w organizmach zwierz ąt zasiedlaj ących rejony składowisk odpadów z kopal ń Zn-Pb (Milton i inni 2002). Powodowanie nefropatii (uszkodzenia nerek) i zaburze ń czynno ści nerek nale ży do najwa żniejszych, udokumentowanych oddziaływa ń toksycznych ołowiu na organizm człowieka. U dorosłych warto ści ą progow ą tej toksyczno ści s ą st ęż enia rz ędu 60 µg Pb/dl(B), natomiast u dzieci 10-15 µg Pb/dl(B) (Jakubowski 2012). Toksyczno ści ołowiu przypisuje si ę niektóre działania rakotwórcze. Jednak w tym zakresie zgodnie z

str. 8 mi ędzynarodow ą klasyfikacj ą IARC 1 ołów i jego zwi ązki nieorganiczne zaliczono do ni ższej grupy ryzyka (2B). W układzie kostnym ołów wpływa na metabolizm witaminy D, obni żaj ąc st ęż enia jej aktywnej postaci.

Kadm (Cd). Zwi ązki kadmu posiadaj ą zró żnicowane współczynniki rozpuszczalno ści, najłatwiej rozpuszczalnymi w wodzie s ą octany, chlorki i siarczany, praktycznie nierozpuszczalne to tlenki i siarczki. Kadm jest stosowany obecnie głownie do produkcji elektrod w akumulatorach oraz jako pigment w wyrobach ceramicznych, tworzywach sztucznych i szkle, w formie siarczanu i selenku. jest u żywany w powłokach antykorozyjnych, stabilizatorach polimerów i stopach. Do grup najwi ększego ryzyka zalicza si ę pracowników zatrudnionych przy produkcji akumulatorów niklowo-kadmowych, stopów, pigmentów i barwieniu tworzyw sztucznych pigmentami, a tak że pracowników hut metali nie żelaznych oraz spawaczy tn ących metale powleczone antykorozyjn ą warstw ą kadmu. Kadmem zainteresowano si ę znacznie pó źniej ni ż cynkiem. Metal ten jest geochemicznie zwi ązany z minerałami cynku, dlatego podwy ższenia koncentracji obserwowane s ą w rejonach hutnictwa rud cynkowo-ołowiowych (Verner i inni 1996; Cabała 2009; Chrastny i inni 2012). Kadm cechuje się du żą aktywno ści ą (geo-, bio-) chemiczn ą jest silnie toksyczny. Biofilno ść kadmu prowadzi do jego koncentracji w organizmach ludzi, zwierz ąt oraz w ro ślinach (Damek-Poprawa, Sawicka-Kapusta 2003, Dudka i inni 1995). Kadm jest łatwo uruchamiany w środowisku i wchłaniany przez organizmy żywe, adsorbowany jest zarówno kadm wyst ępuj ący w zwi ązkach organicznych jak i nieorganicznych. W rejonach hutnictwa metali akumuluj ący si ę w organizmach zwierz ąt kadm jest wi ązany przez erytrocyty oraz metalotionein ę, zaburza czynno ści nerek i w ątroby (Liu 2003). Toksyczne oddziaływanie Cd zwi ększa si ę w interakcji z Pb. Wysoka toksyczno ść kadmu jest tak że zwi ązana z interakcj ą z cynkiem, prowadz ącą do zaburze ń funkcji biologicznych organizmów żywych (Brzóska, Moniuszko-Jakoniuk 2001). Za narz ądy krytyczne z uwagi na toksyczne działanie kadmu i jego zwi ązków nieorganicznych na ludzi uznano nerki i płuca. Skutkiem krytycznym działania kadmu na nerki jest wzmo żone wydalanie w moczu białek niskocz ąsteczkowych, natomiast w

1 ang. International Agency for Research on Cancer – Mi ędzynarodowa Agencja Bada ń nad Rakiem – agenda WHO str. 9 przypadku działania na płuca – działanie rakotwórcze (Jakubowski 2012), cho ć tak że zaliczane do ni ższej grupy ryzyka (2B według IARC).

Tal (Tl). Tal jest jednym najbardziej toksycznych metali w śród pierwiastków śladowych wyst ępuj ących w śląsko-krakowskich zło żach rud cynkowo-ołowiowych. Najcz ęś ciej gromadzi si ę w siarczkach cynku, ołowiu oraz żelaza. Zmienne zawarto ści talu stwierdzane w ro ślinach np. sosnach ( Pinus silvestris ) s ą słabo skorelowane z emisj ą hutnicz ą i przeróbk ą rud cynkowo-ołowiowych (Vanek i inni 2011). Biofilno ść talu szczególnie mocno zaznacza się w organizmach zwierz ąt (gryzoni, ptaków) zasiedlaj ących biotopy zanieczyszczone przez odpady z przeróbki rud cynkowo-ołowiowych (Dmowski i inni 2002). Na skutek oddziaływania talu, u gryzoni w rejonie olkuskim zaznaczyły si ę wyra źne cechy alopecji (łysienia). Zagro żenie zatrucia talem wyst ępuj ącym w odpadach lub glebach s ą niewielkie, do tej pory nie s ą znane przypadki zatrucia si ę ludzi talem zwi ązanym z emisj ą hutnicz ą.

Arsen (As). Arsen jest wa żnym dla organizmu mikroelementem. Jego nadmiar powoduje jednak silne zatrucia. Zwi ązki arsenu posiadaj ą wła ściwo ści protoplazmatyczne (niszcz ą ściany komórkowe bakterii) i rakotwórcze. Arsen zakłóca równie ż procesy enzymatyczne w komórkach. Toksyczno ść zwi ązków arsenu zale ży od formy w jakiej s ą przyjmowane. 3+ 3+ Szkodliwo ść zwi ązków arsenu maleje w szeregu: AsH 3 → nieorg. As → org. As → nieorg. As 5+ → org. As 5+ → zwi ązki arsoniowe → arsen metaliczny. Nieorganiczne zwi ązki As s ą bardziej szkodliwe ni ż organiczne i powoduj ą: nowotwory układu oddechowego i skóry (zwłaszcza As w dymie papierosowym), zmiany patologiczne skóry (rumie ń, egzema, zapalenie mieszków włosowych, owrzodzenia), zmiany błon śluzowych (perforacja przegrody nosowej; zapalenie spojówek, owrzodzenia), rogowacenie powierzchni dłoni, pigmentacja skóry, wypadanie włosów, upo śledzenie wzrostu paznokci. Arsen mo że odpowiada ć tak że za zaburzenia rozwoju płodu.

Srebro (Ag). Srebro ma wła ściwo ści bakteriobójcze. W medycynie stosuje si ę koloidalne srebro w celu leczenia ró żnych dolegliwo ści. Spo życie du żej ilo ści srebra mo że spowodowa ć chorob ę zwan ą argyri ą,

str. 10 charakteryzuj ącą si ę nieodwracaln ą zmian ą koloru skóry na niebieskoszary. Zwi ązki srebra są toksyczne dla wielu mikroorganizmów w tym bakterii, wirusów, glonów i grzybów, podobnie jak zwi ązki innych metali ci ęż kich. Jednak w przeciwie ństwie do nich, nie s ą one aż tak szkodliwe dla ludzi. Działanie bakteriobójcze srebra nie jest jeszcze w pełni wyja śnione. Srebro znajduje zastosowanie jako środek dezynfekuj ący i odka żaj ący. Sole srebrowe stosuje si ę jako środek zapobiegawczy przed infekcjami ran i oparze ń. Metal ten wykorzystuje si ę mi ędzy innymi do pokrywania narz ędzi chirurgicznych, nowoczesnych pralek, a tak że toalet.

Główne choroby powodowane przez metale ci ęż kie zawarte w rudach Zn-Pb zebrano w Tab. 1. Tabela 1. Wpływ głównych metali ci ęż kich z rud Zn-Pb na zdrowie człowieka (wg ró żnych źródeł) Główne oddziaływania i choroby zmiany naczyniowe (mia żdżyca), uszkodzenia i zaburzenia funkcjonowania nerek (nefropatia, niewydolno ść ) oraz w ątroby, uszkodzenia szpiku (anemia = niedokrwisto ść ), układu nerwowego (neuropatia, zaburzenia neuropsychiczne) i mózgu (encefalopatia), nadci śnienie Pb tętnicze, arytmia, zawał, obni żenie odporno ści (alergie, choroby o podło żu zapalnym), wi ększe ryzyko Alzheimera i Parkinsona, bezpłodno ść , ołowica (zatrucie ołowiem, jednym z objawów jest tzw. kolka ołowicza), nowotwory uszkodzenia nerek, w ątroby i ko ści (osteoporoza, osteomolacja), czynnik rakotwórczy (głównie Cd płuca), zmiany mia żdżycowe, nadci śnienie, obni żenie odporno ści Tl alopecja (łysienie), zaburzenia układu kr ąż enia, zaburzenia psychiczne (?) nowotwory (głównie układu oddechowego i skóry), zmiany patologiczne skóry i błon As śluzowych, zaburzenia rozwoju płodu ( śmier ć zarodka, przedwczesne porody, opó źnienia rozwoju, inne), uszkodzenia przewodu pokarmowego (w przypadku ostrych zatru ć) Zn, Ag brak negatywnych oddziaływa ń, szkodliwe jedynie w nadmiarze

Wpływ przemysłu cynkowo-ołowiowego na zdrowie w badaniach i statystykach medycznych oraz uwagi dodatkowe Problem z okre śleniem potencjalnego wpływu przemysłu cynkowo-ołowiowego na zdrowie (nie wył ączaj ąc chorób układu kr ąż enia i nowotworów) polega przede wszystkim na tym, że statystycznie rzecz bior ąc zewn ętrzne czynniki środowiskowe (zanieczyszczenia przemysłowe, komunikacyjne, komunalne) s ą tylko jednym z czynników oddziałuj ących na stan zdrowia. Ró żne źródła oceniaj ą ich udział jako przyczyny wyst ępowania okre ślonych grup chorobowych lub zgonów na kilka do 30 %

str. 11

(najprawdopodobniej wpływaj ą one na zdrowie w 15-20%) 2. Wa żniejsz ą rol ę odgrywa bez wątpienia styl życia (aktywno ść fizyczna, sposób od żywiania, palenie papierosów), a równie istotne mog ą by ć uwarunkowania genetyczne. Wszystkie te czynniki nakładaj ą si ę na siebie i w praktyce ka żdy przypadek nale żałoby rozpatrywa ć indywidualnie. Szczególnie nara żone na skutki ska żenia metalami ci ęż kim s ą osoby maj ące z nimi kontakt zawodowy oraz osoby zamieszkałe w bezpo średnim s ąsiedztwie zakładów emituj ących metale ci ęż kie. Szczegółowe badania na ten temat prowadzone były w odniesieniu do hut, ze szczególnym uwzgl ędnieniem dzieci zamieszkałych w ich okolicy (Kwapuli ński i inni 1995; Jakubowski 2001 i inne pozycje tego autora; Torbus i inni 2002ab; Dumie ński 2008ab; Kulka, Gzyl, 2008). W przypadku rejonu olkuskiego (ZGH Bolesław) bytomskiego (ZGH Orzeł Biały) oraz chrzanowskiego (ZG Trzebionka i ZM Trzebinia) cz ęść górnicza i metalurgiczna były lub s ą nadal przestrzennie powi ązane, tak wi ęc rozdzielenie ich wpływu mo że nie by ć oczywiste. Przykład Miasteczka Śląskiego i Szopienic (gdzie eksploatacja i przeróbka rud nie były prowadzone) świadczy bez wątpienia o samodzielnym oddziaływaniu hutnictwa, brak jest natomiast informacji na temat samodzielnego wpływu górnictwa na zdrowie pracowników, a tym bardziej okolicznych mieszka ńców. W praktyce to wła śnie metalurgia cynku i ołowiu wywierała zasadniczy wpływ na emisje szkodliwych dla zdrowia zanieczyszcze ń. Gro szkodliwych zwi ązków (głównie o charakterze tlenkowym) wytwarza si ę wła śnie w wysokotemperaturowych procesach hutniczych. Były one emitowane do atmosfery, koncentrowały si ę tak że w niektórych odpadach pohutniczych. Na huty, jako podstawowe źródło emisji wskazuj ą przestrzenne analizy zanieczyszcze ń w powietrzu, glebach i ro ślinach (Kapeja i inni 1990; Dworak, Czubak 1990; Trafas i inni 1990; Sawicka-Kapusta i inni 1990) – dotyczy to nie tylko metali, ale przede wszystkim tlenków siarki. W porównaniu z nimi zwi ązki wyst ępuj ące na składowiskach odpadów poflotacyjnych – z uwagi na ich rodzaj, sposób i zasi ęg migracji – maj ą mniejsze znaczenie. Wpływ na zdrowie mo że mie ć spo żywanie produktów rolnych lub hodowlanych pochodz ących ze strefy bezpo średnio przylegaj ącej do składowiska lub historycznych składowisk zawieraj ących metale ci ęż kie (w zasi ęgu strefy o podwy ższonej zawarto ści metali w glebach i ro ślinach). Szkodliwe, szczególnie dla górnych dróg oddechowych mo że by ć równie ż dłu ższe przebywanie w pobli żu osadnika w trakcie pylenia z jego powierzchni i skarp.

2 Sytuacja zdrowotna ludno ści Polski. Narodowy Instytut Zdrowia Publ. – Pa ństwowy Zaklad Higieny, 2012 oraz inne źródła str. 12

Dotyczy to głównie drobnoziarnistych odpadów w sytuacji kiedy nie s ą zabezpieczone przed pyleniem. Zasi ęg tych zanieczyszcze ń zale ży od wysoko ści i powierzchni pi ętrzonego składowiska, rozkładu kierunków i siły wiatrów oraz sposobu zabezpieczenia powierzchni składowiska. W skrajnych przypadkach najdrobniejsze i najlżejsze frakcje dolomitu mog ą migrowa ć na odległo ść nawet kilku km (Cabała 2009). W procesach utlenienia siarczków zalegaj ących na składowiskach, jony siarczanowe oraz jony Zn, Pb lub Fe s ą uwalniane i znajduj ą si ę w roztworach strefy utlenienia. Ich jonowe postacie sa efemeryczne, poniewa ż szybko ponownie s ą wi ązane w nowych, stabilniejszych fazach. W środowisku o namiarze jonów Ca 2+ oraz CO3 - mo że powstawa ć 2+ gips lub w ęglany metali (np. ZnCO 3, PbCO 3). Zakres trwało ści jonowych form Zn oraz Pb 2+ jest bardzo mały i ju ż przy pH ok. 6-6,5 cało ść tych metali jest ju ż zwi ązana w fazach węglanowych. Oddziaływania składowiska mog ą by ć jednak istotnie zminimalizowane poprzez jego odpowiednie zaprojektowanie i wła ściw ą eksploatacj ę. Do podstawowych zabezpiecze ń składowisk odpadów poflotacyjnych nale ży zastosowanie systemu zraszaczy (wytwarzaj ących tzw. kurtyn ę wodn ą), pokrywanie pla ż specjalnymi emulsjami (np. bitumicznymi) oraz szybka rekultywacja skarp (techniczna i biologiczna). Dno składowiska musi by ć ekranowane nieprzepuszczaln ą warstw ą iłu lub tworzyw sztucznych, a wody technologiczne powinny pracowa ć w obiegu zamkni ętym. Obiekt powinien by ć stale monitorowany po k ątem stateczno ści, sprawno ści systemu drena żowego i zraszaj ącego. Do pocz ątku lat 90. wokół składowisk (oraz innych powierzchniowych obiektów górniczych) funkcjonowały tzw. strefy ochronne o zasi ęgu przynajmniej kilkuset metrów. W ich obr ębie istniały daleko id ące ograniczenia w wykorzystywaniu środowiska, prowadzono tak że monitoring wód, gleb i powietrza 3. Jak wykazały badania kontrolne, rzeczywiste oddziaływania okazały si ę mniejsze od prognozowanych. W sensie formalno- prawnym strefy ochronne zlikwidowano na pocz ątku lat 90. w zwi ązku ze zmianami przepisów środowiskowych. Niezmiernie istotn ą kwesti ą dla zdrowia człowieka jest jako ść wody pitnej. Ogólnie rzecz bior ąc wody pompowane z utworów triasowych (GZWP Olkusz-Zawiercie) s ą dobrej jako ści i nie wymagaj ą uzdatnienia. Pomimo, że skały wodono śne zawieraj ą lokalnie wysokie koncentracje metali ci ęż kich (tak że w rejonie Zawiercia i Łaz) to

3 w przypadku ZG Trzebionka granice strefy wyznaczył Instytut Uprawy Nawo żenia i Gleboznawstwa z Puław, który wykonywał na terenie strefy badania kontrolne str. 13 pierwiastki te zwi ązane s ą w minerałach stabilnych (nierozpuszczalnych) i nie przenikaj ą do wód. Wahania zwierciadła wód podziemnych wywołane drena żem, a nast ępnie jego zanikiem, mog ą jednak powodowa ć przemiany fazowe minerałów, a w konsekwencji ługowanie jonów metali do wód. Zjawiska takie obserwuje si ę lokalnie, tote ż wody z niektórych uj ęć kopalnianych mog ą nie spełnia ć norm jako ściowych i nie s ą kierowane do sieci wodoci ągowej. Z uwagi na wyst ępuj ące w przeszło ści sporadyczne i krótkotrwałe przekroczenia, wszystkie wody ujmowane z kopalni podlegaj ą obecnie uzdatnianiu, w praktyce nie wpływaj ą wi ęc raczej na zdrowie mieszka ńców okolic Olkusza . Siarczki i w ęglany ołowiu obecne w kopalni i w zakładzie przeróbczym nie s ą biologicznie aktywne, nie wywieraj ą zatem żadnego wpływu na zdrowie pracowników, a tym bardziej okolicznych mieszka ńców. Analiza losowych wypadków przy pracy (spowodowanych zagro żeniami naturalnymi, technicznymi i tzw. „czynnikiem ludzkim”), czy te ż stanu zdrowia zwi ązanego z ogóln ą uci ąż liwo ści ą pracy (wieloletni wysiłek w trudnych warunkach panuj ących pod ziemi ą), wykracza poza ramy niniejszego opracowania. Chorob ą zawodow ą wyst ępuj ącą w śród górników był tzw. zespół wibracyjny, zwi ązany z użyciem r ęcznych wiertarek (stosowano je do pocz ątku lat 70. ubiegłego wieku). Odnotowano co prawda przypadki ołowicy w śród pracowników zakładu przeróbki, ale wył ącznie tych którzy palili papierosy 4 (ZGH Bolesław), a tak że osób które wcze śniej pracowały w hucie (ZG Trzebionka). Pylica jest natomiast charakterystyczna głównie dla górnictwa w ęgla kamiennego 5. W krajowych kopalniach rud metali w latach 2008-2012 Instytut Medycyny Pracy notował od 12 do 3 przypadków tej choroby rocznie (z wyra źną tendencj ą malej ącą). U kilku osób rocznie dokumentowano równie ż trwały ubytek słuchu lub inna chorob ę zawodow ą6. Nie udało si ę ustali ć, ile z tych przypadków dotyczy KGHM Polska Mied ź (prawdopodobnie wi ększo ść ), a ile ZGH Bolesław. W 1990 r. Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa ogłosił List ę zakładów najbardziej uci ąż liwych dla środowiska w skali kraju 7. Pocz ątkowo obj ęła ona 80 przedsi ębiorstw, w tym tak że ZGH Bolesław. Z uwagi na znacz ący post ęp w zakresie ograniczania oddziaływa ń na otocznie (instrumenty prawno-ekonomiczne, rozwi ązania technologiczne), z listy skre ślano stopniowo kolejne zakłady. W 2004 r.

4 w gor ącym dymie papierosowym z pyłu mineralnego tworzyły si ę szkodliwe zwi ązki, które wraz z nim wchłaniane były do płuc 5 powstaje pod wpływem pyłu w ęglowego i krzemionkowego, w zwi ązku ze stosowanym system eksploatacji; ogółem 390-530 przypadków / rok 6 http://www.wug.gov.pl/index.php?statystyki/choroby_zawodowe 7 Obwieszczenie MO ŚZNiL w dzienniku „Rzeczpospolita” Nr 12 z 15 stycznia 1990 r. str. 14 skre ślono z niej m.in. obie huty oraz składowisko odpadów poflotacyjnych KGHM Polska Mied ź. Uzyskane efekty ekologiczne dały w 2005 r. podstaw ę podj ęcia przez Ministra Środowiska decyzji o zako ńczeniu funkcjonowania „Listy 80” i szczególnego nadzoru Głównego Inspektora Ochrony Środowiska nad zakładami z tej listy 8. Podkre śli ć nale ży, że ZG Trzebionka (kopalnia z przeróbk ą i składowiskiem odpadów poflotacyjnych) nigdy na tej li ście si ę nie znalazły. Badania prowadzone od lat 90. potwierdzaj ą znaczn ą redukcj ę zanieczyszcze ń powietrza oraz tendencj ę do zmniejszenia si ę środowiskowego nara żenia zdrowia (Jakubowski 2001; Gzyl i inni 2011) , co niew ątpliwie zwi ązane jest z diametraln ą redukcj ą zanieczyszcze ń emitowanych do atmosfery przez huty (wdro żenie efektywnych systemów odpylania oraz odsiarczania gazów pometalurgicznych). Obecnie wpływ na zdrowie wywiera przede wszystkim obecno ść zanieczyszczeń skumulowanych w trakcie wcze śniejszej, długotrwałej działalno ści przemysłu metali nie żelaznych. Do podstawowych parametrów charakteryzuj ących zdrowie publiczne w poszczególnych jednostkach administracyjnych GUS zalicza: V zgony niemowl ąt na 1000 urodze ń żywych V zgony osób w wieku do 65 lat na 1000 ludno ści w tym wieku V udział zgonów według wybranych przyczyn w ogólnej liczbie zgonów, z wyró żnieniem: - chorób układu oddechowego - chorób układu kr ąż enia - nowotworów Dane te s ą ogólnodost ępne na poziomie powiatów. Przyczyn ą ponad połowy zgonów niemowl ąt s ą choroby i stany okresu okołoporodowego, czyli powstaj ące w trakcie trwania ci ąż y matki i w okresie pierwszych 6 dni życia noworodka, kolejne 34% zgonów stanowi ą wady rozwojowe wrodzone (pozostałe s ą powodowane chorobami nabytymi w okresie niemowl ęcym lub urazami) 9. Mutagenny i teratogenny wpływ metali ci ęż kich – zwi ększon ą liczb ę poronie ń, martwych urodze ń oraz urodze ń płodów z wadami wrodzonymi (tzw. zespół VACTREL) – obserwowano ju ż w XIX w. u kobiet maj ących w pracy kontakt z ołowiem (Krzywy i inni

8 http://www.gios.gov.pl/artykuly/56/Koniec-Listy-80; http://www.krakow.pios.gov.pl 9 Podstawowe informacje o sytuacji demograficznej Polski w 2011 roku (GUS, 2012) str. 15

2010). Zaburzenia rozwoju płodu mog ą nast ąpi ć tak że jako efekt kontaktu z nadmiern ą ilo ści ą arsenu. Obecnie około 45% wszystkich zgonów w Polsce spowodowanych jest chorobami układu kr ąż enia, przy czym od kilku lat w skali kraju obserwuje si ę w tym zakresie istotn ą popraw ę10 . Jak wskazuj ą ró żne źródła, jedn ą z przyczyn zmian naczyniowych (mia żdżycy), nadci śnienia t ętniczego, arytmii, zawałów i innych zaburze ń kr ąż enia mo że by ć długotrwała ekspozycja na działanie Pb, Cd i Tl. Aktualnie co czwarty zgon w Polsce jest wynikiem choroby nowotworowej 10. Od dłu ższego czasu w skali całego kraju obserwuje si ę szybki wzrost liczby zgonów powodowanych chorobami nowotworowymi, przy jednoczesnym wzro ście liczby nowych zachorowa ń. Toksyczno ści Pb, Cd i As przypisuje si ę niektóre działania kancerogenne, będące efektem uszkodzenia DNA ró żnych narz ądów, a tak że obni żenia odporno ści. Przypomnie ć jednak nale ży, że zgodnie z mi ędzynarodow ą klasyfikacj ą IARC ołów, kadm i zwi ązki nieorganiczne tych metali zaliczane s ą do ni ższej grupy ryzyka 2B (Dumie ński 2008). Tak czy inaczej, lokalne warto ści omawianych wska źników mog ą odzwierciedla ć wpływ przemysłu cynkowo-ołowiowego na zdrowie mieszka ńców. Porównuj ąc średnie warto ści wybranych wska źników za okres lat 2006-2012 dla powiatu zawiercia ńskiego, olkuskiego (ZGH Bolesław), chrzanowskiego (dawne ZG Trzebionka), tarnogórskiego (HC Miasteczko Śląskie) oraz całej Polski, zwrócono uwag ę na nast ępuj ące fakty (Tab. 2): - śmiertelno ść niemowl ąt w powiecie zawiercia ńskim jest o ok. 1 punkt promilowy (czyli o 18%) wy ższa ni ż w olkuskim, tarnogórskim oraz całej Polsce, a powiat chrzanowski plasuje si ę poni żej średniej krajowej; - śmiertelno ść w grupie osób do 65 lat w powiecie zawiercia ński jest o 1.3-1.4 punkt promilowy (czyli a ż o 35-38%) wy ższa ni ż w olkuskim, chrzanowskim, tarnogórskim oraz całym kraju; - śmiertelno ść w wyniku chorób układu oddechowego w powiecie zawiercia ńskim jest nieco wy ższa (o 0.7 pkt %-owego, czyli 10-16%) ni ż w olkuskim, chrzanowskim i tarnogórskim, ale nieco ni ższa ni ż średnia krajowa; - śmiertelno ść w wyniku chorób układu kr ąż enia w powiatach olkuskim i chrzanowskim jest nieco wy ższa (do 3 pkt %-owych, czyli o 5-6%) ni ż w tarnogórskim, zawiercia ńskim i całym kraju;

10 Sytuacja zdrowotna ludno ści Polski. Narodowy Instytut Zdrowia Publ. – Pa ństwowy Zaklad Higieny, 2012 i inne źródła str. 16

- śmiertelno ść w wyniku nowotworów w powiecie olkuskim zbli żona jest do średniej krajowej, nieco wy ższ ą (do 1.1 pkt %-owego, czyli o 3-5%) notuje si ę w powiatach tarnogórskim i chrzanowskim, a nieco ni ższ ą (o 1.5 pkt %-owego) w powiecie zawiercia ńskim.

