Investeren in het publiek van de toekomst kinderen en kinderen

Coverbeeld: Scholieren tijdens de les Tinten en Tonen in de tentoonstelling Fishing van Imi Knoebel, Gemeentemuseum Den Haag. Foto: Najib Nafid. Voorwoord

Wie de jeugd heeft, heeft de toekomst. Iedereen is het er over eens dat dit gezegde de kern raakt als het over museumbezoek van kinderen gaat. Je kunt er niet vroeg genoeg mee beginnen kinderen kennis te laten maken met ons culturele erfgoed en de collecties die daar de tastbare verbeelding van zijn.

Wat kun je doen om kinderen te verleiden vaker naar een museum te gaan? Door de toegang voor kinderen tot en met 12 jaar gratis te maken? Dat lijkt een sympathiek idee. Toch wilde de toenmalige minister van Onderwijs Cultuur en Wetenschappen Ronald Plasterk in 2009 eerst eens goed laten onderzoeken of gratis toegang wel echt leidt tot meer museumbezoek van kinderen. En of er wellicht effectievere stimuleringsmaatregelen zijn.

Een wijs besluit blijkt nu. De Nederlandse Museumvereniging heeft de toonaan- gevende bureaus Paul Postma Marketing Consultancy en APE Public Economics gedegen onderzoeken laten doen. En wat blijkt? Het gaat helemaal niet om gratis toegang en ook al niet om gratis vervoer. Musea moeten gewoon leuker en aantrek- kelijker zijn voor kinderen. Daar is de meeste winst te behalen. Musea die al met veel enthousiasme en passie kinderen weten te boeien, uit te dagen en te inspireren hebben over belangstelling van jonge bezoekers niet te klagen. Dan is een museum een plek waar kinderen ervaren, beleven en genieten. En waar ze terugkomen.

Ondanks het enthousiasme waarmee musea aan de slag zijn gegaan om de aantrekkelijkheid van hun museum voor kinderen te vergroten, is er nog weinig bekend over de effecten van die inspanningen. Er is niet altijd consequent en op een eenduidige manier gemeten. Cijfers van musea zijn niet onderling vergelijkbaar. Aantallen bezoeken en bezoekers worden vaak door elkaar gehaald. Hoe bereik je nu die specifieke groep kinderen? Gewoon door ze uit te nodigen voor een bezoek. En bijvoorbeeld door ze op te zoeken op de plek waar ze veel tijd doorbrengen: op hun sociale netwerk- en gamesites.

Het is goed dat grondig is onderzocht wat de beste methoden zijn om meer kinderen musea te laten bezoeken. De belangrijkste resultaten vindt u samengevat in dit boek. Overheden, scholen, intermediairs en musea vinden er concrete en praktische handvatten in voor hun beleid. Want over één ding zijn we het allemaal eens: het is de moeite waard te investeren in het museumpubliek van de toekomst!

Nederlandse Museumvereniging Hans Kamps Siebe Weide Voorzitter Directeur

2 Schoolklas bekijkt de muurschildering van Sol LeWitt in de koepeltoren van het Bonnefantenmuseum, Maastricht. 3 Foto: Harry Heuts/Bonnefantenmuseum. Leeswijzer Inhoud

Dit boek is een samenvatting van het onderzoek dat de Nederlandse Museum- Inleiding Meer kinderen naar musea 8 vereniging heeft laten uitvoeren om kinderen te stimuleren vaker een museum te bezoeken. De onderzoeksvragen 14

We schetsen eerst de aanleiding voor het onderzoek en stellen de onderzoeks- Inventarisatie Initiatieven in Nederland 20 vragen. Buitenlandse initiatieven 26 Het eerste deel van het onderzoek is een inventarisatie van de verschillende initiatieven in binnen- en buitenland om museumbezoek door kinderen te Schoolbezoek Gratis toegang en vervoer 38 stimuleren. Regionale intermediairs 44 Bij de daarop volgende onderzoeken hebben we een onderscheid gemaakt tussen het bezoek van kinderen aan musea in schoolverband en het bezoek Museumklas van het Jaar 52 in gezinsverband. Invloed van leerkrachten 58 In het laatste hoofdstuk vatten we alle onderzoeken samen in een aantal gerubriceerde slotconclusies. Voor de lezer die snel wil weten wat de onder­ Gezinsbezoek Gratis toegang 64 zoeken hebben opgeleverd geeft dit hoofdstuk een goede samenvatting. Sociale netwerken en games 72 We sluiten het boek af met een aantal concrete stappen die de Nederlandse Museumvereniging zet om - samen met musea, overheden, intermediairs en het Museum van het Jaar voor Kinderen 80 onderwijs - de resultaten van de verschillende onderzoeken in de dagelijkse praktijk te verzilveren. Tenslotte Slotconclusies 88

Vervolg: zo gaan kinderen vaker 94

Het volledige onderzoek is gepubliceerd in het rapport ‘Stimulering museumbezoek door kinderen – verantwoording van de experimenten’ van Aarts De Jong Wilms Goudriaan Public Economics bv (APE) en Paul Postma Marketing Consultancy bv (PPMC) van november 2011.

4 5 Meer kinderen naar musea Kinderen kennis laten maken met musea

6 Kinderworkshop in het Rijksmuseum, Amsterdam. Foto: Myra May. 7 Meer kinderen naar musea

Kinderen kennis laten maken met musea

Musea beheren ons collectieve erfgoed en maken het voor een breed publiek toegankelijk. Iedereen is het er wel over eens dat kinderen niet vroeg genoeg kennis kunnen maken met de voorwerpen en de verhalen die musea laten zien. Maar hoe verleid je kinderen vaker tot een bezoek? Gratis toegang lijkt dan voor de hand te liggen. Of spelen juist heel andere factoren een rol? Dat is het onderwerp van dit boek.

Musea hebben waarde En een museum biedt kinderen de Musea hebben een maatschappe- ruimte om op een inspirerende, cre- lijke waarde die niet alleen in geld atieve en informele manier te leren. is uit te drukken. Musea brengen Musea zijn een bezoek dus meer ons in contact met een unieke, dan waard. Zeker voor kinderen. boeiende en waardevolle collectie. Als samenleving zijn we trots op 20 miljoen bezoeken dit gemeenschappelijke erfgoed, De waarde en aantrekkingskracht dat ons met elkaar verbindt. Musea van musea blijkt ook uit de cijfers: zijn ontmoetingsplaatsen tussen jaarlijks krijgen de Nederlandse verleden, heden en toekomst. musea ruim 20 miljoen keer bezoek. Plekken waar mensen van verschil- Waarvan zo’n 3,2 miljoen kinder- lende generaties en culturen elkaar bezoeken in gezins- en school- ontmoeten en interesses delen. verband. Het zou mooi zijn als Musea hebben ook een economische nog meer kinderen vaker naar het waarde: het zijn trekpleisters voor museum gaan. toeristen, ze zetten het merk Neder- Als kinderen op jonge leeftijd ken- land op de kaart in het buitenland, nismaken met musea en hiervoor trekken bedrijven aan en bieden belangstelling ontwikkelen, komen direct en indirect werkgelegenheid. ze er later ook vaker. >>

8 Meisje op een voertuig ontworpen door studenten werktuigbouwkunde TU Delft, Science Centre Delft. 9 Foto: Sam Rentmeester. Rondleiding schoolklas in het Van Gogh Museum, Amsterdam. Foto: Merlijn Michon. De sprekende muur in het Joods Historisch Museum (JHM Kindermuseum), Amsterdam. Foto: Liselore Kamping.

Musea zijn leuk! Vaker naar het museum Aantallen musea en museumbezoeken Een museum is een ideale omgeving Als musea zoveel te bieden heb- volgens verschillende definities om informeel te leren. Je steekt er ben, waarom komen kinderen er altijd iets van op. Kinderen leren door dan niet veel vaker? Zitten kinde- 2010 musea bezoeken bron met eigen ogen te zien en ze horen ren liever achter de computer dan Museale instellingen 1.254 niet bekend Museum.nl het verhaal erbij vertellen. Ze ervaren, dat ze naar een museum gaan? Of Museale instellingen 773 20.540.000 CBS statline beleven en genieten. Museum­bezoek zouden musea juist beter gebruik Geregistreerde musea 547 18.450.000 Museumvereniging inspireert, daagt uit om te reflecteren kunnen maken van de digitale (inclusief lopende aanvragen) & Museumregister en kritisch te kijken. En brengt plezier: mogelijkheden om in de belevings­- Leden Nederlandse 465 17.600.000 Museumvereniging kinderen vinden musea leuk! Maar, dan wereld van kinderen door te drin- Museumvereniging moeten musea kinderen wel iets te gen en ze zo kennis laten maken Deelnemers Museumkaart 382 16.500.000 Museumvereniging bieden hebben dat aansluit op hun be- met de museumwereld? Wat doen Top-55 musea 55 12.500.000 Museumvereniging levingswereld en interesses. Het blijkt musea al om kinderen te activeren, dat vooral de musea die zich extra in- te enthousiasmeren en te verleiden Bron: ‘Meer dan waard’ (Nederlandse Museumvereniging 2011) spannen om voor kinderen aantrekkelijk tot een bezoek? Dit boek laat zien te zijn veel jonge ­bezoekers trekken. wat werkt en wat niet werkt. >>

10 11 Gratis toegang werkt niet Wat werkt wel? De Tweede Kamer besloot in 2009 De minister vroeg de Nederlandse musea gratis toegankelijk te maken Museumvereniging vervolgens te voor kinderen. Op verzoek van achterhalen wat dan wel de meest de toenmalige minister Ronald effectieve maatregelen zijn om Plasterk van OCW zijn schattingen kinderen te stimuleren vaker een gemaakt over het te verwachten museum te bezoeken. En om daarbij effect en de kosten van deze maat- nog eens goed te kijken naar prijs regel. Deze schattingen, gebaseerd en vervoer. op theoretische modellen en opge- De vraag van de minister leidde tot geven gedrag, kwamen uit op een zeven experimenten en onderzoe- toename van 100.000 tot 200.000 ken. De resultaten van deze onder- kinderbezoeken per jaar bij ge- zoeken bieden de sector, overheden schatte kosten van E 5,4 miljoen en het onderwijs een gedegen basis per jaar. Nauwkeurige navraag om te beslissen over effectieve bij musea gaf aan dat dit bedrag methoden om museumbezoek door E 7,8 miljoen was en met de kosten kinderen te bevorderen. van de registratie erbij rond E 9 miljoen moest zijn. Op grond van deze schattingen is besloten de toegang tot musea niet gratis te maken voor kinderen.

De maatschappelijke betekenis van musea

Musea hebben vijf waarden: • Collectiewaarde • Verbindende waarde • Educatieve waarde • Belevingswaarde • Economische waarde

De Nederlandse Museumvereniging heeft de maatschappelijke waarde van musea in kaart gebracht in de publicatie ‘Meer dan waard’ (2011).

12 Luisteren naar sprookjes over emoties in de gezinstentoonstelling ‘Het Rijk van Heen en Weer’, 13 Museum voor Communicatie, Den Haag. Foto: Femque Schook. De onderzoeksvragen

Hoe stimuleer je kinderen een museum te bezoeken ?

Waarom slaagt het ene museum er - ondanks een hoge toegangsprijs - wel in om veel kinderen te trekken en het andere museum - dat gratis is - juist niet? Gratis toegang is blijkbaar niet doorslaggevend bij de keuze voor een museum. Welke maatregelen zijn dan wel effectief om meer kinderen te stimuleren een museum te bezoeken?

Wat gebeurt er al? aangepakt, ook al spelen er soms Om te beginnen is een inventarisa- dezelfde onderwerpen. tie gemaakt van de initiatieven die musea in Nederland al nemen om Voor zowel school- als gezinsver- Kinderen praten over kunst in Museum De Paviljoens, Almere. Foto: Gert Jan van Rooij. kinderen in de leeftijd van 4 tot en band is gekeken naar toegangs- met 12 jaar te stimuleren een mu- prijs en de mogelijkheden van een seum te bezoeken. Daarna is onder- jaarlijks Museumevenement. Bij is gekozen voor onderzoeksbureau aanvulling. Ook is een samenvat- zocht welke maatregelen overheden scholen is specifiek gekeken naar APE. In het traject zijn deelprojecten tende en makkelijk toegankelijke in een aantal andere landen genomen vervoer, intermediairs en de rol uitgevoerd door derden. Een klank- publicatie geschreven, die u nu in hebben om kinderbezoek­ aan musea van leerkrachten. Bij gezinsver- bordgroep van deskundigen is bij uw handen hebt. Deze publicatie te bevorderen. band is specifiek gekeken naar de het hele traject betrokken geweest. is uitgereikt in november 2011 mogelijkheden van virtuele kennis- Een complete lijst van de betrokken tijdens het symposium waarbij de Bezoek in school- en name van het cultureel erfgoed. organisaties vindt u in het colofon. bevindingen zijn gepresenteerd. gezinsverband Bij de onderzoeken is een onder- Uitvoering Rapportage Voor de volledige resultaten ver- scheid gemaakt naar museumbezoek­ Gezien de tijdelijke aard van dit Eind 2011 zijn de voorlopige resul- wijzen we naar de rapportage van van kinderen in schoolverband en in onderzoek heeft de Museumvereni- taten gepresenteerd aan het Minis- APE en PPMC ‘Stimulering museum­ gezinsverband. Het stimuleren van ging de uitvoering na een Europese terie van OCW. APE en PPMC maken bezoek door kinderen – verant- bezoek via school en via gezinnen aanbesteding uitbesteed aan Paul de verantwoordingsrapportage. woording van de experimenten’. zijn verschillende vraagstukken, die Postma Marketing Consultancy b.v. Omdat drie experimenten doorlopen Deze rapportage is ook te vinden we elk op hun eigen manier hebben (PPMC). Voor de effectrapportage in 2012 verschijnt hierop later een op www.museumvereniging.nl >>

14 15 Wat doen musea al om meer kinderen te trekken, hoe doen ze dat, wat kost het, wat is het resultaat Inventarisatie en wat kunnen andere musea hiervan leren?

