dr hab. Jerzy Cabała dr Jarosław Badera SPOŁECZNE i ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA BUDOWY KOPALNI RUD CYNKU i OŁOWIU NA TERENIE GMINY ŁAZY Cz ęść III Oddziaływania po średnie Korzy ści dla Gminy Procedury Łazy, kwiecie ń 2014 Niniejsze opracowanie powstało na zamówienie Burmistrza Łaz i jest odpowiedzi ą na du że zainteresowanie lokalnej społeczno ści pracami geologicznymi prowadzonymi na terenie Gminy od 2010 r. przez firm ę Rathdowney Polska Sp. z o.o. Celem tych prac jest dokładniejsze rozpoznanie i udokumentowanie nagromadze ń rud cynkowo-ołowiowych w rejonie zawiercia ńskim. Zło ża te znane s ą od lat 50. XX wieku, ale nigdy jeszcze nie były przedmiotem zagospodarowania górniczego. Mo żliwo ść lokalizacji kopalni na terenie gminy Łazy lub w jej s ąsiedztwie z jednej strony wzbudza szereg zrozumiałych obaw społecznych na tle środowiskowym, z drugiej stanowi ć mo że szans ę rozwoju gospodarczego. Zagadnienie wymaga szczegółowej analizy potencjalnych korzy ści i zagro żeń, z uwzgl ędnieniem zasady zrównowa żonego rozwoju. Kluczow ą rol ę odgrywa przy tym społeczna akceptacja dla inwestycji lub też jej brak. Celem prezentowanego opracowania jest dostarczenie podstawowych informacji władzom oraz społecze ństwu gminy Łazy w zakresie, w jakim jest to mo żliwe na obecnym, wst ępnym etapie prac i procedur. Rozwa żania maj ą charakter do ść ogólny i bazuj ą głównie na wiedzy teoretycznej. Nie stanowi ą analizy konkretnego projektu górniczego, cho ć w niektórych przypadkach oceniono jego mo żliwe warianty. Wykorzystano do świadczenia z rejonu olkuskiego i innych obszarów funkcjonowania przemysłu cynkowo- ołowiowego, z jednoczesnym uwzgl ędnieniem lokalnych uwarunkowa ń społecznych, gospodarczych i środowiskowych. Analiz ę ograniczono do gminy Łazy, pami ęta ć jednak nale ży, że zło ża rud oraz potencjalne oddziaływania eksploatacji obejmuj ą tak że tereny gmin s ąsiednich. Cz ęść I opracowania obejmuje wprowadzenie do tematu, obszerne streszczenie w języku niespecjalistycznym oraz zasadnicze wnioski wypływaj ące z opracowania. W cz ęś ci II omówiono szczegółowo kwestie ekonomiczne, geologiczno-górnicze oraz bezpo średnie oddziaływania górnictwa na poszczególne elementy środowiska. W cz ęś ci III skupiono si ę na oddziaływaniach po średnich, potencjalnych korzy ściach dla Gminy oraz procedurach formalno-prawnych. str. 1 SPIS TRE ŚCI cz. II 1. Po średnie oddziaływania na otoczenie ..............................................3 1.1 Zdrowie ludzi .....................................................................................................3 1.2 Ochrona przyrody .............................................................................................20 1.3 Turystyka i rekreacja ........................................................................................35 1.4 Rynek nieruchomo ści .......................................................................................41 2. Korzy ści dla Gminy ........................................................................55 2.1 Dochody bud żetowe ..........................................................................................55 2.2 Lokalny rynek pracy i ogólna koniunktura