Tabela 2. Wybrane wska źniki zdrowia publicznego dla wybranych rejonów w latach 2006-2012. Źródło: GUS Powiaty ZDROWIE PUBLICZNE J. POLSKA olkuski chrzanowski tarnogórski zawierciański Zgony niemowląt na 1000 urodzeń żywych (średnia za lata 2006-2012) ogółem ‰ 5.4 5.4 5.1 5.5 6.4 Udział zgonów według wybranych przyczyn w ogólnej liczbie zgonów (średnia za lata 2006-2012) choroby układu krążenia % 45.7 48.7 48.5 46.4 45.7 nowotwory % 25.4 25.2 26.1 26.5 23.9 choroby układu oddechowego % 5.2 4.5 4.3 4.6 5.0 Zgony osób w wieku do 65 lat na 1000 ludności w tym wieku (średnia za lata 2006-2012) ogółem ‰ 3.4 3.3 3.3 3.4 4.6

Bezwzgl ędne ró żnice s ą na ogół niedu że i cho ć w poszczególnych latach sytuacja mo że odbiega ć od opisanych prawidłowo ści to wi ększo ść analizowanych wska źników jest generalnie stabilna. Jedynie zgony niemowl ąt wykazuj ą wsz ędzie wyra źną tendencj ą malej ącą, co odzwierciedla trwały trend ogólnokrajowy obserwowany od dziesi ęcioleci. W powiatach chrzanowskim i olkuskim na przestrzeni analizowanych lat obserwuje si ę ponadto niewielki wzrost śmiertelno ści z uwagi na choroby układu kr ąż enia i jednoczesny jej spadek z uwagi na choroby układu oddechowego. W powiecie chrzanowskim rok 2009, kiedy to zaprzestały działalno ści ZG Trzebionka, nie zaznaczył si ę w żaden wyra źny sposób. Cho ć wiadomo, że metale ci ęż kie mog ą przyczyni ć si ę do chorób układu kr ąż enia, to jednak w oparciu o same warto ści liczbowe trudno orzec, czy (i na ile) wy ższy o kilka % udział tych chorób (jako przyczyny śmierci) w rejonach olkuskim i chrzanowskim mo że by ć spowodowany obecno ści ą na tym obszarze przemysłu metali nie żelaznych. Z uwagi na przewa żaj ące kierunki wiatrów, powiaty olkuski i chrzanowski w wi ększym stopniu ni ż powiat zawiercia ński nara żone s ą na tranzyt zanieczyszcze ń z terenu Górno śląskiego Okr ęgu Przemysłowego (GOP), dodatkowo tak że aglomeracji krakowskiej (Kapeja i inni,

str. 17

1990, Dworak, Czubak, 1990) 11 . Przez ich teren przebiegaj ą ponadto ci ągi komunikacyjne o zdecydowanie wi ększym nat ęż eniu ruchu. Istotn ą rol ę odgrywaj ą tak że lokalne źródła komunalne – szacuje si ę że przypada na nie połowa ogólnej imisji SO 2 oraz około 90% imisji benzo-α-pirenu (z podwy ższeniem koncentracji tych zanieczyszcze ń w sezonie grzewczym) (Kapeja i inni, 1990; Rachtan i inni, 2005). Według Programu ochrony powietrza dla województwa małopolskiego (2013) ponad 93% st ęż enia SO 2 w powiecie olkuskim pochodzi spoza tego powiatu i jest to najwi ększy udział w całym województwie. Sytuacja powiatu tarnogórskiego jest inna – jego południowa cz ęść nale ży w praktyce do GOP, północna to głównie tereny le śne i rolne, a Huta Cynku Miasteczko Śląskie le ży na granicy tych stref. Pod wzgl ędem chorób układu kr ąż enia powiat tarnogórski nie odbiega istotnie od średniej krajowej. Umieralno ść z powodu chorób układu kr ąż enia w powiatach olkuskim i chrzanowskim równa jest średniej wojewódzkiej. Wyra źnie wi ększe warto ści omawianego wska źnika notowane s ą w dziesi ęciu innych powiatach, a najwy ższe w powiatach boche ńskim, my ślenickim, limanowskim i brzeskim (52-54%), a wi ęc w rejonach o raczej niewielkiej koncentracji przemysłu. Podobnie jest w przypadku nowotworów, które tak że mog ą wi ąza ć si ę z obecno ści ą metali w organizmie – o ile powiaty tarnogórski i chrzanowski mogłyby wskazywa ć na taki zwi ązek (wska źniki wy ższe odpowiednio o 0.7 i 1.1 pkt %-owy) to powiat olkuski (z czynn ą przecie ż hut ą) nie odbiega ju ż od średniej krajowej, cho ć zachorowalno ść i umieralno ść wy ższa jest tutaj od średniej dla województwa małopolskiego 12 . W województwie małopolskim wy ższ ą zachorowalno ści ą cechuj ą si ę powiaty oświ ęcimski, wadowicki i suski (Rachtan 2000). W powiatach olkuskim i chrzanowskim wyst ępuje natomiast najwy ższe ryzyko zachorowa ń u m ęż czyzn (Rachtan i inni 2005). Zachorowalno ść i umieralno ść na nowotwory w powiecie tarnogórskim jest natomiast istotnie ni ższa od średniej dla województwa śląskiego (Kołosza i inni 2011; Zemła i inni 2012, 2013). Jak wspomniano na wst ępie, ponadnormatywne koncentracje metali ci ęż kich w organizmie człowieka powodowa ć mog ą tak że ołowic ę, anemi ę, zaburzenia w funkcjonowaniu nerek, układu kostnego i szereg innych schorze ń somatycznych, psychicznych i psychosomatycznych. Ich wyst ępowanie dokumentowano u osób nara żonych zawodowo na kontakt z metalami ci ęż kimi (nie tylko hutników, ale tak że

11 porównaj tak że Program ochrony powietrza dla województwa małopolskiego (Atmoterm S.A., 2013) 12 ponad połow ę zachorowa ń w powiecie olkuskim stanowi ą nowotwory układu trawiennego i oddechowego (http://www.ietu.katowice.pl/wpr/Aktualnosci/Olkusz/LPD_Olkusz.htm) str. 18 pracowników innych zakładów przetwarzaj ących metale) oraz w śród osób zamieszkałych w okolicach hut. Na ogół brak niestety wystarczaj ących danych statystycznych na temat zachorowalno ści na poszczególne jednostki chorobowe, pozwalaj ących okre śli ć skal ę i zasi ęg tych zjawisk na szerszym tle regionalnym czy ogólnokrajowym, czy te ż oceni ć tendencje zmian na przestrzeni ostatnich lat. Przytoczy ć nale ży jednak wyniki bada ń wskazuj ące na brak istotnych korelacji pomi ędzy nara żeniem środowiskowym na ołów i kadm a zachorowalno ści ą dzieci z województwa śląskiego na niedokrwisto ść , choroby układu moczowego, nadci śnienie i nowotwory w latach 2004-2007 (Gzyl i inni 2011). Na pewno (w skali powiatów) przemysł cynkowo-ołowiowy nie ma te ż żadnego statystycznie istotnego zwi ązku ze śmiertelno ści ą niemowl ąt oraz z ogólnie przedwczesnymi zgonami. Odpowied ź na pytanie, dlaczego gorzej jest pod tym wzgl ędem (a tak że pod wzgl ędem chorób układu oddechowego) w powiecie zawierciańskim wymagałaby dokładniejszych studiów. W celu dalszego sprecyzowania informacji na temat mo żliwego wpływu przemysłu cynkowo-ołowiowego na wyst ępowanie nowotworów oraz chorób układu kr ąż enia przeanalizowano dane GUS dotycz ące zgonów w latach 2009-2012 na poziomie potencjalnie zagro żonych gmin: Bukowno, Bolesław, Olkusz (obszar miejski), Trzebinia (obszar miejski) oraz Miasteczko Śląskie (Tab. 3). Porównano je z analogicznymi danymi na poziomie powiatów i całego kraju. W przypadku chorób układu krąż enia ich udział (jako przyczyny śmierci) w powiecie olkuskim jest wyra źnie podwy ższony w stosunku do średniej krajowej, zwłaszcza w przypadku gminy Bukowno (huta cynku). W przypadku gminy Miasteczko Śląskie (równie ż huta cynku) analogiczny wska źnik jest natomiast ni ższy od średniej krajowej. W gminie Trzebinia (obszar miejski z kopalni ą) udział zgonów jest wy ższy ni ż średnia krajowa, ale za to ni ższy ni ż w całym powiecie chrzanowskim, co oznacza że umieralno ść na obszarach dalej poło żonych od Trzebini oddziałuje na statystk ę w wi ększym stopniu. W przypadku nowotworów nieco wi ększa umieralno ść obserwowana w całym powiecie tarnogórskim (wy ższa od średniej krajowej, ale ni ższa od wojewódzkiej) nie znajduje potwierdzenia w skali gminy Miasteczko Śląskie (huta cynku), gdzie jest nawet ni ższa od średniej krajowej. Analogiczny wska źnik dla gminy Trzebinia (obszar miejski) jest podobny do wska źnika powiatowego i wraz z nim przekracza średni ą krajow ą, cho ć tylko o około 1 pkt %-owy. Powiat olkuski nie odbiega od średniej krajowej, a sytuacja na poziomie poszczególnych gmin jest zró żnicowana.

str. 19

Umieralno ść na nowotwory w gminie Bukowno (huta cynku) jest zbli żona do średniej, wyra źnie ni ższa jest w gminie Bolesław (staw osadowy), a wy ższa w gminie Olkusz (obszar miejski).

Tabela 3. Wybrane przyczyny zgonów w rejonach przemysłu cynkowo-ołowiowego w okresie 2009-2012. Źródło: GUS Powiat olkuski P. chrzanowski P. tarnogórski ZDROWIE PUBLICZNE J. POLSKA Olkusz * Boleslaw Bukowno Trzebinia * Miasteczko Udział zgonów według wybranych przyczyn w ogólnej liczbie zgonów (średnia za lata 2009-2012) choroby układu krążenia % 45.9 50.8 47.9 50.1 53.4 49.8 49.3 45.1 46.8 nowotwory % 25.4 25.3 27.0 22.8 25.9 26.5 26.3 26.9 24.0 *obszar miejski

Podsumowuj ąc: ró żnice nie s ą zwykle du że, a fakty mog ą by ć ró żnie interpretowane bior ąc pod uwag ę typ poszczególnych obiektów przemysłowych, ich poło żenie wzgl ędem terenów zamieszkanych oraz charakter analizowanych gmin (miejski lub wiejski) . W poszczególnych przypadkach mo żna dopatrywa ć si ę jakich ś zwi ązków, nie ma jednak żadnej stałej reguły.

1.2. Ochrona przyrody

Najwa żniejszymi formami ochrony przyrody w granicach gminy Łazy (wschodnia cz ęść jej obszaru) s ą zachodnie fragmenty rozległego Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd oraz Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk (SOO) Ostoja Środkowojurajska (PLH240009 w ramach sieci Natura 2000) 13 . Obszary te pokrywaj ą si ę w znacznej mierze (Park zajmuje 89% Ostoi). Granice Parku i Ostoi przebiegaj ą w odległo ści 1.5-2 lub wi ęcej km na wschód, południowy-wschód i południe od konturu zło ża Zawiercie I-II 14 , mniej wi ęcej wzdłu ż drogi wojewódzkiej nr 790 D ąbrowa Górnicza-Ogrodzieniec (Fig. 3 i 4). Otulina Parku (b ędąca jednocze śnie obszarem chronionego krajobrazu) obejmuje cał ą wschodni ą i południow ą cz ęść Gminy, w tym tak że wi ększo ść terenu nad zło żem Zawiercie I-II w granicach Gminy (cz ęść zło ża poło żona na terenie miasta i gminy Zawiercie le ży poza otulin ą). Na terenie Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd i Ostoi Środkowojurajskiej znajduje si ę ponadto wschodnia cz ęść zło ża rud cynku i ołowiu

13 http://www.zpk.com.pl/index.php/o-nas/61-pk-orlich-gniazd; http://natura2000.gdos.gov.pl/ 14 uwzgl ędniaj ąc tak że fragmenty poło żone na terenie s ąsiedniej gminy Ogrodzieniec str. 20

Rodaki-Rokitno Szlacheckie, które nie jest na razie brane pod uwag ę jako przedmiot eksploatacji. Rezerwat Góra Chełm poło żony jest poza obr ębem tego zło ża, ale blisko jego wschodniej granicy. Park Krajobrazowy Orlich Gniazd utworzony został między czerwcem 1980 r. a czerwcem 1982 r. 15 Obejmuje tereny chronione ze wzgl ędu na wyst ępowanie wielu form krasowych oraz zwi ązanych z krasem zjawisk hydrologicznych (osta ńce wapieni górnojurajskich, systemy jaskiniowe z szat ą naciekow ą, suche doliny krasowe, ponory, wywierzyska, źródła w strefie kontaktowej utworów jurajskich i czwartorz ędowych), przestrzenn ą zmienno ść zbiorowisk ro ślinnych (bory sosnowe, buczyny, naskalne murawy wapienne; flora liczy ogółem ok. 1300 gatunków) oraz bogat ą pod wzgl ędem jako ściowym i ilo ściowym faun ę nietoperzy (kilkana ście gatunków, w tym wiele rzadkich). Na uwag ę zasługuj ą równie ż reliktowe i endemiczne gatunki drobnych bezkr ęgowców jaskiniowych (tzw. troglobiontów). W granicach województwa śląskiego udokumentowano ok. 500 jaski ń i schronisk skalnych. Na terenie gminy Łazy zjawiska krasowe (osta ńce i inne odsłoni ęcia) skupiaj ą si ę głównie mi ędzy Niegowonicami, Grabow ą a Hutkami-Kankami. Jest to zachodni fragment Pasma Smole ńsko-Niegowonickiego, tworz ący rozerwan ą erozyjnie kuest ę z kilkoma kulminacjami przekraczaj ącymi 430 m n.p.m. (Chełm, Okr ąglica, Kromołowiec, Stodólsko). Niezmiernie istotnym składnikiem krajobrazu Jury są elementy kulturowe – ruiny kamiennych zamków i stra żnic (głównie z XIV w.) oraz liczne zabytki sakralne z ró żnych okresów. W granicach gminy Łazy na terenie Parku znajduje si ę tylko jeden zabytek – kapliczka kubaturowa w Centurii z pocz ątku XX w. Zgodnie z projektem Planu ochrony Parku (2012) w granicach gminy Łazy do obszarów o wysokich walorach przyrodniczych zalicza si ę Dolina Centurii (od źródeł do wsi Skałbania); do obszarów atrakcyjnych turystycznie – okolice Góry Chełm, Okr ąglicy, Mazurowej, Niegowoniczek, Pasiek, Sadzonych Sasinek, Stodólska i Żydowskiej Góry; do obszarów krajobrazu zharmonizowanego – tereny na północ od wzgórza Kromołowiec po lewej stronie drogi, Wierzgóry i Zabroje; do obszarów krajobrazu kulturowego nieharmonijnego o po średnich warto ściach – okolice Centurii, Hutek-Kanek i Skałbani.

15 Uchwała Nr III/11/80 Woj. Rady Narodowej w Katowicach z 20 czerwca 1980 r., Uchwała Nr 65 Rady Narodowej Miasta Krakowa z 02 grudnia 1981 r. oraz Uchwała Nr XVI/70/82 Woj. Rady Narodowej w Cz ęstochowie z 17 czerwca 1982 r.; aktualn ą podstaw ę prawn ą stanowi ą Rozporz ądzenie Nr 18/06 Wojewody Śląskiego z dnia 18 kwietnia 2006 r. (Dz. Urz. Woj. Śl. z 2007, Nr 51, poz. 1423 z pó źn. zm.) oraz Rozporz ądzenie Nr 12/08 Woj. Małopolskiego z dnia 02. .2008 r. (Dz. Urz. Woj. Małopol. z 2008, Nr 263, poz. 1636) str. 21

Figura 3. Aktualne oraz potencjalne tereny górnicze na tle Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd (PKOG) oraz innych form ochrony przyrody. Źródło: http://emgsp.pgi.gov.pl/emgsp/, http://geoportal.gov.pl/, Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1 : 50 000 OPN – Ojcowski Park Narodowy, PKDP – Park Krajobrazowy Dolinki Podkrakowskie, OChK – obszar chronionego krajobrazu (otulina PKOG), Ch – rezerwat Góra Chełm, Pz – rezerwat Pazurek, Ct – pomnik przyrody Źródła Centurii, Ci – pomnik przyrody Pióropusznik Strusi w Ci ągowicach, GZWP – główny zbiornik wód podziemnych Olkusz-Zawiercie; Z. – złoże Zawiercie I-II, B. – aktualny TG i obiekty ZGH Bolesław: 1 – szyby wydobywcze i zakład przeróbczy, 2 – szyb D ąbrówka, 3 – szyby wentylacyjne, 4 – staw osadowy, 5 – huta cynku w Bukownie

Ostoja Środkowojurajska posiada tymczasowo status Obszaru maj ącego znaczenie dla Wspólnoty (OZW; zgłoszony w 2007, zatwierdzony w 2009 r.). Obszar wyró żnia si ę du żą ró żnorodno ści ą zbiorowisk naskalnych, kserotermicznych i le śnych. Wzniesienia w wi ększo ści pokryte s ą lasami li ściastymi, w śród których na szczególn ą uwag ę zasługuj ą płaty buczyny oraz jaworzyny górskiej, poło żone na północno-wschodnich kra ńcach zasi ęgu geograficznego. Na terenach wylesionych osta ńcom wapiennym towarzysz ą bogate florystycznie murawy kserotermiczne. Ł ącznie stwierdzono tu wyst ępowanie 16 str. 22 rodzajów siedlisk z Zał ącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, pokrywaj ących ok. 40% powierzchni obszaru. S ą to: wydmy śródl ądowe z murawami napiaskowymi, suche wrzosowiska, murawy ksenotermiczne 16 , zmiennowilgotne ł ąki trz ęś licowe, ziołoro śla górskie i nadrzeczne, ni żowe i górskie świe że ł ąki (u żytkowane ekstensywnie), torfowiska przej ściowe i trz ęsawiska, górskie i nizinne torfowiska zasadowe (o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk), wapienne ściany skalne (ze specyficznymi zbiorowiskami ro ślinnymi ), jaskinie nieudost ępnione do zwiedzania, kwa śne buczyny ni żowe, żyzne buczyny sudeckie, ciepłolubne buczyny storczykowe, gr ąd środkowoeuropejski i subkontynentalny, jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stokach i zboczach 16 oraz łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe 16 .

Figura 4. Aktualne oraz potencjalne tereny górnicze na tle obszarów sieci Natura 2000. Źródło: j/w OŚrJ – Ostoja Środkowojurajska, ŁDb – Łąki D ąbrowskie, PuBł – Pustynia Bł ędowska, Ja – Jaroszowiec, Mi – Michałowiec, Ar – Armeria, Pl – Pleszczotka. Pozostałe obja śnienia jak na Fig. 3

16 siedliska priorytetowe str. 23

Ostoja jest miejscem wyst ępowania rzadkich gatunków zwierz ąt i ro ślin, w tym miejscem zimowania licznych gatunków nietoperzy. Znajduje si ę tu najbogatsze i jedno z 3 zast ępczych stanowisk endemicznej warzuchy polskiej Cochlearia polonica (ro ślina z rodziny kapustowatych, ro śnie na zimnych źródliskach napiaskowych), gdzie gatunek wyst ępuje w tysi ącach osobników. Inne gatunki obj ęte art. 4 Dyrektywy 2009/147/WE i gatunki wymienione w zał ączniku II do Dyrektywy Siedliskowej 92/43/EWG to: sierpowiec błyszcz ący (gatunek mchu), obuwik pospolity (gat. storczyka), szlaczkoń szafraniec i modraszek telejus (gat. motyli), minóg strumieniowy (gat. ryby), kumak nizinny (gat. płaza), nocek kosmaty, nocek du ży i podkowiec mały (gat. nietoperzy) 17 . Do wa żnych, ale przestrzennie ograniczonych (w granicach Gminy) form ochrony przyrody nale żą fragmenty SOO Łąki D ąbrowskie (PLH240041). W jego skład wchodz ą dwie odr ębne enklawy: na południe od wsi Trzebyczka (ponad 6.5 km na południowy zachód od granic zło ża) oraz na zachód od Niwy-Męczywody (ponad 7.3 km na południe/południowy zachód od zło ża) (Fig. 4). Obszar zgłoszony został jako OZW w grudniu 2012 r. i na razie nie jest zatwierdzony. W granicach omawianego kompleksu ł ąk wyst ępuj ą w układzie mozaikowym płaty ró żnie wykształconych, zmiennowilgotnych ł ąk trz ęś licowych z bogat ą flor ą (zajmuj ą ok. 70 % powierzchni całego kompleksu), zbiorowiska z ostro żniem ł ąkowym oraz śmiałkiem darniowym. Znaczne fragmenty s ą cz ęś ciowo zdegradowane i sporadycznie u żytkowane rolniczo, miejscami silnie zmeliorowane i przesuszone. W śród motyli stwierdzono obecno ść dwóch gatunków motyli z rodziny modraszków, uj ętych w zał ączniku II Dyrektywy Siedliskowej 18 . W obr ębie Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd i Ostoi Środkowojurajskiej poło żony jest rezerwat Góra Chełm wraz z otulin ą19 . Utworzony został 30 sierpnia 1957 r. 20 Obejmuje 200-letni naturalny las bukowy porastaj ący wzgórze z wapiennymi osta ńcami, które góruje nad wsi ą Hutki-Kanki. Zlokalizowany jest 4.5 km na południowy wschód od zło ża. Do pozostałych obszarów i obiektów chronionych nale żą (Fig. 3): Zespół źródeł rzeki Centurii – pomnik przyrody nieo żywionej ustanowiony w 2004 r. 21 , zlokalizowany na granicy z gm. Ogrodzieniec, 3.5 km na południowy wschód od

17 Standardowy formularz danych dla SOO PLH240009 „Ostoja Środkowojurajska” (2001, aktualizacja 2013) 18 Standardowy formularz danych dla obszaru SOO PLH240041 „Ł ąki D ąbrowskie” (2010, aktualizacja 2013) 19 http://bip.katowice.rdos.gov.pl/, http://www.2007.przyroda.katowice.pl/obiekty_ochrony_przyrody.html 20 aktualn ą podstaw ę prawn ą funkcjonowania stanowi Zarządzenie RDO Ś w Katowicach z dnia 4 grudnia 2012 r. Nr 27/2012 (Dz. Urz. Woj. Śl. z 2012 r., poz. 5358) 21 Rozporz ądzenie Wojewody Śląskiego z dnia 3 czerwca 2004 r. (Dz. Urz. Woj. Śl. z 2004 r. Nr 50, poz. 1580) oraz Uchwała Rady Miejskiej w Łazach nr XXX/256/13 z dnia 20 grudnia 2013 r. str. 24 konturu zło ża. Obejmuje lej źródliskowy ze stanowiskiem warzuchy polskiej, introdukowanej tu na stanowisku zast ępczym z uwagi na zanik stanowisk naturalnych w regionie (Baryła 2005) 22 . W sierpniu 2013 r. nisza źródliskowa na powierzchni kilkuset metrów kwadratowych została cz ęś ciowo pozbawiona ro ślinno ści i rozdeptana. Zniszczonych zostało tak że kilkaset okazów warzuchy polskiej. Co ciekawe, sprawcami spustosze ń byli prawdopodobnie studenci biologii Uniwersytetu Jagiello ńskiego (w sprawie prowadzone jest post ępowanie wyja śniaj ące) 23 . Proponowany jest rezerwat Źródła Centurii, a do obj ęcia zespołem przyrodniczo-krajobrazowym sugeruje się cał ą dolin ę Centurii, stanowi ącą korytarz ekologiczny o rozci ągło ści północ-południe. Pióropusznik strusi w Ci ągowicach – pomnik przyrody ustanowiony w 2011 r. 24 , zlokalizowany 5 km na zachód od granic zło ża. Stanowisko pióropusznika strusiego – gatunku paproci, którego siedliskiem s ą brzegi potoków, wilgotne zbocza, mokre ł ąki i le śne polany. Łączna powierzchnia obszarów chronionych stanowi ponad 12% całej powierzchni Gminy (wraz z otulin ą Parku ponad 48%). Oprócz tego istnieje kilka kolejnych obiektów proponowanych do obj ęcia ochron ą25 : - Potok od Rokitna . Proponowany u żytek ekologiczny na północ do Rokitna Szlacheckiego (poło żony w wi ększo ści na terenie zło ża Zawiercie II). Rozlewiska i obszary torfowisk z licznie reprezentowan ą flor ą gatunków olszyn i ro ślinno ści bagiennej. - Dolina Czarnej Przemszy i Dolina Potoku Ogrodzienieckiego . Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe pomi ędzy Turz ą, Kazimierówk ą i Ogrodzie ńcem (cz ęś ciowo na terenie złó ż Zawiercie I-II). Korytarz ekologiczny, wchodz ący w skład sieci Ekonet-PL. - Dolina Mitr ęgi . Zespół przyrodniczo-krajobrazowy, obejmuj ący fragmenty korytarza ekologicznego wzdłu ż potoku od Mitr ęgi po Młynek (ponad 1.2 km na południe od zło ża) oraz od Wiesiółki po Chruszczobród-Piaski (ponad 6 km na zachód/południowy zachód od zło ża).

22 kilka odr ębnych stanowisk pomi ędzy Olkuszem a Pustyni ą Bl ędowsk ą ( źródliska rz. Białej); ich zanik w latach 60-70. zwi ązany był z przesuszeniem terenu w wyniku podziemnej eksploatacji rud cynku i ołowiu (ZGH Bolesław, zło że Pomorzany) oraz odkrywkow ą eksploatacj ą piasku podsadzkowego (kop. Szczakowa, zło ża Hutki II oraz Pustynia Bł ędowska – blok IV) 23 BIP RDO Ś w Katowicach (06-08-2013), http://katowice.gazeta.pl/ (23-08-2013) 24 Uchwała Nr IX/80/11 Rady Miejskiej w Łazach z dnia 5 sierpnia 2011 r. 25 por. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Miasta i Gminy Łazy (2006), Program Ochrony Środowiska dla Gminy Łazy na lata 2012-2015. IGO Sp. z o.o., Katowice-Łazy (2012) str. 25

- Torfowisko i obszar źródliskowy w Laskowej . Zespół przyrodniczo-krajobrazowy (ponad 2 km na południowy zachód od zło ża). - Młynek . U żytek ekologiczny w rejonie przysiółka Spaleniska (ponad 2.7 km na południowy zachód od zło ża). Zbiornik wodny oraz rozlewiska, w tym obszary łąk wilgotnych i przej ściowe torfowisko zaro ślowe. - Kromołowiec (Osta ńce Kromołowieckie) . Rezerwat ponad wsiami Niegowonice i Grabowa (ponad 3 km na południe od zło ża). Obszar o du żych walorach morfologicznych z lasem bukowym i gr ądem. Osta ńce wapieni górnojurajskich, a tak że pobliski nieczynny kamieniołom wapieni, wchodz ą w skład sieci tzw. geostanowisk. - Kamieniołom Wysoka . Stanowisko dokumentacyjne w nieczynnym kamieniołomie wapieni jurajskich (ponad 3.5 km na zachód/południowy zachód od zło ża). Obiekt o walorach naukowo-edukacyjnych w zakresie geologii. Pozostałe obszary wnioskowane do obj ęcia ochron ą przyrody znajduj ą si ę w pasie o rozci ągło ści NW-SE wzdłu ż granicy z powiatem miejskim D ąbrowa Górnicza, pomi ędzy wsi ą Trzebyczka a przysiółkiem Niwa Zagórcza ńska (6-8 km na południowy zachód i południe od granic zło ża). Cz ęś ciowo pokrywałyby si ę one z SOO Ł ąki D ąbrowskie. W kolejno ści od północnego zachodu s ą to: - Uroczysko Mokrznia . U żytek ekologiczny w rejonie wsi Trzebyczka. Obejmuje głównie tereny ł ąk i nieu żytków z gatunkami chronionych ro ślin naczyniowych. W zbiorowiskach le śnych wyst ępuj ą płaty buczyny sudeckiej. - Naro żniki 26 . Zespół przyrodniczo-krajobrazowy obejmuj ący tereny le śne i ł ąki z masowo kwitn ącymi gatunkami chronionymi oraz rzadkimi, a tak że miejscami bytowania zwierz ąt. - Źródła Potoku Bł ędowskiego 26 . Rezerwat cz ęś ciowy w obr ębie zespołu Naro żniki. Strefa wysi ęków czystych wód, naturalne koryto potoku z licznymi meandrami oraz naturalne odsłoni ęcia warstw skalnych. Płaty ł ęgu podgórskiego i żyznej buczyny sudeckiej oraz wilgotne ł ąki w obszarze źródliskowym, obfituj ące w cenne gatunki flory i fauny. - Łąka Pniokówka . Zespół przyrodniczo-krajobrazowy stanowi ący przedłu żenie Naro żników w kierunku Niegowonic.

26 (Czylok i inni 2003) str. 26

- Łąki Trz ęś licowe . Użytek ekologiczny na zachód od Niwy Zagórcza ńskiej i Niwy- Męczywody. Podmokłe tereny, stanowi ące siedliska błotno-łąkowych gatunków ro ślin i zwierz ąt. Z uwagi na poło żenie w odległo ści do 50 km od miasta, funkcje wodochronne oraz drug ą stref ę uszkodze ń lasu na skutek działalno ści przemysłu, wszystkim lasom na terenie gminy Łazy nadano charakter lasów ochronnych 27 . Kompleksy le śne pokrywaj ące północn ą cz ęść Gminy stanowi ą fragment korytarza ekologicznego, ł ącz ącego doliny Odry i Wisły (w jego skład wchodz ą w/w Doliny Czarnej Przemszy i Potoku Ogrodzienieckiego). Obszar ten wyznaczony jest w krajowej sieci ekologicznej Ekonet- PL jako korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, którego celem jest zapewnienie ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie sieci. Spo śród wymienionych i opisanych form ochrony przyrody oraz obszarów proponowanych do obj ęcia ochron ą, wskutek działalno ści górniczej potencjalnie ucierpie ć mog ą: - wszystkie te, które wyst ępuj ą nad obszarem zło ża lub w jego bezpo średnim s ąsiedztwie (zaj ęcie terenów pod obiekty kopalni, ewentualne deformacje powierzchni terenu, wpływ na krajobraz) - obszary ustanowione dla ochrony środowisk wodnych, podmokłych lub wilgotnych, znajduj ące si ę w zasi ęgu leja depresji wywołanego pompowaniem wód kopalnianych. Działalno ść wydobywcza nie b ędzie natomiast w żadnym stopniu oddziaływa ć na cele i zakres ochrony obiektów przyrody nieo żywionej (Osta ńce Kromołowieckie, Wysoka) oraz te siedliska Ostoi Środkowojurajskiej, które nie zale żą od podwy ższonej wilgotno ści podło ża (wydmy, wapienne ściany, jaskinie). Spo śród wymienionych obiektów cennych przyrodniczo bezpo średnio nad terenem ewentualnej eksploatacji znajduj ą si ę Doliny Potoku od Rokitna, Czarnej Przemszy oraz Potoku Ogrodzienieckiego. Tereny te, proponowane do obj ęcia ochron ą jako u żytki ekologiczne lub zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, rozci ągaj ą si ę w ąskimi pasami wzdłu ż cieków przebiegaj ących głównie przez tereny le śne. Nie s ą to tereny sprzyjaj ące lokalizacji powierzchniowych obiektów kopalnianych. Na terenie, czy nawet w pobli żu w/w dolin niedopuszczalna byłaby zwłaszcza depozycja odpadów poflotacyjnych; dla składowiska odpadów dobra ć nale żałoby lokalizacj ę z dala od jakichkolwiek obszarów cennych przyrodniczo. Z kolei zastosowanie

27 Zarz ądzenia MO ŚZNiL nr 72 z dnia 10 marca 1995 r. str. 27 podsadzki hydraulicznej do likwidacji pustek poeksploatacyjnych byłoby prawdopodobnie wystarczaj ącym zabezpieczeniem przez deformacjami powierzchni terenu, mog ącymi zaburzy ć bieg cieków i zdegradowa ć zwi ązane z nimi ekosystemy . Na obecnym etapie dokładne okre ślenie zasi ęgu leja depresji wywołanego działalno ści ą nowej kopalni nie jest mo żliwe, mo żna jednak zało żyć, że b ędzie on do ść rozległy i obejmie swoim zasi ęgiem wi ększo ść wymienionych obszarów/obiektów chronionych lub przewidzianych do ochrony. Nale ży jednak zwróci ć uwag ę, że lej depresji wywołany eksploatacj ą rud cynkowo-ołowiowych w rejonie Olkusza oraz licznych uj ęć wód gł ębinowych na obszarze zbiornika Olkusz-Zawiercie (GZWP nr 454) od 1990 r. obejmował wi ększ ą cz ęść gminy Łazy (Ryc. 3 i 4); obecnie zmniejszył si ę i si ęga po lini ę Centuria-Niegowonice-Łazy Bł ędowskie 28 . Mówimy tu u wodach pompowanych ze skał w ęglanowych dolnego i środkowego triasu. W obr ębie tego leja znajduj ą si ę lub znajdowały niemal wszystkie wymienione wcze śniej obszary i obiekty przyrodniczo cenne z wyj ątkiem Pióropusznika strusiego w Ci ągowicach, Doliny Czarnej Przemszy, Doliny Potoku Ogrodzienieckiego oraz dolnego fragmentu Potoku od Rokitna. Nie obserwuje si ę żadnego istotnego wpływu obni żenia zwierciadła wód podziemnych na cieki i zbiorniki powierzchniowe (Dolina Mitr ęgi, Młynek), torfowiska (Laskowa, Ostoja), wilgociolubne siedliska ł ąkowe (Ł ąki Dąbrowskie, Ostoja), lasy bukowe, gr ądy i jaworzyny (tereny Parku i Ostoi, w tym Góra Chełm), czy te ż specyficzne stanowisko warzuchy polskiej (Źródła Centurii). Dzieje si ę tak m.in. z powodu obecno ści izoluj ącej warstwy nieprzepuszczalnych iłów górnego triasu (o grubo ści do kilkudziesi ęciu metrów), zalegaj ących powy żej wodono śnych utworów w ęglanowych. Iły te rozpo ścieraj ą si ę do ść równomiernie na całym niemal obszarze gminy Łazy. Ich zachodni zasi ęg przebiega mniej wi ęcej wzdłu ż linii Rudy (m. D ąbrowa Górnicza) – Chruszczobród – Siewierz; w kierunku wschodnim zapadaj ą łagodnie pod lokalnie wyst ępuj ące utwory jurajskie, które w dolnej i środkowej cz ęś ci równie ż zawieraj ą wkładki ilaste. Kolejny poziom wodono śny zwi ązany jest z wapieniami górnej jury, buduj ącymi wyniesienia wschodniej cz ęść Gminy. W obni żeniach terenu wyst ępuj ą z kolei piaski i żwiry czwartorz ędowe (polodowcowe, a w rejonie Niwy i Skałbani tak że rzeczne), tworz ące najpłytszy poziom wód gruntowych. Wody poziomu górnojurajskiego i czwartorz ędowego mog ą kontaktowa ć si ę ze sob ą lateralnie (w poziomie), brak natomiast istotnych poł ącze ń hydraulicznych ze zbiornikiem triasowym (wertykalnych).