Wat leren we van vergelijkbare initiatieven in het buitenland?

Gaan scholen vaker met leerlingen naar een museum als de toegang en het vervoer gratis zijn of spelen andere zaken een beslissende rol?

Wat doen de intermediairs die regionaal en lokaal museumbezoek coördineren, en zou landelijke coördinatie tot meer bezoek van schoolklassen aan musea leiden? Museumbezoek Is het mogelijk met een jaarlijks evenement in schoolverband nationaal aandacht te trekken voor museumbezoek door kinderen in schoolverband, met een zodanige uitstraling dat ook buiten deze aandachtsperiode meer kinderen musea bezoeken?

Gaan leerkrachten, die zelf een Museumkaart hebben, vaker met hun klas naar het museum dan leerkrachten die geen kaart hebben? De onderzoeksvragen

Als de toegang gratis is, gaan kinderen dan daadwerkelijk vaker naar het museum? Museumbezoek Kun je kinderen via sociale netwerken en games in gezinsverband verleiden om virtueel kennis te maken met het cultureel erfgoed en een museum te bezoeken?

Is er een jaarlijks museumevenement te bedenken waaraan kinderen in gezinsverband mee kunnen doen, met een zodanige uitstraling dat ook buiten dit evenement meer kinderen musea bezoeken?

16 17 Inventarisatie Wat doen musea al om meer kinderen te trekken?

18 Geldmuseum Utrecht. Foto: HH/Maarten Hartman. 19 Initiatieven in Nederland

Oma met kleinkinderen bezoekt het CODA, Apeldoorn. Foto: CODA. Wat doen musea al om meer kinderen te trekken? De acht kinderconcepten zijn: Veel musea spannen zich in om hun collectie aantrekkelijk en spannend te maken voor kinderen en hen zo te verleiden tot een bezoek. Hoe doen Een kindermuseum of speciale kinderafdeling richt zich met specifieke museale concepten ze dat, wat kost het, wat is het resultaat en wat kunnen andere musea volledig op kinderen. Voorbeeld: Professor Plons in het Maritiem Museum Rotterdam (p 78). hiervan leren? Een inventarisatieronde langs de Nederlandse musea. Het museum programmeert wisselende zelfstandige programma’s speciaal voor kinderen die in familieverband komen. Voorbeeld: MuseumJeugdUniversiteit in het Rijksmuseum van Oudheden Leiden (p 60). Praktijkvoorbeelden maatregelen nemen om meer Stel dat musea een handboek kinderen te trekken. We zien een Familie- of kindertentoonstellingen hebben een thema dat voor kinderen en zouden hebben met maatregelen grote diversiteit aan maatrege- gezinnen is bedacht. Voorbeeld: Vera de Muis in het Noordbrabants Museum (p 42). die hebben bewezen het aantal len. We hebben deze gegroepeerd bezoeken van kinderen aan musea in acht kinderconcepten, die in Musea organiseren speciale activiteiten tijdens vakanties of evenementen en haken te verhogen. Dat zou mooi zijn. principe elk museum kan toepas- daarbij aan bij landelijke evenementen, vaak in combinatie met korting op de entree of Om zo’n handboek samen te stellen sen. Volgens de musea leiden de gratis toegang. Voorbeeld: Prinsen- en prinsessendagen in Paleis Het Loo (p 24).

zijn succesvolle praktijken van kinderconcepten tot meer museum- Het museum maakt de collectie of tentoonstelling voor kinderen toegankelijk met musea verzameld. Vervolgens is bezoek en versterken ze hun imago ondersteunend aanbod, zoals kinderroutes, speurtochten en kinderrondleidingen gekeken of de instrumenten ook als kindvriendelijk museum. Van en, soms in combinatie met doeactiviteiten, interactieve website of games. bij andere musea tot een toename elk concept bestaan succesvolle Voorbeeld: Lieveheersbeestjesroute in Ons’ Lieve Heer op Solder (p 70). van het kinderbezoek leiden en of voorbeelden, waaruit we er telkens hieruit algemene concepten afge- één hebben gekozen ter illustratie. Het museum ontwikkelt educatieve programma’s voor het basisonderwijs in leid kunnen worden die breed zijn Deze voorbeelden staan verspreid samenwerking met erfgoedkoepels en scholen in de regio, vaak inclusief voorberei- toe te passen. Er is zo goed moge- in dit boek. dende lespakketten. Voorbeeld: ‘Jij & de Gouden Eeuw’ van het Rijksmuseum (p 50). lijk benaderd welke kosten hiermee Het museum brengt samenhang aan in alle activiteiten en producten voor kinderen gemoeid zijn en wat het heeft Top vier kinderconcepten door ze onder één paraplu te presenteren, waardoor een soort eigen merk ontstaat dat opgeleverd aan extra bezoeken. Welke kinderconcepten gebruiken voor kinderen herkenbaar is. Voorbeeld: Ridder Hoen in Kasteel Hoensbroek (p 84). de musea het vaakst? Vier con- Acht kinderconcepten cepten springen er echt uit. Het Gratis entree voor kinderen tot en met 12 jaar. Voorbeeld: Museum Volkenkunde Uit de inventarisatie onder populairst is het ontwikkelen van Leiden, gratis voor kinderen in juli en augustus (p 34). 138 musea blijkt dat veel musea educatieve programma’s voor het >>

20 21 Toegepaste kinderconcepten naar frequentie

40

30

20

10

Musea die concept toepassen (%) 0 KindermuseumZelfstandige of -afdeling Familie-programma’s of kindertentoonstellingSpeciale activiteitenOndersteunendEducatieve aanbod programma’sParaplu Gratis entree Een meisje bewondert het 15 meter lange skelet van de op Ameland aangespoelde potvis in het Natuurmuseum Fryslân, Leeuwarden. Foto Martin Rijpstra.

basisonderwijs (33%). Ook het or- pedagogische uitgangspunten. ganiseren van speciale activiteiten • Zorg dat kinderen hun energie voor kinderen tijdens vakanties en kwijt kunnen. evenementen scoort goed (21%). • Wees authentiek. Bron: enquête APE/PPMC n=138 Ten slotte maakt 16% van de musea • Blijf bij de kern. gebruik van ondersteunend aanbod • Maak een marketing- en en presenteert 11% de kinderactivi­ communicatieplan.­ teiten en kinderproducten onder één • Creëer urgentie. paraplu. Kindermusea of kinderaf- • Doe iets extra’s wat kinderen ­ delingen, zelfstandige programma’s, leuk vinden. familie- of kindertentoonstellingen en gratis entree voor kinderen ko- Een museum dat kinderen ‘er even men voor bij minder dan 10% van de bij doet’ krijgt niet veel kinderen musea die hebben gerespondeerd. over de vloer. Wil je ze verleiden tot een bezoek, dan zul je als Acht succesfactoren museum een beleid moeten maken Van de vier meest voorkomende voor kinderen. Dat betekent: goed kinderconcepten hebben we de doordachte concepten voor kinderen succesfactoren op een rij gezet: neerzetten en daar voortdurend • Kies een concept en stel een aandacht aan blijven besteden. Dan ­realistisch en meetbaar doel. word je beloond met hoge bezoek- • Hanteer bewust museaal-­ cijfers van kinderen.

22 23 Prinsessendagen 2010 Paleis Het Loo, Apeldoorn. Foto: Paleis het Loo. Praktijkvoorbeeld kinderconcept Speciale activiteit tijdens schoolvakanties In 2011 organiseert Paleis Het Loo de Prinsen- en prinsessendagen voor de vierde Prinsen- en prinsessendagen op Paleis Het Loo keer. De dagen zijn heel populair en trekken duizenden kinderen en ouders. Hoewel er ook veel prinsen rondlopen, zijn de prinsessen toch in de meerderheid. Een aantal dagen per jaar lijken het paleis en de tuinen van Paleis Het Loo in Zij genieten van alle activiteiten en aandacht. Maar het mooiste vinden ze toch om Apeldoorn op een sprookje. Op deze Prinsen- en prinsessendagen in de zomer- in hun prinsessenjurk én met hoge hakken door het paleis en de tuinen te lopen. of herfstvakantie staan de jongste bezoekers van Het Loo centraal. Kinderen komen dan verkleed als prins of prinses naar het paleis. Er zijn allerlei activiteiten, zoals Museum Paleis Het Loo (Apeldoorn). schminken, knutselen, een speurtocht, een ritje met de paardentram en een Doelgroep Kinderen van 2 tot en met 10 jaar in gezinsverband. spannend poppentheater. Bestaat sinds 2008. Investering € 12.000,- voor inhuur entertainment en extra begeleiding In het paleis en de tuinen kunnen de prinsen en prinsessen zomaar een koning en van 2 fte tijdens de dagen. Kosten per kind € 3,25. een koningin tegenkomen. Dit zijn Willem en Mary, die in de 17e eeuw in Paleis Kinderbezoek In 2008: 6.453 bezoeken, waarvan 1.544 kinderen. Het Loo woonden. Door de speurtocht komen de jonge bezoekers er achter hoe In 2009: 11.480 bezoeken, waarvan 2.759 kinderen. het was om in de 17e eeuw in het paleis te wonen: hoe at de koning en hoe ging In 2010: 10.100 bezoeken, waarvan 3.714 kinderen. hij in bad? En woonden er ook kinderen in het paleis?

24 25 Buitenlandse initiatieven

Wat gebeurt er in het buitenland?

Ook in het buitenland ontplooien overheden samen met musea initiatieven om meer kinderen te trekken. Welke ervaringen hebben ze daarmee opgedaan? Welke initiatieven zijn succesvol? En, wat kunnen we daarvan leren?

Initiatieven groep van 4 tot 12 jaar, maar deze SIRA Consulting heeft een inventa- leeftijdsgroep wordt niet in elk riserend onderzoek uitgevoerd land als doelgroep onderscheiden. naar de initiatieven in de ons om- Verschillende landen maken verder ringende landen plus Denemarken, onderscheid tussen ‘need to go’ en Een rondleiding door zaal Aarde toont het ontstaan van de aardkorst, Naturalis, Leiden. Frankrijk, Canada en de Verenigde ‘nice to go’ musea voor kinderen. Foto: Naturalis. Staten. In de meeste landen zetten Naar ‘nice to go’ musea gaan kin- musea en overheden enthousiast deren graag. Er zijn musea die zich activiteiten op om meer kinderen uitsluitend op kinderen richten te trekken. SIRA heeft per land vanuit een bewuste positionering bindend element om de sociale ­uitzondering dan regel. Dit heeft gekeken hoe het nationale beleid is met de invalshoek ‘willen’ waarbij cohesie te bevorderen en burgers ook te maken met het feit dat de vormgegeven en hoe het doorwerkt, ze zich tegelijkertijd richten op het bewust te maken van het feit dat overheden meestal in het midden welke belangrijke initiatieven voor leeraspect, het ‘moeten’. Op deze cultuur iets voor mensen kan laten wat zij precies verstaan kinderbezoek op nationaal niveau manier slagen ze erin ‘willen’ en ­betekenen. Beslissingen over gratis onder bedrijfsmatig werken. Ze plaatsvinden en welke rol vervoer ‘moeten’ succesvol te combineren. toegang en vervoer zijn dan ook gebruiken dan termen als ‘cultureel en toegangsprijs spelen. vooral politiek gemotiveerd. ondernemerschap’ zonder nadere Overheid en musea uitleg om duidelijk te maken dat Kinderen als doelgroep Overheden in de onderzochte De overheden in de onderzochte musea de overheid minder geld Kinderen bezoeken musea meestal landen zien musea als ingang om landen proberen musea bedrijfs- moeten kosten. >> niet zelfstandig, maar met familie­ kinderen vertrouwd te maken met matig te laten denken en handelen. leden of in schoolverband. In cultureel erfgoed. De politiek ziet Aantoonbaar succesvolle initia- Nederland onderscheiden we de nationaal erfgoed vaak als een tieven zijn hierbij echter eerder

