TOEKOMSTVERKENNING CULTUUR OVERIJSSEL VAN OOGSTFEEST TOT GOGBOT COLOFON

1e druk, juni 2015

OPLAGE 1500 exemplaren

TEKST Sonja Scholten (CityDNA), Hans Peter Benschop (Trendbureau Overijssel). Een groot aantal mensen heeft bijgedragen aan totstandkoming van deze toekomstverkenning (zie blz. 135-138). De uiteindelijke tekst, alsmede eventuele fouten daarin, valt geheel onder verantwoordelijkheid van het Trendbureau Overijssel.

GRAFISCH ONTWERP & ILLUSTRATIE FABRIEKFANATIEK

DRUK DDMC - digitale druk

COPYRIGHT Het hergebruik van teksten is toegestaan onder voorwaarde van duidelijke vermelding van de bron. Het auteursrecht van de afbeeldingen berust bij de personen/organisaties die bij de afbeeldingen zijn vermeld. Deze rechten zijn niet vrijgegeven onder dezelfde voorwaarde als de teksten. Toestemming voor gebruik moet steeds gevraagd worden aan de rechthebbende.

Het Trendbureau Overijssel is een onafhankelijk bureau dat toekomstverkenningen maakt voor de (politieke) besluitvorming.

Het bureau is een initiatief van de INLEIDING

Van oogstfeest tot GOGBOT. We waren ook benieuwd naar Overijssel is een grensregio, perifeer Hoofdstuk 2 bevat een trendanalyse. De titel geeft het al aan. Cultuur is in de mening van jonge creatieve gelegen, in de ogen van West Nederland. We beschrijven eerst de algemene Overijssel een heel breed begrip. professionals en hebben daarom Nog vaak kijkt Overijssel met enige afgunst maatschappelijke trends die van invloed Van culturele tradities met roots bijeenkomsten georganiseerd met naar het Westen, maar ondertussen groeit zijn op de culturele sector. Vervolgens die teruggaan tot het verre verleden recent afgestudeerde creatieven in de trots op het eigen creatief vermogen komen in hoofdstuk 3 de trends aan tot hypermoderne spraakmakende Zwolle, Enschede en Deventer. en op de hoeveelheid ruimte. En de blik bod die binnen de culturele sector zelf multimediale festivals. is ook niet altijd meer westwaarts, er zichtbaar zijn. Hoofdstuk 4 zoomt verder in In de afrondende fase van de wordt ook voorzichtig oostwaarts gekeken, op ontwikkelingen binnen deelsectoren. Deze toekomstverkenning is begonnen met verkenning (november 2014) heeft naar Duitsland, met name door kunst- en literatuuronderzoek: er is nadrukkelijk een aantal landelijke en regionale cultuurliefhebbers. Vlak over de grens In bijlage 1 definiëren we de culturele gebruik gemaakt van het bestaande, spelers uit de kunst en cultuursector ligt immers het Ruhrgebied, Europa’s sector naar aard en verschijning. vaak nationale, materiaal. De afdeling gereflecteerd op de verkenning. grootste stedelijke agglomeratie met een In bijlage 2 werken we de werkgelegenheid beleidsonderzoek van de provincie cultuuraanbod om u tegen te zeggen. in de creatieve sector in Overijssel heeft veel provinciale gegevens daaraan We hebben een heel divers landschap uit. In bijlage 3 tenslotte brengen toegevoegd. Ook mensen die in de verkend. De cultuursector in Overijssel Hoofdstuk 1 bevat de Agenda van de we in beeld hoe de grote steden van culturele sector van Overijssel werken gaat niet alleen over culturele Toekomst. Feitelijk zijn dit de conclusies Overijssel scoren op de culturele index. zijn geraadpleegd. In het voorjaar van hoogstandjes zoals het Museum de uit de verkenning. Deze conclusies zijn 2014 zijn daartoe in eerste instantie Fundatie en het GOGBOT-festival, maar gebaseerd op basis van de analyses in drie bijeenkomsten georganiseerd. ook over schuur- en oogstfeesten. de hoofdstukken daarna. De Agenda We hebben daarbij een opsplitsing Het gaat ook over immaterieel erfgoed is aan het begin van het document gemaakt tussen betrokkenen actief in zoals het gedachtengoed van de Moderne geplaatst voor de snelle lezers. de grote steden en hen die met name Devotie en het gevoel van ‘Wij zijn Twente’. Hij bevat de beleidsissues die volgens ons actief zijn in de plattelandregio’s. En het gaat ook over het realiseren geadresseerd moeten worden in Overijssel. van cross-overs tussen de UT, de maakindustrie in Twente en ArtEZ/AKI. INHOUDS INLEIDING 4 INHOUDSOPGAVE 6 HIGHLIGHTS UIT DE OPGAVE TOEKOMSTVERKENNING 8 1 2 3 4 AGENDA VAN ALGEMENE ALGEMENE DE KUNST EN DE TOEKOMST MAATSCHAPPELIJKE KARAKTERISERING CULTUURSECTOR BEZIEN TRENDS VAN DE CULTUURSECTOR VANUIT DE VERSCHILLENDE 1 SNELLE, GRENZELOZE SUB-BRANCHES VERANDERING 12 1 DEMOGRAFIE 28 1 CAPACITEIT, EEN EERSTE LANDELIJKE VERKENNING 50 1 MUSEA EN BEELDENDE KUNST 78 2 EEN VERNIEUWING VAN 2 ECONOMIE 29 HET BEDRIJFSLEVEN 15 2 CAPACITEIT: HOE STAAT 2 THEATER/CONCERTZALEN/ 3 TECHNOLOGIE 32 OVERIJSSEL ERVOOR? 53 3 TOENEMEND BELANG POPPODIA/FESTIVALS/EVENTS 81 VAN DE IDENTITEIT VAN 4 SOCIAAL / CULTURELE TRENDS 36 EEN REGIO 18 3 PARTICIPATIE: NEDERLAND 60 3 BIOSCOPEN EN FILMHUIZEN 87 5 ECOLOGIE/RUIMTE 39 EN OVERIJSSEL 4 GROTERE TEGENSTELLINGEN? 20 4 CULTUREEL ERFGOED 89 6 POLITIEK 41 4 GELDSTROMEN 64 5 MEER RUIMTE 23 5 BIBLIOTHEKEN 94 7 EVALUATIE MAATSCHAPPELIJKE TRENDS 46 6 MUZIEKSCHOLEN EN CENTRA VOOR KUNSTEN 96

7 CULTUUREDUCATIE 98

8 CREATIEVE INDUSTRIE 101

9 EVALUATIE TRENDS BINNEN V DE CULTUURSECTOR IN NEDERLAND EN OVERIJSSEL 106 BIJLAGEN

1 WERKGELEGENHEID CREATIEVE INDUSTRIE OVERIJSSEL 110 2 DE STEDEN VAN OVERIJSSEL OP DE CULTUURINDEX 113 3 DEFINIËRING CULTUURSECTOR 116 ENKELE HIGHLIGHTS UIT DE TOEKOMSTVERKENNING CULTUUR IN OVERIJSSEL

Ontwikkelingen trekken zich niets meer Maken zit Overijssel in het bloed. Deze Cross-sectorale samenwerking en haar rug naar Duitsland gekeerd en is aan van oude grenzen en instituties. trend biedt kansen voor de regio. innovatie wordt steeds belangrijker. er nog weinig bewustzijn over het zeer We leven in een vloeibare samenleving. Kunst en cultuur zullen meer met omvangrijke kunst en cultuuraanbod De scheidslijn tussen ‘hoge’ en ‘lage’ Op het gebied van cultuureducatie hebben andere economische sectoren gaan dat het Ruhrgebied te bieden heeft. kunst verdwijnt. Er ontstaan nieuwe gemeenten en provincies een traditie, samen werken. De kracht van onze samenwerkingsverbanden. Mensen ook in Overijssel. De continuïteit hiervan economie zit in de hogere toegevoegde Overijssel biedt ruimte aan kunstenaars. verleggen voortdurend hun aandacht. in het primaire, maar ook secundaire, waarde die we aan producten geven, Die ruimte wordt zowel letterlijk als Kunst en cultuur wordt steeds vaker onderwijs is belangrijk. De borging van de niet in de lage prijs van de producten. figuurlijk groter. Dat is voor zowel de op niet traditionele podia beleefd. De noodzakelijke middelen vergt aandacht. De creatieve industrie (die naast kunst als de maatschappij een kans. overheid en cultuurinstellingen hebben kunstenaars bestaat uit media, designers, Leegstand komt ook in Overijssel steeds het moeilijk met die vluchtige, vloeibare De toenemende zelforganisatie van architecten, gaming etc) in Overijssel is meer voor, niet alleen op kantoorlocaties wereld. Het eist beleid vol flexibiliteit. burgers en de bottom up sturings- klein, maar kan wel een belangrijke rol maar ook binnen het agrarisch vastgoed. filosofie van de overheid en zorgt voor spelen in het aanjagen van innovaties. De actieve en passieve cultuurparticipatie een heel nieuw scala aan initiatieven Dit biedt kansen voor het versterken Er lijken grotere tegenstellingen tussen staat (ook) in Overijssel onder druk. rondom cultureel erfgoed. Dit vergt van de maakindustrie in Overijssel. bevolkingsgroepen in Nederland te komen. Daar zijn bezuinigingen ook debet aan. een nieuw beleidsinstrumentarium. Kunst en cultuur markeren die verschillen. Tegelijkertijd hebben ontwikkelingen De combinatie van globaal denken en De vraag is of kunst en cultuur niet ook binnen de ICT een sterke impact. Digitaal De exploitatie van cultureel vastgoed aandacht voor de eigen regio en het belang meer ingezet zouden kunnen worden om is er altijd en overal toegang tot cultuur. is voor veel gemeenten en culturele van de identiteit van regio´s nemen toe. elkaar te begrijpen en te verbinden. Om bezield te raken, maar ook om zelf instellingen een molensteen, niet Kunst en cultuur leveren een belangrijke nieuwe technieken te leren. Denk maar alleen door de bezuinigingen maar ook bijdrage aan die identiteit. Het immateriële De maatschappelijke waarde van kunst aan de vele instructiefilmpjes op internet. omdat het culturele leven zich meer erfgoed van Overijssel – Moderne zal steeds meer centraal komen te staan. en meer buiten die gebouwen begint Devotie, de Hanze – inspireert mensen De nadruk heeft lange tijd gelegen op de Het belang van de verbeeldingskracht af te spelen. Het zal veel creativiteit en kan in de toekomst een belangrijke rol economische waarde van kunst. De kunst groeit. Mensen consumeren niet alleen vergen het culturele vastgoed blijvend spelen in economie en maatschappij. kan zelf ook een belangrijker plek opeisen kunst, ze maken zelf ook weer dingen. aantrekkelijk te programmeren en in het maatschappelijk debat en omgekeerd Zowel met behulp van high tech (3D financieel gezond te exploiteren. Overijssel is een grensregio. Het culturele kan de politiek de kennis en kunde van printer), maar ook met de handen. Er zwaartepunt van Nederland ligt in de de sector meer naar zich toe trekken. BIJLAGE is een herwaardering van het ambacht. Randstad. Overijssel staat teveel met HOOFDSTUK 1 pagina 13

AGENDA VAN weet van heeft. Ook de culturele wereld Overijssel een vitaal cultureel leven willen is, kortom, vloeibaar geworden. behouden, zullen deze veranderende omstandigheden ook ander beleid vereisen. DE TOEKOMST De vraag stelt zich hoe deze vloeibare Door de toegenomen mobiliteit en 1 wereld, die zo snel is en zich nauwelijks digitalisering verschiet ook het oude 1 iets aantrekt van muren en grenzen, ´spreidings-argument´ van kleur. Op zich verhoudt tot traditionele instituties het moment dat boeken gedownload In hoofdstukken 2 tot en met 4 in de culturele sector, zoals musea kunnen worden, verandert de noodzaak worden de maatschappelijke trends 1.1 SNELLE, GRENZELOZE en podia en de overheidsbemoeienis van een plaatselijke bibliotheek. Veel rond de kunst- en cultuursector VERANDERING daarmee. Vooropgesteld: een provincie voorstellingen binnen Nederland liggen op beschreven, en ook de ontwikkelingen die verbeeldingskracht behoeft kan reisafstand. En hoewel een ´live´-beleving binnen die sector. Wat betekenen Zygmunt Bauman kenschetst onze tijd niet zonder een basisinfrastructuur. De iets anders dan een Ipad-scherm, is er deze trends nu voor de beleidsvragen als die van ´Liquid Modernity´: vloeibare culturele geschiedenis, de kennis, de ook veel cultuur beschikbaar via internet. die op overheden en andere moderniteit. Hij drukt daarmee uit dat vaardigheden zullen ergens onderhouden er veel en snelle verandering is, en dat moeten worden. Zij zullen ook ergens AGENDAPUNT betrokken partijen in Overijssel die het resultante is van allerlei acties overgedragen moeten worden. En het is . De komende jaren zullen provincie afkomen? Wat is, met andere 1 van heel veel verschillende actoren – bovendien zelfs goed denkbaar dat de en gemeenten moeten nadenken over woorden, de agenda van de toekomst? mensen, bedrijven, maatschappelijke behoefte aan die infrastructuur toeneemt. de impact van ICT en de bezuinigingen, organisaties. De veranderingen doorbreken Bijvoorbeeld door een toename van vrije de toegenomen mobiliteit en Onderstaande agenda wordt traditionele grenzen. Dat is letterlijk zo: tijd door de vergrijzing. Of doordat er gestructureerd rond vijf trends die, er is sprake van globalisering. Het geldt steeds meer activiteiten ´van onderop´ gewijzigde culturele belangstelling zoals in de hoofdstukken 2 tot en ook in figuurlijke zin: sectorale indelingen plaatsvinden, en de overheid dat ook op de basisinfrastructuur 2. met 4 laten zien, dominant zullen werken niet meer. Instituties uit het stimuleert. ´Zelforganisatie gaat niet zijn in Nederland en Overijssel: verleden hebben het daar moeilijk mee. altijd vanzelf´: initiatieven van onderop Overheden zullen daarbij verschillende Versteende organisaties kunnen niet vergen vaak professionele ondersteuning. keuzen maken. In het ene geval zal de omgaan met een vloeibare werkelijkheid. keuze op de bibliotheek vallen, andere Dit is een schets die voor de hele Tegelijk past de constatering dat het gemeenten zullen het muziekonderwijs 1. Snelle, grenzeloze verandering maatschappij opgaat, ook voor de kunst- karakter van de basisinfrastructuur in de willen blijven behouden. Welke keuze en cultuur sector – en in niet mindere toekomst wel kan veranderen. De daling gemaakt wordt is niet belangrijk. . Een vernieuwing van 2 mate de overheid. Muzikale voorkeuren van van het aantal voorstellingen, de (in Waarschijnlijk is diversiteit zelfs te het bedrijfsleven jongeren veranderen snel en zijn steeds Overijssel relatief snelle) vermindering verkiezen. Waar het om gaat, is dat lastiger programmeerbaar. Tijdelijke van bezoekers aan podiumkunsten en de de keuze helder aan de orde is, en 3. To e n e m e n d e v e r s c h i l l e n i n evenementen, zoals festivals, nemen daling van het aantal actieve beoefenaars het belang ervan wordt ingezien. Nederland en het grotere een hoge vlucht. Orkesten musiceren op van de amateurkunsten 1: de bezuinigingen Gemeenschappelijke uitgangspunten locaties die vroeger vrijwel ondenkbaar zijn er waarschijnlijk gedeeltelijk debet en ambities, gedragen door zowel de belang van identiteit waren: scholen, winkelcentra, buiten. aan. Maar ze duiden ook op veranderende overheid als de sector zelf, zouden daarbij Vroegere grenzen tussen volkse en en fragmenterende belangstelling van het houvast en richting kunnen bieden. . Grotere tegenstellingen 4 traditionele cultuur worden door veel publiek. En op toegenomen alternatieve tussen bevolkingsgroepen mensen nauwelijks meer opgemerkt. Er mogelijkheden van expressie en contact De komende jaren komt de vraag op tafel is een hele wereld aan ongesubsidieerde met kunst, bijvoorbeeld via internet. Er hoe de overheid culturele initiatieven 5. Meer ruimte kunstuitingen waar de overheid nauwelijks verandert veel tegelijkertijd. Als we in van onderop wil faciliteren, en welke pagina 12 pagina 14 pagina 15

rol de basisinfrastructuur daarbij heeft. Overigens doet zich op de korte termijn het aanbod. Overigens leeft ook de wens bij De praktijk is dat een aantal Overijsselse De politiek zal zich daarbij de komende fenomeen voor dat cultureel vastgoed in overheden om de administratieve lasten te kunstenaars en culturele instellingen jaren moeten beraden in hoeverre veel gemeenten een financieel probleem verlichten, een heel ander motief om tot sterke internationale banden hebben. zij niet-traditionele kunstvormen vormt. Er is de laatste jaren veel gebouwd. versoepeling van de regelingen te komen. Daar zouden de cultuursector, overheden op niet-traditionele plekken wil De huren aan gemeenten zullen een en bedrijfsleven van kunnen profiteren. ondersteunen, en hoe zij de relatie belangrijk deel van de subsidies vragen. AGENDAPUNT ziet met de ´klassieke´ cultuur. Het is paradoxaal dat juist nu de kunst de 3. Kan de politiek ruimte bieden straat op gaat, de last van deze erfenis voor flexibelere regelingen Hierbij loopt men al snel tegen heel van huisvesting zwaarder zal wegen. 1.2 EEN VERNIEUWING en of beleidsinstrumenten die praktische vragen aan. Subsidieer je VAN HET BEDRIJFSLEVEN bijvoorbeeld instellingen of subsidieer Vermoedelijk zal er daarbij niet één meer ruimte geven aan het eigen je producties? In het eerste geval komt ei van Columbus zijn. In sommige profiel van instellingen of de de financiering terecht bij organisaties gevallen zal huurvermindering tot de vloeibaarheid van het initiatief? De maatschappij verandert snel, en die vervolgens producties inkopen. mogelijkheden behoren, in andere gevallen hetzelfde geldt voor de economie. Deze subsidie wordt voor een langere verkoop. Of wellicht kan het culturele ´ENERZIJDS WIL JE EEN VORM VAN De globalisering en de opkomst van nieuwe periode toegezegd, waardoor een zekere vastgoed opengesteld worden voor meer SNELLOKET. DAT JE EEN KLEINE economieën betekent dat in Nederland SUBSIDIE KAN KRIJGEN ZONDER mate van stabiliteit en continuïteit kan groepen uit de gemeenschap, of de het belang van innovatie in de economie AL TE VEEL POESPAS. ANDERZIJDS groter wordt. De exponentieel toenemende ontstaan. Dat is prettig. Aan de andere zalen voor andere activiteiten dan nu. MOETEN WE ONS OOK REALISEREN kant kan er institutionalisering ontstaan. DAT DE KUNSTENAAR GELEIDELIJK mogelijkheden van ICT versnelt innovatie Op het moment dat subsidies incidenteel AGENDAPUNT AAN KLEINER IS GAAN DENKEN. JE ook. We moeten nieuwe slimme dingen zijn en direct naar producerende BENT AL DANKBAAR ALS JE 2000 maken op nieuwe slimme manieren. 2. De komende jaren zullen EURO KRIJGT. IN EEN DERGELIJK partijen gaan kan dat meer flexibiliteit Vernieuwing gebeurt voor een deel binnen veel creativiteit vergen om het DENKEN IS GEEN RUIMTE VOOR opleveren, maar geeft het wellicht GROOTSE INNOVATIES.´3 sectoren en wetenschappelijke disciplines, bestaande culturele vastgoed ook meer onrust en onzekerheid. maar voor een belangrijk deel vindt het financieel gezond te exploiteren. ook tussen disciplines plaats. Om die Tot slot: de maatschappij en de cultuur zijn reden wordt door het rijk ook ´cross Toch is het ook goed, naast deze praktische ook grenzeloos in de zin van internationaal. Heel praktische veranderingen zijn hierbij overs´ gestimuleerd. Er zijn relaties vragen, ook meer fundamentele kwesties Vlak over de grens ligt het Ruhrgebied, ook relevant. De sector constateert gelegd tussen kunst en cultuur enerzijds, te agenderen. Is in deze vloeibare Europa’s grootste stedelijke agglomeratie. landelijk, niet alleen in Overijssel, de en het sociale beleid, zorg, onderwijs en samenleving, waar hiërarchische sturing Van Enschede naar Amsterdam is het trend dat overheidssubsidies tegelijk stedelijke ontwikkeling anderzijds 4. steeds minder van de tijd wordt, subsidie 161 kilometer en vanuit Enschede naar kleiner worden en aan meer voorwaarden Dat zijn echter sectoren die ook voor een nog wel het aangewezen instrument om Oberhausen (waar de internationaal verbonden zijn. Dat laatste bevordert niet belangrijk deel op overheidsfinanciering kunst en cultuur te bevorderen? Kunnen befaamde kunstenaar Christo zich al een een snelle overheidsreactie op nieuwe gebaseerd zijn – en waar de komende we andere manieren verzinnen, die meer paar keer op de Gassometer heeft mogen initiatieven en staat in contrast tot de jaren ook bezuinigd gaat worden. bij de netwerksamenleving passen, om uitleven) is het slechts 109 kilometer. En veranderende cultuurwereld waarin volop gewenst gedrag te bevorderen? In de als je bereid bent na de Gassometer nog wordt geëxperimenteerd en spontaan ‘ALS DE OVERHEID TOEPASSING praktijk is er veel ongesubsidieerde 10, 20 of 30 kilometer verder het gebied in nieuwe allianties worden aangegaan over VAN CREATIVITEIT BELANGRIJK kunst. Het bedrijfsleven en particulieren te rijden heb je toegang tot tientallen grote VINDT, DAN ZOU ZIJ DIT OOK ALS de grenzen van de disciplines heen. Vooraf zijn bereid om in kunst te investeren. en spraakmakende musea. De blik vanuit OPDRACHTGEVER KUNNEN LATEN door de overheid bepaalde voorwaarden Kunnen overheden de condities scheppen Overijssel hoeft zeker niet Westwaarts ZIEN. WAAROM ZOU ER GEEN beperken het creatieve proces en de OPDRACHT KOMEN WAARBIJ DE waardoor we dat verder bevorderen? gericht te zijn: in het Oosten gebeuren totstandkoming van nieuw krachtig INZET IS DE MOOISTE ROTONDE VAN minstens even interessante dingen. NEDERLAND TE ONTWERPEN?’ pagina 16 pagina 17

AGENDAPUNT Voor Overijssel liggen er op een ander die uiteindelijk als die van de Onderwijs vlak veel uitdagingen en kansen: de relatie 4. Bovengeschetste ontwikkelingen ´maakindustrie´ geëxporteerd worden De ontwikkeling van creativiteit in het tussen kunst en cultuur en de creatieve roepen de politieke vraag op in en als zodanig in de statistieken terecht onderwijs is een veel bredere dan alleen sector enerzijds, en de maakindustrie hoeverre de creatieve industrie in de komen. De provincie Overijssel heeft die naar kunst- en cultuureducatie. anderzijds. De komende jaren zullen naar provincie Overijssel als speerpunt van de creatieve industrie niet benoemd als Innovaties in het onderwijs zijn nauwelijks verwachting de ontwikkelingen snel gaan onderdeel van haar (top)sectoren beleid (in een lokale of regionale aangelegenheid. economisch beleid moet gaan gelden: op de gebieden van smart industries tegenstelling tot de Nederlandse overheid). Er wordt veel over het onderwijs gezegd en robotica. wellicht is de creatieve industrie juist Dat heeft gevolgen voor de aandacht die en geschreven, en het lijkt niet erg zinvol essentieel voor de doorontwikkeling de creatieve industrie in Overijssel krijgt. om daar ook nu allerlei verhalen op lager Dit zijn velden waar Overijssel van de Overijsselse maakindustrie. Vanuit Overijssel worden bijvoorbeeld schaalniveau aan toe te voegen. Aan de relatief sterk in is en waar voortdurende bijna geen aanvragen ingediend bij het andere kant: regionale overheden zijn contact tussen de producenten en Bovenstaande is geen oproep om te Stimuleringsfonds Creatieve Industrie. de laatste jaren wel betrokken bij een de consumenten heel belangrijk proberen Overijssel als creatieve hotspot verbetering van de aansluiting tussen is. Dit contact is bij uitstek het neer te zetten. Hier past realisme. De ONDERWIJS EN TALENTONTWIKKELING onderwijs enerzijds en het bedrijfsleven terrein van de creatieve sector 5. creatieve industrie concentreert zich Het is wellicht wat vreemd, maar anderzijds. Er lopen allerlei initiatieven momenteel zeer sterk in Amsterdam – en in het licht van de maakindustrie rond nieuwe ambachtscholen, de ´…EVERYTHING IN THE WORLD MUST tot op zekere hoogte ook in Rotterdam van de toekomst is het nuttig om meester-gezelrelatie en de bevordering HAVE DESIGN OR THE HUMAN MIND en Eindhoven – niet in het Oosten des de infrastructuur aan kunstzinnig van het technologie-onderwijs. Dit zijn REJECTS IT´, JOHN STEINBECK, TRAVELS WITH CHARLEY. lands. Bovendien is de pré van Overijssel onderwijs en talentontwikkeling ook als onderwerpen die dicht tegen de creatieve eerder de ruimte voor kunstenaars, onderdeel van het innovatiebeleid te sector aanliggen. De bemoeienis van Producten moeten niet alleen technisch dan de dichtheid aan vakbroeders – zien. Creativiteit zal broodnodig zijn en lagere overheden met het onderwijs goed in elkaar zitten, ze moeten er zoals verderop beargumenteerd zal is ook onderdeel van de ´21st century lijkt ook ondersteund te worden door de ook nog mooi uitzien, mensen moeten worden. Het argument is andersom: skills´ waar het onderwijs over nadenkt. WRR. In haar rapport ´Naar een lerende er ook nog mee om kunnen gaan – en Overijssel zou kunnen overwegen om economie´ houdt de raad een pleidooi bovenal: ze moeten verkocht worden. de creatieve industrie te stimuleren DESIGNLAB voor een betere kenniscirculatie tussen In dat licht is de ontwikkeling van een omdat we er te weinig van hebben voor In 2014 heeft de Universiteit van onderwijs en bedrijfsleven – en die studie als ´Creatieve Technology´ op het bedrijfsleven waar we wel goed in Twente het Designlab opgericht. In dit zou op regionaal niveau vormgegeven de UT belangrijk. Ook de oprichting zijn – de grootschalige en kleinschalige lab komen innovatie, creativiteit en moeten worden. En tot slot geldt ook maakindustrie - waar we in toenemende bij het onderwijs voor een toenemende van het Design Lab past in dit beeld. inspiratie samen en werken studenten mate afhankelijk van zullen zijn. groep mensen: Zelf Doen. Ouders zijn en onderzoekers gezamenlijk aan ontevreden over de kwaliteit van het De ontwikkeling van de 3D-printer kondigt hedendaagse vraagstukken uit nog een andere trend in de industrie De creatieve sector moet daarbij breed onderwijs en nemen zelf initiatieven. maatschappij en bedrijfsleven. Het gaat aan: die naar kleinschalige productie worden opgevat: naast kunstenaars Lokale overheden worden daar nu al niet alleen om toepassingen van cutting en het zelf doen. De verwachting dat gaat het om ook om disciplines zoals mee geconfronteerd, en het is plausibel edge technieken zoals nano- bio-, robo,- iedereen een creatief producent wordt design/ontwerp, communicatie en te denken dat die trend sterker wordt. gaat wellicht wat ver –maar een verdere multimedia, waarbij de toepassing van en informatietechnologie, in het lab democratisering van creativiteit ligt wel in informatietechnologie een belangrijke wordt ook naar ethische, economische de rede. Overijssel heeft een economische rol speelt (in bijlage drie wordt de sector en organisatorische kanten van een en sociaal culturele traditie van ´Zelf nader gedefinieerd). Juist in die soort ontwerp of oplossing gekeken. Zo wordt doen´ die daar mooi bij aansluit. diensten wordt vaak de toegevoegde ook gewerkt aan vraagstukken zoals de waarde gerealiseerd, ook bij producten vergrijzing en ouderenzorg. pagina 18 pagina 19