28 zasi ęg drena żu górniczego ograniczony jest prawdopodobnie uskokiem Ci ągowice-Kolbark; na północ od Niegowonic lej depresji wywołany jest w wi ększym stopniu poborem z licznych uj ęć gł ębinowych str. 28

Podobna sytuacja (hydro)geologiczna wyst ępuje w rejonie chrzanowskim, gdzie w centralnej cz ęś ci niecki, w nadkładzie triasu w ęglanowego pojawiaj ą si ę osady ilaste (trias górny, jura środkowa, neogen), wychodnie skał rudono śnych s ą ograniczone tektonicznie i erozyjnie, a dopływy wód do wyrobisk zdecydowanie mniejsze. Wpływ odwadniania górniczego (ZG Trzebionka) nie spowodował tutaj drastycznego zaburzenia lokalnych stosunków wodnych. Inaczej przedstawia si ę sytuacja w rejonie Olkusza, gdzie w wyniku ruchów tektonicznych wodono śne skały w ęglanowe triasu wypi ętrzyły si ę i odsłaniaj ą si ę obecnie na powierzchni w obr ębie tzw. zr ębów o rozci ągło ści zbli żonej do kierunku wschód-zachód (Ryc. 3 i 4). W omawianym rejonie lej depresji dochodzi do powierzchni terenu tam, gdzie utwory w ęglanowe triasu wyst ępuj ą bezpo średnio na powierzchni lub przykryte s ą jedynie przepuszczalnymi piaskami czwartorz ędowymi. W zwi ązku z powy ższym w rejonie olkuskim obserwuje si ę zjawiska zwi ązane z osuszeniem cz ęś ci gruntów, lokalne zmiany charakteru cieków powierzchniowych (z drenuj ącego na infiltruj ący, tak że całkowite zaniki na niektórych odcinkach) oraz obni żenie zwierciadła lub zupełny zanik wód podziemnych w cz ęś ci studni gospodarskich i gł ębinowych eksploatuj ących poziom czwartorz ędowy, jurajski lub środkowotriasowy (patrz cz. II, rozdz. 4.2) (Adamczyk 1990, Jarz ąbek, Banaszak 2008 i szereg innych pozycji). Trudno jednak oceni ć, czy i w jaki dokładnie sposób zjawiska te wpływają na cele ochrony przyrody w obr ębie poszczególnych terenów i obiektów chronionych. Połowa terenu górniczego ZGH Bolesław (na północ od drogi krajowej nr 94) zachodzi na otulin ę Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd, a cz ęść skrajnie północna wkracza do ść znacznie na teren samego Parku (rejon Kluczy), cz ęś ciowo tak że na SOO Pustynia Bł ędowska (Natura 2000). Wi ększo ść tego obszaru znajduje si ę w zasi ęgu izoluj ącej warstwy iłów górnotriasowych, jednak że nie jest ona ci ągła (takie „okna” wyst ępuj ą przykładowo w rejonie Kluczy). Przedmiotem ochrony w obr ębie SOO Pustynia Bł ędowska (PLH120014) s ą sucholubne (niezale żne od wód gruntowych) siedliska wydm śródl ądowych z murawami napiaskowymi oraz ciepłolubne śródl ądowe murawy napiaskowe 29 . Wzdłu ż Białej Przemszy przepływaj ącej przez środek obszaru wyst ępuj ą ponadto siedliska typu borów i lasów bagiennych oraz ł ęgi (wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe). Tego typu siedliska zale żą z kolei od wód gruntowych, tak wi ęc ich obecno ść świadczy o braku drena żu w omawianym rejonie lub jego nieistotnym wpływie na przedmiotowe ekosystemy. W tym kontek ście istotny jest fakt, i ż

29 Standardowy formularz danych dla obszaru SOO PLH120014 „Pustynia Bł ędowska” (2002, aktualizacja 2013) str. 29

SOO Pustynia Bł ędowska zaproponowany został w 2004 r. i zatwierdzony jako OZW na przełomie 2007/2008 r., a wi ęc ponad 30 lat od uruchomienia kopalni Olkusz-Pomorzany. By ć mo że gdyby nie eksploatacja ekosystem w tym rejonie był inny lub bogatszy, jednak że przedmiotowy obszar Natura 2000 powołany został do ochrony siedlisk b ędących ju ż potencjalnie pod wieloletnim wpływem przemysłu cynkowo-ołowiowego. Tak wi ęc przemysł ten nie odgrywa w tym przypadku roli destrukcyjnej. Podobnie ma si ę sprawa w przypadku SOO Jaroszowiec (PLH120006) oraz SOO Michałowiec (PLH120011), które równie ż zaproponowane i zatwierdzone zostały jako OZW w okresie lat 2004-2008 30 . S ą one zlokalizowane poza terenem górniczym, ale w zasi ęgu leja depresji. W Jaroszowcu chronione s ą murawy ksenotermiczne ze storczykami, wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis , jaskinie w których bytuje nocek du ży (gatunek nietoperza), buczyny (kwa śne, żyzne, ciepłolubne storczykowe) oraz gr ądy środkowoeuropejskie. W poło żonym dalej na wschód niewielkim obszarowo Michałowcu przedmiotem ochrony s ą tylko buczyny, w obr ębie których pojawia si ę obuwik pospolity (gatunek storczyka). Równie ż i w tych dwóch przypadkach brak istotnego wpływu leja depresji na wymienione siedliska i gatunki jest oczywisty. Z jeszcze inn ą, specyficzn ą sytuacj ą mamy do czynienia w przypadku najmłodszych obszarów sieci Natura 2000 w tym regionie tj. SOO Armeria (PLH120091) oraz SOO Pleszczotka (PLH120092) 31 . S ą one zlokalizowane na starych terenach pogalmanowych 32 , w bezpo średnim s ąsiedztwie współczesnej Huty Cynku Bolesław oraz składowiska odpadów poflotacyjnych. W ich obr ębie wyst ępuje siedlisko muraw galmanowych z metalofitami: zawci ągiem nadmorskim ( Armeria maritima subsp. halleri – gatunek z rodziny ołownicowatych) oraz pleszczotk ą górsk ą ( Biscutella laevigata L. – gatunek z rodziny kapustowatych). Wymienione gatunki ch ętnie zasiedlaj ą naturalne i antropogeniczne podło ża bogate w metale ci ęż kie. Oba obszary zostały zaproponowane do obj ęcia ochron ą w 2009 r. i zatwierdzone w roku 2011 jako OZW. Tak wi ęc powstały one wr ęcz dzi ęki obecno ści przemysłu cynkowo-ołowiowego, z czego nie nale ży oczywi ście wysnuwa ć zbyt daleko id ącego wniosku o pozytywnym wpływie górnictwa i hutnictwa na przyrod ę.

30 Standardowe formularze danych dla obszarów SOO PLH120014 „Jaroszowiec” / PLH 120011 „Michałowiec” (2001 / 2008, aktualizacja 2013) 31 Standardowe formularze danych dla obszarów SOO PLH120091 „Armeria” / PLH 120092 „Pleszczotka” (2008, aktualizacja 2013) 32 cz ęś ciowo zrekultywowane zapadliska po dawnych szybach, wyrobiska odkrywkowe, usypiska odpadów górniczych i hutniczych str. 30

Z innych form ochrony przyrody w rejonie Olkusza wymieni ć nale ży jeszcze 33 : - północno-zachodnie fragmenty Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie (ustanowiony w latach 1980-81, podobny charakterem do Orlich Gniazd); - rezerwat le śny i przyrody nieo żywionej Pazurek (ustanowiony w 2008 r., odpowiednik Góry Chełm i Kromołowca z gm. Łazy, osta ńce wapienne oraz naturalne zbiorowiska ró żnych typów buczyny ze stanowiskami chronionych gatunków ro ślin i grzybów); - użytek ekologiczny Dolina rzeki Sztoły (od 1996 r., dolina rzeczna z wyci ętymi wąwozami i zakolami); - użytki ekologiczne to tak że cz ęść Pustyni Bł ędowskiej (od 1995 r.) oraz obszar wyst ępowania pleszczotki górskiej (od 1997 r.), obecnie obj ęte dodatkowo Natur ą 2000; - pomnik przyrody Park Miejski Starego Miasta w Olkuszu (zabytkowy drzewostan, obj ęty ochron ą w 2005 r.); - 28 pomników przyrody typu osta ńców wapiennych (pojedyncze skałki lub ich grupy w Bogucinie Małym, Jaroszowcu, Kluczach, Pomorzanach i Rabsztynie, wi ększo ść obj ęta ochron ą w 1970, reszta w 2004 r.); - 14 pomników przyrody typu pojedynczych drzew (głównie lipy, kilka buków i cis, obejmowane ochron ą w 1969, 1994 i 2002 r.); - pomnik przyrody Źródło Sztoły w Żuradzie (ustanowiony w 2002 r.). Wszystkie wymienione obszary i tereny le żą w zasi ęgu leja depresji, a niektóre wprost na terenie górniczym ZGH Bolesław. Wszystkie ustanowione zostały po rozpocz ęciu eksploatacji przez kopalni ę Olkusz-Pomorzany (1974 r.) lub kilka lat wcze śniej. W gminach rejonu olkuskiego istnieje ponadto szereg innych obiektów przyrodniczych proponowanych do obj ęcia ró żnymi formami ochrony. Rejony Olkusza oraz Zawiercia-Łaz uzna ć nale ży za porównywalne pod wzgl ędem rodzaju oraz ilo ści obszarów cennych przyrodniczo, w tym chronionych (Tab. 4). Lesisto ść powiatu olkuskiego jest o kilka punktów %-owych wyższa ni ż zawiercia ńskiego, a w poszczególnych gminach parametr ten waha si ę mi ędzy 21 (Zawiercie) a 47% (Klucze). Powierzchnia obszarów chronionych w obu powiatach jest identyczna, a w gminach zajmuj ą one od 45 (Łazy) do 100 % powierzchni (Klucze), wliczaj ąc w to tak że otuliny parków krajobrazowych.

33 http://www.krakow.rdos.gov.pl/ str. 31

Tabela 4. Porównanie wska źników przyrodniczych w wybranych jednostkach administracyjnych. Źródło: GUS i inne (2011, 2012) Lesisto ść Obszary chronione (%) Jednostka (%) 1 2 rej. zawiercia ński powiat zawiercia ński 30,2 33,4 b.d. m./gm. Zawiercie 21 40,5 53,5 gm. Łazy 43,4 12,8 48,4 rej. olkuski powiat olkuski 35,5 32,9 b.d. gm. Olkusz 45,1 35,7 61,5 gm. Klucze 46,8 51,9 100 gm. Bolesław 37,5 --- 58,4 1 – parki krajobrazowe i inne formy powierzchniowe (bez otulin) 2 – łącznie z otulinami parków krajobrazowych b.d. – brak danych

Trudniej jest natomiast oceni ć i porówna ć analizowane obszary pod wzgl ędem jako ściowym. Zgodnie z art. 1e Dyrektywy Siedliskowej „wła ściwy stan ochrony siedliska naturalnego oznacza sum ę oddziaływa ń na siedlisko naturalne oraz na jego typowe gatunki, które mog ą mie ć wpływ na jego długofalowe rozmieszczenie, strukturę i funkcje oraz na długoterminowe przetrwanie jednotypowych gatunków w obr ębie terytorium”. W praktyce oznacza to, że zasi ęg danego siedliska oraz populacje okre ślonych gatunków powinny by ć stabilne w czasie i przestrzeni. Znaj ąc wyniki starszych bada ń (Dworak, Czubak 1990; Wika, Szczypek 1990; Sawicka-Kapusta i inni, 1990; Krzaklewski, Wójcik 1990; Sroczy ński 1997) mo żna zało żyć, że przynajmniej cz ęść ekosystemów w obr ębie niektórych form ochrony przyrody z rejonu Olkusza jest nadal osłabiona (zdegradowana) w porównaniu z analogicznymi ekosystemami na dalej poło żonych terenach. Dotyczy to w szczególno ści uszkodze ń drzewostanów i obni żenia ich stanu zdrowotnego. Według aktualnych danych Nadle śnictwa Olkusz (Jurzykowski, Gamrat 2012), 1.7% lasów znajduje si ę w strefie silnych uszkodze ń, 28.6% w strefie uszkodze ń słabych, a reszta to uszkodzenia średnie (defoliacje, zmniejszone przyrosty, zwi ększona podatno ść na choroby grzybowe oraz ataki szkodników owadzich). Powodem takiej sytuacji jest wi ększe ska żenie powietrza i gleb w skali regionalnej, a tak że zanieczyszczenie cz ęś ci wód powierzchniowych i osadów rzecznych w skali lokalnej (Dulias 1999; Jarz ąbek, Banaszak

str. 32

2008; Pasieczna 2008) wynikaj ące przede wszystkim z długoletniej obecno ść hutnictwa cynku i ołowiu, dawnego górnictwa, a tak że tranzytu zanieczyszcze ń z terenu Górnośląskiego Okr ęgu Przemysłowego. Dochodz ą do tego zanieczyszczenia komunalne (miasto Olkusz) oraz komunikacyjne (zwi ązane z ruchliw ą drog ą krajow ą nr 94). Brak rozwi ąza ń technologicznych chroni ących środowisko powodował znacz ące emisje nie tylko pyłów zawieraj ących metale, ale tak że tlenków siarki, z którymi wi ązały si ę z kolei kwa śne opady atmosferyczne. Nało żyło si ę na to przesuszenie cz ęś ci gruntów oraz lokalne deformacje powierzchni terenu. Zasadnicze zmiany w tym zakresie rozpocz ęły si ę dopiero na przełomie lat 80/90. XX wieku i zwi ązane były z zastosowaniem skutecznych systemów odpylania oraz odsiarczania gazów metalurgicznych, a tak że z ogóln ą redukcj ą produkcji w zakładach przemysłowych GOP. Choć brak jest przekonywuj ących bada ń, okre ślaj ących aktualn ą jako ść siedlisk przyrodniczych b ędących pod potencjaln ą presj ą przemysłu cynkowo- ołowiowego, to jednak od tego czasu sytuacja w rejonie olkuskim uległa zauwa żalnej poprawie 34 . Zaznaczy ć te ż nale ży, że cz ęść elementów przyrodniczych podlegaj ących ochronie (osta ńce wapienne, jaskinie i zwi ązane z nimi siedliska, flora naskalna) nie pozostaje w żadnej istotnej zale żno ści od przemysłu cynkowo-ołowiowego i prezentowałaby si ę zapewne podobnie tak że w przypadku braku górnictwa i hutnictwa na omawianym obszarze. Odr ębn ą kwesti ą pozostaje te ż wpływ lokalizacji kopalni, ewentualnie tak że stawu osadowego, na walory krajobrazowe w sensie czysto wizualnym. Podstawowym walorem takiego krajobrazu (potocznie: widoku, panoramy) jest po prostu jego estetyka. Z uwagi na subiektywny wymiar walorów estetycznych, brak wypracowanych i ugruntowanych metod analizy, a tak że stosownych uregulowa ń prawnych, oddziaływania przemysłu na tak rozumiany krajobraz nie były zazwyczaj nigdy i nigdzie szczegółowo analizowane. Nigdy nie analizowano równie ż pod tym k ątem rejonu olkuskiego. Brak precyzyjnych informacji, jaki jest zasi ęg wizualnego oddziaływania poszczególnych obiektów ZGH Bolesław i jak są one postrzegane przez mieszka ńców lub turystów. Obecnie przykłada si ę do przedmiotowej kwestii coraz wi ększ ą wag ę, o czym świadczy chocia żby prezydencki projekt zmiany niektórych ustaw (m.in. Prawa ochrony środowiska, Ustawy o ochronie przyrody, Ustawy o udost ępnianiu informacji o środowisku..., Ustawy o planowaniu i

34 Czylok 2014 (inf. ustna) str. 33 zagospodarowaniu przestrzennym), wzmacniaj ący narz ędzia ochrony krajobrazu. Wprowadza on w miejsce dotychczasowych ogólników bardziej precyzyjne zapisy i nowe, konkretne uregulowania (np. dominanta krajobrazowa, krajobraz priorytetowy, audyt krajobrazowy). Jak si ę wydaje, mo żliwa jest taka lokalizacja i konstrukcja szybów kopalnianych, aby nie zaznaczały si ę one istotnie w panoramie, zwłaszcza ogl ądanej z terenów Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. Wi ększy problem stanowi ć mo że niew ątpliwie składowisko odpadów poflotacyjnych, niew ątpliwie stwarzaj ące znaczny dysonans w naturalnym krajobrazie. Konieczny byłby tu rozs ądny kompromis pomi ędzy zajmowan ą powierzchni ą a osi ągan ą wysoko ści ą wzgl ędn ą składowiska (przy okre ślonej obj ęto ści odpadów, im mniejsza powierzchnia tym wi ększa wysoko ść i vice versa ). Cz ęś ciowym rozwi ązaniem problemu byłaby lokalizacja składowiska w obni żeniu dolinnym. Odpowiednie technologie zabezpieczaj ące przed pyleniem i przenikaniem wód w podło że oraz bie żą ca rekultywacja skarp w dzisiejszych czasach stanowi ą ju ż norm ę. W świetle obowi ązuj ących oraz projektowanych przepisów ochrony środowiska (do ść rygorystycznych) oraz dzi ęki zastosowaniu proekologicznych technologii, mo żliwa jest minimalizacja wpływu nowej kopalni na otaczaj ącą przyrod ę, tym bardziej że w rejonie Zawiercia i Łaz odbywałoby si ę to bez baga żu wcze śniejszych zaniedba ń. Jest poza wszelk ą dyskusj ą, że decyzja o lokalizacji obiektów kopalnianych musi zosta ć poprzedzona drobiazgow ą ocen ą oddziaływania na środowisko, obejmuj ącą tak że istniej ące i proponowane formy ochrony przyrody. Ocenie powinny podlega ć konkretne warianty lokalizacji kopalni oraz zwi ązanych z ni ą obiektów, tak aby mo żliwy był wybór wariantu optymalnego w zakresie minimalizacji wpływu na walory przyrodnicze, w tym tak że krajobrazowe. Szczególn ą uwag ę przywi ąza ć nale ży do dokładnej analizy warunków wodnych, które odgrywaj ą kluczow ą rol ę dla prawidłowego funkcjonowania wi ększo ści cennych ekosystemów w gminie Łazy. Zwróci ć nale ży uwag ę, że pomimo obecno ści izoluj ącej warstwy iłów górnotriasowych (kajpru) nie mo żna na obecnym etapie wykluczy ć istnienia lokalnych poł ącze ń hydraulicznych pomi ędzy wyrobiskami podziemnymi ewentualnej kopalni a poziomem wód gruntowych. Poł ączenia takie mog ą zostać uaktywnione dopiero na etapie działalno ści górniczej, jako rezultat deformacji górotworu i/lub intensyfikacji przepływu poprzez pompowanie wód. Szczególn ą uwag ę zwróci ć nale ży na strefy dyslokacyjne, zr ąb węglanowych utworów dewonu 35 oraz ewentualne inne „okna” tektoniczne i/lub erozyjne

35 niewielka wychodnia w południowo-zachodniej cz ęś ci Zawiercia, kontaktuj ąca obocznie z dolomitami kruszcono śnymi środkowego triasu str. 34 w obr ębie nieprzepuszczalnej warstwy ilastej 36 . W strefach takich nale ży przeprowadzi ć szczegółowe modelowanie przepływu podziemnego w warunkach drena żu górniczego.

1.3. Turystyka i rekreacja

Odpowied ź na pytanie, czy lokalizacja kopalni mo że wpłyn ąć na atrakcyjno ść danego terenu pod wzgl ędem turystycznym i rekreacyjnym, nie jest wbrew pozorom prosta. S ą to zjawiska bardzo zró żnicowane, jako że cele i formy sp ędzania wolnego czasu są rozmaite, a niejednokrotnie sprzeczne. Teoretycznie nale żałoby rozró żni ć turystyk ę nastawion ą na poznawanie lokalnych atrakcji (przyroda, architektura, kultura) od modelu czysto rekreacyjnego (wypoczynek aktywny i bierny), jednak oba te modele ł ącz ą si ę cz ęsto w praktyce. Rozró żni ć nale ży także turystyk ę i rekreacj ę masow ą (popularn ą) od „niszowych” form sp ędzania wolnego czasu przez ró żnego rodzaju koneserów. Jedni wol ą po prostu wypoczywa ć w ciszy i otoczeniu zieleni, inni szukaj ą rozrywek sportowych lub muzyczno-kulinarnych. Przedmiotow ą spraw ę rozpatrywa ć mo żemy wreszcie z punktu widzenia ró żnych grup społecznych: - mieszka ńców terenu, którzy świadcz ą dla przyjezdnych ró żnego rodzaju usługi; - potencjalnych go ści z zewn ątrz, którzy jednorazowo, okazjonalnie lub systematycznie odwiedzaj ą okre ślone tereny, nie posiadaj ąc tam żadnych nieruchomo ści i korzystaj ąc wył ącznie z lokalnej oferty usług turystycznych; - osób posiadaj ących na danym terenie działki rekreacyjne, na których przebywaj ą okresowo (weekendy i urlopy). Szczególn ą grup ę stanowi ą osoby wywodz ące si ę z pobliskich miast, które posiadaj ą na danym terenie całoroczne obiekty mieszkalne i przebywaj ą w nich na stałe, pracuj ąc nadal poza terenem (w miastach) lub uprawiaj ąc wolne zawody (nie zwi ązane z konkretnym miejscem). Osoby te cz ęsto „wyemigrowały” z miast o charakterze przemysłowym, poszukuj ąc spokoju na wzgl ędnie bliskich terenach podmiejskich i wiejskich. Tendencja do tego typu ruchów migracyjnych jest charakterystyczna dla ostatnich lat (porównaj rozdz. 2.2) i wi ąż e si ę cz ęś ciowo z boomem na rynku nieruchomo ści oraz kredytów hipotecznych, który miał miejsce około 2008 r. (porównaj rozdz. 1.4). W pewnym sensie równie ż i dla tej grupy przebywanie w obecnym miejscu zamieszkania stanowi form ę rekreacji, odpoczynku po pracy. Cz ęsto wro śli oni silnie w

36 przykładowo, wg Mapy geologicznej Polski 1 : 200 000, w ęglany triasu środkowego wyłaniaj ą si ę spod iłów kajpru pomi ędzy Rokitnem Szlacheckim a Ogrodzie ńcem str. 35 lokalne społeczno ści, trudno wi ęc nazwa ć ich turystami. Z uwagi na ten fakt oraz brak dokładniejszych danych liczbowych ta forma rekreacji nie b ędzie przedmiotem dalszej analizy 37 . Dalsza rozwa żania dotycz ą wcze śniej wymienionych grup i obejmuj ą analiz ę usług oferowanych przez mieszka ńców i „konsumowanych” przez odwiedzaj ących. Oczywiste jest, i ż ka żdy niemal teren posiada jakie ś walory turystyczne i rekreacyjne. Ich jako ść jest skomplikowan ą funkcj ą szeregu czynników, do których zaliczy ć mo żemy przede wszystkim obecno ść : - interesuj ącej architektury, muzeów, galerii oraz innych obiektów historycznych, a tak że współczesnych; - interesuj ących obszarów i obiektów przyrody o żywionej i nieo żywionej; - innych obiektów naturalnych przyci ągaj ących wyspecjalizowane grupy osób, np. skałek i jaski ń dla uprawiania wspinaczki; - oznakowanej sieci szlaków pieszych, rowerowych i narciarskich; - zró żnicowanej infrastruktury sportowo-rekreacyjnej (baseny, strze żone k ąpieliska, stanice wodne, tory crossowe, ścianki wspinaczkowe, korty tenisowe itp.); - zró żnicowanej bazy noclegowo-gastronomicznej oraz usług towarzysz ących; - jednorazowych, a najlepiej cyklicznych imprez kulturalnych (festiwale) lub rozrywkowych (festyny); - odpowiednio przygotowanej informacji i promocji turystycznej (punkty informacyjne, broszury, mapy, reklamy). Wszystkie te elementy składaj ą si ę na wizerunek danego terenu (np. gminy) jako obszaru turystycznego. Zestaw tych elementów, a co za tym idzie tak że i wizerunek, bywa ró żny. Mo że on ustali ć si ę samorzutnie i przypadkowo, mo że te ż by ć przedmiotem celowej kreacji władz samorz ądowych lub du żych inwestorów bran ży turystycznej, a najcz ęś ciej sprawy id ą dwutorowo. Nale ży zwróci ć uwag ę, że niektóre z tych elementów pozostaj ą ze sob ą w pewnej sprzeczno ści. Rozbudowana infrastruktura hotelowo-gastronomiczna i sportowo-rekreacyjna, z licznymi imprezami rozrywkami i kulturalnymi mo że kolidowa ć z walorami przyrodniczymi, wywieraj ąc wr ęcz negatywny wpływ na środowisko. Jednocze śnie nie s ą to elementy przyci ągaj ące turystów, dla których podstawowym warunkiem wypoczynku jest szeroko rozumiany spokój.

37 Tym niemniej, jak pokazuj ą rozliczne przykłady z całej Polski, to wła śnie tego typu grupy (wraz z posiadaczami działek rekreacyjnych) stanowi ą cz ęsto trzon komitetów protestuj ących przeciwko ró żnego rodzaju inwestycjom na terenach podmiejskich i wiejskich. Powodem tego jest potencjalne zagro żenie wybranego przez nich stylu życia i sprzeczno ść interesów obejmuj ąca tak że kwestie niematerialne. Dalsze rozwa żania na ten temat, aczkolwiek istotne dla sytuacji w gm. Łazy, wykraczaj ą ju ż poza zakres niniejszego opracowania. str. 36

Jako metod ę oceny potencjalnego wpływu kopalni na ruch turystyczny przyj ęto porównanie obszaru zawiercia ńskiego z zagospodarowanym górniczo rejonem olkuskim, skupiaj ąc si ę na zestawieniu podstawowych parametrów charakteryzuj ących turystyk ę w gminach Łazy i Klucze, które pod wieloma wzgl ędami s ą do siebie podobne (porównaj cz. I, rozdz. 1). Obie gminy mog ą by ć interesuj ące dla miło śników przyrody (porównaj rozdz. 1.2). W obu gminach obecne s ą ciekawostki kulturowe (historyczne, architektoniczne), cho ć brak jest spektakularnych, szczególnie cennych i znanych zabytków. Jak si ę wydaje, nieco wi ęcej ciekawych elementów przyrodniczych i kulturowych znajduje si ę w gminie Klucze, gmina Łazy „nadrabia” za to nieco infrastruktur ą sportowo-rekreacyjn ą (park wodny, nieczynne kamieniołomy Wysoka i Niegowonice udost ępnione dla sportów motorowych off-road ). W rejonie Łaz interesuj ący turystycznie jest tak że zalew Mitr ęga (ok. 8.5 ha), będący akwenem w ędkarskim (w zarz ądzie PZW) i k ąpieliskiem. Podobny charakter ma kompleks stawów Malinka w Kluczach (ok. 7 ha). W obu gminach bardzo liczne s ą stadniny konne, w sezonie zimowym działaj ą tak że wyci ągi narciarskie (Grabowa w gm. Łazy, Jaroszowiec w gm. Klucze). Zarówno przez obszar gminy Łazy, jak i gminy Klucze przebiegaj ą trasy trzech z kilku głównych szlaków Jury Krakowsko-Cz ęstochowskiej (zielony szlak Tysi ąclecia, czerwony Szlak Szwajcarii Zagł ębiowskiej oraz czarny Szlak Partyzantów Ziemi Olkuskiej). Oprócz tego wytyczono tak że inne szlaki, znakowane trasy rowerowe i konne, a w gminie Klucze tak że ście żki przyrodniczo-dydaktyczne. Sie ć szlaków turystycznych w obu gminach liczy po kilkadziesi ąt kilometrów. Atrakcj ą turystyczn ą w obu przypadkach s ą tak że do ść liczne imprezy kulturalno-rozrywkowe i sportowe, niektóre o charakterze cyklicznym i ponadregionalnym. Je żeli chodzi o zagospodarowanie górnicze to w obu przypadkach dotyczy to terenów na peryferiach gmin o podobnej powierzchni – ponad 600 ha w przypadku gminy Klucze (5% jej powierzchni) oraz ponad 500 ha w gminie Łazy (4% powierzchni) (por. Fig. 5 i 6). Na terenie gminy Klucze znajduje si ę tylko jeden szyb wentylacyjny, drugi w pobli żu jej granicy. Niewykluczone, że podobnie byłoby w przypadku gminy Łazy, cho ć w zasadzie rozwa żanym tutaj wariantem jest raczej lokalizacja całej kopalni w granicach tej jednostki administracyjnej. Tym niemniej pami ęta ć nale ży o wi ększym stopniu uprzemysłowienia rejonu Kluczy (du że zakłady papiernicze, huta szkła, kamieniołom dolomitu, kopalnia piasku z zakładem produkcji silikatów oraz kilka mniejszych przedsi ębiorstw).

str. 37

Figura 5. Schematyczna mapa turystyczna gminy Klucze (na podst. folderu Jurajska Gmina Klucze ...od historii po atrakcje turystyczne , Urz. Gm. Klucze) z zasi ęgiem obszaru górniczego Pomorzany. 1-12– miejsca interesuj ące turystycznie (stanowiska przyrodnicze, zabytki), 13 – Jaroszowiec (o środek rekreacyjny, wyci ąg narciarski).