26 27 Overzicht van buitenlandse initiatieven

België Duitsland Engeland Frankrijk

1-euromaatregel Schule@museum Renaissance programma Cultuur verplicht in het Jongeren tot 26 jaar betalen € 1,- toegang. Een school verbindt zich aan een plaatselijk mu- In de periode van de Blair Labour overheid (1997- onderwijsprogramma Een regeling waaraan alle gesubsidieerde musea seum en komt zo tot een permanente samenwerk- 2007) was er veel invloed op beleid van onderwijs, De onderwerpen cultuur en onderwijs zijn in in Vlaanderen sinds juli 2008 verplicht mee doen. ing. Het Bundesverband Museumspädagogik en kunst en sociale integratie. Het Renaissance pro- verschillende ministeries ondergebracht die hun Resultaten voor bezoekersaantallen zijn (nog) niet de Deutscher Museumsbund omschrijven het als gramma (met een subsidie van 300 miljoen pond beleid gericht op elkaar moeten afstemmen. Zo is bekend. zeer succesvol, maar het is onbekend hoeveel vanaf 2002) had als doel om de Engelse regionale er een lijst van objecten samengesteld (vergelijkbaar extra kinderen hierdoor uiteindelijk musea musea te verbeteren. Deze subsidie is verdeeld met de Canon van de Nederlandse geschiedenis) Krokuskriebels bezoeken. over negen regionale gebieden in Engeland. Ieder waarmee elke scholier verplicht vertrouwd moet zijn. De Vlaamse overheid kent een decreet dat leer­ gebied omvat vier à vijf musea die zich met deze Daarnaast bepaalt een wet dat elke school (ook lingen- en ouderparticipatie regelt en projecten Cultuureducatie subsidie verder konden ontwikkelen. Hierdoor basisschool) een minimum aantal uren per week voor kansengroepen aanmoedigt. Krokuskriebels Cultuurbeleid en -programma’s zijn onderge- zijn regionale musea verspreid door Engeland moet besteden aan Franse kunst en cultuur. is gericht op gezinnen met kinderen tussen bracht bij de deelstaten. Nationaal beleid is er verbeterd op het gebied van onderwijs en 4 en 12 jaar om samen de wereld van musea te vooral om eventuele gaten te dichten. Cultuur­ toegankelijker voor een bredere groep mensen. Kinderen en ouders als één doelgroep verkennen. educatie is sinds enkele jaren speerpunt van het Dit had effect. Uit onderzoek bleek dat het Verschillende organisaties besteden aandacht aan de nationale beleid en speelt een belangrijke rol in aantal schoolkinderen dat naar deze musea gaat mogelijkheden om ouders te laten zien hoe zij musea Opleiding leraren de discussies over integratie. Schoolkinderen zijn in de periode tussen 2003 en 2005 met 40% is voor hun kinderen aantrekkelijk kunnen maken, FARO, het Vlaamse steunpunt voor cultureel erf­ altijd al het middelpunt als het gaat om projecten toegenomen. Duidelijk een inhaalslag want tussen onder andere door ouder-kind gidsen voor musea goed, vervult een intermediaire rol tussen het cul- in musea. Daarnaast richten musea hun aandacht 2006 en 2009 was er sprake van een bescheiden en kinderboeken over kunstenaars en collecties. tureel erfgoedveld en de overheid. De organisatie op ‘life long learning’. groei van 4,5%. zorgt ervoor dat de opleiding van leerkrachten Pass Education aandacht besteedt aan cultureel erfgoed. Toegangsprijs en vervoer Kids in Museums Er is een speciale kaart waarmee leraren gratis toe- Er zijn initiatieven voor gratis toegang. Hoeveel Een Engelse organisatie die los van de overheid gang hebben tot nationale musea en monumenten. Dynamo3 meer kinderen daardoor musea bezoeken is niet familievriendelijkheid promoot in musea en Deze kaart is één van de initiatieven om de onder­ Scholen maken een plan met de stand van zaken bekend. De Deutscher Museumsbund geeft aan bekend is om haar Manifest. Meer dan 200 musea wijzers als doelgroep te motiveren en deskundigheid op cultuureducatief vlak. Met een goedgekeurd dat musea meer bezoekers denken te krijgen door in Engeland gebruiken dit Manifest en staan te bevorderen. plan kan de school gebruik maken van gratis een maatregel als gratis toegang. Transport krijgt achter de organisatie die verder bekend is van reizen en maximaal € 1.500 voor een creatief in de Duitse initiatieven helemaal geen aandacht. activiteiten als Take over day (kinderen krijgen de Gratis toegang t/m 25 jaar schoolproject. mogelijkheid om mee te denken met de besluit­ Cultuur is een belangrijk onderdeel van de Franse vorming van een museum) en The flexible family identiteit en de overheid heeft de taak om de sociale Toegangsprijs en vervoer ticket (één toegangskaart voor het hele gezin). cohesie te bevorderen. Daarom is de toegang tot In Vlaanderen is, behalve in het Dynamo3 project, Hoeveel meer kinderen door Kids in Museums een alle Rijksmusea gratis voor kinderen tot 18 jaar en weinig aandacht voor transport in relatie tot Zwitserland museum bezoeken is niet bekend. voor jongeren tot en met 25 jaar (mits deze laatste museumbezoek. Cultuurparticipatie vindt over groep binnen de EU woont). Er is veel onderzoek het algemeen plaats binnen een straal van Toegangsprijs en vervoer gedaan naar de prijselasticiteit van toegangsprijzen 30 kilometer. Als het museum aantrekkelijk De nationale musea in Engeland kennen een en bezoekersaantallen. De centrale conclusie is dat genoeg is speelt de prijs tot op zekere hoogte Swiss Museum Pass overall gratis toegang. Het effect hiervan op prijs een belangrijke rol speelt, maar altijd in verband geen rol in de keuze. De toegangsprijs is vaak Zwitserland was niet meegenomen in deze kinderbezoek is niet bekend. Tevens zijn er experi- moet worden gezien met overige aspecten, waarbij een dissatisfier. Het effect van de 1-euromaatregel inventarisatie. Toch leek het ons zinvol om een, menten uitgevoerd met gratis openbaar vervoer actualiteit en de aantrekkelijkheid van onderwerpen op de bezoekersaantallen zal naar verwachting op de Nederlandse Museumkaart gebaseerd, in combinatie met het bezoeken van een museum. de belangrijkste rol speelt. Het is dus moeilijk om eind 2011 duidelijk worden. initiatief te noemen. De Zwitserse Museumkaart Ook hiervan is niet bekend of dit een positief toegangsprijs als een onafhankelijke parameter te zien (gratis toegang tot 440 musea) kent ook een resultaat heeft gehad op het aantal bezoeken. die maatgevende invloed heeft op museumbezoek. familievariant. Deze pas kost 144 Zwitserse frank (€ 124,40) per jaar) en is voor slechts 33 frank Vervoer (€ 28,50) uit te breiden tot een PLUSkaart, Uit Frans onderzoek blijkt dat de fysieke afstand waarmee de kaarthouder maximaal 5 kinderen van woonplaats naar museum in de beleving van de mag meenemen naar het museum. bezoeker belangrijk is voor de beslissing om een museum met kinderen te bezoeken. Goede trans- portfaciliteiten kunnen de drempel verlagen om verder weg gelegen musea te bezoeken, maar moet altijd in verband worden gezien met de aantrekkelijk- heid van een museum. >>

28 29 Canada Denemarken

Virtual Museum of Canada E-museum Dit is een centraal virtueel museum waar musea en In Denemarken is het verplicht om gebruik te erfgoedinstellingen online tentoonstellingen kun- maken van digitale bronnen bij het lesgeven. Het nen ontwikkelen. Gezien het hoge aantal bezoeken E-museum is een portal voor educatief materiaal, aan deze website is het zeer succesvol. De meeste met name bedoeld voor leraren. Om collecties mensen bezoeken de website vlak voor of vlak na digitaal toegankelijk te maken kunnen musea hun bezoek aan een museum. Dit maakt het virtueel subsidie aanvragen om een digitaal platform te museum tot een portal voor fysieke musea. ontwikkelen.

Cultuureducatie Wet voor staatsmusea De overheid stimuleert cultuureducatie. De meeste In deze wet zijn de verplichtingen van een musea bieden schoolprogramma’s aan die com- museum vastgelegd. Het museum is verant- plementair zijn aan het centrale lesprogramma. woordelijk voor een bepaald onderwerp en moet Daarnaast zijn er speciale programma’s voor leraren daar onderzoek naar doen, kennis delen en ten- om zich voor te bereiden op het museumbezoek en toonstellingen over organiseren. Het gaat daarbij als aanvulling op de educatie na het bezoek. vooral om de kwaliteit van het museumonder- wijs en de aangeboden programma’s. Musea Toegangsprijs en vervoer hebben de mogelijkheid om ondersteuning te Kinderen ontdekken in de OO-ZONE dat vliegtuiguitvinders de kunst hebben afgekeken van vogels, Gratis vervoer speelt geen rol bij Canadese museum­ vragen van het door de overheid gesubsidieerde Natuurmuseum Brabant, Tilburg. Foto: Maria van der Heyden. initiatieven. Vervoer wordt over het algemeen Deense agentschap voor Cultureel Erfgoed bij geregeld door scholen en/of individuen. De meeste de ontwikkeling van educatieve programma’s. musea zijn goed bereikbaar met openbaar vervoer. Meten is weten Musea en digitale media Toegangsprijs is afhankelijk van het museum. Soms in Toegangsprijs en vervoer Een voorbeeld voor de lastige In alle onderzochte landen zien combinatie met het schoolprogramma, soms apart. Sinds 2006 is de toegang tot staatsmusea voor Een aantal musea biedt gratis toegang voor kinderen kinderen tot en met 18 jaar gratis om alle kin- relatie tussen musea en aspecten we een duidelijke trend dat musea aan als de ouders al toegang hebben betaald. De ef- deren, ongeacht achtergrond, toegang te geven van bedrijfsvoering is het meten webapplicaties inzetten om het fecten hiervan op bezoekersaantallen zijn niet bekend. tot kunst en cultuur. Er zijn geen cijfers bekend van effecten van maatregelen om bereik te vergroten. Concreet en over de eventuele toename van het aantal bezoeken na invoering van gratis toegang. bezoekersaantallen te vergroten. met duidelijke doelstellingen Wel is bekend dat de invoering van de maatregel Er wordt weinig gemeten en als dit geformuleerd beleid voor digitale Verenigde Staten 38 miljoen Deense kronen heeft gekost (circa € 5 miljoen) en het de overheid jaarlijks nog een toch gebeurt, dan zijn het over het media ontbreekt echter. Musea bedrag van € 5 miljoen kost. algemeen geen systematisch opge- spelen vaak leentjebuur bij busi-

Museum-Ed zette en uitgevoerde metingen. Het ness-to-business toepassingen, Netwerk van de museum educatie gemeenschap om is daarom niet mogelijk het succes maar dan zonder een onderlig- makkelijk informatie uit te wisselen. van initiatieven en projecten voor gend businessmodel. Ondanks het Toegangsprijs en vervoer het vergroten van bezoekersaantallen feit dat sommige webapplicaties Toegangsprijs speelt in de VS in mindere mate een aan te tonen en objectief te beoor- van musea indrukwekkend zijn, is rol omdat veel musea al gratis toegang hebben delen. Een uitzondering is Frankrijk, er geen zicht op de relatie tussen voor ­kinderen of een dag in de week gratis zijn. Qua ­vervoer gaat het vooral om de juiste faciliteiten, waar een centrale onderzoeksbe- de investeringen en de effecten met name voldoende parkeerplaatsen en goede nadering meer concrete resultaten hiervan op bezoekersaantallen. >> bereikbaarheid met het openbaar vervoer. oplevert. Door de afwezigheid van Bron: Internationale verkenning: Inventarisatie van bruikbare metingen is een initia- internationale initiatieven voor het stimuleren van mu- tief al gauw geslaagd als mensen seumbezoek door kinderen in enkele toonaangevende landen. Kaltenbrunner, Berg van den, Marinkovic, SIRA enthousiast reageren en het gevoel Consulting, Nieuwegein juni 2011. hebben dat het leuk was.