STICHTING RIBO geroemd, juist omdat grenzen van op het moment dat er sprake is van een Kunst en Cultuur zijn van oudsher een De Stichting RIBO (Scholing, provincies en disciplines doorbroken ontspannen woonmarkt en economische veelgebruikt middel om een regio op de 6 Restauratie en Innovatie in de bouw worden . De productiehuizen spelen een malaise. Dit geldt in Overijssel des te kaart te zetten. Ook nu is dat nog het in Overijssel) maakt het mogelijk dat belangrijke rol in de talentontwikkeling meer, omdat de aantrekkingskracht van geval. Denk aan de orkesten die meegaan en het stimuleren van kansen voor jonge jonge bouwvakkers zich bekwamen de Randstad groot is. In een situatie op handelsmissies van het koningshuis. creatieve makers. Ze hebben tevens een van een krimpende bevolking zullen Bij de kunst- en cultuursector is ook een in het restaureren van monumenten regionale functie. Voor de toekomst is juist de aantrekkelijke en bijzondere grote bereidheid om als zodanig ingezet of monumentale gebouwen. Het gaat het de vraag of ze worden gecontinueerd gemeenten inwoners blijven trekken. te worden. Om jezelf te tonen is tegelijk om leerlingen die al in opleiding zijn en of uitgebreid en voor welke takken Uniforme, grijze gemeenten krijgen ook wel lef nodig, de bereidheid om een of medewerkers van bedrijven die van cultuur de productiehuizen worden het moeilijk. Ook voor bedrijven en gebaar te maken dat anderen niet maken: zich verder willen bekwamen. Door de ingezet. Nu ligt de nadruk op muziek/ kennisinstellingen is de identiteit van een of het nu gaat om een evenement, een Restauratie Opleidingsprojecten (ROP) podiumkunsten. Productiehuizen voor vestigingsplaats relevant. De aanwezigheid tentoonstelling of het ondersteunen kan het vakmanschap van ervaren innovatieprocessen bestaan nog niet, van een vitaal cultureel leven en cultureel van een gezelschap. Het is duidelijk dat bouwvakkers worden overgedragen aan maar dat zou zomaar kunnen 7. erfgoed zijn daarbij belangrijk. de overheden op dit moment financieel jongeren en blijft ook in de toekomst de Ten tweede roept de globalisering beperkte middelen hebben voor dit soort kennis, ervaring en kwaliteit aanwezig AGENDAPUNT als tegenreactie de behoefte op aan initiatieven. De tijd voor ´cultuurpaleizen´ om monumenten te restaureren. 5. Op het gebied van talent- eigenheid, een thuisgevoel, aan houvast. is wel voorbij. Tegelijk kunnen ontwikkeling ligt de vraag voor of In Overijssel kristalliseert zich dat investeringen in software veel goedkoper onder andere uit rond het hernieuwd zijn dan die in hardware. Overijssel Talentontwikkeling in Oost Nederland niet behoefte is waarderen en verkennen van het begrip kent goed gewortelde evenementen die Lokale en regionale overheden hebben op aan cross-sectorale innovatie. noaberschap en het bestuderen en in kaart internationaal uitgebouwd kunnen worden. dat gebied weinig taken, maar dat geldt brengen van de eigen geschiedenis. Zo Initiatieven als ´Artists in Residence´ zijn niet voor de talentontwikkeling in een ‘BEGELEIDING VAN JONG OPKOMEND heeft bijna elke gemeente in Overijssel populair en relatief goedkoop. Hier ligt de later stadium. In Overijssel kennen we een TALENT IS CRUCIAAL. ALS JE een eigen canon vastgelegd 9 en is de vraag voor of men op creatieve wijze toch tweetal productiehuizen: Productiehuis ZE NIET DAT KLEINE STUKJE BEGELEIDING GEEFT, GEBEURT HET gemeentelijke opera populair. Bovenal de regioprofilering gestalte wil geven. On en het Kameroperahuis. Productiehuis NIET EN HEBBEN ZE BIJNA GEEN is er een gevoel van trots: voelde men On (popproductie) vormt in samenwerking KANS ZICH TOT ONTWIKKELEN TOT zich vroeger minderwaardig aan het met ‘De Wintertuin’ (Gelderland/literaire PROFESSIONALS.’ 8 AGENDAPUNT Westen of gekleineerd, heden ten dage productie) en ‘Generale Oost’ (Gelderland/ 6. De komende jaren ligt de politieke gaan bijvoorbeeld Tukkers er prat op dans en theaterproducties) de Nieuwe vraag voor of het cultuurbeleid uit Twente te komen. Cultureel erfgoed Oost. Het Kameraoperahuis richt zich ook wordt gezien in de context van is belangrijk, en Overijssel heeft er op opera- en muziektheatermakers. 1.3 TOENEMEND BELANG VAN DE IDENTITEIT veel van. Twente en de Hanzesteden concurrentie met andere regio´s. zijn twee duidelijk te onderscheiden Daarnaast kent Overijssel verschillende VAN EEN REGIO regionale entiteiten die ook nationaal Naast de snelle, veelal hoogopgeleide, instellingen die zich ook richten op een gevoel van herkenning oproepen. internationaal georiënteerde wereld, is er talentontwikkeling. In deze kunnen Er zijn twee belangrijke ontwikkelingen de langzame wereld. De plekken met een o.a. op het gebied van theater De die er toe leiden dat de identiteit van een ´HET DENKEN OVER CULTUUR IS eigen, slechts langzaam veranderende Young Ones (Zwolle) en Theaterschip regio aan belang toeneemt. Ten eerste NEGATIEF GEFRAMED. WE HEBBEN identiteit. Met de vloeibare wereld (Deventer) worden genoemd en binnen neemt de concurrentie tussen regio´s toe EEN SPRONG NODIG NAAR HET LICHT. wordt ook het verleden belangrijk. WE ZULLEN DE POLITIEK WEER LOL de beeldende kunst het Kunstenlab als het gaat om menskracht, en met name Wat betreft het culturele erfgoed komen (Deventer) en TETEM (Enschede). MOETEN GEVEN AAN CULTUUR. HET goed opgeleide menskracht. Het belang GAAT HIER OM + DENKEN, DAT WE er drie vragen op de agenda. De eerste Oost Nederland wordt om de van de aantrekkelijkheid en eigenheid MET ZIJN ALLEN HIER IN OVERIJSSEL twee zijn inhoudelijk, de derde heeft samenwerking in de Nieuwe Oost van een gemeente of regio neemt toe IETS GAAN VEROORZAKEN.’ 10 van doen met de rol van de overheid. pagina 20 pagina 21

Welke oriëntatie willen we de zorg de initiatieven van onderop. De ´bottom eerder dan dat het verbindt? Onderzoek ontwikkelingen de verder fragmentatie voor het erfgoed geven? Wil men de up´ sturingsfilosofie van de overheid naar de culturele verschillen binnen van de Nederlandse samenleving in nadruk leggen op conservatie, of wel het roept ook weer nieuwe vragen op. Nieuwe Nederland tonen aanzienlijk verschillen in de hand werken. Het gaat daarbij behoud van het oude? Of ligt de nadruk initiatieven weten de weg niet altijd te culturele smaak. Deze verschillen worden allereerst om sociaal economische meer op ontwikkeling, en het gebruik vinden naar de overheid, of hebben in deze eerder groter dan kleiner. Laagopgeleid ontwikkelingen: de crisis, de bezuinigingen van het oude bij de vormgeving van de weinig verwachtingen. Juist omdat er geen en hoogopgeleid Nederland leven naast en de automatisering/robotisering zal toekomst? Beide waardeoriëntaties zijn sprake is van een subsidierelatie heeft de elkaar, als het om cultuur gaat 12. Deze een deel van de mensen werkloosheid aanwezig in Overijssel. En daarbij is het overheid weinig zicht op de activiteiten tegenstelling vertaalt zich ook politiek. en financiele problemen brengen. Ten debat over deze kwestie vermoedelijk van deze nieuwe initiatieven. Een kleine Het debat is gepolariseerd, waarbij het tweede zal internet de gezamenlijke belangrijker dan de uit komst ervan. subsidie wordt door vrijwilligers gezien culturele leven in Nederland al snel als media verder uithollen: nieuwsgaring zal als een blijk van enorme waardering en elitair in de hoek wordt gezet, en andersom per groep plaatsvinden. Ten derde zal er AGENDAPUNT stimuleert de verdere doorontwikkeling de cultuurcriticasters als barbaren die door werkloosheid en vergrijzing meer 7. Leggen we bij de vormgeving van onze van de vereniging en daarmee hun output/ de bijl willen zetten aan al het mooie in vrije tijd zijn. Werk als samenbindende activiteiten. Het subsidiëren van een het leven. factor boet in aan belang. Ten vierde zal regionale of lokale identiteit de nadruk groot aantal initiatieven met een kleine de sociaal culturele trend van het ´zelf op behoud van het bestaande, of op de bijdrage zou meer gewicht in de schaal ´WAAROM WILLEN ALLE KLEINE doen´ groepsvorming in de hand werken. ontwikkeling met gebruik van de traditie? kunnen leggen dan het subsidiëren JONGENTJES VOETBALLEN EN GEEN Mensen nemen zelf het heft in handen KUNSTENAAR WORDEN? OMDAT VAN van een paar grotere verenigingen HET EERSTE EEN GEVOEL VAN TROTS en willen niet meer afhankelijk zijn van De tweede vraag gaat over het immateriële en pleit voor het instellen van klein UITGAAT EN HET TWEEDE NIET. WE grootschalige aanbieders: van particulier culturele erfgoed op de politieke strooigoed (kleine stimuleringsbijdragen HEBBEN HET VOLK HET GEVOEL opdrachtgeverschap in de bouw tot de agenda. Momenteel wordt op nationaal ten behoeve van enkele onkosten). VAN TROTS TE ZIJN OP KUNST populariteit van het zelf verbouwen EN CULTUUR AFGENOMEN DOOR niveau gewerkt aan een inventarisatie van voedsel. Deze ontwikkeling wordt CULTUUR TE BESTEMPELEN ALS EEN van mogelijke items. Hier liggen voor AGENDAPUNT ELITAIRE AANGELEGENHEID.´13 ondersteund door nieuwe technologieën Overijssel kansen. De Hanze en de 9. De ´bottom up´ sturingsfilosofie (zoals de 3D-printer) en de alom Moderne Devotie zouden wel eens sterke aanwezigheid van kennis via internet. van de overheid vergt een nieuw Het is in zekere zin onvermijdelijk dat manieren kunnen zijn om de identiteit kunst elitair is. Juist van kunstenaars De democratisering van de cultuur zal van Overijssel te herdefiniëren en beleidsinstrumentarium inzake wordt vernieuwing verwacht. Veel mensen het verschil tussen groepen accentueren. daarmee een bijdrage te leveren aan de initiatieven rondom cultureel erfgoed. zullen de nieuwe stappen niet direct economische ontwikkeling van de regio 11. snappen. Maar tegelijk kan kunst ook de De geschetste tegenstellingen zullen maatschappij binden, en de vraag is of zich in het geval van Overijssel met AGENDAPUNT 1.4 GROTERE daar niet steeds meer behoefte aan is. name in de oude industriesteden 8. De recente belangstelling voor TEGENSTELLINGEN? De opkomst van internet zorgt voor een scherper dan gemiddeld voordoen. immaterieel cultureel erfgoed biedt verdere parochialisering van Nederland. We delen minder de gezamenlijke voor Overijssel kansen, bijvoorbeeld ´Music is an irreplaceable instrument AGENDAPUNT ervaringen van een beperkt aantal voor een herwaardering van de in uniting people´, zei José Antonio 10. Eigenlijk is de eerste vraag kranten en televisiezenders (het 8-uur Hanze of Moderne Devotie. Abreu – de dirigent die kinderen uit of de politiek cultuur wil laten journaal is daar nu een uitzondering op, sloppenwijken muziekles gaf en in een verbinden. Kunst en cultuur kunnen en de verrichtingen van het Nederlandse De derde vraag betreft de rol van de orkest liet spelen. Maar is dat wel zo? voetbalteam en andere sporters een immers ook worden gezien als het overheid. Het is, integendeel, de tijd van Is het in Nederland op dit ogenblik niet andere). De komende jaren zal een aantal middel bij uitstek om verschillen te de bescheiden overheid die zich richt op eerder andersom: verdeelt cultuur niet pagina 22 pagina 23

profileren. Echter, als op grond van de van cultuureducatie in het secundaire ´GEZAG IS VEEL MINDER DOOR DE VERSMELTING VAN KUNST VANZELFSPREKEND GEWORDEN. toenemende verschillen wordt gekozen onderwijs en de wijze waarop kan worden EN TECHNIEK LIJKT DAT AARDIG TE MODERN GEZAG FUNCTIONEERT LUKKEN. DAAR HANGT NIET ZO’N geborgd dat er voldoende samenhang en om de cultuur meer in te zetten om NIET MEER ONAANTASTBAAR ELITAIR SAUSJE OVERHEEN. KIJK opbouw van het programma ontstaat. de dialoog tussen groepen vorm te UIT DE HOOGTE, MAAR MEER OOK MAAR EENS HOE BEZOEKERS INVOELEND EN GELIJKWAARDIG. UIT ALLE LAGEN VAN DE BEVOLKING geven, dan is de vervolgvraag: hoe? Het lijkt er op dat de actieve DEZE INFORMALISERING LEIDT OOK ENTHOUSIAST OP GOGBOT cultuurbeoefening vanuit de muziekscholen TOT ANDERE OPVATTINGEN OVER RONDLOPEN EN HOE IEDEREEN MET Als de vraag bevestigend wordt CULTUUR EN HET SUBSIDIËREN DE 3 D PRINTER WIL WERKEN.´ 16 en centra voor de kunsten vermindert, DAARVAN. VOOR DE LEGITIMERING beantwoordt, is de vervolgconstatering mogelijk als gevolg van de bezuinigingen. VAN OVERHEIDSSTEUN dat cultuur kan verbinden, maar dat het Het is wat lastig om deze ontwikkeling GELDEN TEGENWOORDIG AGENDAPUNT dat niet automatisch doet. Hoe zouden precies te beoordelen. Er gebeurt EERDER DE PRINCIPES VAN DE 12. Het wordt een politieke vraag CONSUMENTEN-SOEVEREINITEIT we de brug kunnen versterken? veel buiten het circuit van centra voor in hoeverre de overheid verbindende DAN VAN DE COLLECTIEVE kunsteducatie en muziekscholen om, VERANTWOORDELIJKHEID.´15 initiatieven op cultureel gebied CULTUUREDUCATIE waar we nog niet voldoende zicht op wil stimuleren en intensiveren. Het meest voor de hand ligt hebben. Hierbij kan o.a. worden gedacht Er is authentiek meer aandacht voor cultuureducatie. De basisgedachte is aan het cursusaanbod dat nu door niet gecanoniseerde kunstvormen, dan dat mensen in ieder geval dezelfde zelfstandigen wordt aangeboden, de zoals bijvoorbeeld Dance. Ook zijn er kansen moeten krijgen om mee te impact van talentenjachten en zelfeducatie veel kunstenaars die de diagnose delen MEER RUIMTE doen. Cultuureducatie is een terrein 1.5 door digitaal geplaatst materiaal op dat de cultuur te ´los gezongen´ is waar gemeenten en provincies ook een social media en overige forums. We van wat veel mensen kunnen of willen De snelle, vloeibare wereld laat mensen beleidstraditie hebben. De afgelopen hebben door deze nieuwe ontwikkelingen waarderen, en proberen die relatie weer achter. Maar ook plekken. Kantoren, jaren is er veel aandacht geweest voor minder zicht op de aantallen te herstellen. Dat gebeurt voor een winkels, boerderijen: veel liggen er de cultuureducatie in het onderwijs. Het beoefenaars en het niveau waarop zij deel uit commerciële overwegingen: de nu verlaten bij. Ruimte is een thema rijk en de meeste provincies, waaronder 14 zich bevinden . Dit is zeker een zaak die kunst moet ook verkocht worden. Ook de dat op de politieke agenda zal komen Overijssel, hebben een convenant getekend de komende jaren aandacht behoeft. activiteiten van cultuurmakelaars horen te staan als het om cultuur gaat. dat dit onderwijs tot 2028 moet zekeren. hierbij. Het lukt hen verbindingen tot stand VERBINDENDE INITIATIEVEN te brengen, ook met groepen die je niet Dit gaat ten eerste om ruimte in AGENDAPUNT Er zijn initiatieven die hoge en lage cultuur vaak in de schouwburg ziet. En trouwens: letterlijke zin. De leegstand van kantoren, 11. Op het vlak van cultuureducatie wel degelijk verbinden. Zij passen in een in Deventer mogen de inwoners de winkels, boerderijen en maatschappelijk in het basisonderwijs lijkt de agenda traditie die altijd al wel bestaan heeft. programmering van de schouwburg mede vastgoed als scholen, kerken en oude van de toekomst vooral uit de De ´emancipatie van de gewone man´ is bepalen. Gebouwen die oorspronkelijk gemeentehuizen zal aanzienlijk zijn. immers lange tijd één van de doelen van Dat biedt ruimte voor de creatieve noodzaak van continuïteit te bestaan voor de hoge cultuur gebouwd zijn, het cultuurbeleid geweest, en daarbij werd kunnen ook als ontmoetingsplek dienen klasse. Aan kunstenaars wordt ook al en borging van de noodzakelijke óók een verbinding gezocht tussen de voor verschillende groepen mensen. regelmatig gevraagd om bijvoorbeeld een middelen voor de toekomst. hoge cultuur en de gewone maatschappij. expositie te verzorgen in leegstaande Voorstellingen in wijkgebouwen, cultuur ´DE GEWONE MAN WIL WEL KUNST winkelpanden. Hier liggen aan de ene De vraag hierbij is ook in hoeverre het op straat: het is allemaal niet nieuw. EN HEEFT OOK AANDACHT VOOR kant grote kansen om door hergebruik wenselijk is de nadruk enkel te leggen Toch lijkt er de laatste jaren wel een HEDENDAAGSE KUNST. DAN MOET JE aan een nieuwe, eigen en aantrekkelijke HET VOLK WEL HET GEVOEL GEVEN op cultuureducatie in het primaire verandering gekomen in die zin dat DAT KUNST OOK VAN HEN IS. leefomgeving te werken, en aan de andere onderwijs of juist ook op het bieden de paternalistische toon afwezig is. kant zijn er grote financieringsopgaven. pagina 24 pagina 25

‘HET GAAT OM HET CREËREN Juist Overijssel kent een traditie ingezet in het economisch proces. Toch Bij de analyse van algemene VAN PLEKKEN DIE GONZEN, van afstand tot de overheid en is ook die focus eenzijdig. Cultuur is ook maatschappelijke trends hanteren we de PLEKKEN WAAR JE VRIJHEID EN overheidsregulering. Mensen en altijd een reflectie op maatschappelijke ´Destep-analyse´: een methode die vrij GEMEENSCHAP ERVAART.’ gemeenschappen willen zelfstandig ontwikkelingen geweest, en niet zelden gebruikelijk is onder toekomstverkenners. beslissen hoe zij hun toekomst vormgeven. maatschappijkritiek. Cultuur raakt hier Doel van de ´Destep´ is om te voorkomen Er is een groeiend bewustzijn in Bovenstaande ontwikkelingen versterken bijvoorbeeld de journalistiek, en ook dat er teveel aandacht wordt geschonken Nederland dat de regelgeving, of in dat. Er ontstaat een wat rommelige, wel de wetenschap. De kernvraag hier is aan één type ontwikkeling. Bij een ieder geval de toepassing ervan, onverwachte en ongeordende ruimte, hoeveel aandacht de politiek wil geven ´Destep´ wordt achtereenvolgens naar soms wel erg belemmerend kan zijn. waar kunstenaars en andere creatieven aan kunstenaars als ´lezers´ van de tijd. Demografische, Economische, Sociale, De aanpak van leegstand vergt ook ruimte in kunnen duiken. Voorbeelden daarvan Technologische, Ecologische (en in meer figuurlijke zin. De wil om te kijken zijn de SLOW en DIY bewegingen: het ´DE KLOOF TUSSEN POLITIEK EN ruimtelijke) en tot slot Politieke trends wat regels mogelijk maken, in plaats van zelf maken van kleren, het verbouwen KUNSTENAAR IS ENORM. ALS ER AL gekeken. In kaders nemen wij onder de onmogelijkheden te benadrukken. ONTMOETINGEN ZIJN HEBBEN DIE van voedsel en het repareren van andere citaten op van gespreksdeelnemers. En wellicht ook het veranderen van EEN INCIDENTEEL KARAKTER, ALS producten was nog steeds kenmerkend Soms zijn dit uitspraken die de tekst regels waardoor er vrije zones ontstaan ER EEN CULTUURNOTA GESCHREVEN voor het Overijsselse platteland maar WORDT OF EEN LOKALE KWESTIE illustreren, soms ook relativeren waarin burgers, creatieve professionals wordt ook elders weer gemeengoed. SPEELT OVER BIJVOORBEELD zij het gestelde. Deze subjectieve en overige belangstellenden kunnen OEFENRUIMTE OF ATELIERS belevingen verrijken o.i. het beeld van experimenteren. Dat kan een zaak van ZIJN DE GESPREKSPARTNERS de ontwikkelingen in het Overijsselse. lange adem zijn. Initiatieven zullen AGENDAPUNT STANDAARD DE DIRECTEUREN VAN INSTITUTEN EN VOORZITTERS VAN niet altijd direct opspringen. Soms . De politieke vraag die de 13 CULTURELE ORGANISATIES. EN moet de overheid geduld hebben. komende jaren aan de orde komt is in OOK HIER GAAT HET DAN VOORAL welke mate we in Overijssel ruimte OVER CORE BUSINESS. OVER DE De concentratie van de creatieve sector in BREDERE MAATSCHAPPELIJKE willen geven aan het experiment met name Amsterdam leidt er ook toe, dat THEMA’S WORDEN KUNSTENAARS om de leegstand aan te pakken. (OF NOG BREDER GEFORMULEERD, kunstenaars in Overijssel voor hun gevoel DE CREATIEVE SECTOR) NIET extra ruimte krijgen om te experimenteren. GERAADPLEEGD DOOR DE POLITIEK. Zij ondervinden minder druk van de andere Het is mogelijk nog verder te denken. IK ZOU DAT ZEKER TOEJUICHEN, professionals en minder concurrentie. Hierboven is de benadering vooral AANGEZIEN BEIDE GROEPEN (DE functioneel. We ´zetten de creatieve klasse POLITIEK EN DE CREATIEVE SECTOR) DOOR HET GROTE PUBLIEK ALS ‘IK KOM UIT ROTTERDAM EN KEN OOK in´ om een probleem op te lossen, namelijk ONBEGRIJPELIJK ERVAREN WORDT.´ 18 DELFT EN DEN HAAG VRIJ GOED. IK de toenemende lege ruimte in Overijssel. WOON NU IN DE BINNENSTAD VAN We kunnen cultuur nog meer ruimte ENSCHEDE EN HUUR EEN HANGAR geven. In de loop der jaren verschuift AGENDAPUNT OP HET VLIEGVELD TWENTE . HIER . In hoeverre doet de politiek IS RUIMTE. RUIMTE IN DE STAD EN de focus van het cultuurbeleid. Na de 14 RUIMTE OM MIJ HEEN. WAAROM oorlog was de verheffing van het volk pogingen of wil de politiek pogingen ZOU IK DAAR NOG WILLEN ZIJN. belangrijk. Daarna was schoonheid doen om ook kunstenaars te betrekken ZE HEBBEN ER NIET EENS EEN het kernwoord, of kwaliteit. Nu is de WEILAND. ‘ 17 bij het maatschappelijk debat? functionaliteit van cultuur de kern van het beleid. Cultuur moet kunnen worden 2 pagina 29 ALGEMENE

MAATSCHAPPELIJKE 2.2 ECONOMIE

TRENDS De komende jaren zullen in het teken LOCAL HERO 2 staan van een uitwasemende crisis. Er Hans Melchers is eigenaar van de 2 is veel vermogen verloren (denk aan collectie van Dirk Scheringa. Toen huizenprijzen, de grondposities van gemeenten, corporaties en banken). Scheringa failliet ging, kocht Melchers Het groeipercentage van de economie is bijna alle werken. De collectie wordt ondergebracht in een nieuw DEMOGRAFIE onzeker, maar naar verwachting minder 2.1 groot dan in de afgelopen decennia. ‘Museum voor Realisme’ in Gorssel en Ruurlo (Achterhoek). ‘Ik wilde dat de Overijssel vergrijst. Het aantal Het gemiddelde opleidingsniveau ´DE NIEUWE ECONOMIE schilderijen voor Nederland bewaard 65+ers zal over zijn hoogtepunt heen in Overijssel stijgt. Dat betekent WORDT GEKENMERKT zouden blijven. Tegenwoordig verdwijnt zijn na 2030. Dat betekent tot die tijd dat de vraag naar cultuur mee zal DOOR: KLEINSCHALIGHEID, DUURZAAMHEID, NIEUWE alles naar Japan en China, daar wilde ik dat er een groeiende groep mensen bewegen met de genoten opleiding SAMENWERKINGSCONSTRUCTIES EN een stokje voor steken’, aldus Melchers. is met tijd en relatief veel geld, waar en dat de creatieve klasse 21 in HYBRIDE ORGANISATIES. ER WORDT De collectie bevat magisch-realistische de cultuursector op kan inspelen. Overijssel als gevolg daarvan VEEL MINDER GEDACHT VANUIT INSTITUTIES. DE RUILECONOMIE EN kunst van onder meer Carel Willink, in absolute zin zal groeien. CIRCULAIRE ECONOMIE IS Pyke Koch, Raoul Hynckes, Wim IN OPKOMST.´23 - Bereikbaarheid en toegankelijkheid Schumacher en Dick Ket. Ook zijn er Overijssel internationaliseert – al van culturele voorzieningen werken van Nederlandse realistische is het in veel mindere mate dan Er is sprake van verschillen in voor ouderen is daarmee een tijdgenoten als Jan Mankes, Charley in de stedelijke gebieden van economische dynamiek tussen belangrijk punt van aandacht. Toorop, Edgar Fernhout en anderen. Ook het Westen. Culturele invloeden regio’s. In Nederland is de dynamiek voornamelijk geconcentreerd in de recent kocht Melchers via veilingen nog van buiten Nederland verweven - Ouderen maken relatief meer Randstad en in Brabant. Overijssel is een verschillende werken aan. 25 zich met het dagelijkse leven. gebruik van het ‘hogere kunst’ tussengebied. De creatieve industrie is sterk geconcentreerd in Amsterdam 24. aanbod dan jongeren19. De ´oude spelers´ - banken, ontwikkelaars, ‘Het is ook een tijd van nieuwe ´DOELGROEPSEGMENTERINGEN WORDEN STEEDS LASTIGER. overheden, corporaties – zullen de verbindingen. Kunstenaars en culturele - Ouderen hebben meer mogelijkheden HET CULTURELE PUBLIEK IS komende tijd minder investeren. De instellingen zoeken andere partners op om als vrijwilliger werk te doen, wat een ALLESETER TEGENWOORDIG. betekenis van nieuwe actoren neemt toe. en doen dat ook op andere manieren DE SAMENSTELLING VAN 20 ‘Local heroes’ worden belangrijk om een dan voorheen. De huidige generatie kans biedt voor de culturele sector . ONZE ABONNEMENT- impuls te geven aan nieuwe investeringen. kunstenaars en hun publiek laten zich niet REEKSEN KOST STEEDS MEER HOOFDBREKERS.´22 De ‘civic economy’ groeit: een economie meer leiden door ‘instituties’ of ‘experts’ - Er zal een toenemend aantal die andere dan geldelijke waarden centraal maar zoeken hun eigen weg – vooral erfenissen zijn, waarvan een deel aan stelt, zoals gemeenschappelijkheid, geleid door vrienden en communities, culturele instellingen kan toevallen. duurzaamheid, zorg, rust en gezondheid. al dan niet via sociale media.’ 26 pagina 31 Metroprool Optreden Fratsen fotograaf Frank Wes De robotisering en automatisering ´ALS DE WERKLOOSHEID HOOG IS van de economie zal doorzetten. bron Metropool EN ER IS BIJNA GEEN GELD, MAAR JE HEBT WEL KWALITEIT TE BIEDEN Dit betekent wellicht meer (al of niet KUN JE MET EEN SYSTEEM VAN vrijwillige) vrije tijd voor mensen. TIME-BANKING27 WEL JE DIENSTEN Anderzijds ontstaat ook kans op het AANBIEDEN EN ZELF OOK DIENSTEN terugkeren van werk in met name de ONTVANGEN. OP DIE MANIER KUN JE maakindustrie en daarmee kansen voor DE KWALITEIT WEL HOOG HOUDEN.’ 28 Overijssel en de overige traditionele maakindustriegebieden. Door robotisering ´ER ONTSTAAN NIEUWE VORMEN VAN ORGANISATIE. speelt de factor arbeid een minder VROEGER ORGANISEERDE DE grote rol in de totale kostprijs en is MUZIEKSCHOOL GEZAMENLIJKE het uitbesteden van de productie in VOORSPEELAVONDEN. NU GEVEN lageloonlanden op den duur welllicht FREE-LANCERS LES, EN JE ZIET DAT ZE PROBEREN HUN LEERLINGEN AAN niet langer noodzakelijk: uitbesteed werk ELKAAR TE KOPPELEN VOOR EEN kan zelfs worden teruggehaald naar VOORSPEELAVOND.’29 de oorspronkelijke productieregio’s.