Figura 6. Schematyczna mapa gminy Łazy (na podst. http://e.lazy.pl) z zasi ęgiem złó ż Zawiercie I-II. C – Centuria (hotel, domki rekreacyjne, stanica ZHP) str. 38

Baz ę noclegow ą w analizowanych gminach zidentyfikowano przy pomocy popularnych, ogólnokrajowych wyszukiwarek http://meteor-turystyka.pl/, http://www.eholiday.pl/, lokalnego serwisu http://www.it-jura.pl/pl/, a tak że w oparciu o informacje ze stron internetowych urz ędów gmin (http://www.gmina-klucze.pl/, http://e.lazy.pl/) oraz inne źródła. Na terenie gminy Klucze zlokalizowanych jest aktualnie przynajmniej 21 obiektów noclegowych, które dysponuj ą ł ącznie liczb ą ponad 400 miejsc noclegowych 38 . Wi ększo ść stanowi ą gospodarstwa agroturystyczne lub zbli żone do nich domy z pokojami go ścinnymi (o ró żnym standardzie), dysponuj ące stosunkowo niewielk ą liczb ą łó żek (po kilka- kilkana ście). Wi ększych obiektów jest pi ęć – mog ą one przyjmowa ć grupy zorganizowane licz ące 25-60 osób, na ogół z mo żliwo ści ą organizowania ró żnych imprez. W tej grupie funkcjonuj ą dwa obiekty hotelowe o relatywnie wysokim standardzie, z których jeden dysponuje krytym basenem, saun ą i boiskiem (O środek Rekreacyjny „Le śny Zak ątek” w Jaroszowcu, administrowany przez Gminny O środek Kultury w Kluczach). Nie licz ąc pokoi go ścinnych w samych Kluczach jest to obiekt poło żony najbli żej terenu górniczego ZGH Bolesław oraz infrastruktury powierzchniowej (4.9 km od najbli ższego z szybów, 7 km od szybu Chrobry i zakładu przeróbki rud, 8.5 km od składowiska odpadów). Od kamieniołomu dolomitu Stare Gliny dziel ą go w linii prostej 2 km. Niemal wszystkie w/w obiekty s ą całoroczne. Oprócz tego, według map turystycznych, istniej ą jeszcze 2 kampingi i 2 pola biwakowe czynne w sezonie. Z interesuj ących i turystycznie zagospodarowanych miejsc poło żonych w bezpo średnim s ąsiedztwie ZGH Bolesław wymieni ć nale ży jeszcze Rabsztyn w gminie Olkusz (2 km na wschód od granic obszaru/terenu górniczego, 4.2 km od szybu Chrobry i zakładu przeróbki). Znajduj ą si ę tutaj okazałe ruiny jednej ze średniowiecznych warowni jurajskich, le żą ce na Szlaku Orlich Gniazd (obecnie w cz ęś ciowej renowacji). Miejsce jest popularnym celem wycieczek, odbywaj ą si ę tutaj tak że turniej rycerskie. Na „podgrodziu” znale źć mo żna miejsca noclegowe i punkty gastronomiczne. Gmina Łazy jako cało ść prezentuje si ę skromniej. Nie licz ąc dwóch ofert z noclegami dla pracowników firm na terenie miasta Łazy, Stanicy ZHP w Centurii, kampingu w Grabowej oraz kilku biwaków, zidentyfikowano w sumie 9 obiektów turystycznych, obejmuj ących około 200 miejsc noclegowych. Mniej ni ż połow ę z nich

38 istnienia kolejnych 6 obiektów nie udało si ę potwierdzi ć, brak równie ż informacji o liczbie miejsc, jakimi dysponuj ą str. 39 stanowi ą gospodarstwa agroturystyczne oferuj ące po kilka-kilkana ście łó żek (dwa małe w Rokitnie Szlacheckim, jedno wi ększe na przedmie ściu Łaz i jedno niewielkie w Grabowej). Pozostałe, wi ększe obiekty to zajazdy w Ci ągowicach i Wysokiej, schronisko młodzie żowe w Grabowej, o środek rekreacyjny ze stadnin ą w Chruszczobrodzie oraz nowy hotel „Centuria” typu wellness & spa w Centurii (o wysokim standardzie, z basenem, kompleksem saun itp.). Najbli żej granic zło ża Zawiercie I-II poło żone s ą gospodarstwa w Rokitnie i Łazach (kilkaset metrów do 1.4 km). W wi ększej odległo ści znajduje si ę otoczony lasami hotel w Centurii (3.5 km), Grabowa oddzielona Pasmem Smole ńsko-Niegowonickim (ponad 4 km w linii prostej), a najdalej o środek w Chruszczobrodzie (ok. 8 km). Gdyby szyby i inne budowle nowej kopalni zlokalizowane były w rejonie dawnej prz ędzalni w Zawierciu (tak jak zakładał projekt ZGH Bolesław z 2007 r.), ich odległo ść wynosiłaby 4.5-5.5 km od gospodarstw w Rokitnie i Łazach, 8.5 do Centurii i ponad 9 do Grabowej i Chruszczobrodu. Wspomniana Centuria jest głównie osiedlem bardzo licznych, prywatnych domków o charakterze rekreacyjnym. S ą one miejscem wypoczynku weekendowego i wakacyjnego dla mieszka ńców okolicznych miast (głównie Zagł ębia D ąbrowskiego). Cz ęść z nich to budynki całoroczne. Podobny charakter, cho ć na zdecydowanie mniejsz ą skal ę, posiadaj ą Godawica (3-4 km na północ od centrum Kluczy) oraz Pazurek (w gminie Olkusz, mniej ni ż 10 km na północny wschód od głównych szybów kopalni Olkusz-Pomorzany). Innym parametrem, który mo że posłu żyć do oceny stopnia rozwoju turystyki jest ilo ść podmiotów gospodarczych wpisanych do rejestru REGON i prowadz ących działalno ść zwi ązaną z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, a tak że kultur ą, rozrywk ą i rekreacj ą (sekcje I oraz R wg PKD 2007). Według GUS ich liczba w latach 2010-2012, w przeliczeniu na 1000 mieszka ńców, kształtowała si ę w obu gminach na podobnym poziomie – 4.3 w gminie Klucze oraz 4.6 w gminie Łazy. W Łazach nieco wi ększy jest udział jednostek z sekcji I (noclegi i gastronomia), natomiast w Kluczach z sekcji R (pozostałe). Podsumowuj ąc: gmina Łazy jest ogólnie podobna do gminy Klucze pod wzgl ędem atrakcyjno ści oraz infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej, jednak że ze wskazaniem na rejon Kluczy (wi ęcej obszarów cennych przyrodniczo, wi ęcej obiektów noclegowych). W przypadku gminy Klucze obecno ść silniej rozwini ętego przemysłu nie koliduje istotnie z walorami turystycznymi i potencjałem tej gał ęzi gospodarki w skali całej gminy.

str. 40

Równie ż w przypadku gminy Łazy prace wydobywcze sensu stricto nie spowoduj ą bezpo średniego zagro żenia dla turystyki. Potencjalnie ucierpie ć mog ą pojedyncze obiekty, np. gospodarstwa agroturystyczne w Rokitnie Szlacheckim (2) i Łazach (1), o ile infrastruktura powierzchniowa kopalni znajdowa ć si ę b ędzie w ich bezpo średnim sąsiedztwie (chodzi głównie o oddziaływania wzrokowe i akustyczne zwi ązane z funkcjonowaniem samego zakładu oraz transportem). Lokalizacja obiektów górniczych w odległo ści kilku km nie b ędzie miała ju ż żadnego znaczenia, podobnie jak nie ma to znaczenia w przypadku gminy Klucze. Teoretycznie szerszy zasi ęg mog ą mie ć oddziaływania zwi ązane z emisjami zanieczyszcze ń do powietrza i wód oraz obni żeniem poziomu wód gruntowych (porównaj cz. II, rozdz. 4.2 i 4.3). Same szyby górnicze i zakład przeróbczy nie emituj ą praktycznie żadnych substancji szkodliwych do atmosfery. Wi ększe oddziaływania mog ą by ć zwi ązane ze składowaniem odpadów poflotacyjnych, głównie jednak w przypadku braku stosownych zabezpiecze ń i działa ń eliminuj ących lub ograniczaj ących pylenie oraz zanieczyszczenie wód, co w dzisiejszych czasach jest niemal wykluczone z uwagi na normy środowiskowe oraz sprawdzone rozwi ązania techniczne. Precyzyjnej analizy wymaga natomiast okre ślenie wpływu pompowania wód dołowych na cieki powierzchniowe i płytkie wody gruntowe (w sensie ilo ściowym oraz jako ściowym). Zmniejszenie przepływów lub zanieczyszczenie niektórych cieków (np. Centurii, Mitr ęgi) mogłoby spowodowa ć utrat ę turystycznej atrakcyjno ści terenów w ich pobli żu. Wszystko zale ży od lokalnych warunków hydro(geo)logicznych oraz zastosowanych w praktyce rozwi ąza ń technicznych i organizacyjnych. Dopiero znaj ąc konkretne dane i propozycje rozwi ąza ń w tym zakresie mo żna b ędzie oceni ć ewentualny wpływ kopalni na walory turystyczno-rekreacyjne poszczególnych cz ęś ci Gminy.

1.4. Rynek nieruchomo ści

Ró żnym projektom górniczym towarzysz ą cz ęsto obawy mieszka ńców i inwestorów o spadek warto ści nieruchomo ści na projektowanym terenie górniczym oraz w jego bli ższym lub dalszym s ąsiedztwie, zwłaszcza je śli dotyczy to terenów o potencjale rekreacyjnym. Dotyczy to zarówno wielkoobszarowego górnictwa odkrywkowego (w ęgiel brunatny), mniejszych żwirowni i kamieniołomów (surowce skalne), jak i terenów górnictwa podziemnego (w ęgiel kamienny, rudy metali). Rozumowanie w tym przypadku jest proste: okre ślone negatywne oddziaływania zwi ązane z prowadzeniem działalno ści

str. 41 górniczej spowoduj ą, że nikt nie b ędzie chciał kupowa ć nieruchomo ści w ich pobli żu. A je śli nawet, to z pewno ści ą po cenie ni ższej ni ż wynosi ich aktualna warto ść . Któ ż bowiem chciałby mieszka ć z widokiem na kopalniane szyby i hałdy, nie mówi ąc ju ż o innych spodziewanych zagro żeniach, czy cho ćby tylko niedogodno ściach. Przyzna ć nale ży, że ten wa żny i interesuj ący, ale równie ż zło żony i dra żliwy temat nie jest dobrze rozpoznany w dost ępnej literaturze krajowej. Nieco wi ęcej znale źć mo żna w literaturze światowej, trudno jednak o przypadki mo żliwe do porównania z warunkami polskimi, w szczególno ści z konkretn ą sytuacj ą gminy Łazy. W tej sytuacji, w ramach niniejszego opracowania ograniczono si ę wył ącznie do analizy zmian, jakim podlega rynek nieruchomo ści w gminie Łazy oraz w wybranych rejonach szeroko rozumianego obszaru śląsko-krakowskiego. Do analizy porównawczej wytypowano rejony, w których wpływ na przedmiot analizy wywiera ć mog ą inwestycje górnicze. Pewn ą trudno ść sprawia dost ępno ść niektórych danych na ró żnych poziomach (miejscowo ści, gminy lub powiatu) i ró żne mo żliwo ści ich interpretacji. Do analizy lokalnych rynków nieruchomo ści wykorzystano baz ę danych, stworzon ą przez rzeczoznawców maj ątkowych – sygnatariuszy umowy o wzajemnej współpracy i wymianie danych rynkowych. Opiera si ę ona na dokumentach źródłowych zgromadzonych w wydziałach geodezji i kartografii urz ędów miejskich i starostw powiatowych. Dane s ą gromadzone i analizowane od 1999 r. przy wykorzystaniu systemu „Partner”, obsługiwanego oprogramowaniem „Walor” (firmy ProNET z Katowic). W ramach umowy działa 140 rzeczoznawców maj ątkowych, obsługuj ących woj. śląskie, a tak że obszary o ścienne. Dane pochodz ą wył ącznie z aktów notarialnych dotycz ących kupna sprzeda ży na wolnym rynku; nie ma tam transakcji darowizn i innych nierynkowych aktów notarialnych. Dodatkowo przedstawiono najwa żniejsze uwarunkowania formalno-prawne, zwi ązane z analizowanym zagadnieniem.

Porównanie obszaru Zawiercie-Łazy z obszarem Olkusz-Klucze Obszar okre ślony umownie jako Olkusz-Klucze obejmuje te cz ęś ci gmin Olkusz, Bolesław i Klucze, które znalazły si ę w zasi ęgu działalno ści ZGH Bolesław, w obr ębie wi ększego terenu górniczego (TG) pod nazw ą ZGH Bolesław 39 , a dokładniej w obszarze górniczym (OG) Pomorzany III, gdzie eksploatacja prowadzona jest od roku 1974. Do

39 formalnie obejmuje on aktualne oraz zniesione OG Pomorzany, Olkusz i Bolesław str. 42 analizy wł ączono ponadto TG ZGH Bolesław II (to żsamy z OG Klucze II), dla którego procedura wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach trwała w okresie od listopada 2006 do sierpnia 2008 r., koncesja na wydobycie rud uzyskana została w lutym 2009 r. i od tego czasu trwaj ą tam podziemne prace górnicze 40 . Generalnie s ą to tereny le śne na północ od drogi krajowej DK 94, niemniej w tak rozumianym obszarze znajduje si ę cała wie ś Hutki z przysiółkami Górka i Karna (gmina Bolesław) oraz całe Pomorzany (dzielnica miasta Olkusz). Niewielka wie ś Hutki liczy ok. 270 mieszka ńców i poło żona jest w zakresie odległo ści 0.7-1.5 km od szybu D ąbrówka oraz 1.6-2.4 km od kraw ędzi składowiska odpadów poflotacyjnych (oba obiekty zlokalizowane są na południe od wsi). Dzielnica Pomorzany liczy ok. 1800 mieszka ńców. Około 1-4 km na południe znajduje si ę szyb Chrobry oraz zakład przeróbki rudy, a od położonego na zachód szybu Dąbrówka dzieli Pomorzany ok. 3-4 km; w nieco wi ększej odległo ści ku południowemu zachodowi poło żone jest składowisko odpadów poflotacyjnych 41 . Cz ęść terenu przynale żna do gminy Klucze jest niezamieszkana. Wie ś gminna Klucze liczy ok. 5 tys. mieszka ńców, granice OG/TG przebiegaj ą na południowy zachód od miejscowo ści, 600 m od najbli ższych zabudowa ń i ok. 2 km od centrum (niewykluczone, że w podobnym układzie przestrzennym pozostawałyby Łazy w stosunku do nowej kopalni). Peryferyjny szyb kopalni znajduje si ę w odległo ści ok. 1.4 km na południowy wschód od najbli ższych zabudowa ń, a składowisko odpadów poflotacyjnych ok. 5,5 km w tym samy kierunku. Warto w tym miejscu doda ć, że na północny wschód od centrum miasta Klucze, ok. 2-3 km w linii prostej, zlokalizowane s ą ponadto dwie odkrywkowe kopalnie surowców skalnych: czynny kamieniołom dolomitu oraz kop. piasku z zakładem produkcji silikatów. W północnej cz ęś ci miasta znajduj ą si ę ponadto znane zakłady papiernicze, a ok. 3 km na wschód – huta szkła w Jaroszowcu 42 .

40 z uwagi na brak lokalizacji obiektów powierzchniowych nie były konieczne zmiany w dokumentach planistycznych 41 wśród dzielnic Olkusza najbli żej obiektów ZGH poło żony jest Stary Olkusz – szyb Chrobry i zakład przeróbczy poło żone s ą bezpo średnio po drugiej stronie DK 94, a kraw ędź składowiska odpadów ok. 2 km na zachód 42 gminy Łazy i Klucze s ą do siebie pod wieloma wzgl ędami podobne (patrz cz. I, rozdz. 1). Powierzchnia, liczba mieszka ńców i g ęsto ść zaludnienia s ą zbli żone. Podobnie jest w przypadku lesisto ści, jednak że gmina Klucze ma zdecydowanie wi ększy udział obszarów ochrony przyrody. W ostatnich latach obie Gminy cechowało wysokie dodatnie saldo migracji. Przyrost naturalny w gminie Łazy jest wyra źnie ujemny, natomiast w gminie Klucze bliski zeru. Równie ż wymienione cechy, obok działalno ści górniczej, mog ą wpływa ć na warto ść nieruchomo ści.

str. 43

Zmiany cen na rynkach lokalnych Olkusz-Klucze (zagospodarowanym górniczo) oraz Zawiercie-Łazy (perspektywicznym zło żowo) nie ró żniły si ę od ogólnych zmian cen na krajowym rynku nieruchomo ści gruntowych. Ich wzrost lub spadek odzwierciedlał panuj ące na rynku nieruchomo ści ogólne trendy. Na rynku nieruchomo ści gruntowych niezabudowanych od 2001 do 2005 r. ceny utrzymywały si ę na stabilnym poziomie. Od 2005 r. obserwuje si ę wzrost cen nieruchomo ści gruntowych spowodowany przyst ąpieniem Polski z dniem 1 maja 2004 roku do Unii Europejskiej, natomiast od 2010 r. mo żemy obserwowa ć ponown ą stabilizacj ę cen gruntów. Na Fig. 6 przedstawiono zmiany średnich cen nieruchomo ści gruntowych niezabudowanych przeznaczonych pod budownictwo mieszkaniowe w promieniu 50 km od gminy Łazy (po Cz ęstochow ę na północy, Miechów na wschodzie, Zator na południu i Pyskowice na zachodzie), które obrazuj ą prawidłowo ści ponadregionalne, uwolnione od wpływu czynników lokalnych.

Figura 6. Ceny nieruchomo ści gruntowych niezabudowanych przeznaczonych pod budownictwo mieszkaniowe w promieniu 50 km od gminy Łazy. Próba obejmuje 2022 transakcje działkami o powierzchni 500-1200 m 2 w okresie od 01 stycznia 2001 do 31 grudnia 2013 r.

Poziom cen w gminach Klucze, Bolesław oraz Olkusz jest średnio ponad 2-krotnie wy ższy w stosunku do gminy Łazy (Fig. 7). Wynika to między innymi z faktu, i ż rej. olkuski cechuje si ę korzystniejszym poło żeniem (nieco ponad 40 km od Krakowa i tyle str. 44 samo od Katowic) oraz dobrze rozwini ętym przemysłem. Poziom rozwoju miast oraz wsi był zawsze istotnym czynnikiem wpływaj ącym pozytywnie na rynek nieruchomo ści, w tym na wzrost cen gruntów. Wypada zauwa żyć, że nawet ceny w gminie Bolesław (na terenie której poło żony jest nie tylko szyb D ąbrówka, ale tak że składowisko odpadów poflotacyjnych) znacznie przekraczaj ą ceny gruntów w gminie Łazy. Nie da si ę tak że zauwa żyć wpływu procedur, jakie toczyły si ę w okresie od listopada 2006 do lutego 2009 r. w zwi ązku z rozpocz ęciem wydobycia na południowych obrze żach gminy Klucze. Ceny gruntów w gminie Klucze rosły wtedy (i potem) analogicznie do trendu regionalnego i ponadregionalnego.

Figura 7. Średnie ceny gruntów przeznaczonych pod budownictwo mieszkaniowe w wybranych gminach (dane dotycz ą całego terytorium poszczególnych gmin).

Porównano równie ż wolumen transakcji pomi ędzy gmin ą Łazy a gminami rejonu olkuskiego (Fig. 8). Bior ąc pod uwag ę bezwzgl ędn ą ilo ść transakcji, a zwłaszcza odnosz ąc ją do liczby mieszka ńców danego terenu, widoczny jest zdecydowanie wi ększy ruch na rynku nieruchomo ści w gminie Łazy (przy braku ró żnicy w cenie za 1 m 2 gruntu). W analizowanym okresie średnia roczna liczba transakcji w gminie Łazy wynosiła 3.6 / tys. mieszka ńców, podczas gdy w gminach rejonu olkuskiego ten sam wska źnik kształtował si ę na poziomie ok. 1 / tys. mieszka ńców (zwykle poni żej). W obu przypadkach maksimum obrotów przypadło na lata 2007-2008, w zwi ązku z ogólnokrajowym boomem, który spowodowany był ułatwionym dost ępem do kredytów hipotecznych. W gminie Łazy

str. 45 wzgl ędna liczba transakcji wzrosła wtedy do 6 / tys. mieszka ńców, a w gminach rejonu olkuskiego do 1.4-2.6 / tys. (najbardziej w gminie Bolesław, gdzie zlokalizowane jest składowisko odpadów poflotacyjnych). Tak że ilo ść wydanych w analizowanym okresie pozwole ń na budow ę (Fig. 9) była średnio o połow ę wi ększa w powiecie zawiercia ńskim (przeci ętnie 240 rocznie) ni ż olkuskim (160 rocznie) 43 . W gminie Klucze, pomimo tocz ących si ę procedur zwi ązanych z udost ępnieniem zło ża rud cynku i ołowiu, liczba transakcji rosła zgodnie z trendem ponadregionalnym. Interesuj ący mo że by ć równie ż fakt, że w latach 2010-2012 liczba podmiotów w rejestrze REGON zarejestrowanych w sekcji L (obsługa rynku nieruchomo ści) była w gminie Łazy wyra źnie wy ższa (2.1 / tys. mieszka ńców) ni ż np. w gminie Bolesław i Klucze (odpowiednio 1.7 i 0.9 / tys.). Ten sam wskaźnik w wi ększych miastach – Zawierciu i Olkuszu – był oczywi ście wy ższy i wynosił ok. 3 / tys. (dane GUS).

Figura 8. Ilo ść transakcji (n) nieruchomo ściami gruntowymi niezabudowanymi w wybranych gminach (dane dotycz ą całego terytorium poszczególnych gmin)

43 dane na poziomie gmin nie s ą znane str. 46

350 300 250 200 n 150 100 50 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Powiat olkuski Powiat zawierciański

Figura 9. Ilo ść wydanych pozwole ń na budow ę budynków mieszkalnych jednorodzinnych w powiatach olkuskim i zawiercia ńskim w latach 2001-2012

Poszukiwanie przyczyn opisanych ró żnic wymagałoby bardziej szczegółowej analizy ilo ściowej na tle ponadregionalnym, a tak że bada ń jako ściowych. Tymczasem pozostaje jedynie przypomnie ć zdecydowanie ni ższe ceny gruntów w gminie Łazy oraz zauwa żyć, że 01 stycznia 2007 r. w gminie Łazy wszedł w życie nowy Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Miasta i gminy Łazy 44 . Nie spowodowało to istotnego wzrostu cen nieruchomo ści gruntowych, odnotowano natomiast znaczny wzrost ogólnego wolumenu transakcji w gminie Łazy (Fig. 10). Wynikało to z faktu, i ż po wej ściu w życie tego planu znaczna cz ęść gruntów została przeznaczona pod zabudow ę mieszkaniow ą. Nało żyły si ę na to wspomniane wcze śniej ułatwienia w dost ępie do kredytów hipotecznych.

120 100 MPZP Rathdowney 80 n 60 40 20 0

Figura 10. Zmiany ilo ści transakcji (n) nieruchomo ściami gruntowymi w gminie Łazy w latach 2001-2013

44 zatwierdzony Uchwał ą Nr XLII/341/06 Rady Miejskiej w Łazach z dnia 25 pa ździernika 2006 r. (Dz. Urz. Województwa Śląskiego z dnia 01 grudnia 2006 r. Nr 140 poz. 3955); do 31 grudnia 2003 r. obowi ązywał plan miejscowy z 1992 r. str. 47

Na terenie gminy Olkusz, Bolesław i Klucze zbadano transakcje gruntami w dzielnicy Olkusz Pomorzany oraz we wsi Hutki, które to jednostki znajduj ą si ę na terenie górniczym ZGH Bolesław. Porównano je z transakcjami na pozostałych terenach w/w gmin, poza stref ą potencjalnych oddziaływa ń górniczych. Z przeprowadzonej analizy wynika, i ż fakt lokalizacji na terenie górniczym nie ma wpływu na ceny nieruchomo ści gruntowych (Fig. 11). W poszczególnych latach ceny mog ą by ć wy ższe lub ni ższe w zakresie od kilku do ponad 20 zł/m 2 i w obu obszarach podlegaj ą zbli żonym trendom, przypominaj ącym trend ponadregionalny (porównaj Fig. 6). Na terenie górniczym zamieszkuje niewielka liczba osób (nieco ponad 2 tys.). W omawianym okresie w Hutkach odnotowano tylko 3 transakcje (2005, 2006 i 2010 r.), a w Pomorzanach było ich 3-5 rocznie (jedynie w 2005 r. było ich 8). W zwi ązku z powy ższym, jakiekolwiek porównania ilo ści transakcji mi ędzy terenem górniczym a niegórniczym s ą mało wiarygodne.

procedury dla złoża Klucze

Figura 11. Średnie ceny gruntów na terenie górniczym (Pomorzany, Hutki) oraz na pozostałym terenie gmin Olkusz, Klucze i Bolesław.

Dotychczasowy wpływ prac geologicznych na rynek nieruchomo ści we wschodniej cz ęś ci gminy Łazy Dla uzupełnienia przeanalizowano, czy informacje o nowych pracach rozpoznawczych i wydarzenia zwi ązane z działalno ści ą spółki Rathdowney od czasu uzyskania przez ni ą koncesji na prace geologiczne (połowa 2010 r.) odbiły si ę w jakikolwiek sposób na lokalnym rynku nieruchomo ści. W tym celu wzi ęto pod uwag ę

str. 48 transakcje z terenu Rokitna Szlacheckiego 45 , Mitr ęgi oraz Hutek-Kanek z Centuri ą (ł ącznie ok. 1240 stałych mieszka ńców), gdzie przedmiotem transakcji s ą m.in. działki nabywane przez mieszka ńców miast aglomeracji górno śląskiej do celów mieszkalnych lub rekreacyjnych. Jak na razie, nie da si ę tu zauważyć żadnych wyra źnych zwi ązków (Fig. 12). Ceny gruntu s ą do ść stabilne (na poziomie ok. 45 zł/m 2). Co prawda po rozpocz ęciu odwiertów odnotowano krótkotrwały spadek cen i liczby transakcji, ale nie nale ży wyci ąga ć z tego zbyt daleko id ących wniosków, podobnie jak z równie krótkotrwałego wzrostu cen i liczby transakcji w momencie nasilenia si ę zorganizowanych protestów na terenie Rokitna. Nie pozwala na to przede wszystkim zbyt mała ilo ść transakcji w analizowanych półroczach oraz brak dokładniejszych informacji o poszczególnych transakcjach. Mo żna jeszcze tylko doda ć, że w latach 2010-2013, pomimo zaistniałej sytuacji, wydawano co roku 15-19 pozwole ń na budow ę lub rozbudow ę w samym tylko Rokitnie Szlacheckim.

koncesja rozpozn. dla Rth . info w mediach, protesty

nasilenie odwierty

Figura 12. Lokalny rynek nieruchomo ści (Rokito Szlacheckie, Mitr ęga, Hutki-Kanki z Centuri ą) na tle wydarze ń zwi ązanych z pracami geologicznymi

Zmiany na rynku nieruchomo ści w zwi ązku z udost ępnieniem zło ża węgla kamiennego Bzie-Dębina Jako obiekt do analizy porównawczej wybrano obszar zło ża Bzie-Dębina 2 Zachód, poło żony na terenie miasta Jastrz ębie-Zdrój. Zło że przylega do obszaru górniczego KWK

45 w rejonie tej miejscowo ści realizowano wiercenia str. 49

Zofiówka (Jastrz ębska Spółka W ęglowa S.A.), sk ąd udost ępniane jest aktualnie wyrobiskami chodnikowymi. Oprócz tego, w „dziewiczym” dot ąd terenie, dr ąż ony jest nowy szyb, tak wi ęc w praktyce mamy tu do czynienia z now ą, odr ębn ą cz ęś ci ą kopalni ą (tzw. ruchem). Jest to teren poło żony równie ż na terenie województwa śląskiego, cho ć na jego przeciwległym kra ńcu i w nieco odmiennym kr ęgu kulturowym. Teren ma charakter wiejski (sołectwa wchodz ące w skład Jastrz ębia). Kopalnia, podobnie jak w przypadku rej. zawiercia ńskiego, b ędzie miała charakter podziemny. Wydobycie ma rozpocz ąć si ę w 2017 r. Z uwagi na odmienn ą budow ę geologiczn ą zło ża stosowany b ędzie inny system eksploatacji ni ż na zło żach rud Zn-Pb ( ścianowy z zawałem stropu na znacznie wi ększych gł ęboko ściach), tote ż wpływy na powierzchni ę terenu b ędą z pewno ści ą znacz ące (rozległe niecki osiada ń z mo żliwymi zalewiskami). W zwi ązku z powy ższym równie ż i w tym rejonie odnotowano zorganizowane protesty mieszka ńców, pomimo że rejon Jastrz ębia cechuj ą przecie ż do ść długie tradycje górnicze. Pomimo pewnych ró żnic zwi ązanych z lokalnymi uwarunkowaniami przypadek Bzia-Dębiny wydaje si ę najbli ższy przypadkowi kopalni w rejonie Zawiercie-Łazy, zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. Ponadto dane na temat nieruchomo ści z tego terenu dost ępne s ą w ramach systemu „Partner”. W celu sprawdzenia czy wydana 01 grudnia 2008 r. koncesja na eksploatacj ę miała wpływ na ceny gruntów na przedmiotowym obszarze przeanalizowano transakcje nieruchomo ściami gruntowymi niezabudowanymi przeznaczonymi pod zabudow ę mieszkaniow ą pocz ąwszy od roku 2005. W tym wła śnie roku rozpocz ęły si ę tak że formalno ści zwi ązane z udost ępnieniem zło ża. Teren miasta Jastrz ębie-Zdrój podzielono na dwa obszary. Pierwszy to nowy obszar i teren górniczy, obejmuj ący obr ęby (wsie i przysiółki) Bzie Dolne, Bzie Zamieckie, Ruptawa oraz Cisówka (cz ęść sołectw Bzie i Ruptawa, licz ących ł ącznie 7.5 tys. mieszka ńców). Drugi to pozostała cz ęść Jastrz ębia, tak że obejmuj ąca obszary i tereny górnicze, tyle że inne i wcze śniej ustanowione (w praktyce niemal całe Jastrz ębie obj ęte jest terenami górniczymi, cho ć oczywi ście nie wsz ędzie eksploatacja jest prowadzona). Średnie ceny 1 m 2 gruntów w poszczególnych latach zestawiono na Fig. 13. Średnie ceny gruntów na OG/TG Bzie-Dębina 2 Zachód s ą o około 5 zł ni ższe od średnich cen na pozostałym obszarze Jastrz ębia. Ró żnica ta nie wynika bezpo średnio z lokalizacji nowej kopalni, ale z faktu, i ż pozostałe tereny obejmuj ą w wi ększo ści ścisłe centrum miasta, gdzie ceny gruntów s ą wy ższe w porównaniu z dzielnicami po średnimi i peryferyjnymi, takich jak Bzie, Ruptawa czy Cisówka. W roku 2009 r. mo żna zauwa żyć minimalny spadek cen w obszarze Bzie-Dębina, przy jednoczesnym wzro ście cen na pozostałym

str. 50 terenie, w zwi ązku z czym ró żnica pomi ędzy średni ą cen ą w nowym OG/TG a cen ą na pozostałym obszarze wzrosła do 11 zł. Jedn ą z przyczyn takiej sytuacji mogła by ć informacja o wydaniu pod koniec 2008 r. koncesji dla JSW S.A. na wydobycie w nowym obszarze. Nale ży jednak zauwa żyć, i ż w kolejnych latach ceny wzrastały zgodnie z trendem ogólnokrajowym i obecnie wynosz ą ok. 50 zł/m 2, a ró żnica średnich cen w stosunku do pozostałej cz ęś ci Jastrz ębia wróciła do poziomu z lat 2005-2008. S ą to ceny wy ższe o kilkana ście złotych ni ż średnia cena za 1 m 2 gruntu w gminie Łazy, od kilku do ponad 20 zł/m 2 ni ższe ni ż w rej. olkuskim oraz średnio o 30 zł ni ższe ni ż w promieniu 50 km od Łaz (porównaj Fig. 6). Przyczyny opisanych różnic regionalnych wymagałyby dokładniejszej analizy. Wzrost liczby transakcji (a tak że wyra źny wzrost cen) obserwowany w 2008 r. spowodowany był głównie ogólnokrajowym boomem na rynku nieruchomo ści (Fig. 14). Od tego czasu liczba umów kupna-sprzeda ży jest stabilna i utrzymuje si ę na poziomie ok. 30 transakcji (kilka transakcji / tys. mieszka ńców, czyli podobnie jak we wschodniej cz ęś ci gminy Łazy). Trudno powiedzie ć, czy i jak zmieni si ę sytuacja na rynku nieruchomo ści pod rozpocz ęciu wydobycia ścianowego w 2017 r. i w latach pó źniejszych.