30 31 Gratis toegang en vervoer Vergelijking met De gangbare opvatting dat kinderen Nederlandse­ initiatieven wel naar het museum komen als de Als we de buitenlandse initiatieven toegang maar gratis is en het ver- vergelijken met de Nederlandse voer geregeld is blijkt ook buiten vallen de volgende punten op: onze landsgrenzen niet te kloppen. • Nederland heeft een visie op Een museum dat niet aantrekkelijk het stimuleren van museum­ is, wordt niet in een keer over- bezoek door kinderen en kent spoeld door bezoekers als toegang een stimulerend, ondersteunend en vervoer gratis zijn. Gratis toe- en sturend beleid. Dit zien we gang en vervoer zijn geen redenen ook in België, Denemarken en om naar een museum te gaan, maar Frankrijk. een hoge toegangsprijs en slecht • Kinderen tot en met 12 jaar zijn vervoer kunnen wel redenen zijn in het buitenland ­meestal geen

Gezin bezoekt de tentoonstelling Snouck Hurgronje in Museum Volkenkunde, Leiden. om niet te gaan. aparte doelgroep. Het beleid Foto: Peter Hilz/Museum Volkenkunde Leiden. gaat daar over jeugd. Wanneer komen kinderen • De kinderconcepten en succes­ wel? factoren zoals deze in Neder- Ook in het buitenland is de aan- land zijn gevonden komen in de De reikwijdte van nationaal museumbeleid trekkelijkheid van het museum onderzochte landen ook voor. in de onderzochte landen bepalend of kinderen daar wel of • Initiatieven die vergelijkbaar niet heen gaan. De toegangsprijs en zijn met de Nederlandse ex- Landen Visie en Stimulerend Ondersteunend Sturend het vervoer (en afstand) zijn voor perimenten waarvan dit boek beleid beleid beleid beleid bezoekers van minder belang als verslag doet, komen niet of het museum maar aantrekkelijk nauwelijks voor in de onder- Nederland Ja Ja Ja Ja genoeg is en het aanbod voldoende zochte landen. Ze kunnen in het België Ja Ja Ja Ja leuk en interessant is. Het is veel buitenland wel op belangstelling Canada Ja Ja Nee Nee effectiever aandacht te besteden rekenen. Denemarken Ja Ja Ja Ja aan het verbeteren van de aantrek- • Net als in Nederland ervaren de Duitsland Ja Ja Nee Nee kelijkheid van het museum voor onderzochte landen toegangs­ Engeland Ja Ja Ja Nee kinderen, dan aan het verlagen van prijs en vervoer als dissatisfiers. Frankrijk Ja Ja Ja Ja de kosten van toegang en vervoer. • ‘Meten is weten’ is in het buiten- Verenigde Staten Ja Ja Nee Nee land zo mogelijk nog zeldzamer In het volledige rapport van APE/ dan in Nederland. Bron: SIRA Consulting b.v. (2011) PPMC is een vergelijking opgeno- men tussen de projecten in dit onderzoek en vergelijkbare initia- tieven in de onderzochte landen.

32 33 Praktijkvoorbeeld kinderconcept Gratis entree voor kinderen tot en met 12 jaar Kinderen gratis in juli en augustus

In de zomermaanden juli en augustus 2009 voerden de gezamenlijke Leidse musea de campagne ’Gratis naar het museum!’ voor kinderen tot en met 12 jaar. Museum Volkenkunde heeft deze actie voortgezet. Het heeft de bezoekcijfers goed gedaan: van 2008 naar 2009 bijna 33% meer kinderen in juli en augustus. De jaren erna is het aantal boven dat van 2008 gebleven. Het aandeel Buitenschoolse Opvang (BSO) is sterk gestegen, van 107 in 2009 naar 565 in 2011. Wat zeggen deze cijfers? Allereerst is het bezoekcijfer van Museum Volkenkunde in zijn geheel flink gestegen na 2009. Verder is er promotie gemaakt voor de zomer­ actie, zijn de BSO’s actief benaderd en is er een goed programma samengesteld. Die factoren gezamenlijk: hogere bezoekersaantallen op jaarbasis én gratis entree én promotie én gerichte benadering BSO’s hebben deze uitkomst opgeleverd.

Bij onze campagne draait het om meer dan alleen ‘gratis’. Vanaf 2009 staat de metershoge Indianentent elke zomer in de tuin. Hieraan zijn de verschillende kinderactiviteiten gekoppeld, sommige doorlopend en andere op speciale dagen. In de zomer van 2010 was er ook volop aandacht voor het maken van de Maori- kano’s, de Waka’s, door Nieuw-Zeelandse Maori-houtsnijders. Een groot succes, mede door de activiteiten als ‘bouw je eigen Waka’. Afgelopen zomer was de museumtuin met alle buitenactiviteiten gratis en de entree voor het museum € 1,-. Behalve de Indianentent met activiteiten was er in de museumtuin een reeks evene- menten voor kinderen en gezinspubliek én natuurlijk de grote Maori-tentoonstelling binnen.

Museum Museum Volkenkunde Leiden. Doelgroep Kinderen in gezinsverband. Bestaat sinds 2009. Investering Inkomstenderving gratis entree kinderen. Kinderbezoek Zomeractie is een succes. Dit is niet alleen toe te schrijven aan gratis entree.

34 Maori-kunstenaar George Nuku aan het werk in de museumtuin van Museum Volkenkunde, Leiden. 35 Foto: Michael Spierenburg/Museum Volkenkunde. Waarom en hoe gaan scholen Schoolbezoek met leerlingen naar het museum?

36 Basisschoolkinderen gaan met de door Rabobank Zaanstreek gesponsorde MuseumBus naar het Zaans Museum, 37 Zaandam. Foto: Y. Zwart/Zaans Museum. Schoolbezoek: gratis toegang en vervoer

Gaan scholen vaker met leerlingen naar een museum als de toegang en het vervoer gratis zijn of spelen andere zaken een beslissende rol?

Veel basisscholen gaan met hun leerlingen wel een keer naar een museum. Voor welk museum kiezen ze dan? Heeft de prijs van entree of vervoer invloed op die keuze? Zijn er redenen waarom een school juist afziet van museumbezoek?

Museum is interessant Toegangsprijs speelt voor kinderen nauwelijks een rol In opdracht van de Nederlandse Gratis toegang is geen stimulans Jonge bezoekers op de ‘Gulden Middenweg’ in het Geldmuseum, Utrecht. Foto: Fred Ernst/Geldmuseum. Museumvereniging vroeg OIG om naar een museum te gaan. (Onderwijs Innovatie Groep) 687 Ondervraagden wisten niet altijd hoe Hoe vaak bezoekt u met Vervoer naar type bij museum- leerkrachten en directeuren van ba- hoog de toegangsprijs was en of het een schoolklas een museum? bezoek door schoolklassen sisscholen naar hun overwegingen museum al gratis was. 61% van het om wel of niet met een schoolklas onderwijspersoneel bezoekt sowieso 61% gaat minimaal 1x per jaar naar het museum te gaan. ten minste één keer per jaar met een cultuurkaartje anders museumbus Scholen laten zich bij de keuze schoolklas een museum. Het lukt meer dan zelden of nooit 1% 4% voor een museum in de eerste veel scholen blijkbaar met beperkte 1 x per jaar autovervoer 4% 18% touringcar 21% door ouders plaats leiden door inhoudelijke middelen en inzet van vrijwilligers 43% 12% (school­reisje) overwegingen. Het museum moet (ouders die rijden en meegaan als 7% 1 x per 3 jaar interessant zijn voor kinderen en begeleider) een museum te bezoeken. openbaar leuke, op kinderen gerichte activi- De toegangsprijs vormt slechts een 13% vervoer teiten hebben. deel van de kosten. Gratis toegang 14% 1 x per 2 jaar Daarnaast vinden scholen het be- als stimuleringsmaatregel kost de 40% langrijk dat het museum goed aan- overheid extra geld en levert nauwe- 1 x per jaar 23% lopen of fietsen sluit op het eigen lesprogramma. lijks meer bezoeken op. >>

Bron: APE/PPMC (2010) n=687 Bron: APE/PPMC (2011) n=565

38 39 Gratis vervoer nuttig? dat een belemmering wordt ge- Een bezoek aan een museum moet noemd is significant lager dan het voor de school wel te doen zijn. aantal argumenten om wel te gaan. Bij 75% van de scholen ligt het Docenten die zelden of nooit met museum binnen 20 km van de een klas naar een museum gaan, school. Meestal kiest de school zien meer belemmeringen. voor gratis vervoer: ouders die rijden en lopen of fietsen. Samengevat Scholen kiezen voor een bepaald Een touringcar die kinderen van museum omdat dit interessant deur tot deur brengt is een makke­ is, leuk is voor kinderen en past lijke manier van vervoer, die slechts in het lesprogramma. Tenzij de weinig scholen inzetten: de kosten kosten voor toegang en vervoer te zijn gewoon veel te hoog. En als hoog zijn. Dan gaat de school niet. scholen nu een gratis bus zouden Gratis toegang en een gratis bus krijgen, stimuleert dat dan museum­­- zijn dus geen redenen om voor een bezoek? Een gratis bus willen alle bepaald museum te kiezen, maar scholen natuurlijk wel, maar als er hoge kosten kunnen wel een belem- geen bus is leidt dat nauwelijks tot mering vormen om te gaan. Uit de minder museumbezoek. kleine groep, die nu zelden of nooit De gratis bus leidt tot extra hoge naar het museum gaat, lijkt geen Leerlingen in Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam. Foto: Fred Ernst/Boijmans Van Beuningen. kosten, maar levert op landelijk bezoekerswinst te halen door gratis niveau geen extra bezoeken op. bussen in te zetten. De kosten Waarom koos u voor dit museum? Voor een museum kan een gratis hiervan zijn relatief hoog en het Er mochten meerdere antwoorden aangekruist worden bus wel een drempel voor bezoek leidt landelijk gezien niet tot meer wegnemen, maar dit gaat dan ten museumbezoek. Hoogstens tot een Museum is leuk en interessant voor kinderen, koste van het bezoek aan een ander verschuiving van museumbezoek. leuke activiteiten (rondleiding, speurtocht) museum. De gratis bus leidt Scholen maken verreweg het vaakst Goede aansluiting bij het eigen lesprogramma landelijk gezien hooguit tot een gebruik van eigen (gratis) vervoer

Er is een leuk aanbod van het museum inhoud verschuiving van het museum­ door ouders. Museum is goed en makkelijk bereikbaar bezoek, niet tot meer bezoek. Vervoer naar museum is goed te organiseren Korte afstand van school tot museum Redenen om niet te gaan vervoer Anders: eigen aangegeven reden De belangrijkste belemmeringen Museum is gratis voor kinderen om een museum te bezoeken zijn: Goedkoop vervoer grote afstand tot het museum (45%)

Lage toegangsprijs volwassenen prijs hoge kosten van entree (37%) en 0 10 20 30 40 50 60 70 vervoer (34%) en de organisatie van Bron: APE/PPMC (2011) n=565 % dat reden in top-drie plaatst het vervoer (22%). Het aantal keren

40 41 Praktijkvoorbeeld kinderconcept Tijdelijke familie- of kindertentoonstelling Vera de Muis

Vera de Muis is een speciale kindertentoonstelling bij de tentoonstelling Marjolein Bastin, dicht bij de natuur. Kinderen bekijken de originele tekeningen van Vera de Muis. De tekeningen en bijschriften hangen op kinderooghoogte. De letters van de bijschriftenbordjes zijn groot en moeilijke woorden hebben streepjes, zodat kinderen ze makkelijk kunt spellen. In het atelier, in het midden van de tentoonstellingsruimte, bouwen kinderen vogelhuisjes die ze versieren met papier, glitters en meer. Andere kinderen zijn druk in de weer met Vera’s kasten vol verzamelingen. Ze trekken deurtjes en lades open. Vera’s verzameling kriebelbeestjes, verstopt in een kast met voelgaten, vinden som- mige kinderen spannend. In de vlinderkast zitten Vera’s nachtvlinders verstopt achter gordijntjes omdat ze niet tegen licht kunnen. Vera verzamelt niet alleen dingen uit de natuur, ze heeft ook een bijzondere verzameling jurken en rokken. Meisjes lopen rond als mini Vera’s en jongens verkleden zich als Vera’s stoere vriendje Frits.

Tijdens de hele tentoonstellingsperiode is het een drukte van belang en zijn er veel blije gezichten te zien. Gezien de vele positieve reacties is de eerste kindertentoon- Noordbrabants Museum, ‘s-Hertogenbosch. stelling van het Noordbrabants Museum een geslaagd project. Het laat zien dat het Foto: Marc Bolsius. Illustraties: Marjolein Bastin. mogelijk is om met een beperkt budget en een grote dosis creativiteit een mooie tentoonstelling te maken. De opgedane ervaring met deze kindertentoonstelling neemt het museum mee in de inrichting van het nieuwe Noordbrabants Museum. In de vaste presentatie komen in ieder geval speciale ontdekplekken voor kinderen.

Museum Noordbrabants Museum. Doelgroep Kinderen van 4 tot en met 8 jaar in gezins- en schoolverband. Bestaat sinds 2010. Investering Niet beschikbaar gesteld. Kinderbezoek Kinderen t/m 18 jaar zijn gratis. Kinderbezoek wordt niet op leeftijd geregistreerd. Effect met dit gerichte kinderpro- gramma zijn wel te zien in de cijfers voor schoolbezoek: een toename met 20% van schoolklassen. Jaarlijks circa 18.000 kinderen/jongeren op een totaal van circa 120.000 bezoeken.

42 43 Schoolbezoek: regionale intermediairs

Zou landelijke coördinatie van intermediairs, die regionaal en lokaal museumbezoek coördineren, tot meer bezoek van schoolklassen aan musea leiden?