Er is sprake van een herwaardering van de TOEKOMSTDROOM (slimme) maakindustrie. Dit biedt kansen ´Het westen en het zuiden zijn lui voor regio’s waar die traditioneel sterk geworden. Overijssel heeft zich altijd is – i.e. Brabant, Gelderland en Overijssel. moeten bewijzen. Nu zijn we in de ´OVERIJSSEL KEEK EEUWENLANG expansie-modus. Met die energie bouwt NAAR HET WESTEN VAN HET LAND. Overijssel voort op de traditie van NU KIJKT ZE MEER NAAR HET enerzijds de Hanzesteden en anderzijds OOSTEN (EN DUITSLAND) EN VOELT HAAR EIGEN KRACHT.’ 30 de maakindustrie van Twente. Van fundamenteel tot toegepast. Wij zijn van De komende jaren zal de economie het het maken, de ‘Material Valley’. Tussen meest groeien in de nieuwe economieën: Zwolle en Enschede loopt een slimme de BRIC-landen, daarna Afrika. Daarmee snelweg. Dat is de as waaromheen het ontstaan nieuwe markten voor creatieve allemaal gaat gebeuren.’ 31 professionals. Met name architecten hebben dit – gedwongen door de crisis Denk daarnaast ook aan de opmars in de bouw in Nederland – al ontdekt, van 3-D productie. Het productieproces maar ook andere creatieve disciplines wordt gedemocratiseerd: consumenten verkennen mogelijkheden. Ook de zullen steeds meer in staat zijn overheid speelt hier op in. Steeds vaker producten geheel naar eigen inzicht worden met handelsmissies creatieve te ontwerpen en te produceren. Deze ondernemers meegenomen of presenteren beweging zal van invloed zijn op de totale Nederlandse creatieve professionals zich productiekolom, zowel naar toegevoegde gezamenlijk op een buitenlandse beurs. waarde als ruimtelijke uitwerking. pagina 32 pagina 33

´MEER VRIJE TIJD BIEDT OOK ZICH ALS REACTIE GEHEEL OP HET KANSEN. ALS ER STEEDS MINDER AMBACHTELIJKE GAAN STORTEN.’ 35 TETEM educatie WERK IS ZULLEN WE MISSCHIEN Kunst-lab workshop WEL TOE MOETEN WERKEN NAAR Weekend van de Wetenschap ICT zorgt voor een ander gebruik EEN BASISINKOMEN. MEER VRIJE TIJD KAN OOK KWALITATIEF WORDEN van de ruimte. Winkels hebben het bron TETEM educatie INGEZET. MENSEN KRIJGEN DAN moeilijk. Maar leegstand schept nieuwe WEER RUIMTE OM NA TE DENKEN/ mogelijkheden. Een aantal jaren 32 BEZIG TE ZIJN MET KUNST.’ geleden nog ondenkbaar, maar nu een groeiend fenomeen: lege winkelruimtes TECHNOLOGIE worden gebruikt als expositieruimte. 2.3 Aan de andere kant krijgen galeries het ook moeilijk: websites vormen een Zoals de stoommachine de industriële nieuwe concurrerende marktplaats. maatschappij vormgaf, zo schept ICT maakt het ook mogelijk om het ICT de netwerksamenleving. De theater naar het filmdoek te brengen. vele consequenties daarvan dringen Bioscopen en filmhuizen laten nu ook langzaam door. Nederland behoort tot concerten, opera en ballet zien. de koplopers in Europa als het gaat om digitale infrastructuur. Bijna alle De samenleving visualiseert. Waar sinds huishoudens in Nederland beschikken de uitvinding van de boekdrukkunst het over internet. En nagenoeg 90% van geschreven woord de manier was om alle personen in de leeftijd 12-74 kennis, maar ook emoties en gevoel over gebruikt dagelijks het internet. 33 te brengen, is het afgelopen decennium een grote herschikking op gang gekomen. Het gebruik van social media zal Jongere generaties zijn beeldgericht vermoedelijk alleen maar nog verder in hun manier van communiceren. groeien. Jongere generaties creatieve professionals maken volop gebruik ´WE LEVEN IN EEN Opleiding Creative Technology van social media. De grotere kunst- en BEELDENTIJDPERK. HET AANBOD bron Universiteit Twente cultuurinstellingen volgen ook, weliswaar IS ENORM. VIA SOCIAL MEDIA in een iets bescheidener tempo. De DELEN JONGEREN HUN LIKES HEEL SNEL UIT. DAT HEEFT OOK grootte van het netwerk bepaalt het GEVOLGEN VOOR DE WIJZE WAAROP digitale publieksbereik en het aantal JONGEREN KIEZEN. JONGEREN likes en retweets is nieuw kapitaal. 34 WILLEN HEEL SNEL INFORMATIE WAARDOOR DE KEUZE NIET ALTIJD ´VEEL MENSEN HEBBEN GENOEG UITGEBALANCEERD IS. IETS VAN SOCIAL MEDIA. JE KAN SOCIAL IS HEEL SNEL MET JA OF NEE MEDIA OOK GAAN GEBRUIKEN BEOORDEELD.’36 OM FYSIEK AF TE SPREKEN. DAN HEEFT HET WEL EEN AANGENAME De mogelijkheden van individuele FUNCTIE. ER IS OOK EEN ANTI- expressie en creatie door middel van BEWEGING ZICHTBAAR TEGEN DE GROEI VAN TECHNOLOGIE. ONDER ICT en robotica groeien: denk aan de ANDER ONDER KUNSTENAARS DIE 3D-printer, Fab-labs, etcetera. GOGBOT Festival werk van Jeroen van Loon fotograaf Roy te Lintelo bron FLICKR pagina 36 pagina 37

Intellectueel en artistiek eigendom staan WE HECHTEN STEEDS MINDER voorheen. Dit manifesteert zich in een We leven in een belevenismaatschappij. onder druk: de mogelijkheden van (illegaal) BELANG AAN BEZIT, WEL AAN grotere gerichtheid op de eigen cultuur. Het verlangen naar onderdompeling, naar kopiëren en downloaden groeien. Hierdoor GEBRUIK.’38 Regionaal groeit een herwaardering intense ervaringen, naar sfeer en reuring verdwijnen diverse nog vrij recente van de eigen regionale producten en neemt toe. Beleveniscultuur, festivalisering ´verdienmodellen´ zoals de CD. We raken Privacy wordt een maatschappelijk gewoonten. Op nationaal niveau zien we en funshoppen typeren het tijdsbestel. gewend aan ‘gratis’. Waarom zou je nog thema. ICT kruipt in het individuele een herwaardering van onder andere de We willen alles, meteen en overal. 44 een abonnement nemen als alles van het leven van mensen. Nanotechnologie, Nederlandstalige muziek, de toepassing internet is te plukken? Dat we daarbij robotica, biotechnologie komen er aan. van delfts blauw, het delen van tegeltjes- Grootschalige bewegingen hebben heel veel reclame over ons heen krijgen ´Big data´ is ook een thema. Daar past wijsheid en het samenstellen van het menu plaatsgemaakt voor zeer persoonlijke nemen velen vooralsnog voor lief en ook een toenemende behoefte bij om data met toepassing van seizoensgebonden profielen. Onder invloed van het internet dat we daarbij veel persoonlijke data en informatie te kunnen interpreteren. groente en fruit uit eigen land. en social media is iedereen in staat zijn weggeven. Voor de hardware daarentegen eigen smaak te ontwikkelen en ten toon is men bereid fors in de buidel te tasten. ‘JONGEREN WORDEN GEACHT VOLOP Er lijkt een grotere kloof te ontstaan tussen te spreiden. Er vindt een sterke oriëntatie BEKEND TE ZIJN MET HET GEBRUIK Mobiele telefoons, pads, platte hd-tv’s de ´langzame´, regionaal georiënteerde plaats op geestverwanten. Met het VAN DE NIEUWE TECHNOLOGISCHE zijn stuk voor stuk statussymbolen. MOGELIJKHEDEN. ECHTER, VEEL wereld, en de snelle, globaliserende heterogener worden van de samenleving TECHNOLOGISCHE VERNIEUWINGEN groepen. Overijssel laat beide beelden lijkt het steeds lastiger om bepaalde ‘DE KUNSTEN HEBBEN HUN HEBBEN HUN POTENTIE NOG NIET zien, waarbij de scheidslijn niet perse culturele arrangementen in stand te BETEKENIS ONDER INVLOED VAN BEREIKT EN HET DOEL IS OOK NIET verloopt tussen stad en platteland. houden. Door het diverse aanbod ervaart DIGITALISERING NIET VERLOREN, ALTIJD DUIDELIJK.’39 MAAR TONEN DEZE MET ANDERE de consument keuzestress en maakt pas MIDDELEN EN VIA VELE MEDIA. Individualisering: over alle generaties op het allerlaatste moment een keuze. ONDER INVLOED VAN DEZE heen wordt er minder druk ervaren van MEDIAREVOLUTIE VERANDERT ONS SOCIAAL / afkomst, geloof en instituties. Daarmee ´HET ZELF ORGANISEREN EN DENKEN OVER AUTHENTICITEIT. 2.4 samenhangende culturele waarden ONAFHANKELIJK ZIJN WORDT DE IMPACT VAN DEZE CULTURELE TRENDS STEEDS BELANGRIJKER. HET ONTWIKKELINGEN KAN MOEILIJK (immaterieel erfgoed) vervagen en kennis LEVENSLANGE LIDMAATSCHAP WORDEN OVERSCHAT.’37 daarover is bij de jongere generaties De verschillen tussen bevolkingsgroepen IS TANENDE. HET BELANG minder aanwezig. Oudere generaties is BINDT, NIET DE IDEOLOGIE. ER in Nederland worden groter. Het SCP De consument verkiest steeds vaker geleerd dat deelname aan de ‘hoge’ kunst IS ZOWEL NOODZAAK ALS EEN geeft daarbij aan dat er geen sprake is TOENEMEND GELOOF IN DE een zekere waarde meebrengt. Jongere toegang tot muziek (streaming) boven van een harde tweedeling. Het spreekt PARTICIPATIESAMENLEVING.’45 generaties zijn niet met dat waardeoordeel het vergaren van muziekdragers. Waar van een ´Clubsandwich´ en onderscheidt opgevoed. De culturele canon, die geldt we vroeger onze identiteit ontleenden meerdere bevolkingsgroepen40. Van bezit naar gebruik: er lijkt een grotere als referentiekader voor een gedeelde aan een zichtbaar aanwezige uitgebreide groep mensen te komen die voor huur in cultuur, heeft aan gezag ingeboet. muziekcollectie in de woon- of slaapkamer, De tegenstelling tussen hoogopgeleide plaats van koop gaan. Bezit wordt niet maken we nu onze smaak kenbaar en laagopgeleide mensen in Nederland alleen als een last gezien in het flexibele, door deze te delen via social media. ´HET UNIEK ZIJN IS ‘OVERRATED’, wordt groter. Zij lijken langs elkaar MENSEN HEBBEN ER GENOEG VAN snelle leven, maar ook steeds vaker als heen te leven, zeker als het om OM UNIEK TE ZIJN. WE HEBBEN verkwistend: waarom zouden we allemaal ‘TECHNOLOGISCHE 41 ER GEEN LAST MEER VAN EEN ONTWIKKELINGEN HEBBEN OOK culturele belangstelling gaat . het zelfde product aanschaffen als we MASSAMENS TE ZIJN.’ 42 MAATSCHAPPELIJK EEN GROTE het ook met elkaar kunnen delen? IMPACT GEHAD. WE GINGEN KENNIS Terwijl de wereld in rap tempo globaliseert ´DE SECTOR MOET WAAKZAAM ZIJN. DELEN EN VAN HIËRARCHISCH en met elkaar verknoopt raakt is ook DENKEN NAAR INSPIRATIE EN WE ZIJN ALS EEN EIK, DIE VAN een tegenreactie ontstaan. ‘Eigen’ 43 ZELFREDZAAMHEID. DE ‘OPKOMST BINNENUIT UITHOLT.’ VAN HET GRATIS’ IS INGEZET. is in en ‘niet-eigen’ lokt minder dan pagina 39

2.5 ECOLOGIE/RUIMTE

De aandacht voor duurzaamheid zal blijven weer zelf kleren maken en repair-cafe’s bestaan. De grondstoffenschaarste zal verschijnen in de grote steden. met de toenemende wereldbevolking De plantenbakcommissies zijn terug van verscherpen. Klimaatvraagstukken weggeweest en burgerinitiatieven geven in blijven de aandacht vragen. gezamenlijkheid vorm aan duurzaamheid.

Het belang van steden neemt in ´DE KUNSTENAAR ZELF IS OOK VEELZIJDIGER EN LEEFT NIET MEER onze samenleving toe. Voor een ALLEEN VOOR DE KUNST, MAAR IS steeds groter deel van de bevolking IN STAAT REGIE AAN ZIJN LEVEN, speelt zich daarmee wonen, werken INKOMSTEN EN WERK TE GEVEN. en ontspanning in de stad af. CREATIE IS OOK EEN BREED BEGRIP. OOK HET MAKEN VAN DINGEN HOORT ‘HET CULTURELE KAPITAAL IS EEN DAAR BIJ, ZOALS BIJVOORBEELD EEN 47 BELANGRIJKE FACTOR VOOR EEN EIGEN MOESTUIN.’ WELVARENDE, AANTREKKELIJKE STAD. DE BEBOUWDE EN Het beroep van boer wordt opnieuw RUIMTELIJKE OMGEVING – EN gewaardeerd, de moestuin is weer DAARMEE DE ROL VAN ARCHITECTEN in en wie twee decennia geleden had EN ONTWERPERS – HEEFT GROTE opgeworpen dat boeren en ontwerpers INVLOED OP HET WELZIJN VAN DE INWONERS. CULTURELE nog eens de handen in elkaar zouden VOORZIENINGEN BEPALEN IN slaan, zou bevreemd zijn aangekeken. BELANGRIJKE MATE DE IDENTITEIT Toch was op de editie 2013 van de Dutch EN EIGENHEID VAN DE STAD. HET Design Week in Eindhoven het thema PROFIEL VAN EEN STAD KAN ER ‘Agri meets Design’ trending topic ERG DOOR VARIËREN […] DE WIJZE WAAROP IS AFHANKELIJK VAN DE op twitter. SAMENSTELLING VAN DE BEVOLKING, IDENTITEIT EN AMBITIES VAN ´OVERIJSSEL IS GROOT IN KLEINE DE GEMEENTEN.’46 DINGEN. OVERIJSSEL BESTAAT NIET ALS ‘GROOT’ IDEE. OOK AL KOMEN ER EEN MILJOEN BEZOEKERS NAAR DE De natuur wordt steeds meer gekoesterd, FUNDATIE, IEMAND UIT ENSCHEDE ook omdat de bewustwording groeit ZAL HET NOOIT ZIEN ALS ZIJN/HAAR Zaal Funky Forest 48 Natura Docet dat de natuur een belangrijke MUSEUM.’ Wonderryck Twente rol speelt in het onderhouden en handhaven van de eigen gezondheid. Er is in Overijssel sprake van ‘Ruimte fotograaf Arie Kwast Het hergebruiken van producten is in, zonder Programma’. De leegstand bron Natura Docet met name onder de jongere generaties. neemt toe, of het nu gaat om Wonderryck Twente De DIY-beweging (Do It Yourself) vrijkomende agrarische bebouwing, is in opkomst. Het ambacht wordt maatschappelijk vastgoed als scholen en geherwaardeerd, jonge vrouwen gaan zorginstellingen of winkels en kantoren. pagina 40 pagina 41

´WE BEWEGEN VAN VASTGOED ´ER VINDT OOK STEEDS MEER is het 161 kilometer en vanuit Enschede DAARNAAST OOK INTERACTIEF EN NAAR ‘LOSGOED’. DE CULTUUR ACTIE PLAATS BUITEN HET naar Oberhausen (waar de internationaal GELIJKWAARDIGER.’51 KOMT NAAR ONS TOE EN IS NIET STADSCENTRUM. WE ZULLEN OOK befaamde kunstenaar Christo zich al een LANGER GEBONDEN AAN VASTE ASSERTIEVER MOETEN WORDEN, paar keer op de Gassometer heeft mogen ´DE POLITIEK IS RISICOMIJDEND, GEBOUWEN. WE PROGRAMMEREN TROTS ZIJN OP WIE WE ZIJN EN WAT LIJKT WILLOOS EN VOLGT BURGERS VOORSTELLINGEN OP ALLERLEI WE KUNNEN ALS CULTUURSECTOR. uitleven) is het slechts 109 kilometer. En TEVEEL IN KEUZES.’ 52 LOCATIES. WE HEBBEN EEN HEEL VEEL JONGEREN ZIEN DAT als je bereid bent na de Gassometer nog TOENEMENDE BEHOEFTE AAN FYSIEKE NIET. HET IS IN DE RANDSTAD NIET 10, 20 of 30 kilometer verder het gebied ´DEZE GENERATIE GAAT VEEL MEER (TIJDELIJKE) ONTMOETINGSPLEKKEN ALTIJD BETER. HIER KUN JE NOG BOTTOM-UP WERKEN. DE OUDERE EN EIGENEN ONS DE OPENBARE KANSEN PAKKEN EN NIEUWE DINGEN in te rijden heb je toegang tot tientallen GENERATIES DEDEN HET FOUT: RUIMTE TOE.’49 NEERZETTEN.’50 grote en spraakmakende musea. ZE HEBBEN EEN CONSUMPTIE MAATSCHAPPIJ GECREËERD De huidige leegstand op de markt van Anderzijds wordt de culturele branche EN HADDEN AMPER AANDACHT bedrijven/kantoren en maatschappelijk zelf - door fusies en bezuinigingsoperaties VOOR DUURZAAMHEID. WE ZIJN vastgoed heeft twee kanten. Enerzijds is - geconfronteerd met eigen leegstaand POLITIEK KRITISCH, WE GAAN DE DINGEN ZELF 2.6 WEER MAKEN EN WE PLAATSEN er – in tegenstelling tot een decennium vastgoed, dat op de huidige markt KANTTEKENINGEN BIJ DE WERKING geleden - een overvloed aan ruimte niet voor financieel aantrekkelijke De afgelopen jaren zijn grote VAN DE HUIDIGE DEMOCRATIE.’ 53 beschikbaar voor de realisatie van legale prijzen kan worden weggezet. Deze bezuinigingsronden uitgevoerd, creatieve hot spots en podia. Dat kan echter situatie legt een groot financieel onder andere in de cultuursector. ´MENSEN KIEZEN VOOR LOKALE maar moeilijk zijn beslag krijgen door de beslag op de sector en/of overheid als Het begrotingstekort is door de PARTIJEN EN REGIONAAL OVERSTIJGEND BELEID IS NOG nog steeds relatief hoge vraagprijzen van eigenaar van de betreffende panden. crisismaatregelen van het kabinet echter MOEILIJK TE MAKEN.’ 54 het vastgoed en moeizame financiering. groter geworden. De verwachting is dat de overheden de komende jaren terughoudend ´ER WAS WEL AANDACHT VOOR zullen zijn met investeringen. DE EXPLOITATIE VAN CULTUUR, WIE KIJKT ER NAAR HET OOSTEN? de hoek ligt. Maar als eenmaal het De participatiemaatschappij blijft een VOOR HET NEERZETTEN VAN EEN West Nederland kijkt niet zo vaak naar Ruhrgebied op het netvlies zit, opent thema de komende jaren. Voor een deel MOOI GEBOUW DUS, MAAR WEINIG Overijssel. Op haar beurt kijkt Overijssel zich een scala aan mogelijkheden. AANDACHT VOOR DE PRODUCTIE.’ 55 past dit binnen bezuinigingsretorica. Voor wel naar de Randstad, maar is de regio een deel is het overtuiging. Het roept de zich ook steeds meer bewust van het De steden in het Ruhrgebied hebben hun De wijze waarop de politiek naar de vraag op welke rol de overheid zelf heeft eigen kunnen en kijkt langzaam ook bewoners al decennialang op grootse culturele sector kijkt is sinds een aantal in de participatiesamenleving en hoe de oostwaarts over de grens naar Duitsland. musea getrakteerd, als was het maar jaren flink aan verandering onderhevig. overheid in deze nieuwe situatie meetbare Grenzen vertekenen de mental map. om de teloorgang van de mijnbouw en Lang ging cultuurbeleid om het stimuleren informatie kan verzamelen. Maar ook Voor wonen en werken bestaan nog de miserabele aanblik van de steden een van de kunst in de breedste zin van het hoe ze in haar nieuwe rol de kwaliteit van steeds behoorlijke grensbelemmeringen, beetje goed te maken. Toen vervolgens woord: het toegankelijk maken van kunst voorzieningen naar burgers toe kan borgen. maar voor het consumeren van cultuur het Ruhrgebied als culturele hoofdstad voor grote groepen van de bevolking en over de grens niet. Het is alleen handig 2010 werd aangewezen, opende de het stimuleren van kunsteducatie. Cultuur Waar decennia lang aandacht was voor als je een beetje de taal spreekt. doos van Pandora zich nogmaals. In werd als belangrijke vestigingsfactor een verdelende rijksoverheid – met extra het Ruhrgebied anno 2015 struikel je gezien. Dat denken is de afgelopen gelden naar gebieden die kampen met Ben je als inwoner voor het consumeren letterlijk over prachtig (verbouwde) musea periode veranderd. Er is flink op de een achterstand – gaat nu de aandacht van cultuur, oost of westwaarts en expositie ruimtes voor moderne en overheidsbudgetten gekort en de vooral uit naar het versterken van gericht? De gedachten zullen in eerste hedendaagse kunst. Het ene pand nog cultuurbegroting werd als te omvangrijk economische krachtige gebieden. instantie uitgaan naar de grote musea mooier en grootser dan het andere. ervaren. Cultuur moest ´de markt op´. en cultuurpaleizen in West Nederland ´DE UITNODIGINGSPLANOLOGIE Toch is er ook een voorzichtige kentering en tegelijkertijd een stuk ergernis En over welke afstand hebben we het IS OOK EEN VERMOMMING VAN zichtbaar bij een aantal gemeenten. dat al dat ‘lekkers’ niet direct om eigenlijk? Van Enschede naar Amsterdam DE BEZUINIGING, MAAR IS pagina 43

In de collegeakkoorden opgesteld Een tiental jaren geleden ontstond er een in 2014 wordt steeds vaker opnieuw ware hype rondom de ‘Creatieve Stad’. De het belang van cultuur aangestipt. 56 inzichten van Richard Florida 58 hebben Op rijksniveau benadrukt de huidige duidelijk gemaakt dat de creatieve klasse minister, naast het economische, ook belangrijk is voor de leefbaarheid en het het maatschappelijk belang van kunst. aantrekkelijk maken en houden van een stad. In navolging van zijn werk stortten De politiek polariseert: er zijn meer beleidsmakers en politiek zich in tal mensen die voor de flanken kiezen. van steden zich op de creatieve klasse. Een deel van de politiek ervaart Deze top-down benadering is vanuit cultuur als een overbodige luxe overheidswege inmiddels losgelaten. voor de beter gesitueerden. Belangrijke delen van het sociale beleid ´DE POLITIEK IS WEINIG zijn gedecentraliseerd. Rondom de TRANSPARANT EN VOELT NIET thema’s zorg, duurzaamheid, vergrijzing ALTIJD VEILIG. TE VAAK WORDT MET GEFORCEERDE THEMA’S OF CLICHÉ en leegstand wordt wederom hoopvol BEELDEN GEWERKT.’57 gekeken naar de cultuursector voor het aandragen of bewerkstelligen van Tegelijkertijd doet de economische oplossingen. Het gaat niet langer meer crisis delen van het politieke veld en om ‘l’art pour l’art’ maar om het creatief beleidsmakers juist ook hoopvol naar denkvermogen van de sector als middel kunstenaars kijken. Men begint zich af te om de maatschappij als totaal verder vragen of de kunstsector niet kan worden te brengen. gestimuleerd - door hun ‘out of the box denken’ - allianties met bedrijven aan te ‘ER IS EEN KLOOF TUSSEN POLITIEK EN KUNST. ZO KON HET gaan. Daardoor kunnen interessante cross- GEBEUREN DAT (POLITIEK) ZWOLLE overs ontstaan, met nieuwe economische IN EERSTE INSTANTIE NIET EENS groei als gevolg. Het innovatieve vermogen IN DE GATEN HEEFT GEHAD DAT Kameroperahuis van de sector wordt erkend en de creatieve IN HAAR STAD EEN BELANGRIJKE MUZIEKSTROMING WAS GROOT Voorstelling Being Arthur industrie wordt als een van de negen GEWORDEN. OPGEZWOLLE STOND AL topsectoren in Nederland aangewezen en fotograaf Rik Engelgeer EEN TIJDJE OP DE NATIONALE PODIA opgenomen in het top-sectoren beleid. bron Kameroperahuis TOEN BINNEN HET STADHUIS PAS DOORDRONG WAT ER GAANDE WAS.’ 59 Typhoon pagina 45 Optreden Paradiso fotograaf Ferdy Damman SMAAKMAKERS IN OVERIJSSEL Zwolle en de Nederlandstalige hiphop: Opgezwolle, De Fakkelbrigade, De Fakkelteitsgroep en Typhoon.

Opgezwolle is een Nederlandse rapformatie uit Zwolle die Nederlandstalige hiphop heeft gemaakt en er aanzienlijk toe heeft bijgedragen dat nederhop als muziekstijl bij het grote publiek is doorgebroken. De groep bestond uit Sticky Steez, Phreako Rico en Delic. Opgezwolle is in 2007 genomineerd voor een EMA (Europe Music Award) voor “Beste Nederlandse Artiest”.

De Fakkelbrigade kwam begin 2009 tot stand en bestond toen uit de leden Rico, Sticks, James, Typhoon en A.R.T. De Fakkelbrigade wordt gezien als de opvolger van Opgezwolle omdat Rico en Sticks mede de Fakkelbrigade hebben opgericht.

De Fakkelteitgroep, opgericht door Sticks (Zwolle) is een groep rappers uit Oost Nederland, met name in de regio Zwolle en Nijmegen. Hun albums worden gezien als de top van de nederhop. De groep wordt gevormd door De Fakkelbrigade, Sticks & Rico (Opgezwolle), Typhoon, Freez, James, Herb Alfonso, Kabel, Sanders, A.R.T, Seven League Beats, Henning, Boef en de Gelogeerde Aap, Zo Moeilijk en Deux Deux. 60

Typhoon (Zwolle) speelt momenteel de sterren van de hemel: In de Volkskrant top 50 van beste Albums van 2014 staat het Album ‘Lobi da Basi’ van Typhoon (Glenn de Randamie, Zwolle) op de eerste plaats.61 pagina 46 pagina 47

2.7 EVALUATIE 2. De snelle veranderingen en de 5. Er ontstaan grotere tegenstellingen, MAATSCHAPPELIJKE globalisering stellen hoge eisen aan de ook binnen Overijssel. Het SCP spreekt in TRENDS economie van Nederland en Overijssel. dit verband van een ´zachte tweedeling´. De kracht van onze economie zit hem in de De politiek polariseert eveneens. Trends zijn altijd verwarrend: elke hogere toegevoegde waarde die we aan de ontwikkeling roept weer een reactie op. producten geven, niet in de lage prijs van 6. Het is waarschijnlijk dat de Het is vaak onzeker welke beweging de de producten. We zullen wel origineel en culturele en creatieve sector meer overhand zal krijgen. Als we desalniettemin innovatief moeten zijn. Dit biedt kansen ruimte krijgt. Dit is ook letterlijk een poging wagen om een synthese van bedoeld. De leegstand in Overijssel bovenstaande ontwikkelingen te maken en voor de creatieve industrie. We behoren nu te beschrijven welke trends voor Overijssel nog tot de koploper in Europa als het gaat aan maatschappelijk vastgoed, de komende jaren het belangrijkst zullen om het aantal huishoudens en personen winkels, kantoren en boerderijen zal zijn, komt een volgend beeld naar voren. dat toegang heeft tot het internet. Andere aanzienlijk zijn. Er is nu al een vraag landen zullen hun achterstand gaan inlopen. richting creatieven om ideeën voor 1. De wereld verandert snel en trekt invulling. Die vraag wordt groter. zich minder van grenzen en bestaande 3. Daarbij verandert de maakindustrie: instituties aan. De vloeibaarheid van de ICT maakt het mogelijk voor velen maatschappij hangt samen met de impact om geïndividualiseerde producten te van ICT, waardoor innovaties elkaar snel produceren (´smart industry´, exemplarisch opvolgen. Het heeft ook te maken met het belichaamd in de 3D-printer). Mensen ontstaan van een netwerkmaatschappij, gaan weer dingen maken in plaats van die minder rigide en opener is, maar ook af te wachten wat anderen voor hen instabieler als je hem vergelijkt met de maken. Ook hier geldt weer dat het oude hiërarchische structuur. Ook de belang van verbeeldingskracht groeit. individualisering en ontzuiling spelen een rol: mensen hechten zich minder 4. Het belang van eigenheid van aan één groep. Deze ontwikkelingen plekken groeit. De kwaliteit van stellen enorme eisen aan de flexibiliteit de leefomgeving is belangrijk als en het aanpassingsvermogen vestigingsfactor. Daarnaast hechten van bestaande instituties – ook mensen aan eigenheid als tegenhanger die in het culturele domein. tegen de globaliserende wereld. 3 pagina 50 pagina 51

ALGEMENE KARAKTERISERING VAN 33 DE CULTUURSECTOR

De in hoofdstuk 2 genoemde Naast het presenteren van landelijk ontwikkelingen hebben tot een enorm cijfermateriaal gaan we zoveel veel en gevarieerde reacties geleid in mogelijk in op de Overijsselse de culturele sector. Bezuinigingen, een situatie, voor zover cijfermateriaal andere smaak van het publiek, nieuwe voorhanden. Een verdiepingsslag technologieën: het kwam allemaal naar deelsectoren zal met name in tegelijkertijd. Als reactie gingen hoofdstuk 4 worden gemaakt. cultuurinstellingen samenwerken. Gezelschappen zochten het publiek actief CAPACITEIT, EEN op: orkesten gingen bijvoorbeeld veel 3.1 EERSTE LANDELIJKE voorstellingen buiten de concertzalen geven62. En kunstenaars gingen op zoek VERKENNING naar nieuwe markten, bijvoorbeeld in In de Cultuurindex van Nederland wordt de zorg. een breed overzicht aangeboden hoe de cultuursector wat betreft capaciteit ervoor In dit hoofdstuk gaan we wat dieper staat. Bij capaciteit gaat het dan vooral om het in op deze ontwikkelingen. We aantal gebouwen, stoelen en voorstellingen, hanteren daarbij de indeling naar uitvoeringen of filmvertoningen en werkzame capaciteit, participatie en geldstromen. personen, kortom het cultuuraanbod Deze indeling is ontleend aan de zoals dat naar het publiek toekomt. Cultuurindex63, waarbij capaciteit Voor de periode 2005-2011 duiden de verwijst naar de uitrusting van Tentoonstelling Kuda getotaliseerde capaciteitscijfers vooralsnog het culturele veld, participatie The Tubing Project op groei.64 De Cultuurindex als totaal is nog de publieke belangstelling voor niet doorgetrokken tot en met 2013. Voor de fotograaf Anntje Wong cultuur weergeeft en geldstromen sectoren film, podiumkunsten en letteren bron TETEM kunstruimte de financiële kant in beeld brengt. zijn wel al recentere cijfers beschikbaar 65. pagina 52 pagina 53