gospodarcza ..................................70 3. Procedury formalno-prawne ...........................................................82 4. Literatura ........................................................................................89 str. 2 1. Po średnie oddziaływania na otoczenie 1.1 Zdrowie ludzi Sposoby kumulacji metali w organizmach – uwagi ogólne Metale ci ęż kie wyst ępuj ące w wodzie, powietrzu i glebie oddziałuj ą na zdrowie ludzi, zwierz ąt oraz pozostałe biotyczne elementy ekosystemów (rośliny, grzyby, mikroflor ę). Najcz ęś ciej badany i analizowany jest wpływ metali ci ęż kich czyli tych, których ci ęż ar jest wi ększy ni ż 4.5 g/cm 3. Przedmiotem bada ń jest zwykle niekorzystny wpływ metali na zdrowie ludzi czy zwierz ąt. Znane s ą metale, których oddziaływania s ą bardzo toksyczne i mog ą prowadzi ć do znacznych komplikacji zdrowotnych; do takich metali zaliczane s ą np. rt ęć (Hg), kadm (Cd), tal (Tl), ołów (Pb), nikiel (Ni), chrom (Cr), wśród metaloidów arsen (As) i antymon (Sb), a tak że słabo poznany selen (Se). Zanieczyszczenie środowiska metalami ci ęż kimi jest niebezpieczne dlatego, że s ą one substancjami nierozkładalnymi przez organizmy żywe na kolejnych poziomach ła ńcuchów troficznych (Klaassen 2007). Nie wszystkie zwi ązki metali s ą tak samo toksyczne, przykładowo chrom wyst ępuj ący w zwi ązkach gdzie Cr jest na +4 stopniu utlenienia nie jest toksyczny, natomiast niekorzystny dla zdrowia wpływ maj ą zwi ązki Cr w których metal ten wyst ępuje na +6 stopniu utlenienia. O mo żliwym niekorzystnym wpływie na zdrowie ludzi w głównej cz ęś ci decyduje fakt, czy metale wyst ępuj ące w minerałach lub syntetycznych zwi ązkach s ą uruchamiane w formie jonowej do wód lub ła ńcuchów troficznych . Metale maj ą zró żnicowany wpływ na organizmy żywe, mo żna w śród nich wyró żni ć: - silnie toksyczne, - toksyczne, - inertne - niezb ędne dla prawidłowego funkcjonowania (mikroelementy). Sam fakt wyst ępowania zwi ązków mineralnych zawieraj ących metal nie jest najwa żniejszy i nie decyduje o zagro żeniu dla zdrowia. Przykładowo wyst ępowanie ołowiu w glebie, gdzie metal ten jest zwi ązany w minerałach np. galenie (PbS) lub cerusycie (PbCO 3) nie decyduje jeszcze o niekorzystnym wpływie ołowiu nawet w sytuacji kiedy minerałów ołowiowych jest du żo, a sumaryczny poziom koncentracji Pb jest bardzo wysoki (np. około 1 %). Najwa żniejszym i decyduj ącym czynnikiem str. 3 jest podatno ść zwi ązków mineralnych na rozpuszczanie i ługowanie metali. W sprzyjaj ących warunkach w środowisku glebowym cechuj ącym si ę nadmiarem jonów węglanowych uwolnione z siarczków (np. PbS) jony Pb 2+ są bardzo szybko wi ązane w stabilnych minerałach w ęglanowych i powstaje cerusyt (PbCO 3) z którego ołów jest znacznie trudniej ługowany. Zagro żenie ze strony ołowiu jest znacznie powa żniejsze je żeli metal ten wyst ępuje w środowisku (wodzie, powietrzu lub glebie) w formie syntetycznych zwi ązków chemicznych powstaj ących w wyniku spalania benzyn ołowiowych, emisji z komina huty, produkcji barwników lub substancji chemicznych. Syntetyczne zwi ązki ołowiu s ą zwykle znacznie łatwiej rozpuszczalne i mog ą stanowi ć źródło biodost ępnego ołowiu z którym wi ąż e si ę