Diverse regionale en lokale intermediairs brengen het aanbod van

musea en de vraag van scholen bij elkaar in een museummenu. Hierin Warmwaterkunst in het Waterlab in het zijn zaken als museumbezoek, vervoer en soms een lespakket geregeld. Watermuseum, Arnhem. Foto: Jurjen Poeles. Negen van de tien museummenu’s ontvangen hiervoor subsidie van gemeente of provincie. Wat zijn de succesfactoren en de kosten per kind? Geografische dekking van de onderzochte museummenu’s

Veel smaken in museum- rond museumbezoek wel of niet menu’s uit handen, waaronder informatie Voor dit onderzoek Voor dit onderzoek zijn tien regio­ geven, museumbezoek coördine- zijn tien regionale nale museummenu’s met elkaar ren, lespakketten verzorgen, een museummenu’s met vergeleken. Het doel van de mu- les in het museum geven en ver- elkaar vergeleken seummenu’s is zoveel mogelijk voer regelen. Het is maar net wat basisschoolleerlingen in contact te de school vraagt of wat de inter­ brengen met het cultureel erfgoed mediair in die regio aanbiedt. in musea. De museummenu’s worden gerealiseerd door inter- Twee typen Museumschatjes Friesland mediairs (ook wel erfgoedkoepels Als we alle varianten zo goed moge- Culturele Mobiliteit Drenthe of cultuurkoepels genoemd). En lijk rubriceren, komen we op twee Edu-Art / Cultuureducatie Gelderland daarmee houden de onderlinge typen businessmodellen die de Museum voor de Klas Utrecht overeenkomsten tussen de ver- intermediairs hanteren: full service Kunstkijkuren Amsterdam schillende museummenu’s wel op. aanbod of vraaggestuurde bemid- Erfgoedspoor Zuid-Holland Intermediairs hanteren uiteenlo- deling. In het full service aanbod- Museum en School Leiden pende concepten voor de museum- model biedt het museummenu Cultuurmenu Den Haag menu’s, die allemaal succesvol kun- een volledig traject aan, inclusief Museumschatjes Brabant nen zijn. Ze nemen scholen zaken lesstof, planning, organisatie en >> Cultuurkaartje OV Limburg

44 45 Het full service model

subsidieverstrekker vervoer. De school betaalt direct Verschillende prijskaartjes e/o fondsen een bijdrage in de kosten aan de Gezien het uiteenlopende aanbod intermediair. verbaast het niet dat er prijsverschil- 0 len zijn tussen de verschillende Het model van vraaggestuurde ­museummenu’s. De kosten per be- bemiddeling beperkt zijn rol tot zoek per kind variëren van € 2,- tot 2 informatie en bemiddeling. De € 25,-. Voor een paar euro per kind 1 projectnaam school betaalt dan rechtstreeks aan per bezoek realiseren de intermedi- 3 musea en plaats scholen het museum en indien van toepas- airs die langer bestaan al een bereik 6 6 sing aan de vervoersmaatschappij. tot het maximum dat de deelnemende In sommige regio’s en steden musea wensen te ontvangen. bestaat het ene model, in andere Ook de museummenu’s van € 15,- 6 4 5 regio’s en steden het andere model. tot ­€ 25,- per bezoek per kind zijn In die zin heeft de school zelf geen vaak volgeboekt. Dure en goedkope vervoersorganisatie keuze als deze gebruik maakt van museummenu’s kunnen dus beide geld de diensten van een intermediair. leiden tot hoge marktpenetratie en

informatie hoge waardering. organisatie Hoge waardering De cijfers geven de De gezamenlijke museummenu’s Het wel of niet organiseren van bus- Vraaggestuurde bemiddeling volgorde in tijd aan. vertegenwoordigen met 155.000 vervoer bepaalt voor een groot deel kinderen een marktpenetratie van het verschil in kosten. Zoals ook al ongeveer 10%. Er is geen verband eerder naar voren kwam, blijkt geor- subsidieverstrekker tussen het aantal leerlingen dat be- ganiseerd busvervoer niet te leiden e/o fondsen reikt wordt en het gekozen model. tot meer museumbezoek. Scholen Full service en vraaggestuurde be- maken veruit het meest gebruik van 0 middeling kunnen beide even suc- eigen vervoer door ouders (43%), cesvol zijn. Ook de waardering van gevolgd door lopen of fietsen (23%). >> beide modellen is hetzelfde: meer 2 dan 80% van de leerkrachten waar- 1 projectnaam deert de museummenu’s met een musea en plaats 3 scholen gemiddeld rapportcijfer van rond de 8. Uit het oogpunt van het aantal 6 deelnemers of waardering is er dus geen voorkeur voor een van de mo- 4 5 dellen. Wel kunnen we vaststellen dat er sprake is van een groeimodel. vervoersorganisatie Intermediairs die al langer opereren bereiken meer leerlingen dan initia-

Bron: PPMC (2011) tieven die recent zijn gestart.

46 47 Geen nationaal Succesfactoren museummenu museummenu’s Zou het efficiënter -en dus goedko- Hoe kun je zekerstellen dat ook in per- zijn de museummenu’s lande- de toekomst zoveel mogelijk klas- lijk aan te bieden? Twee redenen sen naar het museum gaan? Bij het maken dat onwaarschijnlijk. opstarten van een nieuw museum- In de eerste plaats zijn museum­ menu of bij het aanpassen van een menu’s met lokale kennis van bestaand menu zijn dit de succes- zaken juist lokaal succesvol. Ze factoren: hebben dus een sterke regionale • Kies voor een thema dat niet binding. afhankelijk is van een collectie, In de tweede plaats wordt negen zodat alle musea mee kunnen van de tien intermediairs door de doen. gemeente of provincie gesubsidi­ • Laat leerlingen op een actieve

Basisschoolleerlingen tijdens het Museum & School programma over Midden- en Zuid- Amerika, eerd. Bij landelijke coördinatie manier leren. Museum Volkenkunde, Leiden. Foto: Peter Hilz/Museum Volkenkunde. bestaat het risico dat de kracht van • Zorg dat de maximale reistijd de lokale binding verloren gaat. een half uur is en dat het totale Bovendien zijn plaatselijke en regio­ programma binnen een dagdeel nale subsidies in dit model niet of past. Museummenu’s nauwelijks inpasbaar. Los daarvan • Bied een aanbod voor groep 1 30 zijn bestaande initiatieven, hoe ze tot en met 8. ook zijn georganiseerd, succesvol. • Betrek lokale en regionale 25 ­intermediairs bij de opzet. Intermediairs werken • Zet marketingcommunicatie­ 20 Uit het onderzoek blijkt dat de kanalen op een resultaatgerichte regionale intermediairs succesvol manier in. 15 zijn in het bij elkaar brengen van • Haal opbrengsten uit verschil- het aanbod van musea en de vraag lende bronnen en vraag ook een 10 van scholen. Ze slagen er goed in bijdrage van de scholen. om veel kinderen een museum te • Ga uit van een vraaggestuurd 5 laten bezoeken tegen acceptabele model als er weinig middelen kosten. Als gemeenten en provin- zijn en breng vraag en aanbod

Kosten per kind in euro 0 cies het bezoek van kinderen aan bij elkaar; overweeg alleen 0 10 20 30 40 50 60 70 musea willen stimuleren is subsi- vervoer en centrale planning als Bereik basisgroep 1-8 in % diëren van intermediairs een goede daar additioneel middelen voor investering. beschikbaar zijn. Elk markering staat voor een van de 10 onderzochte museummenu’s.

Bron: APE/PPMC

48 49 Praktijkvoorbeeld kinderconcept Lesstofvervangend canonprogramma voor het primair onderwijs Jij & de Gouden Eeuw

Jij & de Gouden Eeuw is een nieuw en innovatief lesstofvervangend geschiedenispro- gramma voor groep 6, 7 en 8. Het Rijksmuseum heeft dit ontwikkeld vanuit de Canon van Nederland in samenwerking met het jeugdtheatergezelschap De Toneelmakerij. Het programma behandelt alle verplichte kernbegrippen van het tijdvak ‘Regenten en vorsten’.

Het programma start in de klas met de game ‘Ranking the class’ waarbij de leerlingen elkaar casten op karaktereigenschappen voor een personage uit de 17de eeuw. Elk van de 21 personages valt vervolgens in een historisch verhaal, dat de leerlingen in de volgende lessen als script in de klas lezen. De leerlingen beleven de geschiedenis van- uit een personage waar ze een raakvlak mee hebben, zodat de stof echt binnenkomt. De scripts vormen de kern van de geschiedenisles.

Daarna volgt een bezoek van een halve dag aan het Rijksmuseum. Tijdens een museum­ missie moeten de leerlingen zelfstandig opdrachten uitvoeren die samenhangen met hun personage. In de theaterworkshop die daarna volgt kruipen de leerlingen in de huid van hun personage. Ze studeren de slotscènes van de scripts in onder begelei- ding van de ervaren theaterdocenten van de Toneelmakerij. Daarna voeren ze het voor de hele klas op met behulp van een eenvoudig decor en rekwisieten.

Terug op school volgt de verwerking van het hele programma, gebaseerd op de verschillende leerstijlen van de leerlingen en passend bij hun personage.

Museum Rijksmuseum (Amsterdam). Doelgroep Groep 6, 7 en 8 van het primair onderwijs. Ook geschikt voor speciaal basisonderwijs. Bestaat sinds September 2010. Investering Niet beschikbaar gesteld. Kinderbezoek Eerste schooljaar (2010-2011) 750 kinderen (25 boekingen). Prognose is minstens een verdubbeling voor 2011-2012 tot een maximum van 270 groepen per jaar (6.000 leerlingen).

50 Rijksmuseum, Amsterdam. Foto: Myra May. 51 Schoolbezoek: Museumklas van het Jaar

Is het mogelijk met een jaarlijks evenement nationaal aandacht te trekken voor museumbezoek door kinderen in schoolverband, met een zodanige uitstraling dat ook buiten deze aandachtsperiode meer kinderen musea bezoeken?

Er bestaat al heel lang een Kinderboekenweek, waarom dan geen Kinderen voelen zich even astronaut bij Space Kindermuseumweek? Of werkt dit concept voor musea juist niet en moet Expo in Noordwijk. Foto: Dick Hogewoning. je aan iets heel anders denken? Is een jaarlijks terugkerend nationaal evenement om kinderen via de school naar het museum te trekken Vergelijking van verschillende evenementen levensvatbaar? Het is de moeite waard dit eens goed uit te zoeken.

Naam event Looptijd sinds Aantal Waarvan Out of pocket Fte deelnemers t/m 12 jaar kosten Waarom geen Kinder­ Verder is het voor de nationale am- museumweek? bitie van een dergelijk evenement Museumweekend 1981 1.000.000 nb E100.000 0,5 Het concept van de Kinderboeken- noodzakelijk om vanaf het begin Kinderboekenweek 1954 95% basisscholen nb nb nb week is niet zomaar te vertalen een krachtige partner te hebben. krijgt lespakket naar een Kindermuseumweek. De Voorleesdagen 2003 95% basisscholen nb nb nb zakelijke belangen liggen bij boe- Expertmeeting krijgt lespakket ken en uitgevers volstrekt anders Om te leren van ervaringen van Nationaal schoolontbijt 2003 2.500 scholen 540.000 nb nb dan bij musea. Wel kunnen we van vergelijkbare evenementen is 540.000 ontbijt de succesvolle Kinderboekenweek onder leiding van Tom Kok en Paul Nationaal kinder- 1993 200 kinder- 150.000 E12.000 1 iets leren. De Kinderboekenweek Postma een expertmeeting gehouden boerderijenweekend boerderijen bestaat al sinds 1954 en is een met organisatoren van bestaande 250.000 bezoekers succes. Wie aan een evenement succesvolle evenementen. Deze Nationale sportweek 2003 ± 7 miljoen 112.000 E860.000 4 begint, moet dus rekening houden sessie leverde waardevolle bouw- Museumn8 Amsterdam 2000 26.000/40 musea nb nb nb met jaren van ontwikkeling en stenen op die hebben geleid tot Museumprijs België: 2008 3.200 3.200 nb 0,5 groei om er een landelijk succes een concept voor een jaarlijks kindermuseum v/h jaar van te maken. museum­evenement voor kinderen. >> Vergelijk van verschillende evenementen als onderbouwing voor een meerjarig evenement met schaalgrootte na enkele jaren. 52 53 De uitgangspunten krachtige partners nodig, die vanaf Een jaarlijks nationaal museum­ het begin meedoen en zich voor een evenement voor kinderen bestaat langere tijd committeren. uit twee trajecten: voor kinderen in schoolverband en kinderen in Intermediairs als partner gezinsverband. We behandelen hier Als partners voor dit project zijn het traject via de scholen (de uit- tien intermediairs benaderd. Zes werking van het gezinstraject vindt van hen willen direct meewerken u in het hoofdstuk ‘Gezinsbezoek’). aan het museum­evenement voor De uitgangspunten voor het kinderen in samenwerking met schooltraject zijn: scholen. De anderen zijn geïnteres- • Loopt langere tijd, in ieder seerd om in een later stadium in te ­geval tot en met schooljaar stappen. 2012-2013. Het belang voor de intermediairs is • Heeft voldoende schaal: dit ­ dat door deelname aan het evene- type evenement heeft alleen ment hun eigen initiatieven in de ­effect als het tot nationaal ni- belangstelling komen te staan en veau kan worden opgebouwd. zonder extra kosten aantrekkelijker • Communiceert rechtstreeks ­ worden door de verkiezing en daar- met de leerkrachten. aan verbonden prijzen. Daarnaast • Stimuleert kinderen actief te hebben we het concept zo ontwik- zijn en zelf dingen te doen keld dat het iets toevoegt aan hun en te ontdekken. bestaande programma’s zonder die • Draagt bij aan de kerndoel­ te wijzigen. Ook past het op ieder stellingen van het primair businessmodel. onderwijs. Met deze zes intermediairs ­bereiken we ongeveer 16% van de school­ Sterk concept voor lange kinderen in hun verzorgingsgebied. termijn Daarmee is er voldoende fundament Bij de concretisering van het om het evenement landelijk uit te ­museumevenement voor kinderen bouwen. Het schooltraject werkt toe is het goed om scherp in beeld te naar de verkiezing van de ‘Museum- houden dat het niet gaat om het klas van het Jaar’. bedenken van leuke dingen, maar om het ontwikkelen van een sterk Museumklas van het Jaar concept dat op langere termijn Het museumevenement voor kinderen kansen heeft. Gezien de ambitie is een wedstrijd waaraan alle basis- om er een nationaal evenement schoolleerlingen mee kunnen doen. van te maken zijn er bovendien De winnende klas is ‘Museum­klas >>