In de publicatie ‘Cultuur in Beeld 2014’ maar dat het aantal verkochte boeken evenementenhallen waar podiumkunsten en problemen om sponsoring en van het ministerie van OCW 66 wordt met inclusief e-boeken een daling laat worden vertoond nemen in de periode zaalverhuur op peil te houden’. 76 name de periode 2009-2013 in kaart zien. De verwachting is dat het aantal 2005-2011 met ruim 25 % af en het gebracht. Landelijk cijfermateriaal in titels alleen maar zal gaan toenemen, aantal zit- en staplaatsen in stadions De economische crisis heeft als gevolg deze verkenning hebben we met name aan schrijvers zijn niet meer afhankelijk en evenementenhallen is in de periode gehad dat minder culturele instellingen de Cultuurindex ontleend, maar ook uit van een uitgever, boeken kunnen ook 2005-2011 zelfs bijna gehalveerd. Kennelijk worden gesubsidieerd. De instituties die publicaties van het ministerie van OCW, in eigen beheer worden uitgegeven. beleven we podiumkunsten steeds vaker in blijven worden sterker, dit heeft zowel het CBS en het Filmkenniscentrum. Het aantal bibliotheekorganisaties is de theaters, stadions en evenementenhallen positieve implicaties (krachtenbundeling) De cultuursector is wat betreft afgelopen paar jaar stabiel gebleven, ook die gemiddeld kleiner van opzet zijn’. 72 als ook negatieve implicaties werkgelegenheid behoorlijk in beweging. wisten de bibliotheken hun leden aantal op (monopolie positie). Wat opvalt is de toename van het aantal peil te houden. Zie verder paragraaf 4.5. De afgelopen jaren het aantal festivals bedrijven door de explosieve groei van zeer sterk gegroeid (van 150 in 1980 naar het aantal zelfstandigen (ZZPers) en De sector film laat sinds het peiljaar 2005 705 in 2012 73) en programmeren ook 3.2 CAPACITEIT: een groeiend leger van vrijwilligers in van de Culturele Index groeicijfers zien. poppodia steeds vaker op verschillende HOE STAAT OVERIJSSEL de musea dat de afname van betaalde Wel lijkt de groei te temperen. Begin locaties buiten de eigen podia. 74 ERVOOR? banen opvangt en zelfs overtreft. 67 Het januari 2015 zijn de bezoekerscijfers en De organisatie wordt dus stijgende aantal ZZP-ers maskeert ook de recette over het jaar 2014 afgegeven: in belangrijker dan de stenen. We hebben in eerste instantie gekeken (zie een stijgende verborgen werkloosheid. 2014 wordt hetzelfde resultaat genoteerd figuur 1) naar het aantal voorstellingen dat ‘ER LIGT VEEL NADRUK OP NIEUW als in 2013. De bezettingsgraad van de is opgevoerd op de podia van de leden die In de erfgoedsector is (veelal Nederlandse bioscopen is in 2014 ook TALENT, NIEUWE VOORSTELLINGEN EN TENTOONSTELLINGEN. zijn aangesloten bij VSCD (Vereniging van specialistische vakmatige) kennis over gedaald als gevolg van het op de markt DE FOCUS OP VERDIEPING EN Schouwburg- en Concertgebouwdirecties) behoud en beheer van collecties (in komen van nieuwe filmcomplexen en het ONTWIKKELING VAN TOPCREATIE en de VNPF (Vereniging Nederlandse NEEMT AF. HET NIEUWE KAN musea en archieven), monumenten en daarmee gestegen totaal aantal stoelen. Poppodia en Festivals). archeologische vondsten van wezenlijk Opvallend is de sinds 2007 spectaculaire DAARDOOR DE VIJAND WORDEN VAN HET BETERE. DE INFORMELE belang. Door vergrijzing, in combinatie groei van het aandeel Nederlandse films EN KLEINSCHALIGE INITIATIEVEN met een afnemende instroom, stokt de op het totaal aantal nieuwe films. 70 VOOR TALENTONTWIKKELING ZIJN overdracht van kennis. De lacune die hier BEMOEDIGEND MAAR MISSEN EEN ontstaat, wordt niet gecompenseerd door Het aantal voorstellingen in theaters, DUURZAAM KARAKTER.’75 de toegenomen inzet van vrijwilligers, schouwburgen en op poppodia als totaal omdat zij niet kunnen terugvallen groeit aanvankelijk nog in de periode Ondanks de crisis zijn er de laatste jaren op de kennis van professionals. 68 2005-2011.71 Grote bezuinigingen op veel theaters bijgekomen of verbouwd in cultuursubsidies zijn met name in de Nederland. Dit staat in contrast tot de ‘EEN PAAR JAAR GELEDEN KON JE periode daarna geeffectueerd. Als gekeken bezuinigingen op de subsidies, waar de ALS KUNSTENAAR NOG EEN BETAALD wordt naar de tijdreeks 2009-2013 wordt cultuursector de afgelopen vier jaar door is BIJBAANTJE KRIJGEN ALS SUPPOOST getroffen. Schouwburgdirecteuren hebben OF RECEPTIEMEDEWERKER IN HET het effect van de bezuinigingen zichtbaar MUSEUM. NU WORDT DAT ALLEMAAL in het aantal gerealiseerde voorstellingen. daardoor de laatste jaren hoofdbrekens GEDAAN DOOR VRIJWILLIGERS.’ 69 Cijfers over het aantal voorstellingen hoe ze de exploitatie rond krijgen. Vaak binnen de professionele podiumkunsten waren de besluiten tot bouw gebaseerd In de sector letteren is de tendens tot over de periode 2009-2013 worden in de op optimistische verwachtingen over de en met 2013 een lichte daling. Opvallend volgende paragraaf verder uitgewerkt. kosten van exploitatie en programmering. Figuur 1. Professionele podiumkunsten, is het feit dat het aantal nieuwe Opvallend is de trend van grotere naar Daarnaast hebben zij sinds 2008 te maken aantal voorstellingen naar categorieën. boektitels sinds 2009 sterk toeneemt kleinere podia: ‘Het aantal stadions en met afnemende bezoekersaantallen Nederland en Overijssel 2009-2013 77 pagina 54 pagina 55

Het aantal voorstellingen professionele dat als alleen naar bezoekerscijfers voor podiumkunsten op de Nederlandse podia Overijssel zou zijn gekeken de score hoger neemt af van ruim 58.000 voorstellingen voor Overijssel hoger zou zijn geweest. in 2009 naar 50.500 in 2013 (cijfers afgerond). Voor Overijssel gaan die cijfers Als we 2009 als basisjaar nemen, van 3300 naar 2800 voorstellingen. In dan laat het beeld voor Nederland in figuur 2 hebben we 2009 als basisjaar eerste instantie voor de categorieën genomen, waardoor we het verloop van cabaret, theater en overige nog groei de afgelopen 5 jaar kunnen vergelijken. 78 zien, waarna voor deze categorieën We volgen in deze de indeling zoals door ook een daling werd ingezet. In Overijssel is opvallend dat de daling het CBS wordt aangeboden omdat vanuit van het aantal dansvoorstellingen het CBS-bestand ook een uitsplitsing veel minder sterk in gezet als in de van cijfers op provincieniveau kan rest van Nederland. In 2010 en 2012 worden gemaakt.79 Ten opzichte van 5 heeft Overijssel gepiekt op het aantal jaar geleden is een daling ingezet (met ´overige voorstellingen´. Aangezien uitzondering van de categorie cabaret- en het in Overijssel om slechts een paar kleinkunstvoorstellingen). Het aantal honderd overige voorstellingen gaat, is voorstellingen in Overijssel neemt iets 80 een groei of afname van enkele tientallen sneller af dan in de rest van Nederland. Figuur 2. Professionele podiumkunsten. voorstellingen direct zichtbaar in de curve. Aantal voorstellingen Nederland en Overijssel 2009-2013 naar categorieën (geïndexeerd). 82 In Nederland worden in 2013 gemiddeld Voor wie bouw je als gemeente eigenlijk 2 voorstellingen per 1000 inwoners podiumvoorzieningen? De ligging en in schouwburg of concertgebouw omvang van de stad bepaalt grotendeels geprogrammeerd. In Overijssel is dat het eigen en regionale publieksbereik. aantal 1.84. Overijssel scoort daarmee Kijkend naar de steden in Overijssel onder het gemiddelde. In 2013 zijn bouwen Zwolle en Enschede grotendeels voorts per 1000 inwoners gemiddeld 0.3 voor het eigen publiek. In Deventer concerten op poppodia geprogrammeerd. en Hengelo komt maar een derde van Er zijn geen cijfers voor Overijssel de bezoekers uit de eigen gemeente. beschikbaar, wel voor de regio Oost. In In Almelo is dat 14%. 83 Dergelijke Oost Nederland worden gemiddeld 0.19 lage aandelen bezoekers uit de eigen concerten per 1000 inwoners aangeboden. stad roept de vraag op of regionale De regio’s Noord, Zuid en West scoren samenwerking mogelijk zou kunnen zijn allen hoger. Een nuancering voor Overijssel als het gaat om de bekostiging van de en de regio Oost is hier op zijn plaats. bouw en exploitatie van voorzieningen. Nederland kent 12 grotere poppodia Terwijl 50% van de mensen wel bereid (bezoekcapaciteit groter dan 1000). 81 is ongeveer een half uur te reizen voor Twee daarvan liggen in Overijssel en ook werk, is maar rond de 10% bereid dezelfde vlak bij elkaar (Metropool in Hengelo en reisafstand te overbruggen voor het Atak in Enschede). Het is goed mogelijk bezoeken van een podiumvoorziening. 84

Afrikafestival Hertme

bron Afrikafestival Werkgroep pagina 56 pagina 57

Het sluiten van voorzieningen zal afgenomen86: bibliotheekinstellingen Het is onjuist te denken dat het daarmee leiden tot een verschraling zijn in elke gemeente aanwezig en 24 cultuuraanbod zich alleen beperkt tot de OP KUNST EN CULTUUR GEBIED van het ervaren aanbod in de regio. gemeenten kennen een museaal aanbod. 5 grote steden in Overijssel. Feitelijk kan ROERT HET PLATTELAND VAN Verder huisvesten 17 gemeenten een of worden gesteld dat het podiumlandschap OVERIJSSEL ZICH BEHOORLIJK. ´HET PROBLEEM VAN LEEGSTAANDE meerdere muziektheaters, 11 gemeenten in Overijssel (muziektheaters, poppodia Het historische Ootmarsum weet GEBOUWEN EN MOEIZAME een of meerdere poppodia en tenslotte en bioscoop of filmtheaters) in aantal en EXPLOITATIE VAN KULTURHUSEN met een zeer hoge galeriedichtheid hebben 15 gemeenten een of meerdere spreiding (nu nog) behoorlijk aanwezig is. IN DE DORPS/STADSCENTRA KAN door het hele jaar heen grote bioscoop of filmtheaters. 87 Tubbergen is WORDEN OMGEZET IN EEN KANS. DE aantallen bezoekers te trekken KUNST IS OM HIER VORMEN VOOR het meest karig bedeeld op het gebied van Het museale aanbod in 24 van de 25 en manifesteert zich steeds TE VINDEN WAARMEE MENSEN culturele voorzieningen: de gemeente kent gemeenten is groot. De provincie herbergt TEGELIJKERTIJD OP EEN FYSIEKE meer als kunststadje. alleen een paar bibliotheekvestigingen. De echter maar enkele musea die door hun PLEK KUNNEN WERKEN EN ELKAAR Diepenheim is met een aantal plattelandsgemeenten Zwartewaterland, omvang en wisselende exposities in ONTMOETEN ZONDER DAARMEE kunstmanifestaties behoorlijk LANGE TERMIJNVERPLICHTINGEN Staphorst, Losser en Dinkelland kennen staat zijn een bovenregionale functie te op weg om ook naam te AAN TE GAAN.’ 85 naast bibliotheken wel musea maar vervullen en daarnaast bezoekers uit de maken op dat gebied. huisvesten verder geen podia. Opvallend eigen en aanpalende gemeenten weten Het aantal instellingen dat de 25 is de positie van Wierden, toch een kern te verleiden tot herhalingsbezoeken. Als Giethoorn geniet internationale Overijsselse gemeenten tellen is met een redelijke omvang, waar geen wordt gekeken naar een landelijk overzicht bekendheid en ontvangt steeds de afgelopen jaren nagenoeg niet theater, film of pophuis aanwezig is. 88 van de top 55 van meest bezochte musea meer mensen uit China. over 2012 (met bijna 1.5 miljoen bezoekers Het in het openluchttheater voor de het Vincent van Gogh museum op SMAAKMAKERS IN OVERIJSSEL, georganiseerde Afrikafestival in Opmerkelijk aan het festival is dat het de eerste plaats en iets meer dan 80.000 HET GOGBOT FESTIVAL IN ENSCHEDE Hertme (nabij Borne/Hengelo) : bezoekers voor het Marinemuseum in Den altijd één of meerdere zeer spraakmakende behoort tot de top 25 van beste Tijdens het GOGBOT festival in Enschede Helder op de vijfenvijftigste plaats, komt elementen bevat. Enkele voorbeelden muziekfestivals in de wereld. 91 worden onderwerpen zoals multimedia, hiervan zijn de autobomwrakken uit Bagdad op die lijst helaas geen enkel museum in kunst, muziek en technologie behandeld. Overijssel voor.90 De aanname is echter, van Jonas Staal, de gedragen slipjes Het oogstfeest Stöppelhaene in Het festival wil kunst van internationale dat als over 2013 wederom een top 55 zal automaat van Tinkebell, de werkplaats Raalte (Salland) trekt ruim 200.000 kwaliteit uit de musea halen en toegankelijk worden afgegeven, het verbouwde en in voor terroristen van Atelier Van Lieshout, bezoekers en behoort daarmee tot maken voor een breed publiek. 2013 weer geopende museum de Fundatie de Nouveau Dada Popart van Viavia Oral de grotere festivals van Nederland. en de FEMEN international actie tijdens in Zwolle met ruim 225.000 bezoekers De naam GOGBOT bestaat oorspronkelijk uit de Free Pussy Riot Tribute Night. relatief hoog in deze top zal binnenkomen. twee onderdelen: BOT vanwege de voorliefde voor robotica en GOG vanwege haar dubbele Vanwege de toegankelijke opzet en betekenis, zowel de verwijzing naar de vernieuwende insteek wordt GOGBOT bekende Nederlande schilder Vincent van internationaal gewaardeerd. GOGBOT werd Gogh en gogo, wat “een beetje gek” betekent. uitgenodigd voor presentaties op onder andere het ISEA in Singapore, Cellsbutton GOGBOT werkt altijd vanuit een in Indonesië, de Transmediale in Berlijn, spraakmakend thema dat inspeelt op Conflux in New York, Japan Media Arts ontwikkelingen in de actualiteit. Thema’s Festival in Japan, Techfest in India en van de vorige jaren waren Mediapolis, de Wereldtentoonstelling van 2010 in Steampunk, Atompunk, Singulariteit, Shanghai. GOGBOT won in 2011 de landelijke Datapanic, Japanoiiid, Memes, innovatieprijs en werd uitgeroepen tot meest Buitenexpositie Sex&Technology en Spaceship Earth. innovatieve festival van Nederland. 89 Kunst in Ootmarsum

bron VVV Abontus Gigantus Festival Grenswerk, Enschede Werk van Filip Jonker in de volksmond ook wel legokerk genoemd

bron Filip Jonker

Sallands Oogstfeest Stöppelhaene bron PR commissie Stöppelhaene pagina 60 pagina 61

3.3 PARTICIPATIE: NEDERLAND EN OVERIJSSEL PODIUMKUNSTEN Als wordt gekeken naar het aantal De Cultuurindex geeft voor de VAN EEN ‘HOGE’ CULTUUR DIE MEER bezoekers aan professionele periode 2005-2011 een daling van WAARDE ZOU VERTEGENWOORDIGEN podiumkunstenvoorstellingen is er een de participatie aan cultuur weer. Dit DAN DE POPULAIRE CULTUUR daling zichtbaar. Zowel in Nederland als in […]. BIJ DE JONGSTE GENERATIE, cijfer is de weerslag van bezoek-, Overijssel. Waarbij de daling in Overijssel GEBOREN NA 1964, IS DE beoefening- en consumptiecijfers VOORKEUR VOOR POPULAIRE sterker is dan in de rest van Nederland. over de betreffende periode. 92 CULTUUR OVERWELDIGEND […]. Bezochten in Overijssel in het jaar 2009 HET KOMT OMDAT JONGEREN nog 907.00 personen een professionele Filmbezoek is verantwoordelijk voor MINDER OVERWEG KUNNEN MET voorstelling, in 2013 werden nog maar DE GEDRAGSCONVENTIES DIE het feit dat de participatiecijfers HOREN BIJ HOGE KUNST. ZIJ KIEZEN 725.000 bezoekers geregistreerd (zie ook voor cultuur niet nog sterker zijn VOOR POPMUZIEK, DANCE EN figuur 3). Het jaar 2010 en 2011 laten gedaald. Het aantal filmbezoekers is MUSICALS, ACTIVITEITEN WAARBIJ in Nederland voor dans en overig nog in deze alleen maar toegenomen. DE GEZAMENLIJKE ERVARING VAN even een toename zien, daarna daalt BELANG IS.’94 Als we gaan kijken naar bezoekcijfers is het aantal bezoekers. In Overijssel is de film sowieso de grootste trekker. In 2013 aanvankelijke groei in 2010 en 2011 (van worden 30,8 bioscoopbezoeken gepleegd, theater, dans en overig) afgebogen naar museumbezoek is goed voor een tweede een daling van het aantal bezoekers op alle Figuur 4. Professionele podiumkunsten, aantal plaats met 23,3 bezoekers. Strak daarop fronten (met uitzondering van cabaret- en bezoekers Nederland en Overijssel 2009-2013 96 volgt het festival met 21,5 bezoekers. kleinkunst). Zie verder ook figuur 4. We bezoeken met elkaar veel minder de reguliere podia. We brengen 11,2 Geconcludeerd kan worden dat bezoeken aan het concertgebouw, we in Overijssel de daling van het bezoeken 3,2 uitvoeringen van de vrije aantal bezoekers aan professionele theaterproducenten en 2,3 keer podiumkunsten sneller is gegaan een poppodium.93 dan in de rest van Nederland.

‘JONGERE GENERATIES HEBBEN De zaalbezettingsgraad laat geen OOK EEN ANDERE CULTURELE BELANGSTELLING DAN DE OUDERE: positief beeld zien, deze is in Oost ZIJ HOUDEN VAN ‘LAGERE’ CULTUUR. Nederland slechts 58%. 97 De andere ZIJ ZIJN OP CULTUREEL GEBIED regio’s en de grote steden halen allen ANDERS GEPROGRAMMEERD DAN een hogere bezettingsgraad: in Noord HUN OUDERS EN VOOROUDERS: DIT KOMT DOOR VERANDERINGEN is dat 60%, in het Westen 61% en in het IN HET OPVOEDINGS- EN Figuur 3. Professionele podiumkunsten, aantal Zuiden 66%. Het lage percentage voor ONDERWIJSREGIME EN DE OPKOMST bezoekers Nederland en Overijssel 2009-2013 95. Oost roept de vraag op of het huidige VAN EEN JEUGDCULTUUR. WIE NA aanbod in Oost Nederland de komende 1955 IS GEBOREN, IS NIET MEER jaren wel kan worden gehandhaafd. GROOTGEBRACHT MET EEN BESEF pagina 63

‘WANNEER WE SPECIFIEK KIJKEN FILMHUIZEN NAAR DE INVLOED VAN BEZUINIGINGEN, SMAAKMAKER OP HET PLATTELAND Met de film gaat het goed. Het aantal DAN HEEFT DAT MOGELIJK EFFECT IN bezoekers stijgt, zowel in Nederland als in TWEE RICHTINGEN. DE EERSTE IS DAT In het stadje Diepenheim, gelegen op MENSEN MOGELIJK LANGER MOETEN Overijssel. In 2013 werd in Nederland 31,3 de grens van Twente en de Achterhoek, REIZEN OM BEPAALD AANBOD TE ZIEN. miljoen keer de film bezocht in een van de met slechts 2700 inwoners en maar EEN TWEEDE ZWAARWEGENDER EFFECT 257 bioscopen en filmhuizen. Gemiddeld IS DAT MENSEN DOOR DE CRISIS OVER is dat 1,8 keer per Nederlander. Het liefst zes landgoederen is kunst HET ALGEMEEN MINDER TE BESTEDEN prominent onderdeel van het dagelijkse HEBBEN. UIT RECENT ONDERZOEK VAN bezoek bleef redelijk op peil vergeleken leven geworden. Kunst speelde er HET CBS BLIJKT DAT HET AANDEEL met de voorgaande topjaren. Dat kwam altijd al een rol: Vanouds toonden de MENSEN DAT AANGEEFT VOORAL OP onder andere vanwege de opening van CULTUUR (OF CULTUUR-VERWANTE landgoedeigenaren zich mecenassen, een aantal nieuwe bioscopen. In de ZAKEN) TE ZULLEN BEZUINIGEN MET bioscoop- en filmhuiswereld schept die landschapsarchitecten en EEN LAAG INKOMEN, LAGER IS DAN HET kunstenaars opdrachten gaven. Daar is AANDEEL MENSEN VAN DE MENSEN MET aanbod ook vraag. Uitbreidingen of nieuwe een hedendaagse invulling bijgekomen EEN HOGER INKOMEN. HOE HOGER HET initiatieven kunnen steevast rekenen doordat lokale kunstliefhebbers het INKOMEN, HOE MEER MEN ZEGT VOORAL op extra bezoek. In Overijssel werden OP CULTUUR TE GAAN BEZUINIGEN. DE in de onderzochte periode geen nieuwe initiatief namen om de Kunstvereniging VERKLARING HIERBIJ IS DAT MENSEN Diepenheim op te richten. Van het een MET LAGE INKOMENS RELATIEF MINDER bioscopen geopend. Voor Enschede, kwam het ander, het aantal initiatieven CULTUUR BEOEFENEN OF BEZOEKEN, Deventer en Zwolle staan wel plannen 99 bleef groeien en Diepenheim groeide HIER AL NIET VEEL AAN UITGAVEN op stapel. EN DUS OOK MINDER MIDDELEN MEE door naar een presentatieplatform KUNNEN BEZUINIGEN.’98 met een internationale focus. Kunst In Overijssel zijn 9 bioscopen, 3 grote in de openbare ruimte, festivals, filmhuizen en 4 kleine filmhuizen en expositieruimtes, werkplaatsen, 8 filmvertoonders in kulturhusen. 100 kunstenaarstuinen en maar liefst In Overijssel zijn geen arthouses. 12 ‘artist in residence’ plekken. ‘Daar staat een opkomende De verwachting is dat Diepenheim categorie tegenover die in Nederland zal doorgroeien naar 200.000 vooralsnog typisch Overijssels is: de bezoekers op jaarbasis. kulturhusvertoner. Zij vertonen af en toe commerciële films, maar meestal een mix van kwetsbare- en arthousefilms analoog aan de filmtheaters. 101 Figuur 6. Gebruik culturele voorzieningen Overijssel – Stedelijkheid 2013 (%) 106

Kunstvereniging Diepenheim Opening Expositie Ernst van der Hoeven Figuur 5: Filmbezoek in Overijssel en Nederland (x 1000). 102 bron Kunstvereniging Diepenheim pagina 64

Het filmbezoek in Overijssel ligt wat naar de regionale omroep en maken ze lager dan in de rest van het land. Zo ligt vaker gebruik van de bibliotheek. 105 het gemiddeld bezoek per inwoner in Nederland op 1,86 en in Overijssel op 1,46 bezoeken in 2013. Vooral de grote 3.4 GELDSTROMEN provincies Noord- en Zuid-Holland en Brabant, met sterk verstedelijkte gebieden, De inkomsten van de sector worden trekken het gemiddelde omhoog. 103 bepaald door eigen verkoop, giften en sponsering van particulieren en bedrijven In Nederland laten de bezoekerscijfers en overheidsbijdragen. De verhouding in de periode 2008-20013 elk jaar tussen de bronnen van inkomsten was opnieuw een toename zien. In Overijssel jaren nagenoeg constant. De laatste daarentegen is 2011 een piekjaar, jaren zijn de inkomsten van cultuur waarna het aantal bezoekerscijfers scherp gedaald door de crisis en de vervolgens licht beginnen te dalen. overheidsbezuinigingen. Dit vraagt om nieuwe financieringsmodellen. Schouwburg Deventer In Overijssel is het bezoeken van een Optreden van Dr. Brass in filmhuis meer populair dan in de rest van de stadsfoyer tijdens het ‘ER IS NU EEN GENERATIE Nederland. Schommelt het percentage Deventer Jazz Festival 2014 CREATIEVE PROFESSIONALS filmhuisbezoeken in Nederland op AFGESTUDEERD DIE ZO GEWEND fotograaf Ivo de lange het totaal filmbezoeken de afgelopen IS AAN HET FEIT DAT DE OVERHEID jaren rond de 7%, in Overijssel ligt NAGENOEG GEEN SUBSIDIES dat percentage rond de 10%. 104 MEER BESCHIKBAAR STELT DAT ZE – ALS ER AL OVERHEIDSGELDEN BESCHIKBAAR ZIJN – NIET VERSCHIL IN PARTICIPATIE TUSSEN WETEN HOE ZE DAARVOOR IN Kunstenlab STAD EN PLATTELAND: AANMERKING KUNNEN KOMEN. Buitenexpositie Hoog Water! Er is, zoals te verwachten is, een DE OUDERE GENERATIE WEET DAT Werk van Maria Roosen verschil in gebruik van voorzieningen WEL. DE ZELFSTANDIGHEID VAN DE HUIDIGE GENERATIE HEEFT fotograaf Peter Westerhof tussen stad en platteland: ALS VOORDEEL DAT ZE HET ZELF Overijsselaars in de steden maken over MOETEN ROOIEN, EN DAT DOEN het algemeen vaker gebruik van culturele ZE DUS OOK. HET GEEN TOEGANG voorzieningen dan Overijsselaars uit het HEBBEN TOT KAPITAAL HEEFT ALS landelijk gebied. Op het platteland wordt NADEEL, DAT ALS HET ECHT OM HELE BELANGRIJKE INNOVATIES met name minder gebruik gemaakt van GAAT, EN ONDERSTEUNING NODIG IS, centra voor beeldende kunsten, poppodia, JONGERE GENERATIES DE WEG TOT theaters/schouwburgen en de bioscoop. DIT KAPITAAL NIET GOED ZULLEN 107 Daarentegen luisteren plattelanders meer KUNNEN VINDEN.’ pagina 66 pagina 67

Het overzichtsstaatje betreft uitgaven ‘SUBSIDIE IS EEN BESMET WOORD over 2012. CBS cijfers over 2013 GEWORDEN. MAAR DAT IS EIGENLIJK naar overheidsuitgaven zijn nog RAAR, WANT HEEL NEDERLAND niet beschikbaar. LEEFT VAN OVERHEIDSGELD. DENK MAAR AAN HET ONDERWIJS, DE ZIEKENZORG EN DE Een kamerbrief van december 2013 INFRASTRUCTUUR.’112 stelt het volgende: Op het gebied van cultuur is de afgelopen jaren door het Het gemeentelijke beeld is heel wisselend: Rijk flink bezuinigd. Al met al is alleen de bijdrage op cultuur van de G35 (35 al de afgelopen paar jaar ruim 20% op de grote gemeenten) nam in diezelfde periode gehele cultuurbegroting bezuinigd. 110 met 4% af, terwijl de G4 (4 grootste gemeenten) alleen al van 2012 op 2013 Ook provincies hebben flink in de nagenoeg een daling van 14% lieten zien. 113 cultuurbegroting gesneden. Daar is de netto bijdrage in de periode 2011-2013 gemiddeld met 23% gedaald. 111