koncesja eksploat. dla JSW

Figura 13. Średnie ceny niezabudowanych działek gruntowych na wydzielonych obszarach Jastrz ębia- Zdroju

str. 51

n 70 60 50 40 30 20 koncesja eksploat. 10 dla JSW 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Figura 14. Ilo ść transakcji (n) nieruchomo ściami gruntowymi na terenie górniczym Bzie-Dębina 2 Zachód

Wybrane zagadnienia formalno-prawne Kwestie finansowe zwi ązane z potencjalnym wpływem działalno ści górniczej na nieruchomo ści rozpatrywa ć mo żna w świetle zapisów Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (art. 36-37). S ą one uwzgl ędniane w Prognozie skutków finansowych uchwalenia planu miejscowego, która jest dokumentem towarzysz ącym projektowi planu (art. 17 pkt 5). Je żeli w zwi ązku z uchwaleniem planu miejscowego dla terenu kopalni korzystanie z nieruchomo ści lub jej cz ęś ci w dotychczasowy sposób lub zgodny z dotychczasowym przeznaczeniem stałoby si ę niemo żliwe b ądź istotnie ograniczone, wła ściciel albo użytkownik wieczysty nieruchomo ści mo że za żą da ć od gminy (1) odszkodowania za poniesion ą rzeczywist ą szkod ę albo (2) wykupienia nieruchomo ści lub jej cz ęś ci. Realizacja tych roszcze ń mo że nast ąpi ć równie ż w drodze zaoferowania przez gmin ę wła ścicielowi albo u żytkownikowi wieczystemu nieruchomo ści zamiennej. Je żeli w zwi ązku z uchwaleniem planu miejscowego warto ść nieruchomo ści uległaby obni żeniu, a wła ściciel albo u żytkownik wieczysty zbywa t ę nieruchomo ść i nie skorzystał z w/w prawa do odszkodowania lub wykupu, mo że za żą da ć od gminy odszkodowania równego obni żeniu warto ści nieruchomo ści. Je śli natomiast warto ść nieruchomo ści wzro śnie, a wła ściciel lub u żytkownik wieczysty zbywa t ę nieruchomo ść , gmina pobiera jednorazow ą opłat ę ustalon ą w planie miejscowym (nie wy ższ ą ni ż 30% wzrostu warto ści nieruchomo ści). Wysoko ść odszkodowania z tytułu obni żenia warto ści nieruchomo ści oraz wysoko ść opłaty z tytułu wzrostu warto ści nieruchomo ści ustala si ę na dzie ń jej sprzeda ży. Obni żenie oraz wzrost warto ści nieruchomo ści stanowi ą ró żnicę mi ędzy warto ści ą

str. 52 nieruchomo ści okre ślon ą przy uwzgl ędnieniu nowego przeznaczenia terenu a jej warto ści ą przed zmian ą planu. Roszczenia, mo żna zgłasza ć w terminie 5 lat od dnia, w którym plan miejscowy stał si ę obowi ązuj ący. Rudy cynku i ołowiu obj ęte s ą własno ści ą górnicz ą Skarbu Pa ństwa, w zwi ązku z czym ewentualne budowa kopalni traktowana byłaby jako inwestycja celu publicznego. W takim przypadku koszty sporz ądzenia projektu planu miejscowego obci ąż aj ą inwestora, a nie gmin ę. Umowa pomi ędzy gmin ą a inwestorem, dotycz ąca sfinansowania projektu planu, obejmuje na ogół klauzul ę zobowi ązuj ącą inwestora tak że do pokrycia wy żej opisanych roszcze ń, mog ących powsta ć w zwi ązku z realizacj ą ustale ń planu. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego uchwalony dla dzielnicy Olkusz Pomorzany (2004) 46 okre śla granice strefy wpływów eksploatacji górniczej (dokonanej i projektowanej) na powierzchni ę terenu – są to tereny o przydatno ści do zabudowy kategorii 0, I, II i III. Wzniesienie lub przebudowa w granicach terenu górniczego trwałych budowli i urz ądze ń mo że nast ąpi ć po wcze śniejszym uzgodnieniu decyzji administracyjnych z dyrektorem Okr ęgowego Urz ędu Górniczego. Problem te ż mo że dotyczy ć niewielkich fragmentów Rokitna Szlacheckiego i Kazimierówki, o ile ostatecznie potwierdzone b ędą pod nimi zasoby rudy, a w projekcie zagospodarowania zło ża nie zostanie dla nich ustanowiony filar ochronny (zasoby nieprzemysłowe lub straty pozaeksploatacyjne). Najmniej przydatna do zabudowy jest cz ęść terenu w granicach planu miejscowego dla Pomorzan obj ęta przypuszczalnym zasi ęgiem starego kopalnictwa rud Zn-Pb. Lokalizacja obiektów budowlanych w rejonie jego oddziaływania (a tak że ich modernizacja, przebudowa i rozbudowa) mo że nast ąpi ć pod warunkiem przeprowadzenia bada ń in żynierskich podło ża lub zabezpieczenia obiektów na mo żliwo ść wyst ąpienia deformacji terenu. Problem tego typu nie dotyczy obszaru Zawiercie-Łazy. Ustalono tak że zasady zaopatrzenia Pomorzan w wod ę pitn ą. Źródłem zaopatrzenia przedmiotowego terenu w wod ę jest uj ęcie wód kopalnianych, pochodz ących z odwodnienia wyrobisk górniczych rud cynkowo-ołowiowych. Wody te po uzdatnieniu w Stacji Uzdatniania Wody tłoczone s ą poprzez system przepompowni i zbiorników do istniej ącej sieci wodoci ągowej. Jest to obecnie jedyne źródło zaopatrzenia w wod ę dla terenu obj ętego planem.

46 Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Olkusz-Pomorzany (Uchwała nr XXIX/315/2004 Rady Miejskiej w Olkuszu z dnia 08 wrze śnia 2004 r.) str. 53

Kwestie zwi ązane z odpowiedzialno ści ą za szkody górnicze reguluje Prawo geologicznego i górniczego (Dział VIII, art. 144-152). Zgodnie z jego zapisami wła ściciel nieruchomo ści lub innych praw maj ątkowych mo że żą da ć od przedsi ębiorcy naprawienia szkody wyrz ądzonej ruchem zakładu górniczego zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego. Przywrócenie stanu poprzedniego mo że nast ąpi ć przez dostarczenie gruntów, obiektów budowlanych, urz ądze ń, lokali, wody lub innych dóbr, które zostały utracone. Poszkodowany, za zgod ą podmiotu odpowiedzialnego za szkod ę, mo że samodzielnie usun ąć szkod ę w zamian za zapłat ę odpowiedniej kwoty pieni ęż nej. Dochodzenie roszcze ń nast ępuje w drodze post ępowania ugodowego, a w ostateczno ści na drodze s ądowej. W przypadku powstania szkody w postaci zaniku wody lub utraty jej przydatno ści, przedsi ębiorca górniczy jest obowi ązany bezpłatnie dostarcza ć poszkodowanemu niezb ędn ą ilo ść wody do czasu naprawienia szkody. Przepisy o naprawianiu szkód okre ślonych niniejszym działem stosuje si ę odpowiednio równie ż do zapobiegania tym szkodom. Jak pokazuje praktyka, na terenie górniczym ZGH Bolesław mo żliwe s ą niewielkie uszkodzenia starych budynków wywołane drganiami w trakcie robót strzałowych, nie odnotowano natomiast (przynajmniej w ostatnich latach) żadnych uszkodze ń wywołanych osiadaniami powierzchni terenu.

Wnioski ko ńcowe Zmienno ść ilo ści transakcji i wydawanych pozwole ń na budow ę oraz lokalne i ponadregionalne trendy cenowe na przestrzeni analizowanego okresu (2000-2013) wykazuj ą ogólne podobie ństwo. Świadczy to, i ż dominuj ący wpływ na zmienno ść lokalnych rynków nieruchomo ści posiada sytuacja na rynku ogólnokrajowym, zale żna m.in. od dost ępno ści kredytów hipotecznych. Ewentualny wpływ procedur zwi ązanych z uzyskiwaniem koncesji na wydobycie kopalin nie powoduje istotnych odchyle ń od głównych trendów, co potwierdza przykład gminy Klucze oraz obszaru Bzie-Dębina. Jak si ę wydaje, nie mo żna wykluczy ć chwilowego spadku warto ści nieruchomo ści w efekcie krótkotrwałej „paniki” w śród sprzedaj ących pod wpływem emocji, stereotypów i spekulacyjnego działania kupuj ących. Sytuacja szybko wróci jednak do normy i nie odbije si ę na lokalnym rynku w dłu ższym okresie czasu. Teoretycznie, istniej ące przepisy w wystarczaj ącym stopniu zabezpieczaj ą wła ścicieli nieruchomo ści przed ewentualnymi stratami finansowymi. Trudno oczywi ście przewidzie ć, jak powy ższe uregulowania b ędą funkcjonowa ć w praktyce.

str. 54

2. Korzy ści dla Gminy

2.1. Dochody bud żetowe

Przedsi ębiorstwo górnicze działaj ące na terenie danej gminy, uiszcza na rzecz jej bud żetu kilka opłat według aktualnie obowi ązuj ących stawek, których wielko ść ulega co roku zmianie. S ą to: podatek od nieruchomo ści gruntowych zajmowanych pod działalno ść gospodarcz ą, podatki od budynków i budowli kopalnianych, cz ęść opłaty eksploatacyjnej oraz cz ęść opłat za korzystanie ze środowiska. Pozostałe opłaty i podatki z tytułu działalno ści przedsi ębiorstwa górniczego, w tym wynagrodzenie za ustanowienia użytkowania górniczego oraz podatek dochodowy (CIT), nie stanowi ą bezpo średnio dochodu gmin. S ą one dochodem bud żetu Pa ństwa (tak że w przypadku, gdy kopalnia stanowi oddział lub przedstawicielstwo firmy zagranicznej, cho ć w praktyce mo że funkcjonowa ć to ró żnie). W dalszej analizie nie brano pod uwag ę wzrostu obowi ązuj ących aktualnie stawek, tak aby cały oszacowany dochód Gminy z tytułu podatków i opłat mo żna było odnie ść do obecnej warto ści (poziomu cen) towarów i usług, czy te ż aktualnej siły nabywczej obliczonych kwot. Podatek od nieruchomo ści (gruntowych i budowlanych) nale żny b ędzie tej gminie, na terenie której znajdowa ć si ę b ędzie infrastruktura powierzchniowa zwi ązana z działalno ści ą kopalni, a mo żliwo ści w tym zakresie s ą ró żne. Podkre śli ć nale ży, że na terenie gminy Łazy nie musz ą znajdowa ć si ę żadne powierzchniowe obiekty górnicze, pomimo że wydobycie b ędzie prowadzone pod jej terenem. W pozostałych przypadkach na jej terenie mog ą by ć zlokalizowane: - wył ącznie 1-2 szyby peryferyjne, - kopalnia z zakładem wst ępnej przeróbki (grawitacyjna separacja dolomitu) i terminalem do wysyłki rudy, - pełny kompleks wydobywczo-przeróbczy ze składowiskiem odpadów poflotacyjnych (stawem osadowym), - wył ącznie kompleks wydobywczo-przeróbczy bez stawu osadowego lub - wył ącznie staw osadowy. Gabaryty ka żdego z w/w elementów hipotetycznego zakładu oszacowano odr ębnie, per analogia do analogicznych obiektów ZGH Bolesław i dawnych ZG Trzebionka. Inaczej post ąpiono jedynie w przypadku stawu osadowego, który z uwagi na mniejsz ą

str. 55 ilo ść rudy (a co za tym idzie równie ż i odpadów) nie osi ągnie rozmiarów analogicznych obiektów z rejonu Bolesławia i Trzebionki. Teoretycznie istnieje mo żliwo ść lokalizacji całego zakładu wzbogacania grawitacyjnego w wyrobiskach podziemnych Potencjalnie równie ż cz ęść odpadów poflotacyjnych mo że by ć lokowana z powrotem pod ziemi ą jako podsadzka 47 lub te ż wykorzystywana do innych celów 48 . Żadne z tych rozwi ąza ń nie jest aktualnie stosowane przez ZGH Bolesław, opisanych mo żliwo ści nie uwzgl ędniono tak że w niniejszych obliczeniach, nale ży jednak pami ęta ć, że jest to teoretycznie wykonalne i wpłyn ęłoby na zmniejszenie zajmowanych powierzchni oraz zwi ązanych z tym opłat. Żadnych obliczonych kwot tych nie nale ży traktowa ć ści śle – wyznaczaj ą one jedynie najbardziej prawdopodobny zakres mo żliwych do pozyskania przez Gmin ę podatków i opłat z tytułu działalno ści hipotetycznej kopalni.

Podatek gruntowy Od ka żdego metra kwadratowego powierzchni terenu zaj ętego pod infrastruktur ę kopalnian ą płacony byłby podatek od nieruchomo ści w wysoko ści takiej samej, jak od ka żdej innej działalno ści gospodarczej. Aktualna stawka tego podatku dla gminy Łazy 49 wynosi 0.82 zł/m 2, co w przeliczeniu daje 8 200 zł/ha. W zale żno ści od lokalizacji obiektów byłby on płacony najprawdopodobniej w miejsce dotychczasowego podatku le śnego lub rolnego, którego stawki w 2014 r. wynosz ą odpowiednio 346.40 zł/ha lub 173.20 zł/ha przeliczeniowy gruntu rolnego oraz 37.63 zł/ha lasu 50 . Tereny b ędące własno ści ą gmin nie podlegaj ą opodatkowaniu. Tak wi ęc od ka żdego ha zaj ętego pod obiekty powierzchniowe kopalni Gmina otrzymywa ć b ędzie 7 850-8 200 zł/rok (dla uproszczenia przyj ęto średni ą 8 025 zł/ha). Podatek taki pobierany b ędzie przez cały okres prowadzenia działalno ści, a wi ęc przez około 15-22 lat (patrz podrozdział Opłata eksploatacyjna).

47 cho ć parametry odpadów poflotacyjnych jako materiału podsadzkowego (granulacja, wytrzymało ść , ści śliwo ść , wodoprzepuszczalno ść ) s ą dosy ć słabe, mog ą one jednak wchodzi ć w skład mieszanek podsadzkowych, co było okresowo praktykowane tak że w krajowych kopalniach 48 nawozy, m ączki mineralne itp. 49 Uchwała nr XXXII/248/13 Rady Miejskiej w Łazach z dnia 3 grudnia 2013 r. w sprawie okre ślenia wysoko ści stawek podatku od nieruchomo ści oraz zwolnie ń od podatku od nieruchomo ści. Górne granice stawek kwotowych na kolejne lata ogłaszane s ą w obwieszczeniach Ministra Finansów w sprawie górnych stawek kwotowych podatków i opłat lokalnych (i publikowane w „Monitorze Polskim”) 50 1 ha przeliczeniowy to w rzeczywisto ści 0.05-1.95 ha w zale żno ści od rodzaju i klasy u żytku oraz okr ęgu podatkowego str. 56

Do obliczenia ilo ści odpadów, a co za tym idzie tak że gabarytów składowiska przyj ęto nast ępuj ące zało żenia, bazuj ące na danych i do świadczeniach ZGH Bolesław oraz ZG Trzebionka: - śr. 34% wydobytej rudy stanowi dolomit płukany, oddzielany na wst ępnym etapie przeróbki (wzbogacanie grawitacyjne) i sprzedawany jako kruszywo mineralne; - ok. 7% wydobycia rudy stanowi ą koncentraty sfalerytowe, galenowe i sfalerytowo- galenowe, oddzielane w procesie flotacji i b ędące surowcem dla hut; - reszt ę tj. 59% wydobytej rudy stanowi ą minerały płonne, kierowane na składowisko odpadów poflotacyjnych (staw osadowy). Przy zasobach całego zło ża 13.9-25.8 mln t (por. szacunki z podrozdziału Opłata eksploatacyjna) i braku innej formy zagospodarowania masy płonnej, w stawie osadowym będzie musiało by ć zgromadzone 8.2-15.2 mln t odpadów. G ęsto ść obj ęto ściowa odpadu w stanie suchym nie przekracza 1.7 t/m 3, tak wi ęc ł ączna kubatura składowiska wyniesie 4.8- 8.9 mln m 3. Powierzchnia zaj ęta pod składowisko oraz jego wysoko ść s ą ze sob ą wzajemnie powi ązane – im mniejsza powierzchnia tym składowisko wy ższe (i odwrotnie). Zaprojektowanie optymalnego kształtu składowiska zale ży m.in. od lokalnych uwarunkowa ń geologicznych i przestrzennych, w tym rze źby terenu – osadnik lokalizuje si ę zwykle w naturalnym obni żeniu powierzchni (dla uproszczenia oblicze ń zało żono jednak, że teren jest płaski). W pierwszym wariancie przyj ęto, że powierzchnia składowiska wynosi 100 ha (jest to wielko ść nieco mniejsza ni ż analogicznego obiektu ZGH Bolesław 51 ). Kontrolnie okre ślono wysoko ść składowiska, która w zale żno ści od rzeczywistej ilo ści odpadów wynosiłaby „tylko” 4-10 m 52 . Taki obiekt zaj ąłby relatywnie du ży obszar, nie stanowiłoby jednak dominanty krajobrazowej (zwłaszcza je śli wykorzystano by jakie ś znacz ące obni żenie terenu). W wariancie drugim oszacowano powierzchni ę składowiska zakładaj ąc, że jego wysoko ść wynosi 30 m (wielko ść nieco mniejsza ni ż obiektu ZG Trzebionka). Taki obiekt w zale żno ści od ostatecznej ilo ści odpadów zaj ąłby powierzchni ę 25-45 ha. Wyra źniej zaznaczałby si ę w krajobrazie, za to zajmowana przez niego powierzchnia byłaby stosunkowo niewielka, w zwi ązku z czym wariant ten wydaje si ę bardziej prawdopodobny.

51 składowisko ZGH Bolesław jest bardziej rozległe, ale ni ższe ni ż składowisko ZG Trzebionka 52 do celów obliczeniowych przyj ęto, że optymalne nachylenie skarp składowiska wynosi 1 : 2.5 (uwzgl ędniaj ąc szeroko ść niezb ędnych „półek” technologicznych daje to średni k ąt nachylenia około 15°) str. 57

Oba warianty s ą technologicznie wykonalne i mo żna zało żyć, ze rzeczywiste gabaryty składowiska b ędą si ę mie ści ć w powy ższym zakresie. W obu wariantach, ale głównie w pierwszym z nich, docelowa powierzchnia zostanie osi ągni ęta dopiero po pewnym czasie, który mo że by ć ró żny zale żnie od strategii namywania osadu i nadbudowy obwałowa ń stawu. Powierzchni ę od której byłby odprowadzany podatek, nale ży powi ększy ć dodatkowo o około 10% z uwagi na lokalizacj ę obiektów towarzysz ących (system drena żowy, przepompownia, zaplecze techniczne, obiekty socjalne). Symulacje dla poszczególnych obiektów (w zaokr ągleniu) zestawiono w Tab. 5. Łączna kwota z tytułu podatków gruntowych zaj ętych pod działalno ść gospodarcz ą za cały okres eksploatacji (ok. 20 lat) wyniosłaby kilka mln zł (czyli średnio kilkaset tys. zł rocznie) oraz kolejne kilka (kilkana ście?) mln zł w przypadku lokalizacji składowiska odpadów poflotacyjnych na terenie Gminy.

Tabela 5. Wysoko ść podatku gruntowego dla poszczególnych obiektów hipotetycznego zakładu. łączny podatek powierzchnia średnio / rok dla 20 lat (ha) (tys. PLN) (mln PLN) pojedynczy szyb peryferyjny 1 0.160 8 kopalnia 53 10-25 54 1.6-4.0 80-200 kopalnia i zakład przeróbki 55 25-60 56 4.0-9.6 200-480 składowisko rozleglejsze, ni ższe 110 57 kilkana ście do 880 58 odpadów wy ższe, mniej rozległe 27.5-50 59 do 4.4-8 220-400 12

Podatki od budynków i budowli Obiekty powierzchniowe kopalni w sensie Prawa budowlanego podzieli ć nale ży na budynki i budowle (art. 3). Budynkami b ędą biurowce, hale i inne obiekty posiadaj ące ściany, fundamenty i dach. Do budowli zaliczy ć nale ży z kolei wolnostoj ące instalacje przemysłowe lub urz ądzenia techniczne (wie że szybowe, ta śmoci ągi, zbiorniki itp.). Podatek

53 z zakładem wst ępnej przeróbki grawitacyjnej oraz terminalem do wysyłki rudy 54 per analogia do ZGH Bolesław - szyb D ąbrówka (7 ha + wst ępna przeróbka) i ZG Trzebionka (25 ha) 55 z zakładem przeróbki grawitacyjnej, flotacj ą i innymi obiektami 56 per analogia do ZG Trzebionka (25 ha) i ZGH Bolesław - Chrobry i inne szyb oraz zakład przeróbki (60 ha) 57 docelowo 100 ha powierzchni + obiekty towarzysz ące (bez ruroci ągu); wysoko ść zale żna od ilo ści odpadów 58 po osi ągni ęciu maksymalnej powierzchni 59 docelowo 30 m wysoko ści; powierzchnia zale żna od ilo ści odpadów + obiekty towarzysz ące (bez ruroci ągu) str. 58 od budynków zwi ązanych z prowadzeniem działalno ści gospodarczej naliczany jest od m 2 ich powierzchni u żytkowej, natomiast w przypadku budowli jako 2% ich warto ści 60 . Na obecnym etapie warto ść tych podatków jest trudna do oszacowania. Nie znając projektu zakładu górniczego trudno jest oszacowa ć, jaki b ędzie udział powierzchni pod budynkami. Załó żmy, że obiekty nowej kopalni zakwalifikowane jako budynki zajm ą (wzorem innych zakładów górniczych 61 ) nie wi ęcej ni ż 10% terenu zakładu tj. w zale żno ści od wariantu 10-25 tys. m 2 (kopalnia ze wzbogacaniem grawitacyjnym) lub 25- 60 tys. m 2 (pełny kompleks wydobywczo-przeróbczy). Je śli tak b ędzie, to podatek nale żny z tytułu budynków zwi ązanych z prowadzeniem działalno ści gospodarczej wynosiłby (przy aktualnej stawce w gminie Łazy 20.07 zł) od 200 tys. do 1.2 mln zł/rok, a co za tym idzie 4-24 mln zł za cały okres funkcjonowania zakładu (przy zało żeniu, że b ędzie to 20 lat) . Jeszcze trudniej oszacowa ć warto ść budowli. Nakłady na now ą kopalni ę Rathdowney szacuje na 200-300 mln $ 62 tj. 600-900 mln zł (inwestycje na etapie przedprodukcyjnym, w tym budowa zakładu wzbogacania rudy). Oczywi ście tylko cz ęść tej kwoty stanowi ć b ędą koszty budowli (instalacji i urz ądze ń). Warto ść budowli stanowi ąca podstaw ę opodatkowania na innych krajowych kopalniach o podobnym wydobyciu jest ró żna i wynosi zwykle kilkadziesi ąt mln zł 61 . Pami ęta ć jednak nale ży, że nie s ą to kopalnie nowe. Wi ększo ść budowli jest zapewne w znacznej mierze zamortyzowana, cho ć oczywi ście cz ęść instalacji i urz ądze ń mo że by ć nowa lub zmodernizowana. Równie ż koszty budowy nowej kopalni podziemnej za granic ą szacowane s ą ró żnie, zwykle na poziome kilkuset mln zł (w przeliczeniu), z czego koszty obiektów powierzchniowych mog ą stanowi ć ok. 40 % (reszta to koszty cz ęś ci podziemnej). Do dalszych szacunków przyj ęto nieco arbitralnie i do ść ostro żnie graniczne kwoty 30 oraz 200-300 mln zł z pomini ęciem amortyzacji instalacji i urz ądze ń. Daje to średni dochód podatku za budowle w zakresie od 600 tys. do 4-6 mln zł/rok i od 12 do 80-120 mln zł za cały okres działalno ści zakładu (20 lat). Wg ustawy o odpadach budowl ą s ą tak że składowiska odpadów (art. 3 pkt 25). Niew ątpliwie stawy osadowe podlegaj ą wszystkim technicznym rygorom dla budowli

60 ustalonej na dzie ń 1 stycznia roku podatkowego, stanowi ącej podstaw ę obliczania amortyzacji w danym roku, niepomniejszonej o odpisy amortyzacyjne, a w przypadku budowli całkowicie zamortyzowanych – ich warto ści z dnia 1 stycznia roku, w którym dokonano ostatniego odpisu amortyzacyjnego; dalsze szczegółowe zasady w tym zakresie okre śla Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (Dz.U. z 1991 Nr 9, poz. 31) 61 dane pozyskane bezpo średnio z innych przedsi ębiorstw lub urz ędów miejskich 62 Dziennik Gazeta Prawna (M. Duszczyk, 04-11-2013) str. 59 hydrotechnicznych, mo żna jednak dyskutowa ć czy jest to równie ż budowla z punktu widzenia przepisów podatkowych, zwłaszcza że odpady wydobywcze traktowane s ą w szczególny sposób. W praktyce, według informacji uzyskanych z gminy Bolesław, staw osadowy ZGH nie jest traktowany jako budowla i odprowadzany jest od niego wył ącznie podatek gruntowy. Najprawdopodobniej tak samo było w przypadku analogicznego obiektu ZG Trzebionka (informacja nie potwierdzona danymi archiwalnymi). Zaznaczy ć nale ży, że kwestia ta wymagałaby dodatkowego wyja śnienia, tymczasem ewentualne opłaty z tego tytułu nie zostały wzi ęte pod uwag ę w niniejszych oszacowaniach. Nale ży równie ż mie ć na uwadze kwesti ę, która od lat jest przedmiotem sporu pomi ędzy samorz ądami a przedsi ębiorstwami górniczymi – chodzi o odpowied ź na pytanie, czy wyrobiska podziemne, a w szczególno ści obiekty i urz ądzenia znajduj ące si ę w podziemnych wyrobiskach tak że s ą budowl ą w rozumieniu Prawa budowlanego oraz Ustawy o podatkach i opłatach lokalnych , i czy w zwi ązku z tym mog ą by ć obj ęte rozpatrywanym podatkiem od nieruchomo ści . Na dzie ń dzisiejszy orzecznictwo w tej sprawie nie jest korzystne dla samorz ądów 63 . Tym niemniej w 2014 r. do sejmowej Komisji Samorz ądu Terytorialnego i Polityki Regionalnej trafił opracowany przez grup ę posłów projekt ustawy o zmianie Ustawy o samorz ądzie gminnym oraz o zmianie niektórych innych ustaw, obejmuj ący zapisy o opodatkowaniu wyrobisk podziemnych – obecnie znajduje si ę on w trakcie konsultacji.