54 Kinderworkshop voor kinderen van 8-12 jaar in Foam, Amsterdam. Foto: Foam. 55 Tip 1: Jullie worden jonge meesters van het Maak een levensgroot kunstwerk van het museumbezoek. Een jaar tekening van het mooiste – of Tip 2: En…actie! juist het lelijkste! - kunstwerk, een Maak je eigen YouTubefilmpje! Een knip-en-plakkunstwerk van een echt straatinterview, bijvoorbeeld, schilderij of maak precies hetzelfde waarin jullie allemaal vertellen wat je schilderij… maar dan in klei. Of vond van de tentoonstelling. Of een papier-maché. Of van wc-rollen! nepinterview met een Oude Meester, Bij het museumbezoek: of een videoclip met een blitse rap over een schilderij, of... bedenk het Let op: zelf, en filmen maar! Informeer vooraf of fotograferen in het museum is toegestaan. Maak iets nieuws Tip 3: Verslag in het museum Neem potlood, papier en – als het mag van het museum: - een fototoestel mee! Want ook in het museum kun je al iets maken. Een schets bijvoor- met iets ouds! beeld, van een standbeeld. Of van een dino. Of een filmpje van een slapende bewaker! Word Museumklas van het DC3-Dakota!jaar 2012 en win een rondvlucht in een Kijk voor meer tips op www.museumklasvanhetjaar.nl

Schuttersworkshop in het Frans Hals Museum, Haarlem. Foto: Fred Ernst/Frans Hals Museum.

Website en brochure Museumklas Doelstellingen Museumklas van het Jaar van het Jaar 2011-2012. Museumklas van het Jaar is een initiatief van Vlieg naar www.museumklasvanhetjaar.nl

museumklas-brochureA3-opzet2.indd 1 18-07-11 10:45 Jaar 1 Deelnemende kinderen intermediairs 1/3 deel 29 000 van het Jaar’. De scholen die via op de webpagina waar iedereen de Aantal klassen dat deelneemt 1 250 een programma van de regionale werkstukken kan bekijken en erop Aantal Inzendingen 400 intermediairs een museum bezoe- kan stemmen. Stemmers via mijnTIKKIT.nl 15 000 ken kunnen zich aanmelden voor Het evenement start aan het begin de wedstrijd via de speciale pagina van het schooljaar in september Jaar 2 www.museumklasvanhetjaar.nl, en werkt naar het hoogtepunt toe: Deelnemende kinderen intermediairs 1/3 deel 33 000 onderdeel van www.mijnTIKKIT.nl. de prijsuitreiking. Aantal klassen dat deelneemt 2 000 Het motto voor het eerste jaar is Aantal Inzendingen 650 ‘Maak iets moderns met iets ouds!’. Via de intermediairs, een brochure Stemmers via mijnTIKKIT.nl 25 000 De opdracht voor de kinderen is na voor scholen en jonge museum- te denken hoe ze een museumstuk kaarthouders, mijnTIKKIT.nl en Optioneel jaar 3 uit het museum dat ze hebben be- printmedia gericht op kinderen is Deelnemende kinderen intermediairs 1/3 deel 50 000 zocht kunnen gebruiken in de tijd een geïntegreerde communicatie- Aantal klassen dat deelneemt 3 000 waarin ze nu leven. Ze mogen zelf strategie opgezet die het evene- Aantal inzendingen 1 000 een museumstuk uitzoeken, het ment ‘Museumklas van het Jaar’ Stemmers mijnTIKKIT.nl 37 500 fotograferen, filmen of tekenen en onder de aandacht brengt van de maken daarvan een werkstukje. Dat basisschoolleerlingen. kunnen ze vervolgens uploaden

56 57 Schoolbezoek: invloed van leerkrachten

Gaan leerkrachten, die zelf een Museumkaart hebben, vaker met hun klas naar het museum dan leerkrachten die geen kaart hebben?

In Frankrijk krijgen leerkrachten sinds 2009 een ‘Pass Éducation’

waarmee ze gratis de nationale musea en monumenten mogen bezoeken. ‘Foam in de Bijlmer’: leerlingen uit groep 8 van basisschool Crescendo brengen hun toekomstvisie en De achterliggende gedachte is hen zo te motiveren vaker met hun ideeën over de buurt in beeld en presenteren de foto’s in een tentoonstelling op hoge hekken langs verschillende bouwprojecten in Amsterdam Zuidoost. Foto: Foam. schoolklas naar een museum te gaan. Zou zoiets in Nederland werken?

Invloed van leerkrachten een groep die geen kaart heeft en er Museumkaart Het lijkt aannemelijk dat leerkrach- ook geen krijgt. Een jaar lang wordt ten die een Museumkaart hebben geregistreerd hoe vaak leerkrachten Sinds 1981 heeft Nederland de Museumkaart. Voor € 39,95 krijgen kaarthouders een vaker met een schoolklas naar een privé naar een museum zijn geweest jaar lang gratis toegang tot meer dan 400 musea. Als branchevereniging heeft de Ne-­ museum gaan dan leerkrachten en hoe vaak ze met een schoolklas derlandse­ Museumvereniging twee belangrijke doelstellingen met de Museumkaart: die geen kaart bezitten. Misschien een museum hebben bezocht. Het bevorderen van bezoeken aan musea. nemen ze op school ook wel vaker Het versterken van de band tussen bezoekers en musea. initiatieven voor museumbezoek. Eerste resultaten Als het bezit van een Museumkaart Het onderzoek loopt nog. De eerste Het gaat goed met de Museumkaart. Er zijn eind 2011 bijna 800.000 Museum- van de leerkracht kan leiden tot resultaten geven een wisselend kaarthouders, goed voor 25% van het museumbezoek. meer museumbezoek door school- beeld. Uit de vervolgmetingen moet De kaarthouders ontvangen vier keer per jaar een magazine en acht keer een kinderen is het de moeite waard dit blijken of het uitreiken van een e-magazine met informatie over tentoonstellingen. De kaart leidt tot meer museum­ te onderzoeken. Museumkaart aan leerkrachten, die bezoek. Uit onderzoek blijkt dat de kaarthouders na aanschaf van de Museumkaart deze niet hadden, leidt tot meer bijna 35% meer museumbezoeken afleggen. Gratis Museumkaart museumbezoek met de klas. Of dat In het onderzoek krijgt een groep het feit dat ze de kaart niet hadden Musea ontvangen van de Museumvereniging voor elk met de Museumkaart afgelegd leerkrachten een gratis Museum­ een uiting is van minder belangstel- bezoek een vergoeding, die gebaseerd is op een percentage van de gemiddelde kaart. Daarnaast zijn er twee ling voor musea en dat een kaart toegangsprijs. In 2010 was dit percentage 70%. controlegroepen: een groep die daar niets aan verandert. privé al een Museumkaart heeft en

58 59 Hoorcollege van wiskundige dr. ir. Ionica Smeets in Museum Boerhaave, Leiden. Aan het eind van de collegereeks krijgen alle kinderen een MuseumJeugdUniversiteit diploma, Rijksmuseum van Oudheden, Leiden. Foto’s: Judith Boogaardt.

Praktijkvoorbeeld kinderconcept Zelfstandig programma voor kinderen het hele jaar door MuseumJeugdUniversiteit

Het Rijksmuseum van Oudheden zocht in 2009 naar een inhoudelijke activiteit voor Shell, die de landelijke uitbreiding deels financierde. Voor de najaarsreeks zijn kinderen; toegankelijk, maar niet te laagdrempelig. Niet de handen uit de mouwen, landelijk meer dan 800 collegekaarten verkocht, en naar verwachting zal dit aantal, maar ogen en oren open. Zo werd de MuseumJeugdUniversiteit geboren; een samen met het aantal deelnemende musea, verder stijgen. De MuseumJeugdUniver- halfjaarlijks programma van vijf colleges, waarbij de kinderen een uur hoorcollege siteit maakt het museum tot plaats waar wetenschap en kinderen elkaar ontmoeten. volgen over een interessant, spannend of grappig onderwerp, in het geval van het Het museum draagt bij aan de culturele opvoeding van de jonge deelnemers. Leidse museum gerelateerd aan de archeologische museumcollectie. Echte weten- ‘Meer weten dan je meester?’ – kom naar het museum! schappers uit de museum- of universiteitsstaf geven colleges als ‘Waarom maakten de Egyptenaren mummies?’ en ‘Wie waren de Vikingen?’. Onder hen zijn prominente sprekers als de Rotterdamse burgemeester Aboutaleb, historicus Fik Meijer en Museum Rijksmuseum van Oudheden Leiden en andere musea. Robbert Dijkgraaf, president van de KNAW. De sprekers stellen zich na het hoor­ Doelgroep Kinderen van 8 tot en met 12 jaar in gezinsverband. college beschikbaar voor alle vragen die de kinderen hebben. De eerste college- Bestaat sinds 2009. Nu ook in Amsterdam, Utrecht, Rotterdam en Nijmegen. reeks was binnen een mum van tijd uitverkocht – de formule bleek een succes. Investering Nihil: kosten voor spreker, drukwerk en een bijdrage aan de landelijke promotie. Het museum besloot een franchise-format te ontwikkelen voor andere musea, die Kinderbezoek In het Rijksmuseum van Oudheden komen 160 kinderen per hun educatief programma ook met de MuseumJeugdUniversiteit wilden verrijken. college die het museum goed leren kennen. Neveneffect: Nu, twee jaar na de start, geven 15 musea in 5 verschillende steden onder de vlag positieve imagovorming, verhoging omzet winkel en restaurant. van de MuseumJeugdUniversiteit hun kindercolleges. Dit is mede te danken aan

60 61 Gezinsbezoek Hoe kunnen we gezinsbezoek bevorderen?

62 Museumplein Amsterdam. Foto: Paul van Riel/HH. 63 Gezinsbezoek: gratis toegang

Als de toegang gratis is, gaan kinderen in gezinsverband dan daadwerkelijk vaker naar het museum?

Bij bezoek van kinderen aan musea in schoolverband speelt prijs nauwe­lijks een rol. Internationale studies geven een vergelijkbaar beeld. Maar wat gebeurt er als je kinderen uitnodigt voor een gratis bezoek?