WAAR GAAT ONS BELASTINGGELD EIGENLIJK PRECIES NAAR TOE? euro per inwoner, in 2013 is dat bedrag Het is een kreet die we tegenwoordig vaak gedaald naar 18 euro per inwoner. 117 horen. Wat betreft de posten cultuur: Het Rijk gaf in de periode 2009-2012 jaarlijks Bovenstaande cijfers komen uit een Figuur 7. Overheidsuitgaven bruto aan kunst/cultuur 2012. 109 gemiddeld 56 euro per Nederlander onderzoek van het ministerie naar uit aan kunst en cultuur, in 2013 is veranderende cultuuruitgaven door dat bedrag gedaald naar 45 euro. 114 provincies en de grotere gemeenten. Het rijk is ook een fikse subsidie- De sector is decennialang voor een belangrijk deel gefinancierd door verstrekker. Nagenoeg de helft van Grote gemeenten spenderen relatief veel Uit een studie in het webmagazine van de overheid. Over 2012 zijn cijfers het Rijksbudget wordt ingezet voor geld aan kunst en cultuur: De G9 115 dat het CBS uit september 2013 kunnen beschikbaar bij het CBS. 108 Het grootste de post media (radio- en tv zenders). De wil zeggen de 9 gemeenten in Nederland uitgavencijfers per gemeente per hoofd gedeelte van het gemeentelijke budget overige rijksgelden worden met name met het grootste cultuuraanbod gaven in van de bevolking over 2013 worden wordt besteed aan uitgaven voor de ingezet voor instellingen met topaanbod 2011 nog gemiddeld 196 euro per inwoner afgeleid. Vuistregel is, hoe meer openbare bibliotheek (nagenoeg 500 met een nationale of internationale uit aan kunst en cultuur, in 2013 is dat inwoners per gemeente, hoe hoger de miljoen), kunstaccommodaties (met uitstraling. De provincies tenslotte zijn bedrag gedaald naar 186 euro. Voor de uitgaven per hoofd van de bevolking op 400 miljoen), de kostenposten voor verantwoordelijk voor de overige 10%. De middelgrote steden (G35 minus de G9) de post cultuur. Middelgrote gemeenten muzische en culturele vorming (ruim 250 mate van financiering van provincies is liggen die uitgaven in 2011 op 143 euro (50-100.000 inwoners) geven in 2013 om miljoen) en musea (bijna 230 miljoen). zeer wisselend en wordt vaak ook mede en in 2013 op 137 euro. 116 De provincie en nabij de 100 euro per bewoner uit, bepaald door de mate waarin gemeenten tenslotte, geeft substantieel minder uit aan voor de kleinere gemeenten (25-50.000 belang hechten aan kunst- en cultuurbeleid kunst en cultuur dan Rijk en gemeenten. inwoners) is dat bedrag nog maar iets en cofinanciering beschikbaar stellen. In 2011 stond dat bedrag nog op 23 meer dan 50 euro per inwoner. 118 Rijksmuseum Twenthe Expositie Hoofdtooi pagina 70 pagina 71

De accenten van de bezuinigingen op gesystematiseerd en geformaliseerd Nederlanders geven echter niet gul Crowdfunding platforms127 zoals ‘Voor provinciaal en gemeentelijk niveau en dat de behoefte aan controleerbare aan de cultuursector. Op dit moment de Kunst’128 zijn een directe reactie op verschillen. Terwijl de G9 sterker op beslissingen en kwantitatieve indicatoren is slechts een schamele 7% van alle het afnemende subsidieklimaat. Mede beeldende kunst en monumenten/ lijkt toe te nemen. Deze beweging staat giften (huishoudens, nalatenschappen, ontstaan als gevolg van de technische archeologie dan op de overige in contrast met de steeds informelere fondsen, bedrijven en kansspelen) mogelijkheden doen zij een appèl op een cultuurbranches bezuinigden, plaatsten wijze waarop het cultuurveld zich bestemd voor de cultuursector. 125 brede kring vrienden en belangstellenden de middelgrote steden met name het organiseert: in hiërarchieluwe om een kleine financiële bijdrage in te mes in de festivalbranche. De provincies netwerken gaan instellingen en ‘ACTIVITEITEN EN NIET DE leggen. Zo kunnen voldoende gelden tenslotte bezuinigden het meest op kunstenaars horizontale verbindingen INSTITUTIES MOETEN CENTRAAL bij elkaar worden gebracht om de STAAN. ORGANISATIES ZIJN GERICHT podiumkunsten, maar ook op beeldende aan, over de grenzen van disciplines OP HET EIGEN VOORBESTAAN. DAT eerste investerings – en opstartkosten kunst, cultuureducatie/amateurkunst en heen. En juist als er veel beweegt, STAAT CREATIVITEIT IN DE WEG te financieren. De gulle gevers krijgen musea. Opvallend is de zeer sterke stijging zitten regels en gestandaardiseerde EN MAAKT HET VOOR NIEUWE vaak een beloning in natura. Dat wil van provinciale gelden voor historische meetinstrumenten in de weg. 122 INITIATIEVEN MOEILIJKER OM zeggen dat zij doorgaans het aldus EEN PLEK TE VEROVEREN IN HET archieven. Dit is met name het gevolg gerealiseerde creatieve product op een NETWERK. ER MOET ONTSCHOT van het feit dat per 2013 de zorg voor Voorts constateert de Raad voor WORDEN. CULTUUR LEVERT bijzondere manier mogen consumeren. Regionaal Historische Centra als taak Cultuur dat vanuit door de overheid EEN BIJDRAGE AAN ALLERLEI Het zijn vooral de jongere generaties aan de provincies is toebedeeld. 119 ingestelde fondsen vooral de aandacht MAATSCHAPPELIJKE DOELEN. DE cultuurproducenten die de weg uitgaat naar nieuw talent, terwijl de SECTOR MOET DAAROM BIJ ANDERE weten te vinden naar deze vorm ‘WE ZULLEN AAN DE POLITIEK MAATSCHAPPELIJKE AGENDA’S ontwikkeling van midcareer talent AANHAKEN EN INITIATIEVEN van financieringsconstructies. MOETEN BLIJVEN UITLEGGEN HOE stagneert en er ook weinig regelingen BELANGRIJK CULTUUR VOOR DE STAD KUNNEN VERTALEN IN OPLOSSINGEN 123 126 IS. BIJ SPRAAKMAKENDE FESTIVALS zijn voor de oudere kunstenaar. VOOR ANDERE OPGAVEN.’ Crowdfunding neemt snel in populariteit EN EVENTS ZITTEN ALLE HOTELS De hoop was dat de terugloop van publieke toe. Werd er in 2011 2,5 miljoen euro VOL EN HEBBEN RESTAURANTS HET middelen voor de kunsten en het culturele Een beperkte groep (oudere) bij elkaar gebracht via crowdfunding, in 120 INEENS HEEL ERG DRUK.’ erfgoed zou worden gecompenseerd door draagkrachtigen brengt het leeuwendeel 2013 is dat bedrag al 32 miljoen. In totaal meer private middelen. Maar ondanks van het geld op, dat door hen met name zijn in 2013 482 creatieve projecten op Stilte voor de storm? Nagenoeg een grote inspanningen is dit niet gelukt. De wordt bestemd voor de ‘hoge’ cultuur. deze wijze (mede) gefinancierd. In totaal kwart van de culturele instellingen die trend is (ook internationaal) dat sponsoring Daaronder bevindt zich een groep van werd voor de creatieve projecten in 2013 in 2013 geen enkele overheidssubsidie van kunst en cultuur afneemt en dat de donateurs die jaarlijks een bescheiden nagenoeg 3 miljoen bij elkaar gebracht. 129 meer kregen is gestopt. Alhoewel het samenwerking tussen bedrijfsleven en vaste financiële bijdrage levert (de hoopgevend klinkt dat daarmee driekwart kunstinstellingen bovendien complexer zogenaamde Vrienden van…) of liever door Het gaat slecht met de verkopers in staat is gebleken te blijven voortbestaan wordt. Algemeen is het beeld over private het verrichten van vrijwilligerswerk hun van moderne kunst in Nederland. De is dit nog maar een voorlopig beeld. De financiering allerminst positief. 124 steun betuigt. Het grootst is de fanschare afgelopen vier jaar nam het aantal galeries verwachting is dat de komende paar jaar die via sociale netwerken steun biedt in naoorlogse kunst met 14% af. De alsnog een flink aantal zal besluiten hun De overheid vraagt de burgers zelf door middel van ‘likes’ en het delen van werkgelegenheid in de sector kromp met 121 activiteiten definitief te beëindigen. verantwoordelijkheid te nemen: als men informatie. Deze groep bestaat grotendeels 22% en de brancheomzet daalde met 27%. bepaalde vormen van kunst belangrijk uit de jongere generaties en vormt feitelijk [...] Vergeleken met 2010 telt Nederland De Raad voor Cultuur vraagt in haar vindt, dan moet men daar ook zelf maar nieuw kapitaal. Het aantal volgers en de nu tachtig galeries minder. […] Bijna een rapport van juni 2014 aandacht aan bijdragen, hetzij door giften, hetzij zichtbare ‘likes’ en ‘retweets’ geeft aan derde zet zelfs minder dan 25.000 euro voor het feit dat de subsidie- en door het verrichten van vrijwilligers in hoeverre de desbetreffende instelling om. Daarvan moeten ook de kunstenaars, beoordelingssystematiek in het werk of het geven van goederen. door deze groep wordt gewaardeerd. de huur en de fiscus worden betaald. 130 laatste decennium steeds meer is Museum de Fundatie fotograaf Pedro Sluiter pagina 74 pagina 75

ZWOLLE De stad heeft al twee keer naam gemaakt op het gebied van muziek. Was het eerst Herman Brood, die de ogen op Zwolle deed richten, vervolgens was het de Nederlandstalige hiphop dat wederom de rest van Nederland deed omkijken naar het oosten. Museum de Fundatie kreeg dat opnieuw voor elkaar. Met de spectaculaire verbouwing van 2013 verscheen een reisachtig ellipsvormige opbouw op het dak van het klassieke pand. De Fundatie noemt de opbouw zelf ‘Het OOG’ of ‘de Wolk’. Maar de volksmond heeft al andere namen bedacht, zoals ‘het ei’, ‘de zeppelin’ of ‘ het ruimteschip’. De combi van pand en opbouw oogt indrukwekkend, en de programmering is dat ook. In een paar jaar tijd groeide Museum de Fundatie door van 127.00 bezoekers in 2010 naar 226.00 bezoekers in 2013. 131 Op het gebied van kunstonderwijs is Zwolle heel breed. De stad biedt niet alleen onderdak aan de kunstacademie ArtEZ, maar ook aan tal van creatieve MBO opleidingen, waaronder het CIBAP, vakschool voor verbeelding. Het CIBAP komt voort uit de oude verfvakschool, en in haar soort zijn er maar twee in Nederland. Zwolle kan zich daarmee beroepen op een zeer uniek aanbod aan kunstvakonderwijs. 4 pagina 78 pagina 79

‘HET NEDERLANDSE CULTURELE Ter vergelijk: in de provincies Noord AANBOD HEEFT EEN Brabant, Utrecht en Noord-Holland is INTERNATIONAAL KARAKTER. ZO om en nabij de 10% kaarthouder. 136 WORDEN ER DOOR PRESENTATIE- DE KUNST EN INSTELLINGEN TALRIJKE PROJECTEN GEREALISEERD IN HET BUITENLAND, De Nederlandse musea hebben in AL DAN NIET MET VOORAANSTAANDE 2012 een onderzoek verricht naar CULTUURSECTOR INTERNATIONALE PARTNERS […]. de kansen om vanuit de collectie het OOK DE TEGENOVERGESTELDE ONTWIKKELING, DE ZOEKTOCHT museumbestel in Nederland te versterken BEZIEN VANUIT NAAR WORTELS VAN DE EIGEN en de mogelijkheden te verkennen REGIO, IS IN DE CULTUURSECTOR om de samenhang te verbeteren, de ZICHTBAAR. JUIST IN EEN TIJD samenwerking te intensiveren en het VERSCHILLENDE VAN INDIVIDUALISERING EN publieksbereik te doen toenemen. INTERNATIONALISERING LIJKT ER 4 BEHOEFTE AAN PERSOONLIJKE Dit onderzoek heeft tot een aantal 4 SUB-BRANCHES VERHALEN EN VERHALEN UIT aanbevelingen voor de branche zelf en DE EIGEN REGIO. ZO SPELEN voor de overheid geleid. Nu nog wordt MUSEA IN OP DE PERSOONLIJKE veelal per gemeente de bezuinigingen op BETROKKENHEID VAN BEZOEKERS EN DE CULTURELE HERINNERING EN het museumbeleid bepaald. Regionale IDENTITEIT VAN DE STAD OF REGIO samenwerking en sturing op specialisme WAARIN ZIJ GEVESTIGD ZIJN. HET daarentegen kan tot krachtenbundeling RIJKSMUSEUM TWENTHE IS EEN gaan leiden, waardoor in totaal een VAN DE INSTELLINGEN WAARBIJ DIE aantrekkelijker en beheersbaar aanbod 4.1 MUSEA EN ONTWIKKELING ZICHTBAAR IS.’ 135 BEELDENDE KUNST kan ontstaan. Voor een overzicht van de aanbevelingen verwijzen we naar het Aanbod schept vraag en dat geldt voor desbetreffende onderzoeksrapport.137 Het bezoek aan musea is flink In Overijssel werd ook verbouwd. zowel de musea als de kaarthouders. toegenomen. De uitgifte van de De spectaculaire verbouwing Van de 400 bij de museumjaarkaart ´DROOM: ZWOLLE 2025 IS EEN museumjaarkaart is explosief van Museum de Fundatie en de aangesloten musea bevinden zich er STAD WAAR DE CULTURELE SECTOR gestegen. Waren er in 2011 nog 800 heropening trok veel bekijks. Alleen maar 22 in Overijssel. De kaarthouder VEEL BETER SAMENWERKT EN duizend kaarthouders, eind 2013 is al in 2013 bezochten ruim 226.000 uit Overijssel zal doorgaans een flink WAARIN IEDEREEN IN VERTROUWEN dat aantal gestegen tot 1 miljoen. 132 bezoekers het verbouwde museum. 133 stuk moeten reizen om een breed aanbod SAMENWERKT, LEF HEEFT EN FOUTEN DURFT TE MAKEN. HET IS Maar ook het heropende Natura te kunnen bezoeken. Ontmoedigt dit OOK EEN STAD WAARIN DE FUNDATIE De Nederlandse musea vormen Docet Wonderryck Twente in lage aantal van 22 musea bewoners van EN HET STEDELIJK MUSEUM ZWOLLE een belangrijke toeristische Denekamp trok de aandacht en Overijssel om een museumjaarkaart te GOED KUNNEN SAMENWERKEN trekker voor Nederland en wist ondanks de plattelandsligging nemen? Slechts 3,2% van de bevolking in EN WAAR OOK HET OUDE PHILLIPS TERREIN IS OMGETOVERD TOT EEN met name voor Amsterdam. In en de perifere locatie - nagenoeg Overijssel is kaarthouder. Dat is een heel GROOT ZINDEREND COMPLEX.’ 138 2013 kwamen grote aantallen op de grens met Duitsland – sinds laag percentage. Alleen de provincies bezoekers af op het verbouwde de opening in juni 2013 ruim Friesland, Limburg en Zeeland kennen 4 Rijksmuseum en het Stedelijk. 30.000 bezoekers134 te trekken. relatief gezien nog minder kaarthouders. pagina 80 pagina 81

Ondanks de toegenomen bezoekcijfers in een aantal gevallen dient de ruimte zelfs DEVENTER VERHAAL. VOORLOPER. NA ZIJN AANTREDEN vergrijst de museumbezoeker.. De jonge als tijdelijk atelier van een kunstenaar. ALS DIRECTEUR DAAR BEGON In hoeverre heb je als stad nog een ALEX KÜHNE IN 2008 MET PODIUM bezoeker is op zoek naar context en De wereld van de kunst en de kunstenaar gebouw als museum nodig? In Deventer VAN DE STAD. NAAST DE GEWONE beleving. De museumwereld is druk komt daardoor ineens veel dichter bij het PROGRAMMERING ORGANISEERT DE is besloten tot een zelfstandig museaal doende zich te verlossen van een stoffig winkelend publiek. De grote winst van deze SCHOUWBURG VOORSTELLINGEN imago en in te spelen op de wensen situatie is dat kunst daarmee integraal productiehuis dat functioneert in een SAMEN MET MENSEN UIT DE van de hedendaagse consument. Waar onderdeel van het openbare leven in de netwerk van partners. ‘Het Deventer STAD. ER ZIJN NU ZEVENTIEN WERKGROEPEN, VARIËREND VAN Verhaal’ vertelt verhalen over de tot voor kort alleen werd gekeken naar binnenstad gaat worden en niet langer WERKGROEPEN VOOR OUDE- OF bezoekersstromen, dringt het inzicht door enkel en alleen ‘verstopt’ zit op afgelegen geschiedenis van het historische, KAMERMUZIEK TOT DRIE TURKSE dat de omvang van het netwerk rondom ateliers op aftandse bedrijventerreinen. hedendaagse en toekomstige Deventer. WERKGROEPEN. DE DEVENTER SCHOUWBURG HEEFT DOOR DEZE een musea ook veel zegt over de waarde Het startpunt is ‘de Waag’ maar het AANPAK EEN EXTREME GROEI VAN van het museum. In Deventer is besloten Het verzamelen van kunst begint ook museum zelf is feitelijk de stad en het HET AANTAL BEZOEKERS: VAN 80.000 tot een ´museaal productiehuis´ waarbij een andere klank te krijgen en is niet 143 ommeland. Collecties worden fysiek en NAAR 123.000 IN 2013.’ de stad zelf eigenlijk het museum is. langer voorbehouden aan de happy digitaal op verschillende en wisselende few. Niet langer is een verzameling DROOM: ‘DE WERELD IS EEN locaties en in afwisselende exposities Terwijl het goed gaat met het aantal per definitie onderdeel van een fysieke ZANDKUIL. OVERIJSSEL IS museumbezoeken neemt het aantal collectie in een museum of van de gepresenteerd of tijdens festivals DE WERELD. WE KUNNEN TEGELIJKERTIJD VANUIT ALLE galeries af. Waren er in 2006 nog officieel particuliere verzamelaar. Foto’s van beleefd. Heel expliciet zullen daarbij DELEN VAN DE WERELD DOOR tevens relaties met andere kunstvormen, 580 genoteerd, in 2013 staat dat aantal diverse kunstobjecten worden op grote MIDDEL VAN LIFE STREAMING op 475.139 ‘Galeriehouder zijn is voor schaal verzameld en ‘gepint’ op het eigen maatschappelijke ontwikkelingen en DUIZENDEN VOORSTELLINGEN VAN velen een liefhebberij, gebaseerd op een Pinterest bord. En met de toename van het collecties en verhalen van elders OVER DE HELE WERELD UITZENDEN EN ONTVANGEN. WE HOEVEN ALLEEN passie voor de kunst. Een belangrijke aantal kunstbeelden op het internet en de worden gelegd.142 MAAR IN EEN ZANDKUIL TE GAAN oorzaak wordt gezien in het instorten van kwaliteit van het fotografisch vastgelegde ZITTEN EN GAAN GENIETEN. PLAATS de zakelijke markt. Bedrijfscollecties werk verdwijnt ook de weerstand van EN TIJD DOEN ER DAN NIET MEER worden niet meer aangevuld. Particulieren de kunstenaar zijn werk vast te leggen TOE.’144 haken niet af, wel kochten ze dikwijls op foto’s en online te presenteren. 4.2 THEATER/ minder kunst en werden de aankopen ook CONCERTZALEN/ Talentontwikkeling staat onder druk. vaker online gedaan. Uit een onderzoek Jonge beeldende kunst makers van POPPODIA/FESTIVALS/ Poppodia en festivals nemen minder van de Nederlandse Galerie Associatie nu zijn gestart onder hele ander EVENTS risico, door dalende inkomsten blijkt verder dat de sector vergrijst werkomstandigheden dan de generatie wordt veiliger geprogrammeerd. en dat vooral jonge galeriehouders die is afgestudeerd voor de crisis. In hoofdstuk 3 zijn reeds de ontwikkelingen de deuren moeten sluiten. 140 Eigen ondernemerschap hoort daar ‘MEER BESLOTEN VERHUUR binnen de podiumkunsten beschreven EN MINDER, POPULAIRDER EN ook bij evenals een steeds mindere voor wat betreft theatervoorstelligen GOEDKOPER PROGRAMMA BETEKENT Toch verdwijnt beeldende kunst niet uit het afhankelijkheid van subsidies. ‘Jonge in Overijssel en Nederland. OVER HET ALGEMEEN UITHOLLING straatbeeld. Juist niet. De leegstand in de makers in de cultuur zijn zelfredzaam, VAN DE ARTISTIEK-INHOUDELIJKE FUNCTIE VAN POPPODIA. MINDER steden heeft als gevolg dat steeds meer autonoom, coöperatief, informeel en ‘PROGRAMMEREN DOEN THEATERS makelaars zich wenden tot kunstenaars. digitaal. Zij behoren tot een bevlogen SPEELMOGELIJKHEDEN VOOR NIET ALLEEN MEER ZELF. IN NIEUW EN (NOG) ONBEKEND TALENT De etalages van leegstaande winkelruimtes generatie die met een frisse blik en TOENEMENDE MATE BETREKKEN ZE BETEKENT EEN VERSCHRALING VAN worden gevuld met werk van kunstenaars, nieuwe aanpak langszij de traditionele DE BEVOLKING ERBIJ. DE DEVENTER HET AANBOD OP KORTE EN VOORAL SCHOUWBURG GELDT ALS EEN instellingen aan het schuiven is’. 141 LANGE TERMIJN.’145 Rijksmuseum Twenthe Expositie Hoofdtooi pagina 84

Gemeenten willen graag aanbod voor Naast de toename van de officieel jongeren, maar voor poppodia zijn jongeren geregistreerde festivals heeft er niet altijd een aantrekkelijke financiële laatste jaren ook een explosieve doelgroep. Binnen de popcultuur komt de groei plaatsgevonden van buiten de nadruk ook meer en meer op beleving te grote instituties om georganiseerde liggen. Poppodia programmeren steeds kleinschalige multidisiplinaire lokale en vaker op ongebruikelijke locaties buiten regionale initiatieven. Saamhorigheid en het eigen podium, wat de vraag opwerpt eigen initiatief en placemaking 150 staan in hoeverre is het nog nodig is een eigen hier centraal. Deze initiatieven komen gebouw en podia in beheer te hebben. 146 veelal vanuit een jongere generatie makers en programmeurs tot stand. ‘EEN EVENEMENT IS MEER DAN Dit roept de vraag op, als deze trend HET MOMENT ZELF. HET GAAT OOK zich doorzet, wie in de toekomst gebruik OM ALLES WAT JE ER OM HEEN COMMUNICEERT.’147 gaat maken van de culturele instituten. Productiehuis De afgelopen decennia is het aantal De openbare ruimte wordt steeds meer Oost Nederland festivals spectaculair gegroeid. Inmiddels ervaren als van iedereen en de overheid kent Nederland 700 festivals per jaar met is niet langer de bepalende factor in het Knarsetand live meer dan 3000 bezoekers. Er lijkt een ruimtegebruik. Soms zie je in een paar jaar tijd een complete buurt een metamorfose verzadiging op te treden; sinds enkele BOT speelt ramkoers jaren komen er amper nieuwe festivals ondergaan. Door een optelsom van een bij. Daarnaast hebben de festivals het groot aantal kleinschalige initiatieven ook moeilijk. Sinds de crisis wordt er - door zowel bewoners als creatieve minder gesponsord en ook de overheid ondernemers gearrangeerd – wordt heeft zich bij een aantal festivals stevig ingezet op vintage, eerlijk teruggetrokken als subsidiënt. 148 eten, exposities en (gezamenlijke) evenementen. Door leegstand en armoede ´DEVENTER IS ALTIJD BEZIG MET geplaagde buurten worden daarmee FESTIVALS. DE BEZOEKERS KOMEN ineens hippe verblijfsgebieden. VEELAL VAN BUITEN DE STAD. DAT IS NATUURLIJK PRACHTIG EN HET ´HIER IN DE BUURT HEB JE ZET DEVENTER GOED OP DE KAART, BIJVOORBEELD EEN POMPSTATION. MAAR WE ZIJN OOK WEL EENS DIE ORGANISEREN AVONDEN MET BEVREESD DAT ALLE AANDACHT OPTREDENS EN JE KAN ER OOK VAN DE OVERHEID ALLEEN NAAR VOOR WEINIG ETEN. HET VERGROOT DE FESTIVALS GAAT EN DAT HEEL ERG DE SAAMHORIGHEID IN DE LOKALE VOOR ONS ALS BEWONERS WIJK. ZO LEER JE OOK EENS ANDERE BELANGRIJKE VOORZIENINGEN MENSEN KENNEN.’151 ZOALS HET BURGER WEESHUIS, TE WEINIG DOOR DE OVERHEID WORDEN ONDERSTEUND.’149 pagina 87

SMAAKMAKERS IN OVERIJSSEL: DEVENTER FESTIVALSTAD. 4.3 BIOSCOPEN EN FILMHUIZEN Deventer timmert behoorlijk aan de weg als het om festivals gaat. De stad staat Het gaat goed met de bioscoop en het met maar liefs drie festivals in de top 50 filmtheater. Sinds de midden jaren 90 van de nationale evenementenmonitor. nemen het aantal bezoeken (met een kleine dip rond 2004) van jaar op jaar toe. De Deventer Boekenmarkt: Met 6 kilometer kramen langs de IJssel en in de historische De introductie van de tv en vervolgens de binnenstad en met jaarlijks ruim over de videorecorder heeft in eerste instantie de 100.000 bezoekers, is deze boekenmarkt bioscoop steeds meer overbodig gemaakt. verreweg de grootste van Europa. Maar de sector wist goed in te spelen op Dickens Festijn. Met een duidelijke de consument die in zijn steeds schaarsere knipoog naar het Engeland van 1850, vrije tijd kwaliteit en hoogwaardig komen honderden personage uit de boeken vermaak en daarmee beleving wil kopen. van Charles Dickens in het weekend Multiplexen met een ruim aanbod aan voor de Kerst tot leven. Het festival leisure en bioscopen met ‘larger-than-life’ trekt ruim over de 100.000 bezoekers beelden spelen in op deze behoefte. waaronder vele bezoekers uit Duitsland. De filmindustrie wist een vernuftig Het internationaal Buitentheaterfestival verdienmodel op te zetten. Nieuwe films ‘Deventer op Stelten is in november zijn eerst alleen maar zichtbaar in de 2014 uitgeroepen tot het Beste bioscoop, daarna beschikbaar in de Publieksevenement van Nederland videotheek en tenslotte ‘gratis’ op de tv. 2014. De vakjury over ‘Deventer Illegaal downloaden vormde tot dusver Op Stelten’: ‘Gastvrij evenement in slechts een lichte bedreiging voor dit een mooie setting. Het evenement verdienmodel. De bioscoop trekt immers heeft zich in de jaren ontwikkeld van publiek om de film en om de beleving. evenement waar je langsliep, naar een In hoeverre de introductie van de steeds evenement dat je gericht bezoekt. Het grotere tv schermen thuis en de recente Buitenfestival festival heeft zich ontworsteld aan het introductie van Netflix dit verdienmodel Deventer op Stelten karakter van ‘steltlopers’ en biedt een uit evenwicht zal kunnen brengen is Optreden van Compagnie Off gevarieerd programma met nationale nog niet duidelijk. Het heeft er alleszins en internationale theatergroepen.’ Het schijn van dat de consument voor bron Internationaal festival trekt jaarlijks meer dan 100.000 filmvermaak binnenshuis en op mobiele buitentheaterfestival bezoekers. Met voor 2014 zelfs een apparatuur weinig wil betalen, maar voor Deventer Op Stelten record aantal van 140.000 bezoekers. 152 gezamenlijk filmvermaak op publieke pagina 88 pagina 89

plekken zoals het kleine romantische meer op de inzet van vrijwilligers en de 4.4 CULTUREEL ERFGOED Zodra materiaal de status van erfgoed filmtheater of de grootschalige bioscoop, verwachting is dat de grotere bioscopen draagt, dient het feitelijk ook te wel graag zijn portemonnee wil trekken. steeds meer zullen inzetten op kaskrakers. Cultureel erfgoed is de verzamelnaam worden onderhouden, beschermd en Kansen ligger er ook mede dankzij de voor cultureel waardevolle (museale) behouden in de oorspronkelijke staat. In het filmtheater heeft de filmpurist vergrijzing en voortschrijdende technieken. collecties, monumenten, archeologische plaatsgemaakt voor de culturele omnivoor Ochtend en middag programmering is vondsten, landschappen en stads- Overijssel bestaat uit verschillende en is de participant (de frequente voor oudere bezoekers erg aantrekkelijk, gezichten die we als samenleving identiteiten; daarnaast voelen alle bezoeker) verdrongen door de passant daarnaast worden ook steeds vaker willen behouden en beheren. 158 inwoners zich verwant met het Landsdeel (de incidentele bezoeker). 153 Daar waar klassieke uitvoering zoals concerten De sociaal-maatschappelijke en Oost. Binnen Overijssel vallen met name het de bioscopen is gelukt jongeren aan en ballet als dan niet als een live economische betekenis van cultureel Twente en Salland als regio’s te definiëren. zich te binden is dat de filmhuizen minder opname in de filmzaal vertoond. erfgoed is niet goed in cijfers te Historisch gezien is er een sterke band goed gelukt. De gemiddelde leeftijd van vangen. De focus op cultureel erfgoed tussen de Hanze steden langs de IJssel: de filmtheaterbezoeker is opgelopen van Daarnaast zijn er twee trends zichtbaar. is veranderd in de loop van de jaren en Doesburg, Zutphen, Deventer, Zwolle en 34 jaar in 1999 naar 50 jaar in 2007. 154 157 Dat is ten eerste naarmate regio’s meer het besef dringt meer en meer door Kampen. De laatste drie liggen in Overijsel. In Overijssel is in 2010 onderzoek gedaan verstedelijkt zijn, het bioscoopbezoek dat naast het materiële erfgoed ook In Oost Twente domineren de steden naar de Overijsselse filmhuisbezoeker, toeneemt (aanbod schept vraag gaat het immateriële erfgoed gekoesterd, Enschede, Hengelo en Almelo. De eerste de leeftijd in Overijssel lijkt nog hoger hier nog steeds op) en ten tweede dat bewaard en behouden dient te blijven. twee zijn in de tweede wereldoorlog te liggen dan de cijfers die hierboven meer ouderen naar de film zullen gaan Beheer van het immateriële erfgoed zwaar gebombardeerd. In een groot deel landelijk voor 2007 zijn afgegeven: in plaats van jongeren. Naarmate de voegt context toe en verhoogt daarmee van beider binnensteden overheerst Bezoekers aan het filmhuis in Overijssel vergrijzing in een regio toeneemt, zullen de waarde van het materiële erfgoed. na-oorlogse bebouwing. Daarnaast wordt zijn namelijk tussen de 47 en 69 jaar oud. 155 naar verwachting het aantal filmbezoekers het specifieke aangezicht van de Twentse ook gaan toenemen. Voor Overijssel Waar tot voor kort het officiële steden grotendeels bepaald door de Ging het bezoeken van filmhuizen in de zal dit beeld divers gaan uitpakken. archiefmateriaal nog uitgedrukt kon nagenoeg ten onder gegane textiel- en beginjaren vooral om de filmkunst, om het Zwolle groeit nog steeds. Ook de regio worden in (kilo)meters kastruimte, metaalindustrie, veelal gesitueerd bezoeken van filmkunst die elders niet Twente is behoorlijk verstedelijkt, komt daarbij nu ook al het verzamelde in karakteristieke panden vlak naast te zien was, is het film(huis)bezoek van alhoewel daar wel de krimp is ingezet digitale materiaal dat schier oneindig het station of nabij het centrum. Een tegenwoordig een mix van recratie, welzijn, en de vergrijzing toeneemt. De vraag lijkt te zijn. Enerzijds worden deze aantal panden zijn reeds herbestemd. informatie en kunst. En ook beleving speelt is ook in hoeverre de overheid zich collecties steeds breder: gestimuleerd in het Filmhuis steeds meer een rol. 156 gaat terugtrekken uit de exploitaitie door de toegenomen toegankelijkheid Het geloof heeft een belangrijke cultureel Ondanks toenemende bezoekersaantallen, van Kulturhusen. Als de overheid de voegen particulieren en verenigingen bepalende rol in de provincie gespeeld. zie ook onder paragraaf 3.3, ziet de sector exploitatie ook op de gebruikers, dus steeds vaker interessant materiaal toe. Twente is overwegend katholiek, als zich geconfronteerd met toenemende op de filmhuizen in de desbetreffende Anderzijds staat de huidige auteurswet enige regio boven de grote rivieren. kosten als gevolg van bezuinigingen Kulturhusen gaat afwentelen, ontstaat erfgoedinstellingen zoals musea in de Salland vormt een overgangsgebied en en hogere vaste lasten. Dat kan een er een probleem. Juist filmhuizen in weg om hun collecties via het internet de kop van Overijssel maakt deel uit van verschraling van het aanbod tot gevolg Kulturhusen worden met name alleen aan het publiek beschikbaar te stellen. de zogenaamde biblebelt. Rondom de hebben. Filmhuizen draaien meer en door vrijwilligers draaiende gehouden. De vraag van beheer in organisatorische steden Deventer en Zwolle is daarnaast en financiële zin dringt zich op. de Moderne Devotie ontstaan. HET Symfonieorkest Openluchtconcert Wilmersberg bron HET Symfonieorkest pagina 92 pagina 93