Opłata eksploatacyjna Opłata eksploatacyjna jest rodzajem daniny publicznej płaconej za prawo do wydobywania zasobów mineralnych. Jest ona odprowadzana co pół roku i dzielona pomi ędzy bud żet gminy (60%) oraz Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska (40%). Z punktu widzenia gminy stanowi ona rekompensat ę za zwi ększone obci ąż enie środowiska naturalnego oraz infrastruktury publicznej spowodowane funkcjonowaniem na danym terenie podmiotów wydobywaj ących kopaliny. Stawka opłaty eksploatacyjnej podlega corocznej zmianie (stosownie do średniorocznego wska źnika cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem, planowanego w ustawie bud żetowej na dany rok kalendarzowy) i podawana jest z wyprzedzeniem w drodze obwieszczenia Ministra Środowiska w Dzienniku Urz ędowym RP „Monitor Polski”. W 2014 r. stawka z 1 ton ę rudy cynkowo-ołowiowej wydobytej w okresie

63 Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 wrze śnia 2011 r. P33/09, a tak że wyrok WSA w Gliwicach 16 lutego 2012 r. (I SA/Gl 882/11) str. 60 rozliczeniowym wynosi 1,20 zł 64 . Ł ączna wielko ść mo żliwych do wyeksploatowania zasobów kopaliny przemno żona przez 60% aktualnej stawki daje ł ączn ą wielko ść opłaty eksploatacyjnej, przysługuj ącej Gminie za cały okres prowadzenia wydobycia w odniesieniu do obecnej siły nabywczej tej kwoty. Według informacji podawanych przez firm ę Rathdowney w obr ębie złó ż Zawiercie I-II (Z-R Wschodni Korytarz Mineralizacji) zalega około 21.2 mln t rudy cynkowo- ołowiowej o charakterze siarczkowym. Według klasyfikacji anglosaskiej s ą to tzw. Inferred resources , b ędące odpowiednikiem zasobów bilansowych udokumentowanych w kategorii rozpoznania C2 według klasyfikacji polskiej (Nie ć 2009). Zasoby zbli żonego obszaru obliczone przez Pa ństwowy Instytut Geologiczny w ramach weryfikacji zasobów w 2008 r. 65 wynosz ą ł ącznie około 19.9 mln t rudy siarczkowej, z czego 14.4 udokumentowano w kat. C2 (dokładno ść ± 40%), a pozostałe 5.5 mln t w kategorii C1 (dokładno ść ± 30%). Tak wi ęc rzeczywista wielko ść zasobów mo że waha ć si ę w do ść szerokim przedziale od 13.9 do 25.8 mln t 66 . W zakresie tym, na poziomie zbli żonym do podstawowej warto ści podawanej przez PIG, mieszcz ą si ę równie ż zasoby oszacowane przez Rathdowney, z tym że wyst ępuj ą one w nieco mniejszym obszarze (bez zachodniej cz ęś ci zło ża Zawiercie II). Zasoby tlenkowych rud cynku w rejonie Zawiercia nie przekraczaj ą 1.6 mln t (Mikulski i inni 2013) - nie brano ich pod uwag ę w dalszych obliczeniach z uwagi na niewielki udział, brak aktualnego wykorzystania (w rejonie olkuskim) oraz nakierowanie najnowszych prac dokumentacyjnych na rudy siarczkowe. Nale ży jednak pami ęta ć, że równie ż zasoby rud tlenkowych mog ą w przyszło ści wpłyn ąć na ł ączn ą wielko ść produkcji, a wi ęc i wielko ść stosownych opłat. Wi ększo ść ciał rudnych znajduje si ę na terenie miasta Zawiercie. Na terenie nale żą cym do gminy Łazy zalega całe zło że Zawiercie II oraz południowa cz ęść zło ża Zawiercie I, obejmuj ąca w przybli żeniu ok. 15% jego zasobów 67 . Kolej przybli żenie polega na tym, że na obecnym etapie rozpoznania geologicznego trudno oszacowa ć jaka cz ęść tych zasobów b ędzie mogła by ć realnie wyeksploatowana. Ilo ść tzw. zasobów przemysłowych zostanie oszacowana na etapie sporz ądzania Projektu Zagospodarowania

64 Obwieszczenie M Ś z dnia 07 sierpnia 2013 r. w sprawie stawek opłat na rok 2014 z zakresu przepisów Prawa geologicznego i górniczego (M.P. z 2013, poz. 721). 65 Bazy PIG: Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce, MIDAS, Infogeoskarb 66 w obliczeniach uwzgl ędniono lepszy stopie ń rozpoznania obszaru Zawiercie I 67 oszacowano to na podstawie udziału powierzchni ciał rudnych, co jest sporym uproszczeniem i wymaga zało żenia, że grubo ść i zawarto ść metali jest mniej wi ęcej stała. Bior ąc pod uwag ę stratoidalno-gniazdow ą form ę zło ża, relatywnie niski stopie ń rozpoznania (ró żnice w lokalizacji poszczególnych ciał rudnych pomi ędzy danymi Rathdowney a PIG), a tak że ogólny charakter niniejszego opracowania, przybliżenie takie na obecnym etapie wydaje si ę wystarczaj ące str. 61

Zło ża i zale żeć b ędzie od konkretnych uwarunkowa ń geologiczno-górniczych, ekonomicznych oraz przestrzenno-środowiskowych. Cz ęstokro ć s ą one mniejsze ni ż zasoby bilansowe (60-100%), a i tak w efekcie ko ńcowym nie wszystko udaje si ę wyeksploatowa ć. Wspomnie ć w tym miejscu nale ży o pracy projektowej zrealizowanej w 1991 r. przez BPPMN Bipromet z Katowic, w której zasoby przemysłowe zło ża Zawiercie I oszacowano na 16.6 mln t rudy (Gansdorfer, Płoskonka 1996). Z drugiej strony, co wynika ze specyficznej zmienno ści złó ż MVT , równie cz ęsto nowe ciała rudne ujawniaj ą si ę dopiero w trakcie rozpoznania wyrobiskami podziemnymi, co skutkuje znacznymi przyrostami zasobów. Dobitnie pokazuje to praktyka geologiczno-górnicza z obszaru Olkusz-Pomorzany, gdzie w 2012 r. zasoby przyrosły niemal o 0.6 mln t rudy, a rok wcze śniej o ponad 1.3 mln t. Bior ąc to pod uwag ę, do oblicze ń zdecydowano si ę przyj ąć minimalne i maksymalne wielko ści zasobów oszacowane w kategorii C2+C1, wyznaczaj ąc w ten sposób mo żliwy zakres wielko ści zasobów wydobywalnych. Podsumowuj ąc, zasoby zalegaj ące pod terenem gminy Łazy oszacowa ć mo żna na co najmniej 3.8 mln t, maksymalnie 7.1 mln t, a najprawdopodobniej około 5.5 mln t. Dla danych firmy Rathdowney, stosuj ąc podobn ą metodyk ę68 , otrzymano w obr ębie gminy Łazy zasoby rzędu 6.5 mln t, tak wi ęc i one mieszcz ą si ę w opisanym przedziale. Daje to kwot ę w przedziale 2.7 do 5.2 mln zł (60% opłaty eksploatacyjnej) za cały okres eksploatacji ł ącznie, niezale żnie od jego długo ści i według aktualnie obowi ązuj ących stawek. Roczna wysoko ść opłaty eksploatacyjnej zale żna byłaby od wielko ści rocznego wydobycia oraz czasokresu działalno ści górniczej. Projekt ZGH Bolesław z 2007 r. (Wieczorek, 2008) zakładał wydobycie na poziomie 1.6 mln t/rok 69 , co przy oszacowanych zasobach pozwoliłoby na prowadzenie działalno ści przez okres około 15-22 lata, zakładaj ąc 4-letni okres dochodzenia do pełnych mocy produkcyjnych oraz 4-letni okres wygaszania eksploatacji. Firma Rathdowney nie okre śliła mo żliwej wielko ści produkcji, oceniaj ąc jednak okres działalno ści kopalni podobnie (ponad 20 lat). Przyjmuj ąc powy ższe zało żenia mo żna oszacowa ć, że roczna wielko ść opłaty eksploatacyjnej po osi ągni ęciu pełnych mocy wydobywczych wynosiłaby ponad 1.9 mln zł, z czego 60% przysługiwałoby gminom.

68 nieco ponad 30% powierzchni/zasobów ciała rudnych w całym Wschodnim Korytarzu Mineralizacji (Zawiercie I-II ł ącznie) 69 dla porównania: wydobycie kopalni Olkusz-Pomorzany w ci ągu ostatnich lat kształtuje si ę na poziomie 2.3-2.5 mln t/rok str. 62

Zgodnie z przepisami Prawa geologicznego i górniczego, gminie Łazy przysługiwa ć b ędzie kwota proporcjonalna do wydobycia spod jej terenu w okresie rozliczeniowym. Nie wiadomo, jak eksploatacja przebiega ć b ędzie w czasie i przestrzeni. Przypuszcza ć nale ży, że wydobycie spod gminy Łazy nie b ędzie prowadzone przez cały okres działalno ści kopalni. Prawdopodobne jest tak że, że przez pewien czas wi ększo ść lub cało ść wydobycia koncentrowa ć si ę b ędzie wył ącznie na jej terenie . Przyjmuj ąc oszacowane zasoby Gminy w wysoko ści 3.8-7.1 mln t rudy oraz średnie roczne wydobycie z jej terenu na poziomie około 0.8 mln t (reszta pochodziłaby z terenu Zawiercia) , z tytułu opłaty eksploatacyjnej do gminnego bud żetu przez okres 4-9 lat wpływałoby średnio ok. 1 mln zł/rok. Roczne wpływy mog ą by ć wy ższe (przez krótszy okres) b ądź ni ższe (ale w ci ągu dłu ższego okresu czasu). Podkre śli ć nale ży, że byłaby to dla Gminy jedyna korzy ść stricte finansowa w przypadku, gdyby na jej terenie prowadzono wył ącznie wydobycie, natomiast szyby, przeróbka i składowisko odpadów znajdowały si ę poza jej terenem.

Opłaty za składowanie odpadów Zgodnie z zapisami Prawa ochrony środowiska przedsi ębiorcy ponosz ą opłaty z tytułu wprowadzania gazów lub pyłów do powietrza, wprowadzania ścieków do wód lub do ziemi, poboru wód oraz składowania odpadów (Art. 273). Cz ęść tych opłat przysługuje bud żetom gmin (Art. 277 ust. 4). Główn ą form ą korzystania ze środowiska byłoby bez w ątpienia składowanie odpadów poflotacyjnych. W porównaniu z odpadami poflotacyjnymi, udział innych odpadów z grupy 01 (powstaj ących przy poszukiwaniu, wydobywaniu, fizycznej i chemicznej przeróbce rud oraz innych kopalin) 70 uzna ć mo żna za marginalny, to samo dotyczy udziału ewentualnych opłat za ich składowanie. Stawki opłat za poszczególne typy odpadów regulowane s ą na identycznych zasadach, jak stawki opłat eksploatacyjnych (por. wy ż.). Odpady produkowane przez ZGH Bolesław s ą traktowane od 1994 r. jako neutralne środowiskowo (Sroczy ński 1997). Aktualna wysoko ść opłaty za składowanie odpadów z flotacyjnego wzbogacania rud metali nie żelaznych nie zawieraj ących substancji niebezpiecznych wynosi 11.09 zł/t 71 . Zgodnie z Prawem ochrony środowiska (art. 402 ust.

70 Rozporz ądzenie M Ś z dnia 27 wrze śnia 2001 r. w sprawie katalogu odpadów (Dz. U. z 2001 r. Nr 112, poz. 1206). 71 Obwieszczenie M Ś z dnia 13.08.2013 r. w sprawie wysoko ści stawek opłat za korzystanie ze środowiska na rok 2014 (M. P. z 2013 r., poz. 729); stawki opłat za inne rodzaje odpadów z grupy 01 oscyluj ą w zakresie str. 63

6) wpływy z tytułu tej opłaty stanowi ą w 50% dochód bud żetu gminy, na terenie której znajduje si ę składowisko. Po osi ągni ęciu mocy produkcyjnych 1.6 mln t/rok, na staw osadowy trafia ć b ędzie co roku około 0.95 mln t odpadu (por. wy ż.). Dawałoby to kwot ę około 5.2 mln zł/rok, która przekracza 10-krotno ść średniej krajowej dochodów z tego tytułu przypadaj ącej na jednego mieszka ńca i wynosz ącej 18,37 zł (warto ść obowi ązuj ąca w I półroczu 2014 r.) 72 . W tej sytuacji (zgodnie z art. 404 Prawa ochrony środowiska) nadwy żka przekazywana jest do Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W Gminie pozostawałaby kwota prawie 3 mln (18.37 zł x liczba mieszka ńców x 10). Dla całego okresu eksploatacji (15-22 lata) byłoby to zatem ł ącznie 30.5-51.2 mln zł (8.2-15.2 mln t odpadu x 11.09 zł/t x 50%, z uwzgl ędnieniem mniejszego wydobycia w fazie pocz ątkowej i ko ńcowej oraz nadwy żki przekazywanej do WFO ŚiGW) . Nale ży równie ż pami ęta ć o mo żliwo ści lokowania przynajmniej cz ęś ci odpadów poflotacyjnych z powrotem w wyrobiskach podziemnych jako podsadzki, co zmniejszyłoby wielko ść opłat zwi ązanych z ich składowaniem na powierzchni. Na dzie ń dzisiejszy ZGH Bolesław nie ponosz ą jednak opłat za składowanie odpadów poflotacyjnych – po wej ściu w życie Ustawy o odpadach wydobywczych (2008) odpady z przeróbki zostały zakwalifikowane do wydobywczych oboj ętnych lub innych ni ż niebezpieczne, składowanych w obiekcie unieszkodliwiania odpadów (staw osadowy jest takim obiektem) 73 . Jako takie nie podlegaj ą przepisom Prawa ochrony środowiska, odnosz ącym si ę do środków finansowo-prawnych (Tytuł V) . Przyzna ć nale ży, i ż przepisy w tym zakresie s ą do ść zawiłe, tote ż w powy ższej sprawie ostatecznie musiał wypowiedzie ć si ę s ąd. Zdaniem autorów aktualna sytuacja finansowo-prawna składowiska w gminie Bolesław nie przes ądza o zastosowaniu podobnego rozwi ązania w przypadku ewentualnej lokalizacji stawu osadowego w gminie Łazy, zwłaszcza gdyby gromadzonych tam odpadów nie uznano za oboj ętne (mało prawdopodobne z uwagi na zaawansowane obecnie technologie wzbogacania). Z tego powodu przedstawiono szacunki wariantowe – z uwzgl ędnieniem oraz bez uwzgl ędnienia opłaty za składowanie odpadów. W niniejszej analizie pomini ęto ewentualne opłaty z tytułu emisji zanieczyszcze ń do powietrza i wód. Z uwagi na ró żne mo żliwo ści rozwi ąza ń technologicznych (a zwłaszcza rozwini ęte sposoby oczyszczania gazów i ścieków) nie jest na obecnym etapie wiadomo,

12.56-62.47 zł/t; w przypadku odpadów poflotacyjnych zawieraj ących substancje niebezpieczne stawka wynosi 57.43 zł/t 72 Obwieszczenie M Ś z dnia 18 czerwca 2013 r. w sprawie średniej krajowej dochodów gmin i powiatów w 2012 r. przypadaj ących na jednego mieszka ńca (M. P. z 2013 r., poz. 545) 73 patrz Art. 3 ust. 1 pkt 5-7, Art. 26 ust. 3, Art. 58 ust. 4 str. 64 czy takie emisje w ogóle wyst ąpi ą, ani tym bardziej jaka byłaby ich wielko ść . Generalnie, w przeciwie ństwie do hut, działalno ść kopalni i zakładu przeróbczego sama w sobie nie jest źródłem zorganizowanej emisji zanieczyszcze ń do powietrza. Pomijaj ąc kotłownie węglowe lub gazowe, funkcjonowanie zakładów tego typu nie obejmuje termicznego przetwarzania surowców, mog ącego by ć źródłem gazów i pyłów. Mo żna równie ż przyj ąć , że woda odprowadzana z kopalni do cieków powierzchniowych b ędzie czysta lub oczyszczona, a woda z substancjami chemicznymi wykorzystywana w procesie przeróbki (grawitacyjnej i flotacyjnej) pracowa ć b ędzie w obiegu zamkni ętym (tak jak w ZG Trzebionka).

Inne dochody, opłaty i podatki Lokalizacja obiektów kopalni wi ąż e si ę z jednorazowym zakupem lub dzier żaw ą zajmowanych terenów. Dochód z tego tytułu przysługuje wła ścicielowi gruntów i jest przedmiotem negocjacji pomi ędzy nim a inwestorem. Obiekty kopalni mog ą by ć zlokalizowane na gruntach prywatnych, samorz ądowych (gminnych) lub pa ństwowych (w zarz ądzie Lasów Pa ństwowych lub Agencji Nieruchomo ści Rolnych). Zgodnie z ustaw ą o ochronie gruntów rolnych i le śnych (Art. 12 ust. 1) przedsi ębiorca, który uzyska zezwolenie na wyłączenie gruntów rolnych z produkcji, jest obowi ązany ui ści ć nale żno ść i stosowne opłaty roczne, a w odniesieniu do gruntów le śnych – tak że jednorazowe odszkodowanie z tytułu dokonania przedwczesnego wyr ębu drzewostanu. Stosowne kwoty zale żą silnie od klasy bonitacyjnej gruntów rolnych, wieku drzewostanu oraz innych czynników, tak wi ęc s ą trudne do oszacowania w oderwaniu od konkretnej lokalizacji obiektów kopalni. Opłaty z tytułu odrolnienia stanowi ą dochód bud żetu województwa, niemniej powinny by ć w pierwszej kolejno ści przeznaczane na ochron ę, rekultywacj ę, popraw ę jako ści gruntów rolnych oraz wypłaty odszkodowa ń na obszarze tej gminy, w której te dochody powstały. Opłaty z tytułu wylesienia wnoszone s ą z kolei na konto wła ściwej Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwowych i przeznaczane s ą na tzw. fundusz le śny. Dla pełnej jasno ści wspomnie ć nale ży o Ustawie z dnia 2 marca 2012 r. o podatku od wydobycia niektórych kopalin (Dz. U. z 2012 r. poz. 362) – dotyczy ona wydobycia niektórych kopalin miedzi i srebra, przy czym chodzi w niej wył ącznie o srebro zawarte w koncentratach miedziowych. Podatek ten stanowi poza tym w cało ści dochód bud żetu pa ństwa.

str. 65

Nale ży równie ż pami ęta ć, że zgodnie z Ustaw ą o dochodach jednostek samorz ądu terytorialnego (2003) znaczna cz ęść podatków PIT (39.34%) oraz CIT (6.71%), płaconych przez osoby zamieszkałe i firmy zarejestrowane na terenie danej gminy wraca do jej bud żetu w postaci subwencji pa ństwowej. Kwot tych nie brano pod uwag ę w niniejszym oszacowaniu, tym niemniej (bior ąc pod uwagę osoby oraz firmy zwi ązane z now ą kopalni ą – patrz rozdz. 2.2) mog ą by ć one niebagatelne.

Podsumowanie i wnioski Dochody gminy Łazy z tytułu eksploatacji zło ża rud cynku i ołowiu Zawiercie I-II mog ą by ć ró żne i zale żą silnie od tego, które obiekty zakładu znajd ą si ę ostatecznie na jej terenie (Tab. 6, Fig. 15). W przypadku, kiedy pod jej terenem byłoby prowadzone jedynie wydobycie, a infrastruktura powierzchniowa znajdowałaby si ę gdzie indziej (np. Zawiercie lub Olkusz), dochody byłyby niewielkie (jedynie opłata eksploatacyjna). Podobnie byłoby w przypadku lokalizacji w Gminie wył ącznie stawu osadowego 74 , od którego nie byłaby odprowadzana opłata środowiskowa za składowanie odpadów (wył ącznie podatek gruntowy). W przypadku lokalizacji kopalni z zakładem wst ępnej przeróbki grawitacyjnej (tak jak zakładał projekt ZGH Bolesław z 2007 r.) i transportu rudy do Olkusza roczne podatki i opłaty wynosiłyby prawdopodobnie od 1 do 5 mln zł. W przypadku lokalizacji pełnego kompleksu wydobywczo-przeróbczego (z flotacj ą) dochody gminy mogłyby by ć podobne lub zdecydowanie wy ższe, na poziomie 5-9 mln zł / rok, co wynika w pierwszej kolejno ść z wi ększej warto ści budowli, a tak że powierzchni zajmowanych pod działalno ść gospodarcz ą75 . Do opisanych wpływów dojd ą jeszcze podatki od nieruchomo ści odprowadzane przez nowopowstałe firmy współpracuj ące z kopalni ą, które równie ż posiada ć b ędą swoje obiekty w pobli żu kopalni lub gdzie indziej na terenie Gminy. Struktur ę dochodów Gminy z podziałem na poszczególne źródła opłat i podatków na przykładzie pełnego kompleksu ze składowiskiem odpadów pokazuje Fig. 16.

74 do oblicze ń przyj ęto wariant o docelowej wysoko ści 30 m i ograniczonej powierzchni 75 dla porównania JSW S.A. z tytułu podatków od nieruchomo ści w 2013 r. odprowadziła do gmin 41 mln zł (http://www.nettg.pl), a wi ęc średnio 6.8 mln zł od jednej kopalni (ruchu); ka żda z tych kopal ń wydobywa 1.5-2.5 mln t kopaliny / rok str. 66

Tabela 6. Teoretyczna struktura i wielko ść dochodów gminy Łazy z tytułu lokalizacji kopalni rud cynku i ołowiu na jej terenie dla całego okresu eksploatacji ł ącznie (około 20 lat). Warto ści minimalne i maksymalne w zale żno ści od zajmowanej powierzchni i zasobów rudy

pełny kompleks 1 2 kopalnia i zakład 4 wydobycie kopalnia 3 staw osadowy wydobywczo- mln PLN przeróbki 5 przeróbczy min. maks. min. maks. min. maks. min. maks. min. maks. grunty ------1.6 4 4 9.6 4.4 8 8.4 17.6 podatki budynki ------4 10 10 24 ------10 24 budowle ------12 80 80 120 ------80 120 opłata 2.7 5.2 2.7 5.2 2.7 5.2 ------2.7 5.2 eksploatacyjna SUMA 2.7 5.2 20.3 99.2 96.7 158.8 4.4 8 101.1 166.8 średnio / rok 0.1 0.3 1.0 5.0 4.8 7.9 0.2 0.4 5.1 8.3 per capita / rok 8 zł 16 zł 63 zł 308 zł 300 zł 493 zł 14 zł 25 zł 314 zł 517 zł

1 bez żadnych obiektów powierzchniowych na terenie Gminy 2 z zakładem wst ępnej przeróbki grawitacyjnej oraz terminalem do wysyłki rudy 3 z zakładem przeróbki grawitacyjnej, flotacj ą i innymi obiektami 4 wariant o wysoko ści do 30 m, o powierzchni 27.5-50 ha (z obiektami towarzysz ącymi, zale żnie od ilo ści odpadów) 5 razem ze stawem osadowym (składowiskiem odpadów poflotacyjnych)

str. 67

Figura 15. Porównanie ł ącznych dochodów gminy Łazy za okres 20 lat w zale żno ści od wariantu lokalizacji obiektów kopalni (minimalne i maksymalne warto ści oszacowa ń)

3% 4% osadnik 5%

13% grunty inne

budynki

budowle 75% opłata eksploat.

Figura 16. Struktura źródeł dochodów gminy Łazy z tytułu obecno ści na jej terenie pełnego kompleksu wydobywczo-przeróbczego ze składowiskiem odpadów poflotacyjnych (przy zało żeniu średnich warto ści z przedziałów min.-maks. okre ślonych w Tab. 6)

str. 68

Niezmiernie istotnym czynnikiem wpływaj ącym na dochód Gminy byłaby opłata środowiskowa za składowanie odpadów, która od 2008 r. z uwagi na zmiany przepisów nie jest odprowadzana za oboj ętne odpady wydobywcze składowane na stawach osadowych. W zale żno ści od ilo ści wydobytej i poddanej wzbogaceniu rudy byłaby to ł ącznie suma 30- 50 mln zł (do 3 mln zł rocznie po osi ągni ęciu pełnych mocy produkcyjnych). Rozpatruj ąc potencjalne zmiany dochodów bud żetowych Gminy nale ży zwróci ć uwag ę, że roczne dochody bud żetu gminy Łazy z tytułu działalno ści górniczej mog ą waha ć si ę w zakresie od kilku do ponad 40% średnich dochodów własnych za lata 2009- 2012. Aktualny dochód na głow ę mieszka ńca gminy Łazy jest ni ższy w stosunku do średniej krajowej i wojewódzkiej, cho ć wy ższy ni ż np. w s ąsiedniej gminie Ogrodzieniec czy woj. małopolskim 76 (Tab. 7). Po wybudowaniu kopalni na terenie Gminy średni dochód na głow ę mieszka ńca mógłby wzrosn ąć nawet o 300-500 zł czyli o 22-37%, przekraczaj ąc średni ą krajow ą i wojewódzk ą. Udział dochodów własnych wzro śnie z obecnych 44 do ok. 50%. Dochody te nie przekrocz ą jednak wzgl ędnego poziomu dochodów gminy Bolesław, na terenie której zlokalizowany jest staw osadowy o znacznej powierzchni (ok. 100 ha), wydobycia rudy jest wi ększe, a liczby mieszka ńców 2-krotnie mniejsza.

Tabela 7. Porównanie dochodów wybranych gmin per capita (bez miast na prawach powiatu). Źródło: GUS Dochody gmin per capita w 2012 r. Gmina całkowite własne (zł) zł % średnia dla Polski 3 022 1 407 47 woj. śląskie 2 878 1 597 55 woj. małopolskie 2 964 1 185 40 rej. zawiercia ński Zawiercie 2 583 1 524 59 Łazy 2 999 1 332 44 Łazy z kopalni ą77 3 300 – 3 500 1 630- 1 830 49-52 Ogrodzieniec 2 455 1 222 50 rej. olkuski Olkusz 2 447 1 487 61 Bolesław 3 235 2 286 71 Klucze 2 582 1 369 53

76 w przypadku całego kraju i województw nie brano pod uwag ę miast na prawach powiatu, które na ogół podwy ższaj ą średni ą 77 sama kopalnia lub kompleks wydobywczo-przeróbczy ze stawem osadowym (bez opłaty za składowanie odpadów); maks. warto ści z Tab. 6 dla danego typu obiektu str. 69

Na koniec mo żna zasugerowa ć, że istotnym czynnikiem kreuj ącym wymiar opisanych obci ąż eń mo że by ć wola i oczekiwania samorz ądów – w pewnym zakresie obci ąż enia te mog ą by ć kształtowane na zasadzie porozumienia mi ędzy samorz ądem i przedsi ębiorc ą.

2.2. Lokalny rynek pracy i ogólna koniunktura gospodarcza

Rathdowney nie okre śla na razie ile osób liczyłaby załoga kopalni w rejonie Zawiercia, jedynie dla przykładu podaj ąc zatrudnienie w podobnej kop. Tara (miejscowo ść Navan, Irlandia), wynosz ące ok. 700 osób przy wydobyciu rz ędu 2.5 mln t/rok. Zgodne ze wst ępnym projektem ZGH Bolesław z 2007 r. (Wieczorek 2008) kopalnia w rejonie Zawiercia miałaby zatrudnia ć około 430 osób (według niektórych doniesie ń prasowych nawet do 600) przy rocznym wydobyciu rz ędu 1.6 mln t. W ramach niniejszego opracowania zweryfikowano mo żliw ą liczebno ść załogi w oparciu o porównanie dost ępnych danych na temat wielko ści zatrudnienia i wielko ści produkcji z innych kopal ń. Wybieraj ąc obiekty przyj ęto nast ępuj ące zało żenia: - lokalizacja w Europie (z pomini ęciem Rosji i krajów bałka ńskich), - wydobycie rud z przemysłowymi koncentracjami cynki i/lub ołowiu, - podziemny charakter eksploatacji, - istnienie zakładu przeróbki rud - maksymalna aktualno ść danych. Dane liczbowe zaczerpni ęto z witryn internetowych producentów, a tak że niezale żnych portali górniczych (np. Infomine ). W przypadku kopal ń krajowych wykorzystano dane publikowane na stronie Wy ższego Urz ędu Górniczego oraz inne źródła. Pami ęta ć nale ży, że wielko ść wydobycia i zatrudnienia kształtuj ą si ę dynamicznie. Dane nale ży traktowa ć jako przybliżone, gdy ż mog ą one dotyczy ć ró żnych lat, zwykle nie jest te ż do ko ńca jasne jaka forma zatrudnienia została uwzgl ędniona. Mo żemy przyj ąć , nawet je śli nie było to wyra źnie wskazane, że podane liczby obejmuj ą ł ącznie: - pracowników kopalni i zakładu przeróbki

str. 70

- pracowników stałych (ang. employees ) i kontraktowych (ang. contractors ) w kopalniach „zachodnioeuropejskich” oraz pracowników etatowych i zatrudnionych na dniówki w kopalniach polskich 78 Ogółem udało si ę skompletowa ć dane z najwi ększych kopal ń w krajach b ędących głównymi europejskimi producentami rud Zn-Pb (Tab. 8); w dwóch przypadkach s ą to kopalnie, która zaprzestały wydobycia kilka lat temu. Liczba zatrudnionych ro śnie proporcjonalna do wielko ści wydobycia. Nie uwzgl ędniaj ąc kopal ń polskich mo żna j ą z grubsza szacowa ć zgodnie z trendem liniowym według wzoru: liczba pracowników = 266 x wydobycie rudy w mln t – 5, a dopasowanie rzeczywistych warto ści do tego trendu jest bardzo dobre (± 2.5%) (Fig. 17a)79 . Zakładaj ąc roczne wydobycie nowej kopalni na poziomie 1.6 mln t oznaczałoby to liczb ę zatrudnionych na poziomie 420 ± 10 osób, co jest niemal identyczne z liczb ą okre ślon ą wcze śniej przez ZGH Bolesław. W przypadku wydobycia na poziomie 1 mln t/rok zatrudnienie kształtowałoby si ę na poziomie 265-280 osób, a w przypadku produkcji rz ędu 2 mln t/rok wynosiłoby 525-550 pracowników stałych i kontraktowych.