zagro żenie dla zdrowia. Tego typu zwi ązki powstaj ą w wyniku chemicznej lub pirolitycznej przeróbki ołowiu lub jego zwi ązków. Mog ą by ć emitowane przez kominy hut produkuj ących stopy lub wyroby zawieraj ące ołów. Szczególnie niekorzystny, toksyczny wpływ na organizm człowieka maj ą zwi ązki metali ci ęż kich powstaj ące w procesach spalania, gdy ż ich ponadnormatywne st ęż enia cz ęsto s ą notowane w powietrzu atmosferycznym na terenach przemysłowych i zurbanizowanych (Roberts i inni 2004). Podobnie jest z innymi metalami: dopiero w sytuacji, kiedy zwi ązki mineralne zawieraj ące dany metal ulegaj ą przemianom chemicznym, mo że dochodzi ć do przenikania jonowych form tego metalu do środowiska i wtedy zwi ększa si ę zagro żenie dla zdrowia ludzi czy zwierz ąt. Długotrwałe nara żenie organizmów na zwi ększone dawki niektórych metali najcz ęś ciej jest zwi ązane z pobieraniem tych metali w pokarmach i wodzie oraz wdychaniem powietrza zanieczyszczonego metalami . W rejonach górnictwa i przeróbki, a szczególnie hutnictwa rud metali zagro żenie zwi ększeniem dawek metali jest ograniczone do terenów samej huty, zakładu przeróbczego, a tak że s ąsiedztwa składowisk odpadów. Cz ąsteczki zawieraj ące metaliczny ołów lub stopy z ołowiem zwykle maja du ży ci ęż ar i nie migruj ą na znaczne odległo ści. Badania wykazuj ą, że oddziaływanie na środowisko i zdrowie ludzi zwi ązków ołowiu emitowanych przez huty jest bardzo silne w obszarach zakładów hutniczych oraz ich bezpo średnim s ąsiedztwie, zwłaszcza w strefie do kilkuset metrów. Jednocze śnie nale ży zwróci ć uwag ę na fakt, że organizm człowieka dla wła ściwego funkcjonowania potrzebuje okre ślonych dawek niektórych metali najcz ęś ciej pobieranych w żywno ści lub suplementach diety. Szczególnie du że, konieczne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu s ą dawki magnezu (Mg), cynku (Zn), żelaza (Fe), a tak że miedzi (Cu), wapnia (Ca), fosforu (P), sodu (Na), potasu (K). Organizmy ludzi i zwierząt str. 4 toleruj ą wysokie zawarto ści metali (Zn, Cu, Fe, Ca, P, Na, K), które s ą mikroelementami niezb ędnymi dla ich prawidłowego funkcjonowania. Dlatego ponadnormatywne zawarto ści tych pierwiastków w środowisku, powoduj ące niekiedy przekroczenia średnich dawek dostarczanych w diecie lub poprzez układ respirabilny nie s ą tak niebezpieczne jak pierwiastki, które dla organizmu s ą zb ędne (Pb, Cd, As, Tl). Emisja zwi ązków metali ci ęż kich do środowiska mo że by ć zwi ązana z górnictwem, wzbogacaniem, hutnictwem oraz wykorzystaniem poszczególnych metali. Źródła emisji metali cz ęsto s ą ró żne, nakładaj ą si ę na siebie, natomiast drogi i mechanizmy akumulacji metali w organizmach żywych, a tym samym dystrybucja metali w ła ńcuchach troficznych, są podobne we wszystkich ekosystemach. Fig. 1 przedstawia schematycznie sposób, w jaki dochodzi do transferu metali z powietrza do organizmu człowieka. Figura 1. Schemat ekspozycji środowiskowej i kumulowania si ę metali w organizmie człowieka na przykładzie ołowiu (Se ńczuk 2005; zmodyfikowano Rosta ński i inni 2014). Zanieczyszczenia z powietrza mog ą bezpo średnio oddziaływa ć na organizmy żywe poprzez układ oddechowy. S ą to rozpuszczalne lub nierozpuszczalne