HET TOEGEKEND BELANG AAN DE Overijssel culturele identiteit meer van Nederland delen. Verder zijn ook Jongeren van het platteland switchen CULTURELE IDENTITEIT VAN OVERIJSSEL belang achten dan inwoners in Nederland. evenementen zoals de Trekkertrek en steeds gemakkelijk heen en weer Binnen Overijssel valt vervolgens de hoge het boerengolf in de loop der jaren tussen de grootstedelijke evenementen Culturele identiteit wordt wel omschreven score van Twente op. Dat wil zeggen, geruisloos aan het spectrum toegevoegd. en hun eigen lokale feesten. Ook zij als ‘Een zich van andere streken en dat inwoners van Twente meer belang De overvloed aan ruimte is een kans. zijn culturele omnivoren geworden. regio’s te onderscheiden leefwijze, hechten aan culturele identiteit dan Schuurfeesten bieden ruimte om Er wordt niet meer tegen het stadse cultuur, met collectieve eigenaardigheden, bewoners uit de overige delen van de te experimenteren, om de strakke opgekeken en het platteland wordt niet gedeelde gedrags- en leefwijzen, een provincie Overijssel. Zo vindt 52% van de vergunningsregels van de stad te meer als minder ervaren. Sterker nog, collectief bewustzijn’. Daarbij kan Twentenaren het behoud van het historisch ontvluchten en zoveel lawaai te het trots zijn op het eigene groeit. gedacht worden aan tradities, feesten, cultuurlandschap belangrijk, terwijl de maken met elkaar als je maar wilt. festivals, verenigingsleven, gewoonten percentages voor Nederland en West en gebruiken zoals noaberschap en Overijssel respectievelijk 43% en 44% zijn. streektaal en aan de kenmerkende Ook hechten Twentenaren meer aan eigenschappen van een dorp stad of historische bouwkunde. 50% vindt streek zoals die zich uiten in bijvoorbeeld dat van belang, tegen 44% voor zowel karakteristieke gebouwen, landschap Nederland als West Overijssel. Tenslotte en/of de mentaliteit van de bevolking. hechten de bewoners van Twente ook Provincie Overijssel heeft haar burger- meer belang aan immaterieel erfgoed. panel in Nederland en Overijssel in maart 36% geeft aan dit belangrijk te vinden 2013 gevraagd naar de waardering van tegen respectievelijk 25% en 28% de culturele identiteit van Overijssel. voor Nederland en West Overijssel. Wanneer 1 staat voor zeer slecht en 10 voor uitmuntend waardeert 79% van de TROTS OP HET EIGENE VAN Overijsselaars de culturele identiteit HET PLATTELAND met een rapportcijfer van 7 of hoger. Van Nederland doet 38% dit. Het percentage In de oostelijke schil van Nederland Nederlanders dat niet weet hoe hij of zij worden nog een groot aantal gebruiken de Overijsselse identiteit moet waarderen in ere gehouden die vaak teruggaan op is 48%. Van de Overijsselaars weet 6% oud Germaans/christelijke gebruiken. dit niet. Waar in eerste instantie de beleving van deze momenten vooral lokaal en In het onderzoek is onder meer gekeken zonder al te veel poespas werd gevierd, naar het toegekende belang dat inwoners is er de laatste jaren steeds meer hechten aan het cultuurhistorisch bovenregionale aandacht en meer ruimte landschap (landgoederen, oude bossen, voor vermaak en beleving. Bij de paasvuren houtwallen, etcetera), historische verschijnen biertenten, oogstfeesten bouwkunde (historische dorpskernen, trekken bovenregionale aandacht (onder oude binnensteden, molens, boerderijen, andere Stoppelhöane in Raalte) en de etcetera) en het immateriële erfgoed festiviteiten rondom dauwtrappen op (streektaal, folklore, legenden, Hemelvaart worden ook steeds groter sagen, tradities, etcetera). (onder andere Dauwpop in Hellendoorn). Ook worden nieuwe elementen populair. Regionaal wordt zeer verschillend De Zwarte Cross, ontstaan in de Moderne Devotie Postmoderne Devotie Festival over culturele identiteit gedacht. Uit Achterhoek, staat symbool voor een als onderdeel van het onderzoek blijkt dat inwoners van plattelandsgevoel dat velen in Oost Zwolle Unlimited 2013

bron Mink de Vries pagina 94 pagina 95

Afnemende subsidies en een niet hoeft niet iedere functie in alle vestigingen instellingen samenbrengt in een gebouw 4.5 BIBLIOTHEKEN functionerende vastgoedmarkt maken worden uitgevoerd. Wel moet iedere of samenvoegt tot één organisatie. Soms het ingewikkeld dergelijke verstrekkende organisatie die zich Openbare Bibliotheek komt de wens tot samenwerken of opgaan Het beeld dat velen hebben van de samenwerkingsmodellen tot uitvoer te wil noemen, alle functies uitvoeren. Daarbij in een gezamenlijk verband ook vanuit openbare bibliotheek zal behoorlijk gaan brengen zonder verlies van kwaliteit. is het laten kennismaken met kunst en de bibliotheken of andere culturele veranderen. Bibliotheken zijn in de nabije Momenteel wordt ruim 90% van de cultuur voor de meeste bibliotheken instellingen. Het lijkt dan ook wel een toekomst niet langer plekken van stilte, bibliotheken geconfronteerd met nieuw. De overige functies waren al weg van geleidelijkheid waarbij in de tijd waar je hooguit mag fluisteren en vooral structurele kortingen op subsidie, onderdeel van het netwerkprogramma een hechtere samenwerking ontstaat. In met gedempte tred behoort te lopen, maar variërend van enkele procenten tot 40%, van de Overijsselse bibliotheken. Overijsel is daarnaast een geheel eigen 161 gaan zich ontwikkelen tot verblijfs- en 70% en enkele bibliotheken zelfs 100%. weg bewandeld door de samenwerking ontmoetingsplek. In hoeverre zal de Lokale invullingen hebben geleid tot een van de bibliotheken met Kulturhusen. ´ICT BIEDT ONPERSOONLIJK bibliotheek nog de plek zijn waar mensen gevarieerd beeld en accentverschillen. Daar waar in Nederland met name het CONTACT. DAT IS HEEL GEMAKKELIJK In het licht van de huidige bezuinigingen begrip basisbibliotheek gemeengoed hoofdzakelijke komen om fysieke producten AAN TE GAAN. WE HEBBEN te lenen? De daling gaat fors. Werden in TECHNIEKEN NODIG DIE MENSEN wordt vanuit Rijkswege zondermeer is geworden (uitgaande van bepaalde 2005 nog 132,6 miljoen boeken, cd’s en WEER FYSIEK VERBINDEN.’ 162 vastgehouden aan de eerste drie omvang en personele bezetting) andere media uitgeleend, in 2013 waren er kernfuncties: informatie, educatie en lezen. is het in Overijssel door de hechte dat nog maar 84.4 miljoen. 159 Het uitlenen ‘DE BIBLIOTHEEK MOET ZICHZELF De functies kunst/cultuur en ontmoeting/ netwerkstructuur ook mogelijk gebleven OPNIEUW UITVINDEN. DE van e-books via www.bibliotheek.nl zal de debat zijn met name onderwerp van kleinere bibliotheekorganisaties VERGAANDE DIGITALISERING provinciaal en gemeentelijk debat. te laten voortbestaan. 166 trend van fysiek naar virtueel versterken. VAN DE SAMENLEVING, SNELLE MAATSCHAPPELIJKE EN Het bibliotheeklandschap is sterk aan ECONOMISCHE VERANDERINGEN Door de veranderende maatschappij en Door de gerichtheid van de bibliotheek het veranderen. De eerste fusiegolf EN EEN ZICH TERUGTREKKENDE de rol daarin van de bibliotheek, lijkt van de toekomst op alles wat ‘moet’ OVERHEID DWINGEN DAARTOE.’ 163 van het samenvoegen van full-service de bibliotheek van de toekomst zich te rondom taal, is het verdienmodel bibliotheken en het sluiten van bewegen van schatkamer (content) naar niet eenvoudig en lijkt te zijner tijd Op 1 januari 2015 is de Wet stelsel filialen is achter de rug. Het aantal werkkamer (lezen, taalvaardigheden en kostenneutraal werken het hoogst openbare bibliotheken (Wsob) in bibliotheekorganisaties is daardoor in mediawijsheid) en ontmoetingsplek (voor haalbare. Daar waar derde geldstromen werking getreden. Hierin staat dat nagenoeg tien jaar gehalveerd. Door de wie wil). Naar alles wat een mens nodig voor andere culturele voorzieningen een voor een ieder toegankelijke opkomst van onbemande servicepunten heeft aan tools rondom het thema taal voor de hand kunnen liggen, is het voor openbare bibliotheekvoorziening en de stijging van schoolbibliotheken om zich volwaardig in de maatschappij een bibliotheek een belangrijk goed een ieder geval de volgende functies moet 167 is het aantal uitleenpunten nagenoeg te kunnen bewegen. Waarbij het vooral neutraal imago in stand te houden. uitvoeren: Het ter beschikking stellen 164 gelijk gebleven.160 gaat om nieuwe geletterdheid ; kunnen van kennis en informatie; het bieden lezen en schrijven volstaat niet meer. Het Onduidelijk is de toekomstige rol van de van mogelijkheden tot ontwikkeling en De tweede golf van fusies, die van de initiatief I-Workspace van Overijsselse gezamenlijke bibliotheken als het gaat om educatie; het bevorderen van lezen en het bibliotheken met de overige lokale bibliotheken is daar een interessante toegang verschaffen tot digitale bronnen laten kennismaken met literatuur; het culturele en educatieve voorzieningen, uitbreiding op: daar gaat het om hulp van cultuurdragers. Hoe verhoudt zich organiseren van ontmoeting en debat; het is nu volop aan de gang. De meerwaarde bij de vertaling van ideeën naar de deze vorm van dienstverlening tot private laten kennis maken met kunst en cultuur. 165 daarbij ligt niet zozeer op financieel uitvoering ervan. dienstenaanbieders en uitgevers? Wat is gewin door samenwerking, maar eerder bijvoorbeeld de meerwaarde van het – nu Hierbij is volop ruimte voor lokale accenten op het vergroten van het publieksbereik. De weg naar de nieuwe bibliotheek is nog –uit-ontwikkelen en beheren van bij de invulling van de functies en ook geen blauwdruk. Soms is het de gemeente een landelijke digitale muziekbibliotheek die bibliotheken en overige culturele (op kosten van de overheid), terwijl pagina 96 pagina 97

HET KULTURHUS Waar mensen samen komen gebeurt iets. Vergaande samenwerking tussen Kulturhus Daar draait het om bij een Kulturhus: participanten is de sleutel naar een Manderveen Een Kulturhus is een voorziening onder goed Kulturhus. In 2000 is het concept één of meerdere daken in een dorp of geïntroduceerd in Overijssel, waarna bron Stimuland stadswijk. Participanten in een Kulturhus het zich als een olievlek over Nederland hebben een gezamenlijke visie over de heeft verspreid. Op dit moment zijn rol van de voorziening in het dorp of de maar liefs 34 Kulturhusen in Overijssel wijk. Een gezamenlijk beheer en een actief! En het blijft niet bij alleen gezamenlijke programmering zijn daarin fysieke gebouwen. Ook het concept van de basis. Binnen een Kulturhus worden kulturhus-zonder-hus wordt onderzocht. inventieve verbindingen gelegd tussen Momenteel is er veel aandacht voor organisaties en verenigingen. Dit levert multifunctioneel hergebruik van meerwaarde op. Het Kulturhus is een bestaande gebouwen. Het concept belangrijke ontwikkeling op het gebied van kulturhus-zonder-hus sluit hier naadloos vitaliteit in dorpskernen en stadswijken. bij aan, door vanuit één organisatie/ regiefunctie een overkoepelende Overijssel en daarmee Nederland is al programmering op verschillende locaties meer dan 10 jaar vertrouwd met het te managen. Samenwerking blijft de Kulturhus-concept. Kulturhus is een sleutel naar hogere sociale output, Scandinavisch begrip en staat voor een ook als er geen geld is voor stenen. 168 veelzijdig gemeenschapscentrum waarbij meer wordt gedeeld dan alleen de voordeur.

streamingsaanbieders als Spotify Zij vrezen dat vanwege gemeentelijke bezuinigd en de provinciale bezuinigingen GENEREREN WORDEN CREATIEVE luisteraars de mogelijkheid bieden om bezuinigingen ruim een kwart van de op de subsidies lopen op tot 40% of OPLOSSINGEN GEZOCHT ZOALS HET kosteloos en onbeperkt te luisteren centra voor de kunsten en muziekscholen meer. Een kwart van de ondervraagde ONDERVERHUREN VAN HET PAND naar een zeer omvangrijk deel van het zullen verdwenen.169 Hoewel er veel instellingen heeft aangegeven een (deel) AAN BIJVOORBEELD ZZP’ERS OF AMATEURKUNSTBEOEFENAARS. 170 uitgebrachte oeuvre dat de muziekwereld zorgen zijn over de gemeentelijke locatie te (hebben) moeten sluiten. PRIJSVERHOGING VAN CURSUSSEN tot dusver op vinyl, CD of andere bezuinigingen op muziekscholen en WORDEN BIJ DE MEESTE muziekdragers heeft voortgebracht? centra voor de kunsten, ontbreken exacte ‘QUA ORGANISATIE ZIEN WE INSTELLINGEN DOORGEVOERD. gegevens over de impact hiervan. VEEL CENTRA IN AFGESLANKTE DAARNAAST ZIJN ER OOK VORM DOORSTARTEN, INSTELLINGEN DIE ONDER ANDERE OPHOUDEN EN DOORGAAN ALS DOOR HET VERGROTEN VAN DE 4.6 MUZIEKSCHOLEN EN In 2013 is door de branchevereniging NETWERKORGANISATIE OF GROEPEN PRIJSVERLAGINGEN CENTRA VOOR KUNSTEN van de centra voor de kunsten en DOCENTENCOLLECTIEF, OF DAT ZE TOEPASSEN. OOK HET muziekscholen in Nederland en GAAN WERKEN MET EEN KLEINERE VRAAGGERICHT WERKEN (BETER KRING VAST PERSONEEL EN EEN AANSLUITEN OP DE WENSEN VAN In 2012 vermeldt FNV-KIEM op haar site: Kunstconnectie een onderzoek onder GROTERE BUITENSCHIL FLEXIBELE DE KLANT) WORDT VERSCHILLENDE de 20 grootste centra voor de kunsten en leden gehouden. Daaruit blijkt dat MEDEWERKERS. IN VEEL GEVALLEN KEREN BENOEMD. DIT KAN branchevereniging Kunstconnectie slaan in de instellingen gemiddeld voor 60% WORDT DE TAAKSTELLING VAN RESULTEREN IN MEER MAATWERK 2012 gezamenlijk alarm over de dreigende afhankelijk zijn van subsidies. Gemiddeld MEDEWERKERS AANGEPAST, ONDER OF DREMPELVERLAGENDE MEER OM ONDERNEMERSCHAP afbraak van cultuureducatie in ons land. is er in 2013 door de gemeenten voor 20% ACTIVITEITEN. DAARBIJ ZULLEN TE STIMULEREN. OM GELD TE EEN DERDE VAN DE GEREAGEERDE pagina 98

INSTELLINGEN VERLIESLIJDENDE van de muziekscholen en centra voor ACTIVITEITEN SCHRAPPEN UIT HET de kunsten (minder aanbod, langere AANBOD EN STRIKTERE REGELS reisafstand en hogere leskosten). HANTEREN VOOR GROEPSLESSEN, EN WAAR MOGELIJK GROEPEN TE Daarnaast is er tevens zorg dat er steeds VERGROTEN.’171 minder betaalbaar aanbod gericht op een verdere verdiepingsslag door De bezuinigingsronde dwingt de de centra kan worden aangeboden. instellingen veel meer dan voorheen Ondersteunend cijfermateriaal over 2013 vraaggericht te gaan werken. Dat past en daarna, de periode waarin met name ook beter bij het huidige tijdsbeeld: de de bezuinigingen zijn opgelegd, zijn klanten hebben lossere smaakvoorkeuren nog niet beschikbaar. Uit cijfers over de en stellen steeds meer eisen aan het periode 2005-2011 blijkt dat het aantal aanbod (flexibel, op maat gesneden). cursisten in de periode 2005-2007 toenam En last but not least, de lessen van en dat in de periode 2007-2011 alleen de centra moeten bovenal een plek nog maar sprake was van daling. 174 veroveren in de overvolle agenda’s. Het aantal actieve beoefenaars van amateurkunst loopt sinds 2007 naar ´CULTUUR IS BELANGRIJK beneden. Beoefende in 2007 nog 12% een VOOR KINDEREN. DOOR DE HET instrument, in 2011 was dat percentage WEGVALLEN VAN SUBSIDIES ZIE gezakt tot 10%. Voor beeldende kunst JE HET BETAALDE AANBOD AAN CULTUUREDUCATIE AFNEMEN. is de val nog sterker ingezet, van MAAR JE ZIET OOK DAT OUDERS 21% in 2007 naar 16% in 2011. 175 EN VRIJWILLIGERS HET GAAN OPPAKKEN EN ZELF GAAN AANBIEDEN OP SCHOLEN. HET CULTUUREDUCATIE AANBOD DAT DAARUIT VOORTVLOEIT 4.7 IS HEEL DIVERS. HET IS ANDERS, JE KAN NIET ZOMAAR ZEGGEN DAT HET Hoe gaat het nu met de cultuureducatie MINDER IS.’172 in het primair onderwijs? In de publicatie Cultuur in Beeld 2013 van het ministerie Tegelijkertijd moeten de centra van OCW wordt de stand van zaken als ‘concurreren’ met het internet. Steeds volgt samengevat: het onderwijs heeft vaker bekwamen amateurs zich in hun voortgang geboekt als het gaat om de vaardigheden via het internet. 33% van randvoorwaarden voor cultuureducatie, de amateurs leert via voorbeelden of maar de inhoudelijke kwaliteit van het instructiefilmpjes en 18% volgt ook een vak verdient meer aandacht. Dat blijkt uit cursus of workshop via het internet. 173 onderzoeken en uit gezamenlijk advies van de Raad voor Cultuur en de Onderwijsraad. Er is enerzijds zorg dat door de recente De Inspectie van het Onderwijs stelt bezuinigingen steeds minder kinderen in 2013 vast dat tussen 1994 en 2012 (maar ook volwassenen) gebruik de tijd voor de expressievakken in de kunnen gaan maken van het aanbod groepen 3 tot en met 8 is afgenomen. Young Ones

fotograaf Isabelle Renate la Poutré pagina 101 Beeldbuis Filmfestival Projectie Peperbus fotograaf Kasper Veenstra 4.8 CREATIEVE Dit geldt ook voor het aantal vakdocenten INDUSTRIE voor de muzische vorming. Er zijn nog wel enkele vakdocenten muziek en De creatieve industrie is in 2009 door beeldende vorming in het basisonderwijs het rijk aangewezen als een van de aangesteld, maar het leeuwendeel van de 9 topsectoren van Nederland. lessen wordt inmiddels verzorgd door Om uitvoering te geven aan het topsectoren 176 de groepsleraar. beleid is per sector een topteam benoemd dat functioneert als aanjager van de Tegelijkertijd is er ook een nieuwe sector. Daar waar de andere 8 sectoren beweging zichtbaar. Lesuren die staan met name worden gedomineerd door voor cultuureducatie worden op een aantal grotere bedrijven die hun sporen in het scholen ook ingevuld in samenwerking vak hebben verdiend, inclusief toegang tot met cultuurinstellingen die een deel financiën, researchmogelijkheden en goede van het lesprogramma gaan verzorgen, netwerken, kenmerkt de creatieve industrie waardoor kennis aan zowel leerlingen als zich door een groot aantal zeer kleine en docenten wordt overgedragen. In Overijssel jonge bedrijfjes met amper toegang tot is deze beweging ook zichtbaar in de financiën of onderzoeksinstituten en die mogelijkheden die het subsidieprogramma niet of nauwelijks via netwerken verbonden van de provincie biedt ten behoeve zijn met de rest van het bedrijfsleven. van cultuureducatie in het primaire onderwijs. Gemeenten kunnen voor het ontwikkelingen van een programma van ‘INSTITUTEN ALS KENNISPARK cultuuronderwijs een subsidieverzoek ZIJN INGESTELD OM HET BEDRIJFSLEVEN TE ONDERSTEUNEN. indienen al dan niet in samenwerking DE WERKPROCESSEN VAN met een naburige cultuurinstelling. DERGELIJKE INSTITUTEN ZIJN GERICHT OP GROTERE BEDRIJVEN Het belang van cultuureducatie ligt niet EN OP DE TRADITIONELERE alleen in het laten kennis maken met SECTOREN. KUNSTENAARS ZIJN VAAK EENPITTERS. VOOR CREATIEVE cultuur en het aanwakkeren van de eigen PROFESSIONALS ZIJN DERGELIJKE artistieke vaardigheden, maar ook in het INSTITUTEN VAAK NIET TE NEMEN stimuleren van creatief denken, werken VESTINGEN EN EEN BEZOEK KAN en handelen. Omgekeerd komt er op BEHOORLIJK INTIMIDEREND OVERKOMEN. DAT IS JAMMER, WANT creatieve mbo en hbo opleidingen steeds KUNSTENAARS MET EEN INNOVATIEF meer aandacht voor de toepasbaarheid PLAN ZOUDEN JUIST VERDER OP WEG en de ondernemerskant van het vak. MOETEN WORDEN GEHOLPEN.’ 177 Kaliber Kunstenklas Meest muzikale klas 2014

Kaliber Kunstenschool pagina 104

Door het topteam Creatieve Industrie zijn in zijn benoemd: Health & Wellbeing, Climate eerste instantie netwerken en verbindingen Action/Energie, Inclusive Societies en opgezet om de sector meer zichtbaar te Transport. Met daarop de volgende maken, zowel in onderlinge verbinding als onderzoeksagenda: New Materials, voor de rest van het bedrijfsleven. Daarbij Digitalisation, Business Tranformation zijn een aantal speerpunten benoemd, die en Creative Methods. Tevens zijn zes allen een regionaal zwaartepunt kennen. 178 werkdomeinen binnen de sector benoemd die met name een bijdrage kunnen leveren: Voorts wordt er gewerkt aan een Human Games, Media & ICT, Next Fashion, Capital Agenda. Creativiteit wordt steeds Design, Built Environment en Heritage. meer als wezenlijk kapitaal gezien en lijkt Tenslotte wordt ingezet op een daarmee een steeds belangrijker rol in internationale agenda door middel van het dagelijkse leven te gaan spelen. De handelsmissies en een gezamenlijke agenda vraagt aandacht voor een drietal gang naar internationale toonaangevende punten. Ten eerste voor het versterken beurzen en exposities om de Nederlandse van de ondernemersvaardigheden van Creatieve Industrie meer bekendheid in studenten aan creatieve opleidingen, het buitenland te geven. Azië staat daarbij zodat de overstap en samenwerking met op de agenda, maar ook Duitsland. het bedrijfsleven minder belemmering geeft. Ten tweede voor de ontwikkeling Overijssel wordt niet gezien als een van creativiteit als competentie in het speerpuntregio op een van de zes onderwijs over de gehele lijn, mede benoemde werkdomeinen. Dat wil echter vanuit de gedachte van de noodzaak niet zeggen dat bedrijven uit Overijssel tot het ontwikkelen van 21th Century geen toegang hebben tot de beschikbaar Skills. Tenslotte voor het inzetten van gestelde gelden en het nieuw opgezette ‘education permanente’ in de creatieve netwerk CLICKNL.181 Kansen lijken vooral industrie, mede gezien het feit dat te liggen in Twente, rondom de TU, ArtEZ/ ontwikkelingen in de creatieve industrie AKI en de verwevenheid van de regio met razendsnel worden opgevolgd door metaal en textielindustrie. Aan de UT is nieuwe ontwikkelingen en technieken. 179 recent de opleiding Creative Technology gestart. Het aantal studenten is nog niet De kracht van de creatieve industrie zit al te groot maar de potentie is er wel. bovenal in het bewerkstelligen van cross- Juist in de regio Twente waar kennis overs tussen sectoren en het aanjagen omtrent ambachten en technieken van van innovatie180. Om de mogelijke impact oudsher aanwezig is en waar trouw van de sector te verduidelijken is door en nauwgezet werken hoog in het CLICKNL een strategische onderzoek- en vaandel staat. Een ontwikkeling als Stichting RIBO innovatieagenda opgezet waarop de vier deze kan over enkele jaren zorgen Jonge bouwvakkers bekwamen zich volgende maatschappelijke uitdagingen voor een aantal interessante start ups in restauratie monumentaal pand. pagina 106 pagina 107

vanuit de afgestudeerden en tot spin Tenslotte: Meten is weten? De kunst . De instellingen hebben als ENSCHEDE off bij het bestaande bedrijfsleven. Het en cultuursector is heel breed. Dat 3 kunstzinnig (en eigenzinnig) klimaat is enerzijds problematisch omdat reactie op de bezuinigingen nieuwe De stad heeft de cultuurminnende mens dat ArteZ/AKI de regio daarbij biedt, beleidsmakers en publiek niet helder zien markten aangeboord en zijn nieuwe heel wat te bieden. Op de eerste plaats is is daarbij van toegevoegde waarde. welke diensten, producten en uitingen samenwerkingsverbanden aangegaan. daar de wijk Roombeek, op loopafstand allemaal onderdeel zijn van de sector. van het station, bekend geworden Door toenemende communicatie- door de vuurwerkramp van 2000. Oude Anderzijds is er het probleem dat juist 4. Het culturele leven speelt zich technieken lijken grenzen te vervagen en door die veelzijdigheid van actoren fabriekspanden zijn er verbouwd tot in steeds belangrijker mate buiten komen regio’s dichterbij. De vraag dient de sector moeilijk in cijfers is vast te woon-, werk- en expositieruimte. Twee zich aan in hoeverre het voor bedrijven in leggen. Niet alleen omdat het heel veel de traditionele instellingen af; grote musea (Rijksmuseum Twente en de creatieve industrie nog noodzakelijk energie vergt om alle verschillende de organisatie lijkt belangrijker de Twentse Welle) en de kunstacademie is geclusterd te zijn in en rondom de actoren in beeld te krijgen - waarvan te worden dan de stenen. AKI/ArtEZ zijn er gehuisvest. Gedurende economische kerngebieden. Overijssel velen zich slechts eenmalig of tijdelijk een aantal jaren stond de kunstacademie kan dan ook als een kans worden van Enschede bekend als de meest manifesteren - maar vooral omdat 5. Internet verandert de sector, en gezien, temeer daar de regio minder verschillende partijen niet goed in staat eigenzinnige en vrijzinnige kunstacademie met name de rol van bibliotheken. last heeft van congestieproblematiek en zijn betrouwbaar en recent cijfermateriaal van Nederland. En dat is tot op de dag nog rust, leegte en ruimte biedt. Daar over publieksbereik en bezoekersstromen van vandaag zichtbaar in het aanbod. tegenover staat juist de behoefte aan ter beschikking te stellen. 6. De werkgelegenheid in de Kunst is Enschede is vernieuwend. Je fysiek contact in een tijdperk dat wordt creatieve sector in Overijssel groeit ervaart dat onder ander in de expositie- en gedomineerd door sociale netwerken. bovengemiddeld – niet alleen in kunstcentra in Roombeek, maar ook 4.9 EVALUATIE de steden – maar is relatief klein. tijdens het multimediale kunstfestival WEET OVERIJSSEL WEL DE WEG GOGBOT of de Twente Biennale. Landelijk is er sprake van een hele NAAR HET STIMULERINGSFONDS TRENDS BINNEN DE CREATIEVE INDUSTRIE TE VINDEN? CULTUURSECTOR IN sterke concentratie in Amsterdam. Op muzikaalgebied en in het bijzonder Een belangrijk fonds is het enkele jaren NEDERLAND & OVERIJSSEL klassiek is de stad daarnaast ook zeer . Cross-overs vanuit de creatieve geleden opgerichte Stimuleringsfonds WAT ZIJN DE OPVALLENDSTE TRENDS 7 goed uitgerust. De stad is de thuisbasis creatieve industrie. Overijssel heeft de BINNEN DE SECTOR ZELF? industrie met andere takken van sport van HET Symfonieorkest (Orkest van weg naar dit fonds nog maar mondjesmaat worden zowel binnen en buiten de het Oosten) en de Nationale Reisopera (Nederlandse Reisopera). Gezamenlijk gevonden. In het jaarverslag 2013 van 1. Er is sprake van een daling van sector meer en meer gewaardeerd. De met het Wilminktheater, AKI/ArtEZ het Stimuleringsfonds worden alle het aantal voorstellingen en van het verwachting is dat de creatieve industrie ingediende aanvragen vermeld. Het conservatorium, Kaliberkunstenschool aantal bezoekers van podiumkunsten. een belangrijke rol gaat spelen in het jaarverslag vermeldt bij de meeste en poppodium Atak zijn de instellingen Er is ook een daling van het aantal regelingen ook de vestigingsplaats initiëren van innovatie. Dit biedt kansen gehuisvest in het Muziekkwartier tegenover van de aanvragende partijen. 182 In het mensen dat actief met amateurkunst voor de maakindustrie van Overijssel. het station. Voorts is ook het Theater jaarverslag worden ruim 900 aanvragers bezig is. Ook cultuureducatie op Sonnevanck gevestigd in Enschede. inclusief vestigingsplaats genoemd. scholen staat onder druk. 8. Er is sprake van glokalisering: Een fantastisch aanbod als dit zou je willen Slechts 8 aanvragen daarvan komen uit de combinatie van globaal denken Overijssel. Met andere woorden, minder delen. Tussen Enschede en Amsterdam 2. Opvallend is de toename van het en aandacht voor de eigen regio dan 1% van het totaal aantal aanvragen is 161 kilometer te overbruggen. En ook aantal bedrijven en de explosieve wordt steeds belangrijker. kwam in 2013 uit Overijssel. In deze heeft al weet cultuurminnend Enschede de Overijssel nog een wereld te winnen. groei van het aantal zelfstandigen weg naar Amsterdam wel te vinden, in de kunst en cultuursector. pagina 108

de vraag is of de rest van Nederland de weg naar Enschede wel weet. De ervaring leert van niet. West Nederland vindt alles voorbij Utrecht al gauw te ver weg.