Tabela 8. Wydobycie i zatrudnienie w głównych europejskich kopalniach rud cynku i ołowiu (wg ró żnych źródeł ) Wydobycie Pa ństwo Firma Kopalnia Zatrudnienie (os.) (mln t/rok) Irlandia Vedanta Lisheen 1.5 370 Irlandia Boliden Tara 2.5 720 Szwecja Boliden Garpenberg 1.5 370 Szwecja Boliden Boliden 1.8 480 Szwecja Lundin Zinkgruvan 1.4 320 Irlandia Lundin Galmoy (zlikwid.) 0.7 225 Portugalia Lundin Neves Corvo 3.5 910 Polska Trzebionka Trzebionka (zlikwid.) 2.3 1000 Polska Bolesław Olkusz-Pomorzany 2.5 1200

78 Najprawdopodobniej oba podziały nie s ą to żsame. W ZG Trzebionka (Szuwarzy ński 2000) stosunek zatrudnionych na dniówki do pracowników etatowych wynosił 4 : 1. W przypadku kopal ń zagranicznych stosunek contarctors do employees kształtuje si ę w zakresie od 1 : 8 na irlandzkiej kop. Galmoy, poprzez 1 : 4 w australijskim zagł ębiu Mount Isa, nawet do 1 : 2 w innej australijskiej kop. Cannington. Dodatkowo, według danych WUG ( Stan bezpiecze ństwa i higieny pracy w górnictwie...), w latach 2005-2011 na 3 do 8 osób zatrudnionych w zakładach górniczych na stałe przypadała 1 osoba zatrudniona przez firm ę zewn ętrzn ą wykonuj ącą ró żnego rodzaju prace i specjalistyczne usługi zwi ązane z ruchem kopal ń rud Zn-Pb. W ka żdym roku takich firm było zwykle kilkana ście do 20, a znaczna ich cz ęść zatrudniona była zapewne do prac likwidacyjnych w ZG Trzebionka. W niniejszych symulacjach te dodatkowe miejsca pracy potraktowano jako po średnie (por. dalej). Tak czy inaczej nale ży zauwa żyć, że tzw. outsourcing jest we współczesnym górnictwie powszechnie stosowany (zarówno w kraju, jak i na świecie) 79 Je śli chodzi o podziemne kopalnie Zn-Pb lub polimetaliczne spoza Europy (uwzgl ędniaj ąc tylko zakłady kanadyjskie, ameryka ńskie i australijskie) to analogiczna zale żno ść ro śnie bardziej wykładniczo, a rozrzut rzeczywistych warto ści jest zdecydowanie wi ększy (± 45%); tym niemniej dla wydobycia rz ędu 1-2 mln t / rok otrzymano zbli żone warto ści tj. 300-500 pracowników str. 71

1000 liczba prac. 800 y = 266.01x - 5.215 600 R² = 0.9742 400 200 mln t/rok 0 a 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0

1200 liczba prac. 1000 800 y = 277.59x 1.1215 600 R² = 0.8068 400 200 mln t/rok 0 b 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0

Figura 17. Wielko ść wydobycia a liczba zatrudnionych w europejskich kopalniach rud Zn-Pb (A - bez Polski, B – z uwzgl ędnieniem Polski)

Liczba pracowników przypadaj ąca na 1 mln t rocznego wydobycia rudy w Polsce (ponad 400) jest wi ększa ni ż w przypadku pozostałych krajów (230-320). Uwzgl ędniaj ąc dotychczasow ą specyfik ę kopal ń polskich liczba pracowników nowej kopalni w rejonie Zawiercia oszacowana zbli żon ą metod ą (trend bardziej pot ęgowy) byłaby nieco wi ększa – około 470 z bł ędem 20% (Fig. 17b). Jednak że, bior ąc pod uwag ę nowocze śniejsze rozwi ązania techniczne i organizacyjne, wielko ść zatrudnienia w nowej kopalni byłaby zapewne zbli żona bardziej do warto ści oszacowanej na podstawie kopal ń „zachodnioeuropejskich”. Niew ątpliwie na liczb ę zatrudnionych wpływ b ędzie miała lokalizacji zakładu przeróbki flotacyjnej oraz składowiska odpadów poflotacyjnych. Bazuj ąc na danych z ZGH Bolesław oraz ZG Trzebionka (aktualnych i starszych), udział pracowników kompletnego zakładu przeróbki oszacowa ć mo żna na 12-16% ogółu zatrudnionych. Je śli w/w obiekty b ędą zlokalizowane w rejonie olkuskim, a praca zakładu ograniczy si ę jedynie do wydobywania kopaliny oraz jej wst ępnej przeróbki, wpłynie to na nieco mniejsz ą liczb ę pracowników potrzebnych do funkcjonowania takiego zakładu.

str. 72

Nale ży równie ż przyj ąć , że tak jak ka żda inna inwestycja, równie ż i górnictwo generuje dodatkowe miejsca pracy w sposób po średni. Chodzi przede wszystkim o firmy i osoby, które świadcz ą usługi dla kopalni, wykonuj ąc swoj ą prac ę poza jej terenem – mog ą to by ć przykładowo zakłady produkuj ące urz ądzenia górnicze lub ich podzespoły, dostawcy materiałów i towarów niezb ędnych do funkcjonowania zakładu (m.in. drewno, konstrukcje stalowe, materiały budowlane, paliwa i opał, ubrania robocze, środki czysto ści, materiały biurowe itp.) 80 , firmy transportowe, informatyczne oraz szereg innych, świadcz ących usługi materialne i niematerialne. Niektóre z nich świadcz ą usługi wył ącznie dla kopalni, dla innych górnictwo mo że by ć tylko jednym z kontrahentów. W jednych przypadkach firmy zakładane s ą na potrzeby współpracy, w innych nast ępuje poszerzenie zakresu działalno ści firm wcze śniej istniej ących. Rozszerzenie działalno ści mo że wi ąza ć si ę z zatrudnieniem kolejnych pracowników lub tylko ze zwi ększeniem obrotów bez tworzenia nowych miejsc pracy. W bli ższym i dalszym otoczeniu kopalni ożywi ć si ę mo że tak że handel i ró żne usługi, dopełniaj ąc obraz rozwoju lokalnej koniunktury gospodarczej . W rzeczywisto ści mamy wi ęc do czynienia ze skomplikowanym systemem (ła ńcuchem) powi ąza ń i zale żno ści, tote ż liczba miejsc pracy generowana po średnio przez jedno nowe stanowisko pracy na kopalni jest trudna do oszacowania. Ró żne źródła krajowe i zagraniczne (niezale żne oraz zwi ązane z sektorem górniczym) podaj ą ró żne liczby w zakresie od 0.8 81 do 6.25 (Kasztelewicz 2012) dodatkowych miejscach pracy przypadaj ących na jedno stanowisko w przemy śle wydobywczym. Wielko ści te s ą zró żnicowane w zale żno ści od regionu i/lub gał ęzi górnictwa. W niektórych pojedynczych przypadkach tzw. efekt mno żnikowy (ang. multiplier effect ) mo że dochodzi ć nawet do 14 (kop. rud złota Yanacocha w Peru) 82 . Dane te s ą cz ęsto nieporównywalne, gdy ż bior ą pod uwag ę ró żne kryteria, ró żne okresy, ro żne lokalizacje i ró żne rodzaje górnictwa. W Polsce brak jest niestety dobrze udokumentowanych bada ń na ten temat. Kolejn ą trudn ą do oszacowania wielko ści ą jest udział zatrudnienia lokalnego, zarówno bezpo średniego, jak i po średniego. Trzon załogi stanowi ć mog ą do świadczeni pracownicy kop. Olkusz-Pomorzany, która zako ńczy wydobycie rud w ci ągu najbli ższych lat (kiedy, to zale ży m.in. od udost ępnienia złó ż w obszarach Laski i Klucze). Mniej prawdopodobne jest, że b ędą to równie ż górnicy z bardziej odległych kopal ń w ęgla

80 w nast ępnej kolejno ści b ędą to oczywi ście firmy produkuj ące wymienione materiały i towary 81 Economic Impact Analysis, PricewaterhouseCoopers & Mining Association of British Columbia, 2011 82 Large Mines and Local Communities: Forging Partnerships, Building Sustainability , World Bank & International Finance Corporation, 2002 str. 73 kamiennego, gdzie zatrudnienie jest wzgl ędnie stabilne, a specyfika robót górniczych inna. W przypadku inwestora zagranicznego nie mo żna wykluczy ć równie ż udziału specjalistów spoza naszego kraju (zapewne niewielka grupa). Ilu ich b ędzie i ilu z nich zdecyduje si ę osiedli ć w pobli żu nowego miejsca pracy – trudno przewidzie ć. Najstarsi pracownicy olkuskiej kopalni b ędą zapewne woleli odej ść na emerytury 83 , młodsi mog ą si ę przenie ść jeszcze przed zako ńczeniem eksploatacji w Olkuszu (np. z uwagi na lepsze zarobki). Pozostała cz ęść załogi rekrutowa ć si ę b ędzie z lokalnego rynku pracy, co z punktu widzenia przedsi ębiorcy górniczego mo że ograniczy ć niektóre koszty socjalne. W komfortowej sytuacji b ędą oczywi ście absolwenci szkół górniczych oraz osoby posiadaj ące specjalistyczne uprawnienia (elektryk, spawacz itp.), gdy ż brak odpowiedniego wykształcenia lub kwalifikacji obni ża konkurencyjno ść przy aplikowaniu o prac ę. Z drugiej strony tzw. instrukta ż ogólny i stanowiskowy, obejmuj ący uzyskanie podstawowych umiej ętno ści oraz szkolenie BHP, w niektórych zakładach podziemnych trwa jedynie 30 dni roboczych, tote ż najprostsze kwalifikacje naby ć mo żna relatywnie szybko. Nabywanie kolejnych uprawnie ń wymaga oczywi ście odpowiedniego sta żu pracy, odbycia kursów i zdania egzaminów. Kilkana ście % osób pracowa ć b ędzie na powierzchni w szeroko rozumianej administracji (porównaj Szuwarzy ński 2000), gdzie do świadczenie zwi ązane z bran żą górnicz ą nie odgrywa a ż tak istotnej roli. Je śli chodzi o zatrudnienie po średnie to w miar ę mo żliwo ści, wyj ąwszy szczególnie specjalistyczne usługi, kopalnie ch ętnie korzystaj ą z usług lokalnych producentów i dostawców, głównie z uwagi na ni ższe ceny, nie obejmuj ące kosztów dalekiego transportu. W przypadku po średnich miejsc pracy udział rynku lokalnego mo że by ć zatem wi ększy ni ż w przypadku stanowisk pracy na samej kopalni. Nale ży równie ż zaznaczy ć, że (w przypadku obu rodzajów miejsc pracy) polityka lokalnego zatrudnienia jest zwykle wa żnym elementem strategii wszystkich nowoczesnych firmy w ramach społecznej odpowiedzialno ści biznesu i kompanie górnicze nie stanowi ą tu wyj ątku. Bior ąc pod uwag ę wszystkie powy ższe rozwa żania, do dalszych symulacji ilo ściowych dla analizowanego projektu górniczego przyj ęto ostro żnie, że z tytułu budowy nowej kopalni przyb ędzie 420 miejsc pracy bezpo średnio na kopalni i 1-2 razy tyle po średnio. Zało żono, że z tej liczby co najmniej połow ę stanowi ć powinni mieszka ńcy rejonu zawiercia ńskiego. Ich udział powinien systematycznie rosn ąć , co potwierdzaj ą obserwacje z innych rejonów świata. Wynika to z osiedlania si ę

83 przysługuje ona tym górnikom, że którzy uko ńczyli 55 lat życia, maj ą okres pracy górniczej wynosz ący co najmniej 25 lat oraz nie przyst ąpili do OFE lub przekazali zgromadzone tam środki do ZUS str. 74

„przyjezdnych” górników w miejscu pracy, stopniowego rozwoju lokalnego szkolnictwa oraz tradycji zawodowych w zakresie górnictwa. Oczywi ście mieszka ńcy gminy Łazy stanowi ć b ędą tylko cz ęść pracowników lokalnych. Zało żono roboczo, że pracownikami tymi b ędą niemal wył ącznie obywatele gmin Zawiercie i Łazy, z udziałem proporcjonalnym do stosunku liczebno ści mieszka ńców tych gmin (niezale żnie od ostatecznej lokalizacji zakładu górniczego). Uzyskana w ten sposób pocz ątkowa liczba potencjalnych nowych miejsc pracy w gminie Łazy stanowi niecałe 25% ich liczby ogólnej tj. około 100-150 osób (bezpo średnio i po średnio). Liczby tej nie nale ży traktowa ć ści śle – stanowi ona jeden z mo żliwych wariantów, umo żliwiaj ąc przybli żon ą ocen ę wpływu na lokalny rynek pracy. Potencjalne nowe miejsca pracy nale ży rozpatrze ć na tle aktualnej sytuacji demograficznej i rynku pracy. Bezrobocie zarejestrowane w gminie Łazy na przestrzeni ostatnich lat wykazuje tendencj ę rosn ącą i na dzie ń 31 XII 2012 r. wynosiło 1000 osób, co stanowi 9.6% ludno ści w wieku produkcyjnym. Dla porównania, w przedsi ębiorstwach zatrudniaj ących co najmniej 10 osób w analogicznym okresie pracowało nieco ponad 1600 osób, reszta pracuj ących przypada na mniejsze firmy, prowadzi własn ą działalno ść gospodarcz ą lub indywidualne gospodarstwo rolne. Wy żej wymienione 100-150 nowych miejsc pracy oznacza, że teoretycznie co 10-ty lub nawet co 7-my bezrobotny znalazłby prac ę bezpo średnio na kopalni, w jej szeroko rozumianym otoczeniu biznesowym lub zaj ąłby miejsce pracy zwolnione przez nowego (współ)pracownika zakładu górniczego . Tym samy wska źnik bezrobocia w Gminie spadłby z 9.6 do poziomu 8.2-8.7% populacji produktywnej (czyli o 1-1.5 punkta %-owego). Na poziomie gmin brak ogólnodost ępnych danych o wszystkich osobach aktywnych zawodowo (niezale żnie od formy zatrudnienia, ł ącznie z rolnictwem indywidualnym), ale tzw. stopa bezrobocia dla całego powiatu zawiercia ńskiego, według stanu na dzie ń 31 XII 2012 r. wynosiła 18.2%, co oznacza że średnio w skali powiatu na jedn ą osob ę pracuj ącą przypadaj ą aktualnie 2.5 osoby niepracuj ące 84 Zakładaj ąc taki sam wska źnik dla gminy Łazy mo żna oszacowa ć, że wzrost zatrudnienia o 100-150 osób nie spowoduje istotnego spadku tego obci ąż enia. Tym niemniej poziom życia poprawi si ę nie tylko osobie która znalazła prac ę dzi ęki kopalni, ale tak że tym niepracuj ącym osobom, które pozostaj ą z ni ą

84 dzieci i młodzie ż ucz ąca si ę, emeryci i renci ści, bezrobotni zarejestrowani, osoby niepracuj ące i niezarejestrowane jako bezrobotne str. 75 we wspólnym gospodarstwie domowym. Z innych wska źników społeczno-ekonomicznych wzrosn ą bez w ątpienia: - liczba podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON (w ró żnych sekcjach), - przeciętne miesi ęczne wynagrodzenie brutto na osob ę, - dochody bud żetowe Gminy (porównaj rozdz. 2.1). Aktualny poziom wska źników rozwoju społeczno-gospodarczego rejonu zawiercia ńskiego na poziomie powiatowym i gminnym przedstawiono w Tab. 9-12. Porównano je z analogicznymi wska źnikami dla rejonu olkuskiego, gdzie aktualnie prowadzona jest eksploatacja i przeróbka rud Zn-Pb oraz składowane s ą odpady poflotacyjne. Wnioski s ą nast ępuj ące: 1. Oba rejony s ą do ść podobne pod wzgl ędem demograficznym. Liczba mieszka ńców oraz udział osób w wieku produkcyjnym s ą zbli żone w obu powiatach, centralnych gminach (miejskiej Zawiercie, miejsko-wiejskiej Olkusz), a gmina Łazy porównywalna jest do gminy Klucze, gdzie równie ż zlokalizowane s ą tereny zwi ązane z górnictwem Zn-Pb. 2. W powiecie olkuskim wyra źnie bardziej korzystny poziom osi ągaj ą nast ępuj ące wska źniki: - udział osób pracuj ących 85 w populacji produkcyjnej (wy ższy o 7 punktów %- owych); - mniejsza stopa bezrobocia rejestrowanego (ni ższa o 2 punkty %-owe); - przeci ętne miesi ęczne wynagrodzenie wy ższe o ok. 200 zł brutto ( średnia płaca w ZGH Bolesław wynosi aktualnie 5 600 zł brutto); - niemal 2-krotnie wy ższe nakłady inwestycyjne per capita , głównie w sektorze „przemysł i budownictwo” (dane za okres 2010-2012); - wi ększa liczba podmiotów gospodarki narodowej oraz osób fizycznych prowadz ących działalno ść gospodarcz ą w stosunku do liczby mieszka ńców w wieku produkcyjnym (w obu przypadkach ponad średni ą krajow ą). 3. W porównaniu z gmin ą Łazy, gmina Klucze cechuje si ę wy ższym udziałem osób pracuj ących w populacji produkcyjnej (o 8 punktów %-owych), cho ć i bezrobocie jest na wy ższym poziomie (o 2.2 punkty %-owe) 86 . Wy ższa jest tak że liczba zatrudnionych

85 dotyczy pracowników firm zatrudniaj ących co najmniej 10 osób, bez rolnictwa indywidualnego 86 wynika to z nieco wi ększej liczby zarejestrowanych bezrobotnych, przy jednocze śnie nieco mniejszej liczbie mieszka ńców i nieco mniejszym udziale osób w wieku produkcyjnym str. 76

w zakładach powy żej 9 prac., bez rolnictwa indywidualnego (15.4% ogółu mieszka ńców w gminie Klucze, przy 10.1% w gminie Łazy). Gmina Łazy cechuje si ę natomiast nieco wi ększ ą liczb ą podmiotów gospodarczych, przypadaj ącą na 10 tys. ludno ści (1033 podmioty w stosunku do 995 w gminie Klucze). 4. Porównanie gminy miejskiej Zawiercie z miejsko-wiejsk ą Olkusz pod k ątem rynku pracy wypada lepiej na korzy ść tej pierwszej – udział osób pracuj ących w grupie produkcyjnej jest wy ższy o 8 punktów %-owych, a bezwzgl ędny i wzgl ędny poziom bezrobocia jest nieco ni ższy 87 . Przewaga wi ększo ści parametrów społeczno-gospodarczych rejonu olkuskiego nad rejonem zawiercia ńskim wynika najprawdopodobniej z korzystniejszego poło żenia geograficznego (pomi ędzy miastami GOP a Krakowem), prawdopodobnie tak że z nieco wi ększego udziału przemysłu wytwórczego o długich tradycjach (do którego zaliczaj ą si ę tak że ZGH Bolesław) oraz stosunkowo nowych zakładów produkcyjnych . Wśród czynników stricte demograficznych uwag ę zwraca do ść wysoki ujemny przyrost naturalny w rejonie zawiercia ńskim oraz bliski zeru w rejonie olkuskim (w obu przypadkach z tendencj ą malej ącą) – jest to widoczne na poziomie powiatowym oraz gminnym. W przypadku powiatu zawiercia ńskiego obserwuje si ę minimalnie ujemne saldo migracji (wewn ątrzkrajowych i zagranicznych), natomiast w przypadku powiatu olkuskiego jest ono zdecydowanie ujemne. W obu przypadkach charakterystyczny jest stosunkowo du ży odpływ mieszka ńców z miast, przy jednoczesnym napływie na s ąsiednie tereny podmiejskie i wiejskie. Odpływowi mieszka ńców miasta Olkusz (na którego zachodnich peryferiach zlokalizowana jest kopalnia z zakładem przeróbczym) towarzyszy osiedlanie si ę w gminach Klucze (na północ od granicy terenu górniczego) oraz Bolesław (gdzie zlokalizowane jest składowisko odpadów poflotacyjnych). Analogicznie jest w rejonie zawiercia ńskim: odpływowi mieszka ńców Zawiercia, w mniejszym stopniu miasta Łazy, towarzyszy napływ na tereny wiejskie okolicznych gmin (w tym gminy Łazy). Omówiona prawidłowo ść nie ma żadnego zwi ązku z prowadzon ą lub planowan ą działalno ści ą górnicz ą i odwzorowuje trend charakterystyczny w ostatnich latach nie tylko dla analizowanego regionu. Gospodarcze konsekwencje trendów migracyjnych oraz malej ącego przyrostu naturalnego wymagałyby dokładniejszej analizy, co wykracza ju ż poza ramy niniejszego opracowania.

87 to z kolei wynika zapewne z cz ęś ciowo wiejskiego charakteru gminy Olkusz oraz wi ększego udziału osób w wieku produkcyjnym w ogólnej populacji tej gminy str. 77

Tabela 9. Wska źniki charakteryzuj ące rynek pracy w wybranych jednostkach administracyjnych. Źródło: GUS (wg stanu na 31 XII 2012 r.)

liczba mieszka ńców wg stanu faktycznego (os.) bezrobotni wynagrodzenie jednostka stopa bezrobocia zarejestrowani bezrobocie (%) 3 brutto administracyjna wiek rejestr. 4 łącznie pracuj ący (% 2) (os.) (zł/m-c) produkcyjny rejon zawiercia ński p. zawiercia ński 122 325 77 250 27 723 1 (36) 7 887 10.2 18.2 3 248 gm/m. Zawiercie 51 688 32 882 12 348 (38) 3 523 10.7 b.d. b.d. gm. Łazy 16 120 10 386 1 633 (16) 1 000 9.6 b.d. b.d. m. Łazy 7 089 4 696 1 137 (24) b.d. b.d. b.d. b.d. rej. olkuski p. olkuski 114 458 73 361 31 676 1 (43) 7 592 10.3 16.1 3 458 gm. Olkusz 50 233 32 960 9 773 (30) 3 621 11 b.d. b.d. m. Olkusz 36 993 24 588 8 470 (34) b.d. b.d. b.d. b.d. gm. Klucze 15 306 9 672 2 351 (24) 1140 11.8 b.d. b.d. w. Klucze 0 5 128 3 533 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. gm. Bolesław 7 839 4 928 2 397 (49) 457 9.3 b.d. b.d. 0 dane GUS wg PESEL 2009 1 w jednostkach zatrudniaj ących powy żej 9 osób, z uwzgl ędnieniem rolnictwa indywidualnego (w pozostałych przypadkach bez SOF, duchownych pełni ących obowi ązki duszpasterskie i rolnictwa indywidualnego) 2 udział pracuj ących w liczbie ludno ści w wieku produkcyjnym 3 udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludno ści w wieku produkcyjnym 4 udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie cywilnej ludno ści aktywnej zawodowo (pracuj ący z uwzgl ędnieniem zakładów poni żej 10 prac., działalno ści jednoosobowej oraz rolnictwa indywidualnego + bezrobotni zarejestrowani)

str. 78

Tabela 10. Wska źnik demograficzne w wybranych jednostkach administracyjnych. Źródło: GUS

jednostka przyrost naturalny/1000 os. saldo migracji administracyjna 2010 2011 2012 2010 2011 2012 rej. zawiercia ński p. zawiercia ński -3.3 -3.5 -4.2 -8 -42 -4 gm./m. Zawiercie -2.8 -4.1 -4 -121 -131 -65 gm. Łazy -4.2 -3.9 -5.4 99 87 26 m. Łazy -1.9 -2.1 -7 16 -23 -5 rej. olkuski p. olkuski 0.3 -0.2 -0.3 -117 -206 -176 gm. Olkusz 1.6 0.9 0.5 -150 -197 -195 m. Olkusz 1.2 1.2 0.5 -191 -208 -301 gm. Klucze 1 0 -0.6 60 38 20 gm. Bolesław -1.3 -4.1 -5.1 9 9 51

str. 79

Tabela 11. Wybrane społeczne wska źnik zrównowa żonego rozwoju w powiatach. Źródło: GUS

POLSKA Powiat olkuski Powiat zawierciański Wyszczególnienie Jedn. miary 2010 2011 2012 śr. 2010 2011 2012 śr. 2010 2011 2012 śr. WŁĄCZENIE SPOŁECZNE Ubóstwo i warunki życia Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto ogółem zł 3435.00 3625.21 3744.38 3601.53 3235.07 3347.82 3458.08 3346.99 2999.84 3210.05 3247.65 3152.51 Dostęp do rynku pracy Udział długotrwale bezrobotnych (dłużej niż 1 rok) w bezrobotnych zarejestrowanych ogółem ogółem % 29.1 34.6 35.4 33.03 31.8 40.0 45.3 39.03 29.6 34.8 37.2 33.87 Stopa bezrobocia rejestrowanego ogółem % 12.4 12.5 13.4 12.77 14.2 14.7 16.1 15.00 17.2 16.8 18.2 17.40 ZMIANY DEMOGRAFICZNE Demografia Przyrost naturalny na 1000 ludności ogółem - 0.9 0.3 0.0 0.40 0.3 -0.2 -0.3 -0.07 -3.3 -3.5 -4.2 -3.67 Wskaźniki obciążenia demograficznego liczba ludności w wieku nieprodukcyjnym na osoba 55.2 55.8 56.6 55.87 54.0 54.9 56.0 54.97 55.9 57.2 58.3 57.13 100 osób w wieku produkcyjnym Saldo migracji na pobyt stały osób w wieku produkcyjnym na 10 tys. ludności w wieku produkcyjnym ogółem -1.8 -2.7 -3.4 -2.63 -16.9 -24.3 -22.4 -21.20 -5.2 -6.8 -3.2 -5.07

str. 80

Tabela 12. Wybrane ekonomiczne wska źnik zrównowa żonego rozwoju w powiatach. Źródło: GUS

POLSKA Powiat olkuski Powiat zawierciański Wyszczególnienie Jedn. miary 2010 2011 2012 śr. 2010 2011 2012 śr. 2010 2011 2012 śr. Rozwój gospodarczy Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach (ceny bieżące; bez podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób) na 1 mieszkańca w wieku produkcyjnym na 1 mieszkańca w wieku produkcyjnym zł 4701.7 5282.8 5206.0 5063.5 2470.3 5523.3 4029.4 4007.7 1986.8 2481.1 2191.6 2219.8 Udział nakładów inwestycyjnych w przedsiębiorstwach według grup sekcji w ogóle nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw (bez podmiotów gosp. o liczbie pracujących do 9 os.) rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo % 0.9 1.4 1.5 1.3 1.0 0.4 1.1 0.8 2.9 2.8 2.8 2.8 przemysł i budownictwo % 55.5 55.9 56.4 55.9 83.0 83.0 83.7 83.2 81.7 70.5 73.2 75.1 handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka % 28.6 28.2 27.7 28.2 10.2 14.3 12.1 12.2 9.0 17.7 20.1 15.6 magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości % 5.7 5.4 5.1 5.4 2.8 1.8 2.1 2.2 1.3 1.5 1.0 1.3 pozostałe usługi % 9.3 9.1 9.3 9.2 3.0 0.5 1.0 1.5 5.1 7.5 2.9 5.2 Podmioty gospodarki narodowej nowo zarejestrowane w REGON na 10 tys. ludności w wieku produkcyjnym ogółem jed.gosp. 162 140 146 149.3 154 114 117 128.3 136 113 124 124.3 Zatrudnienie Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym ogółem jed.gosp. 11.9 11.6 11.9 11.8 13.2 12.6 12.9 12.9 11.1 11.0 11.3 11.1 Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w REGON według klas wielkości na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym ogółem jed.gosp. 1574.6 1564.3 1615.6 1584.8 1618.1 1568.0 1609.8 1598.6 1359.4 1353.6 1402.3 1371.8 Mikro do 9 osób jed.gosp. 1495.6 1485.5 1542.1 1507.7 1539.4 1489.4 1539.6 1522.8 1294.6 1289.3 1344.7 1309.5 Małe od 10 do 49 osób jed.gosp. 65.1 65.0 59.5 63.2 66.6 66.6 59.2 64.1 54.7 54.5 47.4 52.2 Średnie od 50 do 249 jed.gosp. 12.0 11.9 12.1 12.0 10.9 10.7 10.0 10.5 8.5 8.1 8.5 8.4 Duże, powyżej 250 osób jed.gosp. 2.0 1.9 1.9 1.9 1.3 1.4 1.1 1.3 1.6 1.7 1.7 1.7

str. 81

3. Procedury formalno-prawne

Sprawa potencjalnej eksploatacji zło ża Zawiercie I-II znajduje si ę aktualnie w pocz ątkowej fazie, gdy ż na dzie ń dzisiejszy nie jest jeszcze nawet zatwierdzona dokumentacja geologiczna zło ża sporz ądzona z wykorzystaniem nowych wierce ń. Procedury formalno-prawne niezb ędne do podj ęcia eksploatacji kopalin s ą generalnie bardzo rozbudowane i do ść skomplikowane, mi ędzy innymi z uwagi na wielo ść sporz ądzanych dokumentów oraz organów decyzyjnych weryfikuj ących (uzgadniaj ących lub opiniuj ących) te dokumenty, co umo żliwia spojrzenie na spraw ę z ró żnych punktów widzenia. Skutkuje to długotrwało ści ą drogi, jak ą musi przej ść przedsi ębiorca przed przyst ąpieniem do robót górniczych, tak wi ęc poszczególne sprawy ci ągn ą si ę zwykle kilka lat. Wszystko to stanowi swego rodzaju zabezpieczenie przed rabunkow ą gospodark ą surowcami naturalnymi i znacznie ogranicza mo żliwo ść przyj ęcia rozwi ąza ń niekorzystnych dla szeroko rozumianego środowiska. Do istotnych szkód w środowisku dochodzi na ogół wtedy, gdy wydobycie prowadzona jest nielegalnie i nie podlega w zwi ązku z tym żadnej zewn ętrznej kontroli. W praktyce dotyczy to wył ącznie odkrywkowej eksploatacji tzw. kopalin pospolitych (piaski, żwiry i kamie ń łamany). W przypadku kopalin podstawowych wydobywanych podziemnie tego typu działania notuje si ę dzi ś jedynie w przypadku płytkiej eksploatacji w ęgla kamiennego za pomoc ą tzw. biedaszybów. W niniejszym opracowaniu w/w procedury omówiono w sposób uproszczony, z wyodr ębnieniem udziału społecze ństwa na ró żnych etapach sprawy. Żaden akt prawny nie pokazuje ł ącznej ście żki, a szczegółów nale ży szuka ć przede wszystkim w Prawie geologicznym i górniczym (2011), Ustawie o udost ępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społecze ństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (2008), Ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (2003) oraz wielu odr ębnych aktach prawnych ró żnej rangi (inne Ustawy, Rozporz ądzenia Rady Ministrów, Rozporz ądzenia Ministra Środowiska itp.) 88 . Przyzna ć nale ży, że j ęzyk tych przepisów jest mało zrozumiały dla przeci ętnego obywatela, a przynajmniej kilka sformułowa ń (głównie z zakresu planowania przestrzennego) budzi tak że w ątpliwo ści fachowców i mo że by ć ró żnie interpretowane. Na szcz ęś cie nie dotyczy to spraw o kluczowym znaczeniu.