Gratis en ook nog in de kinderen. In de ene variant moest schoolvakantie de volwassene gewoon betalen, in Als je kinderen aanbiedt dat ze in de andere variant niet. hun schoolvakantie gratis naar een museum in hun eigen buurt mogen, Geld speelt geen rol dan komen ze vast wel. Aantrekke­ Gemakkelijker kun je het kinderen lijker kun je het toch niet maken. niet maken. De realiteit is dat 0,4 % Na alle studies en rapporten orga- van de kinderen die via een huis- niseerden we de ultieme test in de aan-huis-mailing zijn uitgenodigd praktijk. met een betalende begeleider ook echt komt. Als je de uitnodiging Kinderen in geselecteerde postco- op naam stelt en een begeleidende Bij de interactieve tentoonstelling High Tech Romeinen in Museum Het degebieden kregen een opvallende ­volwassene ook gratis mee mag, Valkhof in Nijmegen verbaast jong en folder in de brievenbus met een dan komt 3,2% van de uitgenodigde oud zich over de slimme technische coupon voor een gratis bezoek aan kinderen. Dat zijn gangbare per- snufjes uit de oudheid. Foto: Bart Nijs. een museum in hun eigen buurt. centages bij mailings. De test laat Van een andere groep kinderen kre- verder zien in welke variant je de gen de ouders online via banners laagste kosten per kind bereikt: op Marktplaats.nl een uitnodiging. omstreeks­ E 20,-. Je ziet ook in En een derde groep kreeg een e-mail welke variant je de meeste kinderen via Wij Special Media. Er moest een op bezoek krijgt; dan zijn de kosten volwassene mee per maximaal vier ruim E 30,- per kind. Gek genoeg >>

64 65 Bezoeken en kosten na een uitnodiging via printmedia

Huis-aan-huis Gepersonaliseerd

Begeleider Begeleider Begeleider Begeleider betaalt gratis betaalt gratis

Respons 0,4% 2,1% 1,2% 3,2% Kosten per kind (E) 64 18 72 34

Bron: PPMC (2010) n=90.000

Moeder met kinderen in het Amsterdam Museum. Foto: Monique Vermeulen/Amsterdam Museum.

is het altijd het goedkoopst om de deze online experimenten is alleen enorme verschil tussen voorge- Uiteindelijk bezoekt slechts een begeleidende ouder gratis te laten de variant waarbij de begeleider nomen gedrag (‘zeg-gedrag’) en paar procent van de mensen die meegaan, inclusief de gederfde gratis toegang heeft doorgetest. feitelijk bezoek (‘doe-gedrag’). De zich voornemen een museum te inkomsten van het museum voor In het e-mailexperiment zijn de verhouding tussen voorgenomen bezoeken in werkelijkheid een die ouder. Dat komt door de hogere kosten per bezoekend kind E 23,-. gedrag en feitelijk bezoek valt af te museum. respons. Dit zijn interessante Deze liggen in dezelfde orde van lezen uit de online experimenten. Bij de schattingen over het aantal resultaten voor musea die iets spe- grootte als de laagste kosten per Van de ruim 14.000 mensen die extra kinderen dat zegt een mu- ciaals voor kinderen willen doen. kind bij de printmedia (E 18,-). De kennelijk geïnteresseerd zijn en seum te bezoeken als de toegang kosten per kind van de banners op op de deelnemende musea klikken, gratis is, moeten we ook rekening Ook online experiment Marktplaats.nl bleken hoger te zijn, gaan er 560 (ofwel 4%) werkelijk houden met dit voorgenomen en Naast de mailingen in print is maar de segmentatiemogelijkheden naartoe. Beschouw je de link naar feitelijk gedrag. Als 100.000 tot ook een online experiment uitge- bieden hier nog perspectief. de uit te printen coupon als voor- 200.000 kinderen zeggen dat ze voerd. Hierbij zijn 139.000 e-mails genomen bezoek, dan komt dat een museum bezoeken als het verstuurd naar het bestand van Voorgenomen gedrag en neer op 12%. Bij het Marktplaats ­gratis is, blijven er op z’n best Wij Special Media en zijn banners feitelijk bezoek experiment zijn de percentages enkele tienduizenden over die dat geplaatst op Marktplaats.nl. Bij Interessant is het inzicht in het respectievelijk 2% en 17%. werkelijk doen.

66 67 Bezoeken en kosten na een uitnodiging via online media

Marktplaats.nl Wij / jonge ouders bestand Impressies 20.968.339 Verzonden e-mailberichten 139.000 Geopende e-mailberichten 36.008 (26%)

Bezoek actiepagina 26.837 (0,13%) 15.477 (42%) Doorklikken deelnemende musea 5.099 Geprinte coupons kind 626 Link coupon kind 4.543

Ingeleverde coupons kind 108 560 Kosten per kind E 277 E 23

E 277 is het overall gemiddelde van de impressies op Marktplaats.nl. De gunstigste selecties van rubriek Tentoonstelling Alex van Warmerdam, Stedelijk Museum, Schiedam. (artikelen voor doelgroep kinderen) en bannerformaten kwamen uit rond de 90 euro. Foto: Fred Ernst/Stedelijk Museum Schiedam. Bron: APE/PPMC (2010)

Chinees meisje draait aan een draaiorgel bij een tentoonstelling van Museum Speelklok, Utrecht. Foto: Museum Speelklok. Conclusies: • Als de toegang gratis is komt tussen de 0,4% en de 3,2% van de uitgenodigde kinderen, afhankelijk van de gekozen variant. • Een substantieel deel van de bezoekende kinderen (27%) komt door dit experiment­ voor het eerst in een museum. • De leeftijd van de bezoekende kinderen ligt overwegend tussen de 6,5 en 8 jaar. • De kinderen waarderen hun bezoek zeer: ze geven het museum als gemiddeld ­rapportcijfer een 8. • De hoogste respons bereik je door een gepersonaliseerde uitnodiging in combinatie­ met gratis toegang voor de begeleider. • De laagste kosten per bezoekend kind bereik je door een huis-aan-huis-mailing in combinatie met gratis toegang voor de begeleider. • De kosten per kind van de e-mailcampagne van Wij Special Media zijn vergelijkbaar met de beste ­printvariant. • De begeleider laten betalen leidt altijd tot een lagere respons en hogere kosten per kind. • De respons gaat aanzienlijk omhoog als je zoveel mogelijk huisadressen en ­e-mailbestanden van kinderen in de relevante doelgroep benadert.

68 69 Praktijkvoorbeeld kinderconcept Ondersteunend aanbod om collectie toegankelijker te maken voor kinderen Familiespeurtocht Lieveheersbeestje op Solder

Aan de hand van Kapoentje, het lieveheersbeestje in Ons’ Lieve Heer op Solder, gaan kinderen het museum met de vele trappen en de kerk op zolder verkennen. Via een spoor van lieveheersbeestjes en een prachtig boekje dwalen zij door de kamers, de kerk en de keukens van het museum. Kinderen mogen kastjes met een plaatje van Kapoentje openmaken en ontdekken zo spelenderwijs de verschillende thema’s van het museum. Wat is een altaar en wie was Maria? Hoe werkt een orgel? Hoe leefden Amsterdammers in de 17e eeuw en wat is biechten? Dit en nog veel meer komt aan bod tijdens deze familiespeurtocht die geschikt is voor kinderen van 5 tot en met 10 jaar.

Tijdens de restauratie van Ons’ Lieve Heer op Solder zijn niet alle kastjes open en zijn de speurtocht en het boekje aangepast. Kapoentje heeft haar bouw-neef Sjors op bezoek, hij is herkenbaar aan zijn bouwhelmpje. Samen leiden zij de kinderen en hun begeleiders door het gebouw en langs de kastjes die tijdens de werkzaam- heden wel open zijn. Dit boekje is te leen bij de receptiebalie.

Na de restauratie wijst Kapoentje de kinderen weer de weg over de trappen, door de kamers en langs de kastjes en krijgen de kinderen het vernieuwde boekje als aandenken mee naar huis.

Museum Ons’ Lieve Heer op Solder. Doelgroep Kinderen tot en met 10 jaar in gezinsverband. Bestaat sinds 2003. Investering € 10.000,-. Out-of-pocket maximaal € 2,- per kind aan drukkosten en een aandenken. Exclusief personele inzet. Kinderbezoek Stijging van 6.091 kinderen tot 18 jaar in 2005 naar 10.000 in 2009. Kinderbezoek wordt niet op leeftijd geregistreerd. De toename van het kinderbezoek is ook het effect van een breder educatief aanbod voor verschillende leeftijds- groepen die zowel in familieverband als in schoolverband het museum bezoeken. Lieveheersbeestje op Solder, museum Ons’ Lieve Heer op Solder, Amsterdam. Illustratie: Honorine van Citters en Derk-Jan Gerritsen.

70 71 Gezinsbezoek: sociale net­werken en games

Kun je kinderen via sociale netwerken en gamesites verlei- den om virtueel kennis te maken met het cultureel erfgoed?

Kinderen zitten veel op internet. Dat is geen nieuws. Dus als je ze wilt bereiken, moet je ze misschien wel opzoeken op de plaatsen op internet waar ze vooral actief zijn: op hun eigen sociale netwerksites en op gamesites. Maar, zitten kinderen wel op musea te wachten die hen via Hyves en games proberen te benaderen?

Niet nóg een museum­ Als je kinderen wilt bereiken zul je website ze moeten opzoeken daar waar ze Als je nu een museumwebsite spe- op internet het meest actief zijn: ciaal voor kinderen maakt, brengt op sociale netwerk- en gamesites. die het museum dan dichterbij en kan dat zelfs leiden tot museum- Gamend naar het museum bezoek? Dat blijkt een stuk lastiger In de leeftijdsgroep van 8 tot en dan het op het eerste gezicht lijkt. met 12 jaar gamen vrijwel alle jon- Er zijn sites die kinderen vaak be- gens en 90% van de meisjes (bron: zoeken en er zijn sites van en over TNS/Newzoo/Gamesindustry.com). musea. Maar die twee categorieën Gemiddeld zijn ze daar tussen de ­ zijn zo verschillend dat ze niet 4 en 6 uur per week mee bezig. samenvallen. Met andere woorden: Kinderen besteden zoveel tijd aan kinderen zoeken de museumsites gamen dat het de moeite waard niet spontaan op. Ook niet als die lijkt te proberen ze via deze media museumsites heel leuk zijn voor op het spoor te zetten van musea. kinderen en zelfs niet als de site Dat is een hele uitdaging, want een prijs heeft gewonnen. Daarom gamende kinderen zitten (volgens heeft het niet zoveel zin om nóg het SCP) bepaald niet te wachten een website over musea te maken. op musea. Het is daarom zaak zeer >>

72 Bezoekers in de tentoonstelling Papiria van het Kinderboekenmuseum Den Haag. Foto: Mike Bink. 73 zorgvuldig te werk te gaan. Het kinderen ervaren wat ze in musea hoeft ook allemaal niet direct te allemaal kunnen ontdekken. Zo leiden tot grootschalig museum­ maken ze spelenderwijs kennis bezoek, want ook kinderen virtueel met de museumschatten en de laten kennismaken met cultureel musea waar deze zijn te vinden. erfgoed en musea is een belangrijk Op mijnTIKKIT.nl vergelijken ze effect van dit project. ook hun scores en discussiëren ze met elkaar. Een moderator van de Een nieuw webconcept Nederlandse Museumvereniging Om kinderen via sociale netwerk­ volgt de discussie, moedigt deze sites en games in contact te aan en beantwoordt vragen. ­Voor brengen met musea is een nieuw de kinderen is de moderator webconcept opgezet. Via een link gewoon TIKKIT. op de bij de doelgroep zeer popu- laire sociale netwerksite Hyves en Meer jonge bezoekers op op verschillende gamesites kunnen museumsites kinderen games spelen en aan aller- Het blijkt te werken: kinderen via lei activiteiten meedoen. De games hun sociale netwerken en games in en activiteiten gaan bij nader inzien contact brengen met cultureel erf- over het cultureel erfgoed, over goed en musea. Met museumgames museumstukken en musea. Met de die specifiek op jongens en meisjes

AR-kaartjeTikkit-fron17jan2011_OL.pdf 1 1/17/2011 10:55:53 AM games verdienen ze punten, die ze zijn gericht bereikt mijnTIKKIT.nl via Hyves kunnen vergelijken met nu al ruim 200.000 kinderen (dat is hun vrienden. De games zorgen 20% van de kinderen van 8 tot en voor bezoek aan de sites van de met 12 jaar) die de museumgames musea en bevatten een prikkel om een of meer keren hebben gespeeld. musea te bezoeken in de vorm van Meer dan duizend kinderen zijn onder andere een schatkaart en naar een museum gegaan om de een stickervel, die kinderen bij de museumschatkaart op te halen. musea kunnen ophalen. Volgens plan zouden per thema www.mijnTIKKIT.nl zo’n 5 à 10 musea op de een of www.mijnTIKKIT.nl is de centrale andere manier een bijdrage leveren. plek waarop kinderen via de Dat zijn er intussen al 75. De be- links terechtkomen. De mascotte langstelling van de musea is groot. TIKKIT is een gek monster dat alle Ze leveren foto’s en objecten uit elementen van de games met elkaar hun collectie aan voor de games, verbindt en zorgt voor herkenbaar- plaatsen zelf een game op mijn- heid voor de kinderen. TIKKIT laat TIKKIT.nl en maken op hun eigen >>