Maar er is ook een opsteker. In de achtertuin van Enschede ligt het Ruhrgebied, dat met pakweg 100 tot 130 kilometers, afhankelijk van de bestemming, is aan te rijden en met ruim 5 miljoen potentiële consumenten en een zeer hoogstaand cultureel aanbod, kansen voor uitwisseling over en weer biedt. De grens is nog steeds hardnekkig, maar gelukkig voor de kunstconsument een relatief licht te nemen hobbel.

Twentse Welle Roombeek

fotograaf Jan Schartman bron Gemeente Enschede pagina 110 pagina 111

De ontwikkeling van de werkgelegenheid Van de vier grote steden groeien Enschede In absolute zin is Zwolle met een toename in de creatieve sector in Overijssel in 2013 en Zwolle boven het Overijsselse van 324 in de periode 2008-2013 het meest BIJLAGE 1 in vergelijk tot 2008 geeft het volgende gemiddelde en groeit Hengelo minder gegroeid. Gevolgd door Enschede met WERKGELEGENHEID beeld: de werkgelegenheid in Overijssel snel dan het Overijsselse gemiddelde. een toename van 238 arbeidsplaatsen. is relatief gezien sneller gegroeid dan In Deventer is sprake van een daling CREATIEVE in de rest van Nederland. 183 In absolute van het aantal arbeidsplaatsen. Deventer laat in diezelfde periode INDUSTRIE zin is Overijssel echter een kleine een negatief groeisaldo van 190 OVERIJSSEL speler, 4,3 % van de werkgelegenheid Wat betreft de overige gemeenten groeien arbeidsplaatsen zien. Dit negatieve saldo in de creatieve sector van Nederland Almelo, Borne, Dalfsen, Dinkelland, is met name te wijten aan een fikse afname is geconcentreerd in Overijssel. 184 Kampen, Haaksbergen, Hof van Twente, van het aantal arbeidsplaatsen in de sector Olst-Wijhe, Rijssen-Holten, Staphorst ‘Media en Entertainment’. 186 In de overige en Twenterand bovengemiddeld en laten twee deelsectoren laat Deventer wel een Creatieve industrie Hardenberg, Oldenzaal, Ommen, Raalte, groei zien. in Overijssel 2008 - 2013 Omvang en structuur. Steenwijkerland en Zwartewaterland een groei zien die onder het gemiddelde ligt. In absolute zin kennen de volgende gemeenten nagenoeg geen arbeidsplaatsen aanduidingen In de gemeenten Hellendoorn, (minder dan 50) in de creatieve Groei/afname 2008 - 2013 Losser, Tubbergen en Wierden is er zakelijke dienstverlening: Borne, totale werkgelegenheid in de creatieve industrie sprake van een daling van het aantal Olst-Wijhe, Staphorst, Tubbergen, 2008 = 100 arbeidsplaatsen in de creatieve industrie. Wierden en Zwartewaterland. Overijssel = 110 Nederland = 108 Deze ontwikkeling is in de kaart Voor ‘Kunsten en cultureel erfgoed’ lager dan 100 gevisualiseerd door de verschillende kennen de gemeenten Borne, 100 - 105 106 - 110 inkleuring van gemeenten. Haaksbergen, Losser, Olst-Wijhe, 111 - 115 116 - 120 Staphorst, Tubbergen en Zwartewaterland 121 en hoger Als naar absolute cijfers over minder dan 50 arbeidsplaatsen. 2013 wordt gekeken, ontstaat het Voor de categorie ‘Media en Entertainment’ Ontwikkeling Zakelijke diensten jaar 2008 jaar 2013 werkgelegenheid volgende beeld (zie figuur 19). zijn dat tenslotte Borne, Haaksbergen, Almelo 139 158 2008 = 100 Hengelo 234 272 Enschede 679 773 De totale werkgelegenheid in de creatieve Hof van Twente, Losser, Olst-Wijhe, Zwolle 493 662 Deventer 322 387 Zakelijke diensten industrie is in Enschede met 2096 Ommen, Staphorst, Tubbergen, Overijssel 3,263 3.848 Kunst arbeidsplaatsen het grootst, gevolgd Wierden, en Zwartewaterland. Media/entertainment Kunst jaar 2008 jaar 2013 door Zwolle met 1973 arbeidsplaatsen. Almelo 213 308 Hengelo 231 282 Deventer staat op de derde plaats Enschede 781 813 Omvang en samenstelling Zwolle 658 869 werkgelegenheid 2013 Deventer 365 451 creatieve industrie met 1690 arbeidsplaatsen. Hengelo Overijssel 3,576 4.347 en Almelo zijn respectievelijk goed

Media/entertainment voor 942 en 573 arbeidsplaatsen. jaar 2008 jaar 2013 Almelo 104 107 Hengelo 419 388 Beleidsinformatie junil 2014 tek.nr. 140131 Enschede 398 510 Zwolle 498 442 Deventer 1.193 852

Overijssel 3,835 3.583

Bron: BIRO

figuur 8. Creatieve industrie in Overijssel. 185

pagina 112 pagina 113

BIJLAGE 2 DE STEDEN VAN OVERIJSSEL OP DE Figuur 9. Absoluut aantal arbeidsplaatsen in de creatieve industrie in Overijssel. Periode 2008-2013. 187 CULTUURINDEX

Hoe doen de Overijsselse steden het Nederlandse gemeenten, editie 2012, ten opzichte van elkaar en de rest van een mooi handvat. 188 Daarin zijn de 50 Nederland? Er wordt nog wel eens grootste gemeenten ‘gerankt’ naar hun gemopperd over de startpositie van de prestaties op o.a. de culturele index 189 steden in Oost Nederland. Zou het hier op en de aanwezigheid van een creatieve het gebied van kunst en cultuur slechter klasse.190 Om een beter beeld te hebben gaan – omdat we in de periferie liggen van de context zijn in onderstaand – dan bijvoorbeeld in West Nederland? overzicht191 ook de prestaties op de Hoe presteren steden van vergelijkbare woonaantrekkelijkheidsindex en de sociaal omvang? In deze biedt de Atlas voor economische index inzichtelijk gemaakt. 192

De kleinste van de ‘grote’ steden in Overijssel is Almelo. Het gaat niet goed met Almelo. Almelo bekleedt een lage positie in de culturele index. Ook vergeleken met steden van vergelijkbare omvang scoort Almelo slecht. In dat geval presteert alleen Vlaardingen nog slechter. pagina 114 pagina 115

Zwolle bekleedt als Overijsselse stad de hoogste positie in de cultuurindex. De stad bekleedt positie 14. Opvallend is dat Hengelo is net iets groter dan Almelo. de stad ook op de overige gepresenteerde In vergelijking met steden met een indexen gelijkmatig en relatief goed scoort. vergelijkbare bevolkingsomvang presteert Hengelo gemiddeld op de cultuurindex en vergeleken met Almelo stukken beter.

De grootste stad in Overijssel is Enschede. Het profiel van Enschede is bijzonder. Terwijl de stad op Deventer doet het goed en doet amper van Leeuwarden als Europese culturele de woonaantrekkelijkheid index onder voor Delft, studentenstad bij uitstek hoofdstad ziet in deze ranking meer over en de sociaal economische tot de en internationaal bekend en geroemd. het hoe en waarom: Leeuwarden bekleedt hekkensluiters behoort, is haar Qua inwoneraantal is Deventer ook een plek in de top 5 van de cultuurindex positie op de cultuurindex gunstig. vergelijkbaar met Leeuwarden, een stad (Alleen Amsterdam, Groningen, die nog stukken beter presteert. En wie Leiden en Utrecht gaan nog voor). nog mocht twijfelen aan de voordracht pagina 116 pagina 117

BIJLAGE 3 BINNEN DE CULTUURSECTOR KUNNEN WE 4. Overige kunst en erfgoed 2. Persmedia DEFINIËRING VAN DRIE HOOFDSECTOREN ONDERSCHEIDEN: a. Dienstverlening voor uitvoerende a. Persagentschappen (creatie/productie) CULTUURSECTOR I Kunsten en cultureel erfgoed kunst (dienstverlenend) b. Fotografie (creatie/productie) II Media- en entertainment b. Informatieverstrekking op het gebied c. Uitgeverijen van kranten III Creatieve zakelijke van toerisme (dienstverlenend) (exploitatie/uitgave) Wat verstaan we eigenlijk onder de dienstverlening c. Steunfondsen (dienstverlenend) d. Uitgeverijen van tijdschriften cultuursector? Als je het mensen d. Vriendenkringen op het gebied van (exploitatie/uitgave) vraagt heeft iedereen wel een beeld, Om een goed beeld van de sector te cultuur en fanclubs (dienstverlenend) e. Overige dienstverlening op het gebied maar de beelden komen niet altijd krijgen worden hieronder in afzonderlijke van informatie (dienstverlenend) overeen. Voor de een gaat het over kaders de drie hoofdsectoren Hoe duid je de personen die werkzaam kunstenaars, de ander heeft vooral met daaronder de verschillende zijn binnen de culturele sector? 3. Film a. Productie van films (productie) associaties met theater en muziek. subbranches in beeld gebracht. 193 Aan kunstenaars wordt het vermogen tot b. Distributie van films en Als wordt gesproken over de kunst- en creatie toegewezen en in eerste instantie televisieproducties (exploitatie/uitgave) de cultuursector, waar we feitelijk HOOFDSECTOREN CULTUURSECTOR denken we met name bij het woord c. Bioscopen (exploitatie/uitgave) hetzelfde mee bedoelen, ontstaat er in de KUNSTEN EN CULTUREEL ERFGOED 1 kunstenaar aan de beeldende kunst. beeldvorming vaak al minder verwarring. Creatie is echter veel breder. Vandaar dat 4. Muziekindustrie De sector is echter veel breder dan 1. Podiumkunsten we bij voorkeur steeds vaker spreken van a. Maken en uitgeven van geluidsopnames de wereld van muziek, toneel, dans a. Beoefening van podiumkunst (creatie) creatieve professional. Met dat begrip (productie/exploitatie/uitgave) en kunsten. Waar we in het dagelijkse b. Producenten van kunnen we feitelijk de gehele beroepsgroep taalgebruik nog spreken van de kunst- en podiumkunst (productie) duiden die creatief en op professioneel 5. Boekenindustrie cultuursector of alleen de cultuursector, c. Theaters en schouwburgen niveau binnen de sector aan de slag is. a. Uitgeverijen van boeken komt met name in onderzoeken en (exploitatie/uitgave) Het woord professional dient ook om aan (productie/exploitatie/uitgave) publicaties naar de omvang en werking te geven dat het gaat om een geschoolde van de cultuursector, het begrip ‘Creatieve 2. Scheppende kunsten beroepsgroep, dit ter onderscheid van 6. Gaming en overige uitgeverijen Industrie’ steeds meer in zwang. Het a. Schrijven en overige producten vervaardigd door amateurs. a. Uitgeverijen van computerspellen begrip lijkt beter de lading te dekken en scheppende kunst (creatie) (productie/exploitatie/uitgave) stelt de economische en culturele waarde b. Kunstgalerieën en –expositieruimten HOOFDSECTOREN CULTUURSECTOR b. Overige uitgeverijen van van het creëren van betekenis centraal. (exploitatie/uitgave) MEDIA- ENTERTAINMENTINDUSTRIE 2 software (exploitatie/uitgave) c. Overige uitgeverijen (niet van Met andere woorden: de cultuursector 3. Cultureel erfgoed 1. Omroep software) (exploitatie/uitgave) is dat deel van de maatschappij, waar a. Musea (exploitatie/uitgave) a. Productie van televisieprogramma’s de kunst en cultuur (zowel tastbaar b. Bibliotheken (exploitatie/uitgave) (productie) 7. Live Entertainment als symbolisch) wordt gecreëerd, c. Kunstuitleen en overige culturele b. Televisieomroepen (exploitatie/uitgave) a. Pretparken (productie/exploitatie/uitgave) geproduceerd, gepresenteerd, uitleencentra (exploitatie/uitgave) c. Radio-omroepen (exploitatie/uitgave) b. Circus en variété (productie/ gepubliceerd, geëxploiteerd, beheerd, d. Openbare archieven (exploitatie/uitgave) d. Facilitaire activiteiten voor film- en exploitatie/uitgave) geconserveerd en geconsumeerd. e. Monumentenzorg (dienstverlenend) televisieproducties (dienstverlenend) c. Kermisattracties (exploitatie/uitgave) pagina 118 pagina 119

De volgende spelers bepalen het Kijkend met een economische bril, kan krachtenveld binnen de sector: de men wellicht de schouders ophalen. creatieve professionals, de managers/ Gaat het maar om 3,4% van de totale directeuren van cultuurinstellingen, werkgelegenheid in Nederland? Maar het de politiek, de overheid, het onderwijs, zijn niet de werkgelegenheidscijfers die sponsoren en uiteraard de afnemende het meest bepalend zijn voor het belang en consumerende partijen. van de sector. Die ligt in haar vermogen tot creatie en het betekenisgeven. In 2013 is 3,4 procent van de De creatieve sector zit dicht op wat banen in Nederland in de creatieve mensen drijft en inspireert en heeft het industrie te vinden. Het gaat om vermogen maatschappelijke signalen een totaal van nagenoeg 275.000 op te vangen en tot reflectie aan te arbeidsplaatsen. Binnen kunsten en zetten. Daarnaast opereert vooral de cultureel erfgoed zijn dat bijna 97.000 creatieve bedrijvigheid bij voorkeur arbeidsplaatsen, binnen de media- en in snel veranderende en risicovolle entertainmentindustrie iets meer dan omgevingen. Daardoor is zij bij uitstek 83.000 en in de creatieve zakelijke in staat om de vertaalslag te maken dienstverlening nagenoeg 95.000. 194 tussen techniek, gedrag en beleving en zo innovatie te bewerkstelligen. HOOFDSECTOREN CULTUURSECTOR: Overijsel telt nagenoeg 12.000 CREATIEVE ZAKELIJKE arbeidsplaatsen in de creatieve DIENSTVERLENING 3 industrie; dat is 4,3% van het totaal aantal arbeidsplaatsen binnen 1. Communicatie en Informatie de sector in Nederland. 195 a. Reclamebureaus (creatie/ In bijlage 1 is de werkgelegenheid dienstverlenend) in de creatieve industrie in b. Handel in advertentieruimte Overijssel verder uitgewerkt. (dienstverlenend) c. Public Relations-bureaus (creatie/dienstverlenend) d. Organisatie van congressen en beurzen (creatie/dienstverlenend)

2. Vormgeving en Ontwerp a. Architecten (creatie) b. Industrieel ontwerp en vormgeving (creatie) pagina 122 pagina 123 NOTEN

1 Zie hoofdstuk 3. dansproductiehuis Generale Oost in Arnhem, 17 Bijeenkomst Reflectiegroep, regionale productie en dienstverlening te popproductiehuis Oost Nederland in Deventer en IJsselhotel 20 november 2014. stimuleren (regionale munt) maar bovenal 2 Cultuur in Beeld 2014, p 103 signaleert dat een Literair Productiehuis Wintertuin in Nijmegen.’ Filip Jonker, beeldend kunstenaar. in gebieden waar de economie stagneert als dergelijke heroriëntering op de cultuursector in gevolg van de economische recessie. Door een verschillende gemeenten ook al plaatsvindt 7 Overigens speelt hier nog een andere 18 Bijeenkomst Reflectiegroep IJsselhotel een systeem van time banking op te zetten in die zin dat voorgenomen bezuinigingen niet discussie: in hoeverre productiehuizen zich 20 november 2014. Rana Berends. kunnen bewoners en bedrijven onderling meer worden ingevuld: ´Zo houden Rotterdam met name op de jeugd en vernieuwing moeten Portrekschilder en voormalig politica. weer goederen en diensten uitwisselen. en Arnhem het budget voor cultuur op peil. richten, of dat zij zich ook gaan richten op Eerdere bezuinigingen van 9 ton euro worden de midcareer en oudere kunstenaar. 19 Overigens worden consumenten steeds 28 Bijeenkomst creatieve professionals in Arnhem wel doorgevoerd. Voor het nieuwe vaker ingedeeld naar leefstijlen en daarmee 25-30 jaar, Deventer, 28 april 2014. collegeakkoord was per 1 januari 2015 al 5 8 Bijeenkomst Reflectiegroep IJsselhotel samenhangende consumptievoorkeuren ton euro ingevuld. De resterende opgave van Deventer, 20 november 2014, Erik in plaats van leeftijd, opleiding, etc. 29 Bijeenkomst cultuursector grote 4 ton euro wordt momenteel ingevuld en gaat Delobel, Poppodium Hedon. steden Overijssel, 10 april 2014. in per 1 januari 2016. Amsterdam draait de 20 Opvallend genoeg doen 65-plussers bezuinigingen van het vorige college terug 9 Op de site www.entoen.nu kan elke gemeente minder vrijwilligerswerk dan de groep tussen 30 Bijeenkomst cultuursector kleine steden vanaf het kunstenplan 2017-2020 en stelt de de plaatselijke canon laten vastleggen. Wat 20 en 65 jaar. Hier lijken nog ongebruikte en platteland Overijssel, 8 april 2014. middelen grotendeels beschikbaar voor kleinere opvalt is dat bijna elke gemeente in Overijssel mogelijkheden te zijn. Zie SCP, De Sociale Staat instellingen en talentontwikkeling. Utrecht is dit heeft gedaan. Dit in tegenstelling tot andere van Nederland 2013, Den Haag 2013, p. 189. 31 Bijeenkomst cultuursector grote voornemens om bezuinigingen en een terugval in provincies, waar nog maar enkele gemeenten steden Overijssel, 10 april 2014. budget per 2017 te repareren. Groningen en Den een eigen plaatselijke canon hebben vastgelegd. 21 De creatieve klasse is een ruim begrip. Haag doen bescheiden investeringen. Maastricht, Daarmee wordt doorgaans een hoog opgeleide 32 Bijeenkomst creatieve professionals Enschede en Eindhoven zullen komende jaren wel 10 Bijeenkomst Reflectiegroep bevolkingsgroep bedoeld welke in staat is 25-30 jaar, Enschede, 16 april 2014. bezuinigen op cultuur.’ Colleges benadrukken IJsselhotel Deventer, 20 november 2014. vernieuwing te bewerkstelligen. Personen ook het belang van cultuur: ‘ Deventer geeft Harry Webers, Witteveen+Bos. werkzaam in de kunst- en de cultuursector 33 Cultuur in beeld, 2014, ministerie bijvoorbeeld aan dat een rijke lokale kunst- en als gedefinieerd in bijlage 3 worden daartoe OCW, 1 december 2014. p.16. cultuursector een voorwaarde is voor een 11 Tussen de gemeente Deventer en Zwolle zondermeer gerekend, maar in ruimere gezond functionerende samenleving. Daartoe is in 2011 reeds een verdrag ondertekend definities worden ook personen werkzaam 34 Op www.museum-analytics. horen ook amateurkunst en lokale tradities.’ waarbij beide steden het belang van bij adviesbureaus en consultancybureau’s org kan worden gevolgd hoe vaak de het Moderne Devotie erkennen. tot de creatieve klasse gerekend. 200 grotere musea in Nederland zich 3 Bijeenkomst Reflectiegroep IJsselhotel manifesteren op Facebook en Twitter. Deventer, 20 november 2014, Filip 12 M. Bovens, P. Dekker, W. Timeijer: 22 Bijeenkomst cultuursector grote Jonker, beeldend kunstenaar. Gescheiden Werelden?, SCP en WRR, steden Overijssel, 10 april 2014. 35 Bijeenkomst creatieve professionals 25-30 2014, met name blz. 193 e.v. jaar, Enschede en Deventer, 16 en 28 april 2014. 4 Kamerbrief 8 juli 2014, Cultuur verbindt. 23 Bijeenkomst cultuursector grote 13 Bijeenkomst Reflectiegroep IJsselhotel steden Overijssel, 10 april 2014. 36 Bijeenkomst creatieve professionals 5 Om die reden benadrukt bijvoorbeeld de Deventer, 20 november 2014. Harry Webers, 25-30 jaar, Enschede, 16 april 2014. ´Actieagenda Smart Industry, Dutch Industry Witteveen+Bos en Kees de Groot, Planet Art 24 O. Raspe e.a., De ratio van Ruimtelijk- fit for the Future´ , november 2014, ook de Economisch Topsectorenbeleid, 37 De cultuurverkenning, Raad voor aanwezigheid van een goede creatieve sector 14 Er is hier en daar zorg over de PBL en CBS, 2012. Cultuur, p. 15, juni 2014. als een pré voor de Nederlandse industrie. kwaliteitsborging van de zo verspreid gegeven lessen. Die is minder controleerbaar dan 25 Omroep Gelderland, 10 januari 2014. 38 Bijeenkomst creatieve professionals 6 In de kamerbrief van minister Bussemaker voorheen. Het is de vraag of de overheid hier Museum Gorssel moet 100.000 bezoekers 25-30 jaar, Zwolle, 15 april 2014. over “Ruimte voor talent in het cultuurbeleid” een rol heeft. Aannemelijk lijkt dat er vanuit de trekken. De Stentor on line, 16 mei 2014. wordt specifiek de samenwerking tussen steden maatschappij zelf (bijvoorbeeld ArtEZ of CIBAP) 39 Bijeenkomsten jonge creatieve en disciplines opgemerkt in Oost Nederland. initiatieven komen voor een soort keurmerk 26 De cultuurverkenning, Raad voor professionals 25-30 jaar, Zwolle en Dat doet Oost Nederland dus goed: ‘ Wat opvalt, dat toelating tot de kunstopleiding bepaalt. Cultuur, p. 13, juni 2014. Deventer, 15 en 28 april 2014. is de sterke regionale samenwerking tussen instellingen op sommige plekken, zoals in de 15 Cultuur in beeld, 2014, Ministerie OCW, p. 108 27 Time banking werkt niet met de gebruikelijke 40 SCP, Verschil in Nederland, Sociaal en noordelijke provincies en Brabantstad. Ook wordt valuta. Mensen dienen diensten of producten aan, Cultureel Rapport 2014, Den Haag, 2014. er over de grenzen van steden en disciplines 16 Bijeenkomst Reflectiegroep ontvangen daarvoor een ‘tegoed’ in time-banking samengewerkt, zoals De Nieuwe Oost in IJsselhotel Deventer, 20 november eenheden en kunnen naar rato daarvan zelf 41 SCP, WRR, Grotere Verschillen?, Overijssel, een samenwerking tussen theater- en 2014, Kees de Groot, Planet Art. diensten of producten ontvangen. Time-banking Den Haag, 2014. systemen worden opgezet om de afname van pagina 124 pagina 125