88 dla uproszczenie pomini ęto szczegółowe odsyłacze do poszczególnych przepisów; zestawienie głównych aktów prawnych znajduje si ę w spisie Literatury (4.) Poni żej zaprezentowano schemat obrazuj ący zasadnicze etapy działa ń formalno- prawnych, z odniesieniem do gminy Łazy i dokumentowanego zło ża rud cynkowo- ołowiowych:

Etap I. Poszukiwanie i dokumentowanie zło ża Koncesji na poszukiwanie i dokumentowanie złó ż rud metali udziela Minister Środowiska, który zatwierdza równie ż projekt prac geologicznych i formalnie sprawuje nadzór nad tymi pracami 89 . Na tym etapie organ władz samorz ądowych (w przypadku gminy Łazy jest nim Burmistrz) opiniuje jedynie stosowne dokumenty i jego zgoda nie jest w zasadzie potrzebna do uzyskania koncesji. Efektem prac geologicznych jest DOKUMENTACJA GEOLOGICZNA ZŁO ŻA (wraz z cz ęś ci ą hydrogeologiczn ą i geologiczno-in żyniersk ą), która jest zatwierdzana równie ż przez Ministra Środowiska. Formalnie wła ścicielem i dysponentem informacji geologicznej zawartej w dokumentacji jest Skarb Pa ństwa. Natomiast przedsi ębiorstwo które sfinansowało prace, ma prawo do: - nieodpłatnego korzystania z informacji, - wył ącznego korzystania z tego prawa przez okres 5 lat (lub dłu żej je śli uzyska koncesj ę na wydobycie), - rozporz ądzania w/w prawami (na zasadzie podobnej do dzier żawy).

Kolejne etapy realizowane s ą zazwyczaj równolegle (II abc), a dokumenty b ędące ich efektem ko ńcowym potrzebne s ą ł ącznie do wyst ąpienia z wnioskiem o uzyskanie koncesji na wydobycie. W praktyce decyzja „ środowiskowa” wymaga przynajmniej wstępnych zało żeń, co do projektu zagospodarowania zło ża, poprzedzona jest te ż wcze śniejszymi uchwałami planistycznymi.

Etap II a. Zmiany w dokumentach planistycznych Wprowadzenie informacji o udokumentowanym zło żu do STUDIUM UWARUNKOWA Ń I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO jest obowi ązkowe i je śli nie dokona tego Burmistrz, mo że to uczyni ć Wojewoda Śląski w drodze tzw. zarz ądzenia zast ępczego. Wynika to z konieczno ści ochrony złó ż kopalin i nie jest bynajmniej to żsame ze zgod ą na eksploatacj ę, która mo że by ć kr ępowana innymi zapisami dokumentów planistycznych. Stosowna informacja o całym zło żu w granicach

89 bezpo średni nadzór nad pracami wiertniczymi le ży w gestii Okr ęgowego Urz ędu Górniczego str. 83

Gminy powinna zosta ć nast ępnie zawarta w MIEJSCOWYM PLANIE ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO, który musi nawi ązywa ć do ustale ń Studium. Zmiana obowi ązuj ącego Planu miejscowego dotyczy przede wszystkim terenu, gdzie zlokalizowane b ędą obiekty powierzchniowe nowej kopalni (szyby górnicze, zakład przeróbczy oraz inne instalacje i urz ądzenia, ewentualnie równie ż składowisko odpadów poflotacyjnych). Projektowi Studium i Planu miejscowego towarzysz ą takie dokumenty, jak OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE i PROGNOZA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO, a Planowi tak że PROGNOZA SKUTKÓW FINANSOWYCH. W obu przypadkach organem nadzoruj ącym prace planistyczne jest Burmistrz, natomiast ostateczna decyzja zapada w drodze Uchwały Rady Miejskiej. Wymienione dokumenty będą uzgadniane przez kilka organów administracji publicznej, z których najwa żniejszymi są: - Wojewoda Śląski, - Zarz ąd Województwa Śląskiego, - Zarz ąd Powiatu Zawiercia ńskiego 90 , a tak że - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Katowicach (w przypadku terenów poło żonych na obszarze Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd), - Minister Środowiska (je żeli do realizacji inwestycji konieczna byłaby zmiana przeznaczenia gruntów le śnych Skarbu Pa ństwa na cele niele śne) 1 lub - Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi (w przypadku gruntów rolnych klas I-III) 1. Z kolei do wa żniejszych organów opiniuj ących nale żą zawsze: - wójtowie, burmistrzowie i prezydenci s ąsiednich gmin lub miast, - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Katowicach, - Pa ństwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny w Katowicach oraz - Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska w Katowicach (w przypadku lokalizacji nowych zakładów o zwi ększonym lub du żym ryzyku wyst ąpienia powa żnych awarii). Je żeli Rada Miejska nie uchwali Studium, nie przyst ąpi do jego zmiany albo nie okre śli w nim rozmieszczenia inwestycji celu publicznego, Wojewoda sporz ądza miejscowy plan albo jego zmian ę (dla obszaru, którego dotyczy zaniechanie gminy) w trybie zarz ądzenia zast ępczego. Dotyczy to jednak wył ącznie inwestycji o znaczeniu

90 dotyczy wył ącznie Planu miejscowego str. 84 krajowym i wojewódzkim, uj ętych w planie zagospodarowania przestrzennego województwa lub w programach zada ń rz ądowych 91 .

Etap II b. Projekt zagospodarowania zło ża (PZZ) Jest to dokument okre ślaj ący głównie wymagania w zakresie technologii wydobycia oraz racjonalnej gospodarki zło żem (na całym jego obszarze lub w cz ęś ci przewidzianej do eksploatacji). Tym niemniej równie ż i on okre śla ewentualne ograniczenia w zakresie wpływu na środowisko oraz zasady ochrony zdrowia i życia ludzkiego. W omawianym dokumencie zaprojektowane zostaj ą granice tzw. obszaru górniczego (prowadzenia robót górniczych pod ziemi ą) oraz tzw. terenu górniczego (oddziaływania eksploatacji, o powierzchni równej lub wi ększej ni ż obszar górniczy). Aktualnie PZZ nie wymaga opiniowania i uzgadniania przez inne organy prócz Ministra Środowiska (na etapie analizy wniosku koncesyjnego), z uwagi na swój „techniczny” charakter nie podlega te ż konsultacjom społecznym.

Etap II c. Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach przedsi ęwzi ęcia Ten dokument dotyczy równie ż całego obszaru zło ża lub jego cz ęś ci projektowanej do zagospodarowania. Organem decyzyjnym b ędzie najprawdopodobniej Burmistrz Łaz lub Prezydent Zawiercia. W przypadku kopal ń rud metali decyzj ę wydaje si ę obowi ązkowo w oparciu o procedur ę, okre ślan ą jako OCENA ODDZIAŁYWANIA PRZEDSI ĘWZI ĘCIA NA ŚRODOWISKO. Obejmuje ona trzy zasadnicze elementy: - wykonanie i przedstawienie RAPORTU O ODDZIAŁYWANIU PRZEDSI ĘWZI ĘCIA NA ŚRODOWISKO (zgodnie z przepisami finansuje go inwestor) , - uzgodnienia z Regionalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska w Katowicach, który działa w porozumieniu z Wojewódzk ą Komisj ą ds. Ocen Oddziaływania na Środowisko, - konsultacje społeczne . Schemat i kolejno ść działa ń w ramach procedury obrazuje Fig. 18. Na obecnym etapie trudno okre śli ć, kto b ędzie wydawał decyzj ę „ środowiskow ą”, Burmistrz Łaz czy Prezydent Zawiercia . Formalnie, w przypadku przedsi ęwzi ęcia wykraczaj ącego poza obszar jednej gminy, decyzj ę o środowiskowych uwarunkowaniach wydaje ten organ, na

91 rudy cynku i ołowiu obj ęte s ą własno ści ą górnicz ą Skarbu Pa ństwa, w zwi ązku z czym ewentualna budowa kopalni mo że zosta ć potraktowana jako inwestycja celu publicznego; brak jednak informacji o stosownych zapisach w planach wojewódzkich lub programach rz ądowych str. 85 którego obszarze wła ściwo ści znajduje si ę najwi ększa cz ęść terenu, na którym ma by ć realizowane przedsi ęwzi ęcie. Czyni to jednak w porozumieniu z pozostałymi zainteresowanymi wójtami, burmistrzami i prezydentami miast. Jak si ę wydaje, w przypadku obj ęcia obszarem i terenem górniczym wi ęcej ni ż jednej gminy z powiatu zawiercia ńskiego, mo żliwe byłoby zawarcie tzw. porozumienia międzygminnego, a nawet stowarzyszenia gmin lub zwi ązku mi ędzygminnego (w rachub ę wchodz ą jeszcze gminy Ogrodzieniec i Por ęba). Mo żliwo ści w tym zakresie i konsekwencje takich działa ń wymagałyby szczegółowej analizy w oparciu o Ustaw ę o samorz ądzie gminnym (1990) oraz studia innych podobnych przypadków.

Figura 18 . Procedura uzyskania przez inwestora decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach eksploatacji zło ża rud cynku i ołowiu w rejonie Zawiercia

Tak czy inaczej, jedynym organem uzgadniaj ącym decyzj ę „ środowiskow ą” jest Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Katowicach. Dodatkowo, mo że on wcze śniej wyda ć opini ę o zakresie Raportu, która w praktyce zawsze uwzgl ędniana jest przez organ samorz ądowy szczebla gminnego, z mo żliwo ści ą rozszerzenia tego zakresu.

str. 86

Podkre śli ć nale ży, że wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach (na identycznych zasadach) wymagałaby tak że lokalizacja obiektu unieszkodliwiania odpadów, jakim jest staw osadowy dla odpadów poflotacyjnych.

Etap III. Koncesja na wydobywanie kopaliny Posiadaj ąc prawo do korzystania z informacji geologicznej, korzystne dla siebie zmiany w dokumentach planistycznych, pozytywn ą decyzj ę o środowiskowych uwarunkowaniach oraz gotowy projekt zagospodarowania zło ża, a tak że szereg innych wymaganych dokumentów i za świadcze ń, przedsi ębiorca górniczy zwraca si ę do Ministra Środowiska z wnioskiem o udzielenie KONCESJI NA WYDOBYWANIE KOPALINY ZE ZŁO ŻA. Wniosek ten jest uzgadniany przez Ministra Gospodarki oraz organy lokalnej administracji samorz ądowej wła ściwe dla projektowanego obszaru/terenu górniczego (Prezydenta Zawiercia, Burmistrza Łaz , Ogrodzie ńca i/lub Por ęby). Uzgodnienie to nast ępuje na podstawie planów miejscowych uchwalonych wcze śniej przez Rady. Koncesja zatwierdza ostatecznie granice obszaru i terenu górniczego, a rozpocz ęcie robót górniczych musi nast ąpi ć nie pó źniej ni ż w wyznaczonym koncesj ą terminie.

Etap IV. Inne dokumenty i pozwolenia Uzyskanie koncesji nie ko ńczy bynajmniej wszystkich formalno ści. W zale żno ści od potrzeb, przed rozpocz ęciem właściwej działalno ści górniczej wymagane s ą jeszcze kolejne pozwolenia (wodno-prawne, na składowanie odpadów i inne) oraz tzw. planu ruchu zakładu górniczego. Wi ększo ść z nich opiniowana jest przez władze samorz ądowe. Maj ą one okre ślon ą wa żno ść i w razie potrzeby musz ą by ć okresowo „odnawiane”. Ponadto, na podstawie zapisów Prawa geologicznego i górniczego, mo że zosta ć uchwalony odr ębny MIEJSCOWY PLAN ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO DLA TERENU GÓRNICZEGO ustanowionego koncesj ą. Procedury w takim przypadku s ą identyczne, jak opisano powy żej.

Udział mieszka ńców i organizacji pozarz ądowych w procedurach Na etapie poszukiwawczo-dokumentacyjnym wymagane s ą „jedynie” zgody poszczególnych wła ścicieli nieruchomo ści, na terenie których prowadzone s ą prace geologiczne (nast ępuje to na podstawie stosownej umowy za wynagrodzeniem). Stronami post ępowania w ramach procedowania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego b ędą wła ściciele nieruchomo ści, których dotyczy

str. 87 projektowana zmiana. Prawo takie nie przysługuje żadnym organizacjom pozarz ądowym, gdy ż post ępowanie planistyczne nie jest procedur ą, do której zastosowanie maj ą przepisy kodeksu post ępowania administracyjnego 92 . Ka żdemu natomiast (osobom fizycznym i prawnym oraz jednostkom organizacyjnym nieposiadaj ącym osobowo ści prawnej) przysługiwa ć b ędzie prawo do składania uwag i wniosków: - dotycz ących Studium/Planu miejscowego po podj ęciu uchwały o przyst ąpieniu do jego sporz ądzania, - dotycz ących projektu Studium/Planu miejscowego (wraz z Prognoz ą oddziaływania na środowisko) po jego wyło żeniu do publicznego wgl ądu oraz publikacji na stronach internetowych Urz ędu Miejskiego. Organizowana jest równie ż dyskusja publiczna nad przyj ętymi w projekcie Studium/Planu miejscowego rozwi ązaniami. Wniesione uwagi i wnioski rozpatrywane s ą przez Burmistrza, a nast ępnie Rada Miejska uchwala Studium/Plan miejscowy, rozstrzygaj ąc jednocze śnie o sposobie rozpatrzenia wniesionych uwag (rozstrzygni ęcie to stanowi zał ącznik do uchwały). Zasady konsultacji społecznych reguluje Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (2003), okre ślaj ąc równie ż minimalne terminy powiadomie ń, czas wyło żenia itp. Podobnie maj ą si ę sprawy na etapie konsultacji społecznych organizowanych w ramach Oceny oddziaływania na środowisko. Po upublicznieniu Raportu ka żdemu przysługuje prawo składania uwag i wniosków, odbywa si ę równie ż rozprawa administracyjna otwarta dla społecze ństwa. Podstawowa ró żnica polega na tym, że w post ępowaniu na prawach strony mog ą bra ć udział tak że organizacje ekologiczne, powołujące si ę na swoje cele statutowe. Teoretycznie, zgodnie z Kodeksem post ępowania administracyjnego, stron ą jest ka żdy, czyjego interesu prawnego b ądź obowi ązku dotyczy post ępowanie (a wi ęc tak że wła ściciel/wieczysty u żytkownik nieruchomo ści bezpo średnio sąsiaduj ącej z miejscem planowanej inwestycji). W praktyce sformułowanie takie mo że by ć ró żnie interpretowane i kwestia ta powinna by ć ka żdorazowo rozwa żana w ramach konkretnego post ępowania 93 .

92 nie odbywa si ę w trybie indywidualnych spraw rozstrzyganych w drodze decyzji administracyjnej, lecz w wyniku podj ętej uchwały 93 DOO Ś-072-70-2/10281/06/ef Warszawa, 9 stycznia 2007 r. str. 88

4. Literatura

Adamczyk A. 1990. Wpływ górnictwa rud cynku i ołowiu w rejonie olkuskim na wody powierzchniowe i podziemne. Sozologia i Sozotechnika 32: 41-55. Aggett PJ, Harries JT. 1979. Current status of zinc health and disease states. Archives of Disease in Childhood 54: 909-917. Alvarez-Valero AM, Perez-Lopez R, Matos J, Capitan MA, Nieto JM, Saez R, Delgado J, Caraballo M. 2008. Potential environmental impact at Sao Domingos mining district (Iberian Pyrite Belt, SW Iberian Peninsula): evidence from a chemical and mineralogical characterization. Environ Geol. 55:1797–1809. Badera J. 2008. Opinie i postawy społeczno ści lokalnej wobec projektu górniczego na przykładzie Zawiercia. Gospodarka Surowcami Mineralnymi – Mineral Resources Management 24, 4/4: 23-40 Baryła J., 2005 – Warzucha polska Cochlearia polonica E. Fröhlich. Uwagi taksonomiczne, siedliska i problemy ochrony. Partyka J. (red.) – Zró żnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowego wy żyny krakowsko-cz ęstochowskiej t. 3, Suplement. Wyd. Ojcowski Park Narodowy: 35-40. Brzóska M.M, Moniuszko-Jakoniuk J. 2001. Interaction between cadmium and zinc in the organism. Food and Chemical Toxicology 39: 967-980. Cabała J. 2009. Metale ci ęż kie w środowisku glebowym olkuskiego rejonu eksploatacji rud Zn-Pb. Prace Naukowe U Ś 2729. Cabała J., Badera J. 2014. Metale ci ęż kie w Polsce: geologia, mineralogia, geochemia i historia wydobycia. W: Wierzbicka M. (Red.) – Ekotoksykologia: ro śliny, gleby, metale. Wyd. UW Warszawa. Cabala J, Zogala B, Dubiel R. 2008. Geochemical and geophysical study of historical Zn-Pb ore processing waste dump areas (Southern Poland). Polish Journal Environmental Study 17, 5: 693–700. Chrastný V., Van ěk A., Teper L., Cabala J., Procházka J., Pechar L., Drahota P., Penížek V., Komárek M., Novák M. 2012. Geochemical position of Pb, Zn and Cd in soils near the Olkusz mine/smelter, South Poland: effects of land use, type of contamination and distance from pollution source. Environmental Monitoring and Assessment 184:2517–2536. Czylok, A. Szczypek, T. Wika, S., 2003. Ostoje naturalnej przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych na przykładzie Potoku Bł ędowskiego. Problemy Ekologii 7, 1: 40-45. Damek-Poprawa M., Sawicka-Kapusta K. 2003. Damage to the liver, kidney, and testis with reference to burden of heavy metals in yellow-necked mice from areas around steelworks and zinc smelters in Poland. Toxicology 186: 1-10. Dmowski K, Kozakiewicz A, Kozakiewicz M. 2002. Bioindykacyjne poszukiwania talu na terenach południowej Polski. Kosmos 51 , 2: 151–163. Dudka, S., M. Piotrowska, A. Chlopecka, Witek T. 1995. Trace element contamination of soils and crop plants by mining and smelting industry in southwest Poland. J. Geochem. Explor. 52: 237– 250. Dulias R. 1999. Strefy konfliktów funkcjonalnych w południowej cz ęś ci parku krajobrazowego „Orlich Gniazd." W: Pełka-Go ściniak J., Rz ętała M. (red.) – Górno śląsko-ostrawski region przemysłowy: wybrane problemy ochrony i kształtowania środowiska. Materiały Sympozjum Polsko-Czeskiego, Sosnowiec. Wyd. WNoZ U Ś, 47-52. Dumie ński M. 2008a. Nara żenie na ołów dorosłych i dzieci. Fundacja Na Rzecz Dzieci „Miasteczko Śląskie”, Miasteczko Śląskie. Dumie ński M. 2008b. Nara żenie na ołów. Broszura broszura dla pracowników wykonuj ących prac ę w nara żeniu na ołów. HC Miasteczko Śląskie, Miasteczko Śl. Dworak Z., Czubak J. 1990. Stan zanieczyszczenia środowiska rejonu olkuskiego w świetle interpretacji obrazów satelitarnych. Sozologia i Sozotechnika 32: 21-32. Gansdorfer T., Płoskonka A. 1996. Perspektywiczna baza surowcowa polskiego górnictwa rud Zn-Pb. Rudy i Metale Nie żelazne 41, 3: 147-154. Gulson B, Mizon K, Davis J, Palmer J, Vimpani G. 2004. Identification of sources of lead in children in a primary zinc–lead smelter environment. Environ Health Perspect ;112: 52–60. Gzyl J., Bubak A., Korcz M,, Gładka R. 2011. Spatial analyses of environmental and biomonitoring data as a measure of children's exposure to lead and cadmium soil contamination in silesian voivodeship (Poland). Project 2FUN, IETU (poster). Jakubowski M. 2001. Aktualne ryzyko wyst ąpienia skutków zdrowotnych w wyniku środowiskowego nara żenia na metale ci ęż kie. Medycyna Pracy 52, suplement 14: 11-18. Jakubowski M. 2012. Kadm i jego zwi ązki nieorganiczne – w przeliczeniu na Cd. Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 72, 2: 111–146. Jarosi ńska D., Biesiada M., Muszy ńska-Graca M. 2006. Environmental burden of disease due to lead in urban children from Silesia, Poland. Science of the Total Environment 367: 71–79. Jarz ąbek, A. Banaszak, K. 2008. Wpływ przemysłu na ilo ść i jako ść zasobów wód powierzchniowych w zlewni Białej Przemszy. Przemysł Chemiczny 87, 5: 467-469.

str. 89

Jurzykowski R., Gamrat J., 2012. Wpływ eksploatacji górniczej na gospodark ę le śną Nadle śnictwa Olkusz. Wspólne posiedzenie Rad Gospodarki Wodnej Regionów Wodnych: Małej Wisły i Górnej Odry z udziałem stałych Komisji ds. Udziału Społecznego 20 wrze śnia 2012 r. Kabata-Pendias A., Pendias H. 1999. Biogeochemia pierwiastków śladowych. PWN, Warszawa. Kapeja E., Janusz W., Zaj ąc K.P., Żurek R. 1990. Stan zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego w rejonie Kombinatu Górniczo-Hutniczego „Bolesław”. Sozologia i Sozotechnika 32: s. 11-20. Kasztelewicz Z. 2012. Blaski i cienie górnictwa w ęglowego w Polsce. Polityka Energetyczna – Energy Policy Journal 15, 4: 7-27. Klaassen C. 2007. Casarett & Doull's Toxicology: The Basic Science of Poisons. McGraw-Hill Professional, New York. Kołosza Z., Banasik T., Zemła B. 2011. Nowotwory zło śliwe w województwie śląskim w 2009 r. Wyd. Zakład Epidemiologii i Śląski Rejestr Nowotworów, Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej- Curie O/Gliwice. Krzaklewski W., Wójcik J. 1990. Wpływ zanieczyszczeń przemysłowych na wybrane komponenty zbiorowisk le śnych rejonu olkuskiego. Sozologia i Sozotechnika 32: 201-216. Kulka E., Gzyl J. 2008. Assessment of lead and cadmium soil contamination in the vicinity of a non-ferrous metal smelter. Archives of Environmental Protection 34, Special Issue: 105-115. Kwapuli ński J., Komosi ńska K., Wiechuła D., Kra śnicka A., Orczyk H. 1995. Wybrane biomarkery oceny ekspozycji zawodowej na ołów pracowników Huty Cynku "Miasteczko Slaskie" w Tarnowskich Górach. Medycyna Pracy 46, 2: 141-7. Liu J., Goyer R., Waalkes M. 2008. Toxic effects of metals. In: Casarett and Doull's Toxicology - The Basic Science of Poisons. 7th Edition McGraw Hill; New York, pp. 931–979. Merrington G., Alloway B.J. 1994: The transfer and fate of Cd. Cu and Zn from two historic metalliferous mine sites in the UK. Appl. Geochem. 9: 677-687. Mikulski S., Malon A., Tymi ński M., Dymowski W., Urba ński P., Siekiera D., Bo ńda R. 2010. Weryfikacja zasobów udokumentowanych złó ż rud Zn-Pb rejonu zawiercia ńskiego. Biuletyn Pa ńst. Inst. Geol. 439, 2: 321–332. Mikulski S., Strzelska-Smakowska B., Retman W. 2013. The Perspective And Prognostic Areas Of Zinc And Lead Ores In The Upper Silesia Zn-Pb Ore District. Gospodarka Surowcami Mineralnymi – Mineral Resources Management 29, 2: 173-191. Milton A., Johnson M.S, Cooke J.A. 2002. Lead within ecosystems on metalliferous mine tailings in Wales and Ireland. The Science of the Total Environment 299: 177–190. Nie ć, M. 2009. Polska i mi ędzynarodowa ramowa klasyfikacja zasobów (UNFC) złó ż kopalin stałych i węglowodorów – podobie ństwa i ró żnice. Górnictwo Odkrywkowe 50, 2-3: 50-57. Pacyna JM. Pacyna EG. 2000. Atmospheric emissions of anthropogenic lead in Europe: Improvements, updates, historical data and projections. GKSS Report no. 31, Geesthacht, Germany. Pasieczna A. 2008. Wpływ przemysłu na środowisko przyrodnicze regionu śląsko-krakowskiego. Gospodarka Surowcami Mineralnymi – Mineral Resources Management 24, 2/2: 67-85. Płoskonka A. 1994. Zagospodarowanie zło ża rudy Zawiercie-1. Konf. „Aktualne problemy górnictwa rud”, Kraków-Mogilany. Sympozja i Konferencje CPPGSMiE PAN, Kraków: 101-111. Rachtan J. 2000. Epidemiologia nowotworów zło śliwych w województwie małopolskim [http://www.malopolskie.pl/] Rachtan J., Sokołowski A., Geleta M., Molong L. 2005. Zachorowalno ść na nowotwory zło śliwe w województwie małopolskim w latach 1999-2001. Przegl ąd Lekarski 62, 8: 737-41. Renberg I, Brannvall ML, Bindler R, Emteryd O. 2002. Stable lead isotopes and lake sediments-a useful combination for the study of atmospheric lead pollution history. The Science of the Total Environment 292: 45–54. Rieuwerts JS, Farago ME, Cikrt M, Benko V. 2000. Differences in lead bioavailability between a smelting and a mining area. Water Air Soil Pollut. 122: 203 –229. Roberts, J.R., Taylor, M.D., Castranova, T., Clarke, R.W., Antonini, J.M. 2004 . Soluble metals associated with residual oil fly ash increase morbidity and lung injury after bacterial infection in rats. Journal of Toxicology and Environmental Health 67, 3: 251–263. Rodmilans, M., Torra,M., To-Figueras, J., Corbella, J. 1996. Lopez, B.; Sanchez, C. Effects of reduction of petrol lead on blood lead levels of the population of Barcelona. Bull. Environ. Contam. Toxicol . 56: 717– 721. Rosta ński A., Cabała J., Słota M. 2014. Metale ci ęż kie - źródło zagro żeń dla środowiska przyrodniczego W: Wierzbicka M. (Red.) – Ekotoksykologia: ro śliny, gleby, metale. Wyd. UW Warszawa. Sanchez J., Marino N., Vaquero M. C., Ansorena J., Lego Rburu I. 1998. Metal pollution by old lead-zinc mines in Urumea River Valley (Basque country. Spain). Soil. biota and sediment. Water, Air and Soil Pollution 107: 303–319.

str. 90

Sawicka-Kapusta K., Świergosz R., Zaj ąc K.P., Kocza ńska W. 1990. Ocena ska żenia rejonu olkuskiego na podstawie bada ń ro ślinno ści u żytków rolnych. Sozologia i Sozotechnika 32: 183-200. Se ńczuk W. (red.) 2005. Toksykologia wpsółczesna. PZWL, Warszawa. Sroczy ński W. 1997. Wpływ eksploatacji, przeróbki i przetwórstwa rud cynku i ołowiu na środowisko przyrodnicze. W: Ney R. (red.) – Surowce mineralne Polski. Surowe metaliczne. Cynk, ołów. Wyd. CPPGSMiE PAN, Kraków: 155-228. Storch H., Costa-Cabral M., Hagner C, Feser F., Pacyna J., Pacyna E., Kolb S. 2003. Four decades of gasoline lead emissions and control policies in Europe: a retrospective assessment. The Science of the Total Environment 311: 151–176. Strzelska-Smakowska B., Paulo A. 1995. Ocena mo żliwo ści i ekonomicznej celowo ści zagospodarowania złó ż metod ą warto ści zaktualizowanej netto (NPV). Konferencja „Aktualia i perspektywy gospodarki surowcami mineralnymi”, Rytro. Sympozja i Konferencje CPPGSMiE PAN, Kraków: 1-12. Szuwarzy ński M., 2000. Zakłady Górnicze „Trzebionka” S.A. 1950-2000. Wyd. WDT „Kadra”, Trzebinia. Tamura T., Goldenberg R.L. 1996. Zinc nutriture and pregnacy outcome. Nutrition Research 16, 1: 139-181. Torbus O., Grzywna T., Grzywna E. 2002a. Akceleracja rozwoju somatycznego dzieci w warunkach oddziaływania huty cynku. Wiadomo ści Lekarskie 55, suplement 1 (Pt 2), 935-941. Torbus O ., Grzywna T ., Grzywna E. 2002b. Rozwój somatyczny siedmioletnich dzieci ślaskich w aspekcie zanieczyszczenia środowiska. Wiadomo ści Lekarskie 55, suplement 1 (Pt 2): 942-949. Trafas M., Gruszczy ński S., Gruszczy ńska J., Zawodny Z. 1990. Zmiany własno ści gleb wywołane wpływami przemysłu w rejonie olkuskim. Sozologia i Sozotechnika 32, s.143-162. Van ěk A, Chrastný V, Teper L, Cabala J, Penížek V, Komárek M. 2011. Distribution of thallium and accompanying metals in tree rings of Scots pine (Pinus sylvestris L .) from a smelter-affected area. Journal of Geochemical Exploration 108: 73-80. Verner J.F., Ramsey M.H., Helios-Rybicka E., J ędrzejczyk B. 1996. Heavy metal contamination of soils around a Pb-Zn smelter in Bukowno, Poland. Applied Geochemistry 11: 11–16. Wieczorek Z. 2008. Czy ruszy kopalnia Zawiercie? Radni blokuj ą decyzj ę. Biuletyn Górniczy 5–6: 155–156. Wika S., Szczypek T. 1990. Szata ro ślinna Olkuskiego Okr ęgu Rudnego. Sozologia i Sozotechnika 32: 163- 182. Zemła B., Banasik T., Kołosza Z. 2012. Endemie o najwi ększych i najmniejszych współczynnikach umieralno ści na nowotwory zło śliwe ogółem w obr ębie województwa śląskiego. Medycyna Środowiskowa – Environmental Medicine 15, 4: 95-103. Zemła B., Banasik T., Kołosza Z. Rumi ńska-Krawczyk R. 2013. Rejony endemiczne o długotrwale najwi ększych i najmniejszych współczynnikach cz ęsto ści zachorowa ń na raka płuca w obr ębie województwa śląskiego. Medycyna Środowiskowa – Environmental Medicine 16, 1: 35-42.

Wa żniejsze akty prawne Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks post ępowania administracyjnego (tj. Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071, z pó źn. zm.) Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i le śnych (tj. Dz. U. z 2004 r. Nr 121, poz.1266, z pó źn. zm.) Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomo ściami (tj. Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651, z pó źn. zm.) Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tj. Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150, z pó źn. zm.) . Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (tj. Dz. U. z 2012 r. poz. 647, z pó źn. zm.) Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (tj. Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220, z pó źn. zm.) Ustawa z dnia 10 lipca 2008 r. o odpadach wydobywczych (t.j. Dz. U. z 2013 r. poz. 1136). Ustawa z dnia 3 pa ździernika 2008 r. o udost ępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społecze ństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. z 2008 r. Nr 199, poz. 1227, z pó źn. zm.) Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. z 2011 r. Nr 163, poz. 981, z pó źn, zm.) Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U. z 2013 r. poz. 21 z pó źn. zm.). Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 w sprawie przedsi ęwzi ęć mog ących znacz ąco oddziaływa ć na środowisko (Dz. U. z 2010 r. Nr 213, poz. 1397) Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 kwietnia 2012 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących projektów zagospodarowania złó ż (Dz. U. z 2012 r. Nr 0, poz. 511)

str. 91