42 Bijeenkomst creatieve professionals 57 Bijeenkomst creatieve professionals 72 De staat van Cultuur, Boekmanstichting/ In het onderzoeksrapport van OCW ‘Cultuur 25-30 jaar, Zwolle, 15 april 2014. 25-30 jaar, Zwolle, 15 april 2014. Sociaal en Cultureel planbureau, in Beeld 2014’ worden deze categorieën ook pagina 26, winter 2013. niet apart gepresenteerd, wel wordt onder 43 Bijeenkomst cultuursector grote 58 Richard Florida, The rice of andere een onderscheid gemaakt tussen VSCD steden Overijssel, 10 april 2014. the creative class, 2002. 73 De staat van Cultuur, Boekmanstichting/ podia en VNPF podia. Uit die cijfers blijkt dat Sociaal en Cultureel planbureau, beide podia nagenoeg dezelfde afname van het 44 De cultuurverkenning, Raad voor 59 Bijeenkomst Reflectiegroep IJsselhotel, pagina 26, winter 2013. aantal voorstellingen in de periode 2009-2013 Cultuur, p. 33, juni 2014. Deventer 20 november 2014, Rana Berends, laten zien. Cultuur in beeld 2014, ministerie kunstschilder en voormalig politica. 74 De staat van Cultuur, Boekmanstichting/ van OCW, 1 december 2014, pagina 56. 45 Bijeenkomst cultuursector kleine steden Sociaal en Cultureel planbureau, en platteland Overijssel, 8 april 2014. 60 Wikipedia, tekst en informatie uit onderdelen pagina 27, winter 2013. 81 Poppodia in cijfers 2012, p 14, Nederhop, Opgezwolle, Faculteitsgroep, uitgave VNPF poppodia. 46 De cultuurverkenning, Raad voor Faculteitsbrigade, 25 november 2014 75 De cultuurverkenning, Raad voor Cultuur, p. 16, juni 2014. Cultuur, p. 42, juni 2014. 82 Bron: CBS 2014, bewerking team 61 Volkskrant, 10 december 2014, Zie beleidsinformatie provincie Overijssel. 47 Bijeenkomst creatieve professionals of beluister http://www.volkskrant. 76 NRC Handelsblad. Theaters bouwen 25-30 jaar Enschede, 28 april 2014. nl/muziek/beluister-hier-de-vijftig- ondanks crisis. Claudia Kammer en Daan van 83 Muziek in de stad, Deventer en de regio, beste-albums-van-2014~a3806317/ Lent, 15 mei 2014: `Sinds de economische Atlas voor gemeenten, 2010, p 50. 48 Bijeenkomst cultuursector kleine steden crisis in 2008 uitbrak hebben zeker 49 en platteland Overijssel, 8 april 2014. 62 Zie bijv. Orkesten van nu, van waarde voor theaters hun deuren geopend na nieuwbouw 84 Atlas voor Nederlandse gemeenten, 2011, p 11. de Toekomst, de gezamenlijke Nederlandse of renovatie en is minimaal 680 miljoen euro 49 Bijeenkomst cultuursector grote Symfonieorkesten over het huidige geïnvesteerd. De bouwinvesteringen in theaters 85 Bijeenkomst cultuursector kleine steden steden Overijssel, 10 april 2014. orkestlandschap en de toekomst, 2014. gaan maar door. Zeker 46 theaters hebben en platteland Overijssel, 8 april 2014. plannen voor nieuwbouw of verbouwing, 50 Bijeenkomst creatieve professionals 63 De staat van Cultuur, Boekmanstichting/ al zijn die lang niet altijd concreet.´ 86 De genoemde aantallen betreffen de 25-30 jaar Zwolle, 15 april 2014. Sociaal en Cultureel planbureau, winter 2013. reguliere (gesubsidieerde) accommodaties. 77 Bron: CBS 2014, bewerking team Het al dan niet aanwezig zijn van betreffende 51 Bijeenkomst cultuursector grote 64 Cultuurindex Nederland: beleidsinformatie provincie Overijssel/CityDNA. voorzieningen zegt nog niets over spontane steden Overijssel, 10 april 2014. www.cultuurindex.nl. Bezocht events, festivals en het aanbod dat door op 12 januari 2015. 78 We volgen daarmee ook zoveel mogelijk commerciële en of particuliere partijen in de 52 Bijeenkomst cultuursector grote de publicatie van ‘Cultuur in Beeld 2014’ verschillende gemeenten wordt georganiseerd. steden Overijssel, 10 april 2014. 65 Op de website www.cultuurindex.nl van het ministerie van OCW, waarin voor kunnen de meest recent gepubliceerde een groot aantal grafieken en diagrammen 87 In de telling als gehanteerd door de 53 Bijeenkomst creatieve professionals cijfers per sector worden gevolgd. het jaar 2009 als basisjaar is gekozen. Nederlandse Federatie Cinematografie worden 25-30 jaar, Enschede, 16 april 2014. niet alle filmhuizen opgenomen. In dat geval 66 Cultuur in beeld 2014. Ministerie 79 Theatervoorstellingen: toneel, komedie, zou de telling slechts op 10 gemeenten met 54 Bijeenkomst cultuursector kleine steden van OCW 1 december 2014. drama, poppen/figuren en jeugdtheater. een aanbod komen. In de telling van het Film en platteland Overijssel, 8 april 2014. Muziekvoorstellingen: Pop, jazz, blues, klassieke Kenniscentrum worden o.a. ook de filmvertoners 67 De staat van Cultuur, Boekmanstichting/ muziek, optredens DJ’s. Dans en beweging: in de Overijsselse Kulturhusen meegeteld 55 Bijeenkomst cultuursector kleine steden Sociaal en Cultureel planbureau, Dans, folklore, klassiek ballet, moderne dans, waardoor inzichtelijk wordt dat 15 van de en platteland Overijssel, 8 april 2014. pagina 23 en 34, winter 2013. mime en beweging. Muziektheatervoorstellingen: 25 Overijsselse gemeenten filmhuisaanbod Musical, revue, operette, opera, modern bieden. Bron: Film in Overijssel, KCO 2010. 56 Cultuur in beeld 2014, ministerie OCW, 68 De cultuurverkenning, Raad voor theater. Cabaret en kleinkunstvoorstellingen: 1 december 2014 P. 103. Het lijkt er in deze Cultuur, p. 19, juni 2014. cabaret en show. Overige voorstellingen: 88 Bron: Nederlandse Federatie Cinematografie, laatste publicatie van OCW op dat er sprake literair, voordrachtskunst, performance Adresdata provincie Overijssel. Voor is van een mogelijke kentering, in ieder geval 69 Bijeenkomst creatieve professionals en elders niet onder te brengen vormen zover beschikbaar periode 2007-2013. op gemeenteniveau bij de grotere gemeenten. 25-30 jaar, Enschede, 16 april 2014. van podiumkunst (geen film). Waarbij zij opgemerkt dat in de telling als In een onderzoek onder de G35 naar de aard gehanteerd door de Nederlandse Federatie en strekking van collegeakkoorden, blijkt 70 Cultuurindex Nederland, 80 Binnen de indeling die het CBS hanteert is Cinematografie niet alle filmhuizen en ook niet dat verschillende gemeenten weer aandacht geraadpleegd op 12 januari 2015 de categorie muziek het grootst. Daaronder de filmhuizen binnen Kulturhusen meetelt. hebben voor cultuur, dat verschillende vallen o.a. pop en klassieke muziek. Helaas voorgenomen bezuinigingen niet verder 71 De staat van Cultuur, Boekmanstichting/ kunnen deze twee muziekstijlen niet binnen 89 Wikipedia, 24 november 2014, worden uitgevoerd en ook dat er weer wordt Sociaal en Cultureel planbureau, pagina de CBS-cijfers nader worden uitgesplitst. thema GOGBOT-festival. geinvesteerd in cultuur. De collegeakkoorden 16, winter 2013. zie de cultuurindex naar benadrukken zelfs het belang van de cultuur. capaciteit en aantal voorstellingen. pagina 126 pagina 127

90 Nederlandse museumvereniging, top 55 103 Film in Overijssel III, p. 19-21, 117 Cebeon, Uitgaven cultuur door de G35 134 Museumjaarkaartverslag 2013. museumbezoeken 2012. In december 2014 is de Filmkenniscentrum 2014. en de provincies 2011-2013, p. 21 uitgaven www.museumjaarkaartverslag.nl. top 55 over 2013 nog niet bekend gemaakt. Het G35, G9 en provincies, september 2013. is ook niet duidelijk of de museumvereniging 104 Film in Overijssel III, p. 19-21, 135 Cultuur in beeld 2014, ministerie voornemens is deze top 55 jaarlijks te publiceren. Filmkenniscentrum 2014. 118 Netto uitgaven door gemeenten OCW, 1 december 2014, p. 60. aan kunst en cultuur. Bron CBS, 91 RTL Oost online, 5 maart 2013. Bron 105 Motivaction Burgerpanel januari webmagazine 16 september 2013. 136 Museumjaarkaartverslag 2013. Engelse muziekblad Songlines. 2014, bewerking team beleidsinformatie www.museumjaarkaartverslag.nl. provincie Overijssel. 119 Cebeon, Uitgaven cultuur door de G35 en 92 De staat van Cultuur, Boekmanstichting/ de provincies 2011-2013, p. 32 en 33, uitgaven 137 Musea voor morgen, adviescommissie Sociaal en Cultureel planbureau, 106 Bron: Motivaction Burgerpanel januari G35, G9 en provincies, september 2013. Asscher-Vonk, 30 september 2012. pagina 17, winter 2013. 2014, bewerking team beleidsinformatie. 120 Reflectiegroep, bijeenkomst IJsselhotel 20 138 bijeenkomst creatieve professionals 93 Cultuur in beeld 2014, ministerie OCW, 107 Reflectiebijeenkomst kunst en november 2014, Erik Delobel, Poppodium Hedon 25-30 jaar, Zwolle, 15 april 2014. p 54. Cijfers bioscopen exclusief 70 kleine cultuursector Overijssel, 20 november filmhuizen zonder dagprogrammering, 2014, Filip Jonker, beeldend kunstenaar. 121 NRC, Anouk van Kampen, 3 januari 139 Cultuur in beeld, ministerie OCW 2014, p. 118. cijfers festivals vanaf 3000 bezoekers, 2014. Bussenmaker: bezuinigingen cijfers vrije theaterproducten gemeten naar 108 CBS, StatLine, Overheid, uitgaven cultuur, kunstsubsidies einde 41 instellingen. 140 NRC Q, Het gaat slecht met de Nederlandse bezoekcijfers van 10 van de 15 VVTP leden. sport en recreatie 2012 gepubliceerd juni 2014. galleries, Arjen Ribbens, 2 juni 2014 122 De cultuurverkenning, Raad 94 De staat van Cultuur, Boekmanstichting/ 109 Bron CBS Statline, download voor Cultuur, p. 18, juni 2014. 141 Creatief en Ondernemend, jonge makers en Sociaal en Cultureel planbureau, 17 december 2014. doeners in de cultuur. Boekman zomer 2014, p. 2. pagina 74,75, winter 2013. 123 De cultuurverkenning, Raad 110 Kamerbrief over de gevolgen voor Cultuur, p. 29, juni 2014. 142 Het Deventer Verhaal Erfgoed en 95 Bron: CBS 2014, bewerking team van de cultuurbezuinigingen, p 3, meer, richtingsdocument 2014. beleidsinformatie provincie Overijssel/CityDNA Ministerie OCW, 24 december 2013 124 De cultuurverkenning, Raad voor Cultuur, p. 19, juni 2014. 143 NRCHandelsblad, Cultureel supplement, 96 Bron: CBS 2014, bewerking team 111 Kamerbrief over de gevolgen van de Onderzoek cultuurbezuinigingen, Doelgroepen beleidsinformatie provincie Overijssel cultuurbezuinigingen, p 4, Ministerie 125 Bron: De staat van Cultuur, zelf laten programmeren, 15 mei 2014. OCW, 24 december 2013. Boekmanstichting/Sociaal en Cultureel 97 Kunst in beeld 2014, ministerie OWC 1 Planbureau, pagina 127 144 Bijeenkomst cultuursector kleine steden december 2014, p. 63 en 64. Let wel, dit 112 Reflectiegroep, bijeenkomst en platteland Overijssel, 10 april 2014. betreft een cijfer over Oost Nederland en IJsselhotel 20 november 2014, Filip 126 Bijeenkomst cultuursector kleine steden niet alleen Overijssel. Bovendien gaat het Jonker, beeldend kunstenaar. en platteland Overijssel, 8 april 2014 145 Poppodia in cijfers 2012. VNPF 2012. hierbij om optredens van gesubsidieerde gezelschappen vanuit de basisinfrastructuur 113 Kamerbrief over de gevolgen van de 127 Zie voor een overzicht in NL: 146 Culturele infrastructuur Noord Holland in en het Fonds Podiumkunsten. cultuurbezuinigingen, p 4, Ministerie www.douwenkoren.nl/crowdfunding-in-nederland beeld, p 20, DSP groep en BRVT juli 2013. OCW, 24 december 2013. 98 Minister van OCW, Jet Bussemaker, 128 Zie verder: www.voordekunst.nl 147 Bijeenkomst cultuursector grote Kamerbrief over de gevolgen van de 114 Bron: De staat van Cultuur, steden Overijssel, 10 april 2014. cultuurbezuinigingen, p 11, 24 december 2013. Boekmanstichting/Sociaal en Cultureel 129 http://www.douwenkoren.nl/crowdfunding- Planbureau, pagina 136. in-nederland-2013-de-cijfers/ 148 Nrc Next, 16 aug 2013, Rolinde Hoorntje en 99 Film in Overijssel III, p. 19-21, Andreas Kouwenhoven: Voor het eerst in 20 jaar Filmkenniscentrum 2014. 115 De G9: de negen gemeenten met het 130 Site NRC Q, Het gaat slecht met de neemt aantal festivals Nederland niet toe. grootste cultuuraanbod, indeling volgens Nederlandse galeries. Arjen Ribbe. 2 juni 2014 100 Film in Overijssel III, p. 19-21, Cebeon: Amsterdam, Rotterdam, Den 149 Bijeenkomst creatieve professionals Filmkenniscentrum 2014. Haag, Utrecht, Eindhoven, Groningen, 131 Jaarverslag 2013, museum de Fundatie, 2014. 25-30 jaar, Deventer, 28 april 2014. Enschede, Arnhem en Maastricht. 101 Film in Overijssel, p. 9 KCO 2010. 132 Museumjaarkaartverslag 2013. www. 150 Placemaking is als woord binnen de wereld 116 Cebeon, Uitgaven cultuur door de G35 en museumjaarkaartverslag.nl. stedelijke ontwikkeling in zwang. Bedoeld 102 Film in Overijssel III, p 19-21, de provincies 2011-2013, p. 32 en 33, uitgaven wordt dat belanghebbenden met elkaar komen Filmkenniscentrum 2014. G35, G9 en provincies, september 2013. 133 Het culturele kapitaal van Zwolle, tot een optimaal gebruik van ruimte zodat in creative board 2014, p 14. pagina 128 pagina 129

betreffende omgeving het welzijn, het geluk 162 Bijeenkomst creatieve professionals 177 Reflectiebijeenkomst IJsselhotel, 189 De cultuurindex is een gewogen combinatie en de gezondheid van gebruikers verbetert. Zwolle 25-30 jaar, 15 april 2014. Deventer, 20 november 2014, van zestien indicatoren voor het culturele aanbod Filip Jonker, beeldend kunstenaar. in een stad op het gebied van podiumkunsten, 151 Bijeenkomst creatieve professionals 163 SIOB. Bibliotheek van de toekomst, beeldende kunst, erfgoed, letteren en film. 25-30 jaar, Enschede, 16 april 2014. knooppunt voor kennis, contact en 178 Built Environment (Rotterdam/Delft), Voor verantwoording gebruikte bronnen, cultuur, p. 7. Januari 2014. Heritage (Amsterdam, Hilversum en Amersfoort), zie Atlas voor gemeenten 2012, p. 250. 152 Bron: Boekenmarkt en Dickensfestival, Gaming (Utrecht), Media en ICT (Amsterdam, Wikipedia, bron: Deventer op Stelten Wikipedia 164 Nieuwe geletterdheid gaat over Hilversum en Utrecht), Next Fashion 190 De creatieve klasse als percentage van en www.deventeropstelten.nl en RTV Oost. mediawijsheid. Het omvat vaardigheden (Arnhem) en Smart Design (Eindhoven). de beroepsbevolking. Tot de Nederlandse en strategieën om succesvol om te gaan creatieve klasse worden bedenkers en 153 Boekman, de Staat van Cultuur. met snel veranderende informatie- en 179 Human Capital Agenda, versie 0.1, uitvoerders van creatieve ideeën gerekend. Boekmanstichting/Sociaal en Cultureel communicatie technologieën en contexten. 1 mei 2014, Topteam Creatieve Industrie. Voor volledige opsomming beroepsgroepen planbureau, p. 59. Winter 2013. Nieuwe geletterdheid stelt ons in staat en verantwoording gebruikte bronnen, zie om internet en andere ICT toepassingen 180 Interessante voorbeelden zijn Atlas voor gemeenten 2012, p. 245. 154 Boekman, de Staat van Cultuur. te gebruiken maar ook om de waarde van verzameld in de reeks Crossover Works, Boekmanstichting/Sociaal en Cultureel de informatie kritisch te beoordelen. #1 (2013) #2 (2014) en #3 (2014). 191 Atlas Nederlandse gemeenten 2012, planbureau, p. 59. Winter 2013. bewerking gegevens team beleidsinformatie 165 http://www.i-workspace.nl/over-i-workspace/. 181 Zie ook de website www.clicknl.nl. provincie Overijssel/CityDNA. 155 Vooral vrouwen bezoeken het filmhuis. Bezoekers zijn tussen de 47 en 69 jaar. Zij 166 Interview met Astrid Vrolijk, voorzitter DOBO, 182 Jaarverslag 2013 Stimuleringsfonds 192 Woonaantrekkelijkheid index en Sociaal zijn over het algemeen hoog- opgeleid, Directieoverleg Overijsselse bibliotheken. Creatieve industrie, p 223-259. Alleen van de economische index als berekend in de hebben een goed inkomen en komen uit een regelingen Gamefonds, Transmediaregeling en Atlas Nederlandse gemeenten 2012. huishouden van twee volwassenen zonder 167 Interview met Astrid Vrolijk, voorzitter DOBO, Tax-videoclips wordt niet de vestigingsplaats (thuiswonende) kinderen. Een groot deel Directieoverleg Overijsselse bibliotheken. vermeld. Deze aanvragen zijn daarom in de 193 TNO, Creatieve industrie in de SBI werkt, maar er is ook een aanzienlijk deel dat berekening buiten beschouwing gebleven. 2008 bedrijfsindeling, P. Rutten, O. al gepensioneerd is. Filmhuisfilm wordt door 168 Bron: site kulturhus: Koops en M. Roso, april 2010. de filmhuisbezoekers vooral gezien in het www.kulturhus.nl, bezocht 17 december 2014. 183 BIRO 2013 (bedrijven en instellingen filmhuis. Filmhuisbezoekers huren of kopen registratie Overijssel). 194 Bron LISA 2013. Totaal 8.017.140 bijna nooit dvd’s. Ook downloaden gebeurt 169 Website: www.fnv-kiem.nl. arbeidsplaatsen in de creatieve sector waarvan zelden. Bron: Film in Overijssel, KCO, 2010. Kiem nieuws, 31 augustus 2012. 184 Berekend op grond van LISA 2013 en 94.882 in de creatieve zakelijke dienstverlening, BIRO 2013. De BIRO maakt gebruik van 96.785 binnen kunsten en cultureel erfgoed 156 De Staat van Cultuur, Boekmanstichting, 170 Kunstconnectie. Analyse bezuinigingen centra de LISA bestanden. De cijfers kunnen en 83.179 in media en entertainment. p 59-60 en Film in Overijssel III, p 16-19. voor de kunsten en muziekscholen 2013, p 1 en 2. derhalve aan elkaar worden gerelateerd. 195 Bron provincie Overijssel/BIRO 2013. 157 Film in Overijssel III, p. 8, 171 Kunstconnectie. Analyse bezuinigingen centra 185 Bron BIRO, bewerking team Totaal 11.778 arbeidsplaatsen binnen de Filmkenniscentrum 2014. voor de kunsten en muziekscholen 2013, p 3. beleidsinformatie provincie Overijssel. creatieve industrie in Overijssel. Totaalcijfer Overijssel gebaseerd op de LISA bestanden, 158 Als gedefinieerd in De Staat van 172 Bijeenkomst creatieve professionals 186 Ook landelijk is de branche ‘Media waardoor de landelijke en de provinciale Cultuur, Boekmanstichting/Sociaal en Deventer 25-30 jaar, 28 april 2014. en Entertainment’ in de betreffende cijfers kunnen worden gerelateerd. Cultureel Planbureau, winter 2013. onderzoeksperiode in absolute arbeidsplaatsen 173 Cultuur in beeld, 2013, p. 50. gedaald. Bron LISA creatieve industrie, 159 SIOB. Bibliotheek van de toekomst, aantal arbeidsplaatsen 2008-2013. knooppunt voor kennis, contact en 174 Boekman. De staat van cultuur, cultuur, p. 37. Januari 2014. Boekmanstichting/Sociaal en Cultureel 187 Bron BIRO, bewerking team Planbureau, p 17. Winter 2013. beleidsinformatie provincie Overijssel. 160 De Staat van Cultuur, Boekmanstichting/ Sociaal en Cultureel Planbureau, 175 Boekman. De staat van cultuur, 188 Atlas voor Nederlandse gemeenten 2012. pagina 31, winter 2013. Boekmanstichting/Sociaal en Cultureel Er is gekozen voor de jaargang van deze Planbureau, p 69. Winter 2013. Atlas, aangezien in 2012 een culturele index is 161 De Staat van Cultuur, Boekmanstichting/ aangeboden. In de jaren daarna is deze index Sociaal en Cultureel Planbureau, 176 Cultuur in Beeld 2013. als zodanig niet opnieuw gepresenteerd. pagina 32, winter 2013. Ministerie van OCW, p. 19. pagina 130 pagina 131

LITERATUURLIJST EN GERAADPLEEGDE WEBSITES Jaarverslag 2013, Stimuleringsfonds Creatieve industrie Kamerbrief ‘Cultuur verbindt’, 8 juli 2014 Atlas 2011 voor gemeenten, Marlet en Woerkens, 2011 Kamerbrief over ‘Ruimte voor talent in het cultuurbeleid’, Atlas 2012 voor gemeenten, Marlet en Woerkens, 2012 Ministerie OCW, 29 augustus 2014

CBS Statline, bruto uitgaven kunst en cultuur 2012 Kamerbrief over de gevolgen van de cultuurbezuinigingen, Ministerie OCW, 24 december 2013 Creatief en Ondernemend, Jonge makers en doeners in cultuur. Boekman 99, zomer 2014 Kulturhus: www.kulturhus.nl

Creatief en ondernemend, jonge makers en doeners in de Kunstconnectie. Analyse bezuinigingen centra voor de cultuur. Boekmanstichting, zomer 2014 kunsten en muziekscholen 2013

Creatieve industrie in topvorm. Adviesteam topteam Ministerie OCW: www.trendsinbeeld.monocw.nl creatieve industrie, april 2014 Musea voor morgen, adviescommissie Asscher-Vonk, Creative Board: Het culturele kapitaal van Zwolle, 2014 30 september 2012

Crossover Works, Amsterdam, #1 (2013), #2 (2014) en #3 (2014) Museum-analytics: www.museum-analytics.org

Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld, Museumkaart: www.museumkaartjaarverslag.nl DSP groep, juli 2013 Museumvereniging: www.museumvereniging.nl Cultuur beweegt. De betekenis van cultuur in een veranderende samenleving. Brief minister Bussemaker, juni 2013 Muziek in de stad, Deventer en de regio, Atlas voor gemeenten, 2010 Cultuur in beeld 2012. Rijksoverheid, oktober 2012 Nederlandse museumvereniging, top 55 museumbezoeken 2012 Cultuur in beeld 2013. Rijksoverheid, november 2013 NRC Handelsblad, Cultureel supplement, onderzoek cultuurbezuinigingen, Cultuur in beeld 2014. Ministerie OCW, 1 december 2014 Doelgroepen zelf laten programmeren, 15 mei 2014

Cultuurindex: www.cultuurindex.nl NRC Handelsblad, Theaters bouwen ondanks crisis. Claudia Kammer en Daan van Lent, 15 mei 2014 De staat van cultuur. Boekmanstichting/Sociaal en Cultureel Planbureau, winter 2013 Nrc Next, Rolinde Hoorntje en Andreas Kouwenhoven: Voor het eerst in 20 jaar neemt aantal Deventeropstelten: www.deventeropstelten.nl festivals Nederland niet toe, 16 augustus 2013

Douw en Koren: www.douwenkoren.nl/Crowdfunding- NRC online. Anouk van Kampen, Bussenmaker: bezuinigingen in-nederland-2013-de cijfers/ kunstsubsidies einde 41 instellingen, 3 januari 2014

Film in Overijssel III, Filmkenniscentrum, 2014 NRC online. Meeste kunstinstellingen overleven bezuinigingen, 3 maart 2014 Film in Overijssel, KCO 2010 NRC Q, Het gaat slecht met de Nederlandse galeries, FNV-Kiem: www.fnv-kiem.nl/nieuws/kunst-en-podium/1776 Arjen Ribbe, 2 juni 2014

Het Deventer Verhaal Erfgoed en meer, richtingsdocument 2014 Omroep Gelderland, Museum Gorssel moet 100.000 bezoekers trekken, 10 januari 2014 Jaarverslag 2013, museum de Fundatie, 2014 pagina 132

Orkesten van nu, van waarde voor de toekomst: De gezamenlijke Nederlandse Symfonieorkesten over het huidige orkestenlandschap en de toekomst, 2014

PBL en CBS, O. Raspe e.a., De ratio van Ruimtelijk- Economisch Topsectorenbeleid, 2012

Poppodia in cijfers 2012, uitgave VNPF poppodia 2012

Poppodia in cijfers 2012. VNPF 2012

Raad voor Cultuur. De Cultuurverkenning, juni 2014

Richard Florida, The rice of the creative class, 2002

Rijksbrede trendverkenning, Rijksoverheid, juni 2013

RTL Oost online, Afrikafestival Hermte in top 25 beste muziekfestivals, 5 maart 2013

SCP, De Sociale Staat van Nederland 2013, Den Haag 2013

SCP, Verschil in Nederland, Sociaal en Cultureel Rapport 2014, Den Haag, 2014

SCP/WRR, Grotere Verschillen?, Den Haag, 2014

SIOB, Bibliotheek van de toekomst, knooppunt voor kennis, contact en cultuur, januari 2014

SIOB, Bibliotheek van de toekomst, knooppunt voor kennis, contact en cultuur, korte samenvatting/publieksversie, januari 2014

TNO, Creatieve industrie in de SBI 2008 bedrijfsindeling, P. Rutten, O. Koops en M. Roso, april 2010

Toenennu: www.toenennu.nl

Topsectoren: www.topsectoren.nl/creatieve-industrie Uitgaven cultuur door de G35 en de provincies 2011- 2013, Cebeon, september 2013

Volkskrant, 10 december 2014, Zie of beluister http:// www.volkskrant.nl/muziek/beluister-hier-de-vijftig-beste- albums-van-2014~a3806317/

Voordekunst: www.voordekunst.nl Wikipedia: www.wikipedia.nl pagina 135

DEELNEMERS BIJEENKOMSTEN

PLATTELAND 8 APRIL 2014 Arie Hemmen STT produkties Bert den Ouden Gemeente Nijverdal/Hellendoorn Bianca Leusink Galerie Bianca Leusink Casper de Vries Tuin der Lusten Cor van Gasteren Cor van Gasteren Corné de Regt Rode Wangen Dirk Baalman Oversticht Herman Hullegie Afrikafestival Jacco Post Kaliber Kunstenschool Jaimi Olthof Jaimi Organiseert Jeroen Ottink Natura Docet/Wonderreijck Joris Kemps OKTO/hof88 Liesbeth Hassink Bussemakerhuis Marit van Mil Historisch Centrum Overijssel Maurice Endeman Poppunt Overijssel Monique van der Burg Technische Universiteit Twente Renée Nieuwenstein Cultuurmakelaar Kampen, Staphorst, Ommen, Dalfsen en Hardenberg Ruth Semmekrot Kunsten op Straat Stans van der Veer Natura Docet/Wonderreijck Tineke van Ham Rijnbrinkgroep Wim Odé School van Frieswijk

GROTE STEDEN OVERIJSSEL 10 APRIL Alex Kühne Deventer Schouwburg Alma Schaafstal Hogeschool Windesheim Arnoud Odding Rijksmuseum Twenthe Coby Zandbergen Cibap Cor de Koning Cibap Daphne de Vries Gemeente Zwolle Eefke Meijerink Creatieve Coöperatie Ilona Kevelham Young Ones Ineke van Oort Bibliotheek Overijssel Jos Haarman Gemeente Deventer Judith Hartman Wilmintheater Enschede Leontien van Luik Raw Stainless Lieke Bisseling Theater Sonnevanck pagina 136 pagina 137

Margreet Weide Gemeente Hengelo Daphne de Vries Gemeente Zwolle Menno van Duuren Het Nederlands Symfonie Orkest Eefke Meijerink Creatieve Coöperatie Michiel van der Kaaij Kunstvereniging Diepenheim Ineke van Oort Bibliotheek Overijssel Mieke Conijn Kunstenlab Deventer Jaimi Olthof Jaimi Organiseert Ralph Keuning Museum de Fundatie Jeroen Ottink Natura Docet/Wonderreijck Ronald Kox ArtEZ Judith Hartman Wilmintheater Enschede Ronald Westerhuis Beeldend kunstenaar Liesbeth Hassink Bussemakerhuis Sibyl Heijen Beeldend kunstenaar Margreet Weide Gemeente Hengelo Ton Snellenberg Gemeente Enschede Marit van Mil Historisch Centrum Overijssel Wieger Steenhuis Beeldbuisfestival Melle Mijnhardt FABRIEKFANATIEK Wilja Jurg Tetem Menno van Duuren Het Nederlands Symfonie Orkest Michiel van der Kaaij Kunstvereniging Diepenheim JONGEREN ZWOLLE, 15 APRIL 2014 Ralph Keuning Museum de Fundatie Anne van Uum Young ones Renée Nieuwenstein Cultuurmakelaar Kampen, Bart Jansen Beeldbuisfestival etc Staphorst, Ommen, Iskandar Bwefar Videoredacteur Hedon Dalfsen en Hardenberg Jeroen Bark On Steam Rob Kramer Productiehuis Oost Nederland Melle Mijnhardt FABRIEKFANATIEK Ronald Kox ArtEZ Roni Katz Beeldend kunstenaar Ruth Semmekrot Kunsten op Straat Sibyl Heijen Beeldend kunstenaar JONGEREN ENSCHEDE, 16 APRIL 2014 Ton Snellenberg Gemeente Enschede Daphne ter Wee Beeldend kunstenaar Gryanne Stunnenberg Beeldend kunstenaar Lesia Tkacz Beeldend kunstenaar LANDELIJKE REFLECTIE OP DE CONCEPTVERSIE VAN OKTOBER 2014 Marloes Staal Stichting Vierkwart Marielle Hendriks Boekmanstichting Wouter Forkink Stichting Vierkwart Lisa van Woersem Boekmanstichting Maaike Kramer-Segers Ministerie OCW JONGEREN DEVENTER, 28 APRIL 2014 Marjan Hammersma Directeur-generaal AnnaKarina ter Horst Beeldend kunstenaar Cultuur en Media OCW, Jojanneke Dekens Beeldend kunstenaar Topteam creatieve Industrie Marike Pool Beeldend kunstenaar Professor Daan van Eijk TU Delft. Click NL/Smart Materials Michael Rhebergen Fotograaf Jeroen Bartelse Raad voor Cultuur Pim Coenen Stagiaire Kunstenlab Daphne Wassink Raad voor Cultuur Renske van der Zee Raad voor Cultuur SLOTBIJEENKOMST 17 JUNI 2014 Alex Kühne Deventer Schouwburg Anouk Ankone FABRIEKFANATIEK Bart Jansen Beeldbuisfestival Bert den Ouden Gemeente Nijverdal/Hellendoorn Cor van Gasteren Cor van Gasteren Corné de Regt Rode Wangen pagina 138 pagina 139

REFLECTIEGROEP IJSSELHOTEL 20 NOVEMBER 2014 Erik Delobel Poppodium Hedon Filip Jonker Beeldend kunstenaar Harry Webers Witteveen+Bos Kees de Groot Planet Art Rana Berends Portretschilder en voormalig politica

PROVINCIALE WERKGROEP Famke Bonekamp Provincie Overijssel Hero Klinker Provincie Overijssel Ineke van Balen Provincie Overijssel Madelinde Tuk Provincie Overijssel Marieke van Engelen Provincie Overijssel