74 De webhub www.mijntikkit.nl 75 website een mijnTIKKIT-pagina aan. verwerft. Wie virtueel niet aanwe- Doelstellingen en resultaat van mijnTIKKIT.nl Ze zien bij nieuwe toevoegingen zig is, mist een aanzienlijk bereik Testperiode 21 weken (7 februari 2011 t/m 3 juli 2011) vrij snel het bezoek op hun eigen onder kinderen. Daarin zit het website toenemen. belang van de museumwereld om Doelstellingen Resultaat virtueel nadrukkelijk aanwezig te Veelbelovend concept zijn op een manier die kinderen Het concept van mijnTIKKIT.nl werkt aanspreekt. En daarin zit het 300.000 kijkers 388.959 unieke kijkers en is levensvatbaar. Het project is bestaansrecht van mijnTIKKIT.nl. na een testperiode van 21 weken Het nut van virtueel bereik is 100.000 spelers 210.510 unieke spelers ­geëvalueerd: de verschillende doel- daarmee niet beperkt tot een teaser 10.000 9.539 Tikkit accounts stellingen zijn ruimschoots gehaald om fysiek bereik in musea te cre- accounts 62.570 (alleen via) Hyves ingelogde spelers en enkele zijn zelfs overtroffen. ­ ëren. Virtueel bereik is een van de 1.000 bezoekers 1.298 bezoekers Op grond van deze resultaten is belangrijke methoden om kinderen ­besloten het concept verder uit te in contact te brengen met ons bouwen. Daarbij wordt sterker ge- cultureel erfgoed en wat musea te Bron: APE/PPMC (2011) stuurd op het stimuleren van feite- bieden hebben, ook zonder fysiek lijk museumbezoek door kinderen bezoek. Door gebruik te maken en op kennisoverdracht via het web. van hetzelfde virtuele platform mijnTIKKIT.nl koppelen we de Digiland is één van de zes landen in Het Rijk van Heen en Weer, de kindertentoonstelling van het Museum voor Communicatie in Den Haag. Door de combinatie van (digitale) interactives en RFID-techniek, Interesse opwekken voor cultureel virtuele kennisoverdracht aan de is de tentoonstelling een persoonlijke beleving voor kinderen tot 12 jaar en hun (groot)ouders. erfgoed en musea via de media waar fysieke via de evenementen voor kinderen veel zijn te vinden blijkt school- en gezinsbezoek. heel goed mogelijk. Belangrijk is wel om de games zeker drie à vier Cijfers en resultaten keer per jaar te vernieuwen met De ontwikkeling van het concept een nieuw thema. Vernieuwing leidt mijnTIKKIT.nl heeft circa anderhalf meetbaar direct tot meer actie en jaar geduurd. Gezien het resultaat meer bezoekers. Ook is het zaak het kunnen we spreken van een levens- concept zo in te richten, dat nog vatbaar concept dat we in de toe- meer musea mee kunnen doen. komst met nieuwe thema’s kunnen uitbreiden. We schatten de kosten De waarde van virtueel van nieuwe thema’s en games op bezoek­ ca. € 25.000 per game. Bij een aan- Welk deel van hun kennis verwerven tal unieke spelers van zo’n 200.000 kinderen fysiek en welk deel verwer- en vier games per jaar, komt dit ven ze virtueel? Zonder het antwoord neer op ongeveer € 0,50 per kind uit te rekenen, weten we dat de ‘digi­ dat online kennis neemt van het tal born generation’ een groot deel cultureel erfgoed. van zijn kennis en ervaring virtueel

76 77 Praktijkvoorbeeld kinderconcept Kindermuseum of kinderafdeling Professor Plons

Op de interactieve kinder-doe-tentoonstelling Professor Plons in het Maritiem Museum Rotterdam ontdekken kinderen van 4 tot en met 12 jaar spelenderwijs de Rotterdamse haven. Er zijn meer dan twintig dingen die zij kunnen doen.

Spelenderwijs ontdekken kinderen alle facetten van de Rotterdamse haven. Ze koken hun maaltje in de kombuis en ontdekken de werking van een graanzuiger in de ballenbak. Per computer laden en lossen ze zelf de schepen en komen ze alles te weten over seinen op zee. Op het buitenterras staan containers klaar die ze met een vrachtwagen, trein of schip over een parcours moeten vervoeren. Daarbij mogen ze niet vergeten de inhoud van hun container te scannen voordat ze door de douane gaan; er kan maar zo smokkelwaar in zitten.

Met deze expositie wil het museum kinderen al op jonge leeftijd kennis laten maken met een museum én de maritieme wereld. De insteek is om hen een leerzame en boeiende museumervaring te bieden en het gevoel te geven dat een museum niet saai is, maar een plek is waar veel te ontdekken valt. Het museum staat in de regio bekend als hét museum dat geschikt is voor een bezoek met kinderen en deze expositie is daar voor een groot gedeelte debet aan. Het is sinds de lancering van de eerste versie in 1991 (de vierde versie wordt in juni 2012 gelanceerd) één van de best bezochte tentoonstellingen van het Maritiem Museum Rotterdam.

Museum Maritiem Museum (Rotterdam). Doelgroep Kinderen tot en met 12 jaar in gezins- en schoolverband. Bestaat sinds 1991. Om de 7 jaar een geheel vernieuwde versie. Investering € 1 miljoen. Out of pocket € 5.000,- per jaar, exclusief personele lasten. Kinderbezoek 52.000 bezoeken per jaar, waarvan 10% jonger dan 4 jaar. Dit is 40% van het totaalbezoek.

78 Professor Plons in het Maritiem Museum, Rotterdam. Foto: Maritiem Museum. 79 Gezinsbezoek: Museum van het Jaar voor Kinderen

Is er een jaarlijks museumevenement te bedenken waaraan kinderen in gezinsverband mee kunnen doen, met een zodanige uitstraling dat ook buiten dit evenement meer kinderen musea bezoeken?

Naast de verkiezing tot ‘Museumklas van het Jaar’ voor scholen bedenken we een gezinsvariant in de vorm van een jaarlijks evenement dat gericht is op fysiek museumbezoek: de verkiezing tot ‘Museum van het Jaar voor Kinderen’.

De uitgangspunten Sterk lange termijn concept Een nationaal museumevenement, Op basis van de input uit de expert- Audiotour ingesproken door Ewout Genemans in het Rijksmuseum van Oudheden, Leiden. waaraan kinderen in gezinsverband meeting is bij de concretisering van Foto: Rijksmuseum van Oudheden. mee kunnen doen, moet in ieder dit concept gekozen voor het ‘Muse- geval voldoen aan de volgende um van het Jaar voor Kinderen’. ­Ook met dezelfde uitgangspunten als Kinderen’ is. Via een gezamen­lijke uitgangspunten:­ hier gaat het om het ontwikkelen het nationaal museum­evenement ANWB/Museumvereniging website­ • Loopt langere tijd. van een sterk concept dat op langere voor kinderen. De ANWB heeft kunnen kinderen zich aanmelden. • Heeft voldoende schaal: dit type termijn kansen heeft met krachtige ongeveer 250.000 Explorers. De website is te bereiken via zowel evenement heeft alleen effect partners die vanaf het begin mee- ANWB Explorers als via www.mijn- als het tot nationaal niveau kan doen en zich voor een langere tijd Museum van het Jaar TIKKIT.nl. Kinderen gaan volgens worden opgebouwd. committeren. voor Kinderen vooraf uitgereikte criteria en voor- • Communiceert rechtstreeks ANWB Explorers, kinderen die bij beelden zelf de musea ­beoordelen met de kinderen zelf. ANWB als partner mijnTIKKIT.nl zijn ingeschreven op aantrekkelijkheid voor kinderen. • Stimuleert kinderen actief te De gezinsvariant van het museum­ en Museumkaarthouders van 4 tot Alle Nederlandse musea komen zijn en zelf dingen te doen en evenement voor kinderen heeft met 12 jaar krijgen een uitnodiging om voor inspectie in aanmerking. te ontdekken. de ANWB een nationale partner museuminspecteur te worden. Zij In elke provincie wint het museum • Werkt samen met een grote gevonden. De ANWB heeft met ANWB gaan de Nederlandse musea inspec- met de hoogste score een prijs. nationale partner. Explorers een grootschalig initiatief teren om vast te stellen welk muse- Van deze twaalf wint uiteindelijk voor kinderen van leden gelanceerd um het ‘Museum van het Jaar voor één museum de nationale prijs. >>

80 81 Doelstellingen Museumklas van het Jaar

Jaar 1 Bereik totaal 150 000 Bezoek museuminspecteurs 1 500 Inzending 1 500 Stemmers 10 000

Jaar 2 Bereik 250 000 Bezoek museuminspecteurs 3 000 Inzending 3 000 Stemmers 20 000

Optioneel jaar 3 Bereik 325 000 Bezoek museuminspecteurs 4 000 Inzending 4 000 Stemmers 25 000

De startdatum is gepland op eind 2011

ANWB Explorers bus. Foto: ANWB.

Kinderen doen mee aan een speurtocht en voeren daarbij opdrachten uit. Bij een Van Gogh moeten ze een emotie nadoen. Kröller-Müller Museum, Otterloo. Foto: Marcel van den Bergh/HH.

Het winnende ‘Museum van het Om de doelstelling te realiseren Jaar voor Kinderen’ wordt, samen stellen we de volgende streefgetal- met een selectie van de museum- len vast: inspecteurs, uitgenodigd voor de • Het totale bereik van de prijs­uitreiking. Dan wordt ook de museuminspecteurs.­ ‘Museumklas van het Jaar’ in de • Het aantal bezoeken aan musea bloemetjes gezet. door de museuminspecteurs. • Het aantal inzendingen van Doelstellingen testrapporten.­ De doelstelling is kinderen het • Het aantal stemmers op de hele jaar door te interesseren voor ­selectie van musea. musea en museumbezoek. De mu- seuminspecties zijn een voor het publiek herkenbaar beeldmerk.

82 83 Praktijkvoorbeeld kinderconcept Paraplu of combinatie van kindermaatregelen Ridder Hoen

Met de introductie van het karakter Ridder Hoen verbindt kasteel Hoensbroek de ver- schillende producten die het kasteel te bieden heeft voor gezinnen met jonge kinderen met elkaar. Zo ontstond onder andere het Sprookjeskasteel, het Ridder Hoen festijn, een maïsdoolhof, een riddertoernooi en een drakenkasteel met theatervoorstelling. Ridder Hoen is de eerste bewoner van Kasteel Hoensbroek. Hij ontvangt kinderen op zijn kasteel en leert hen over het leven op een kasteel. Ook in educatieve program- ma’s voor basisscholen. Voor de jongste kinderen vertelt hij het verhaal ‘De Waakdraak van Ridder Hoen’. Een leuk en spannend programma voor de kleuters waarbij ze tegelijk ‘kasteelwoorden’ leren. De groepen van de middenbouw leren over een waargebeurde familieruzie tussen twee ridderbroers die beiden aanspraak maken op Kasteel Hoensbroek. Een ruzie die vele jaren duurt en het kasteel met zijn bewoners in twee kampen verdeelt. Auteur Arend van Dam heeft er een boek over geschreven: ‘Ridder zonder kasteel’. In een speurtocht wijst Ridder Hoen leerlingen kamers en objecten in het kasteel aan die een belangrijke rol hebben gespeeld bij deze gebeurtenis. Het verhaal over de Bokkenrijders in Kasteel Hoensbroek vertelt Ridder Hoen aan de hoogste groepen van de basisschool. Met het boek ‘Het Wolvenpak’ van Ton van Reen leren zij alles over Kasteel Hoensbroek in de 18de eeuw, waarin het verschil tussen arm en rijk groot was.

Museum Kasteel Hoensbroek. Doelgroep Jonge kinderen in gezinsverband. Bestaat sinds Vanaf 2005 met elk jaar nieuwe producten. Investering € 5.000,- voor ontwikkeling karakter. Aanschaf productlijn merchandise € 30.000,-. Kinderbezoek Van 2004 tot 2005 is het aantal bezoeken gestegen van 69.000 naar 93.000. 2007 was een topjaar met bijna 106.000 bezoeken, waarvan 30% kinderen tot en met 12 jaar. Het totaalbezoek schommelt gemiddeld rond 94.000, waarvan 27.000 kinderen. 2010 was een tweede topjaar, het kasteel is dat jaar het best bezochte museum in Limburg.

Ridder Hoen. Afbeelding: Kasteel Hoensbroek.

84 85 Slotconclusies en vervolg

86 Kinderen in de cockpit van een Boeing 747. Nationaal Luchtvaart-Themapark Aviodrome op de 87 luchthaven Lelystad. Foto: Aviodrome. Slotconclusies

De onderzoeken en experimenten hebben inzicht opgeleverd in de maatregelen die succesvol en effectief zijn om kinderen te stimuleren vaker een museum te bezoeken. We zetten de belangrijkste conclusies op een rijtje.

Schattingen vooraf en De feitelijke toename van het cijfers achteraf aantal bezoeken door kinderen aan Voordat de experimenten zijn uitge- musea, zoals vastgesteld bij expe- voerd werd geschat dat gratis toe- rimenten met gratis toegang, bleek gang tussen de 100.000 en 200.000 op jaarbasis nog veel lager uit te extra bezoeken van ­kinderen per komen dan de eerder geschatte jaar zou opleveren. toename van 100.000 tot 200.000. Prinses Maxima tijdens een bezoek aan de tentoonstelling Macht en Mystiek Egmond in de Middeleeuwen, De eerste kostenschatting bedroeg Het besluit om de maatregel voor Stedelijk Museum, Alkmaar. Foto: Koen van Weel/ANP. € 5,4 miljoen. Een nadere bereke- gratis toegang niet door te laten ning onder leden van de Nederland- gaan was dus nog verstandiger dan Over de kosten die daar tegenover Museumbezoeken in se Museumvereniging kwam hoger toen werd verondersteld. staan bestaat niet altijd duidelijk- schoolverband uit. Op grond hiervan besloot de heid. Berekeningen in kosten per Scholen laten zich bij de keuze voor verantwoordelijke bewindspersoon, Succesvolle initiatieven extra bezoek van een kind zijn niet een museum leiden door inhoude- destijds minister Ronald Plasterk, in binnen- en buitenland, gevonden. Concepten en succes­ lijke overwegingen. Het museum de regeling voor gratis toegang maar weinig cijfers factoren zijn wel duidelijk te on- moet interessant zijn voor kinderen niet te laten doorgaan. De minister Zowel binnen als buiten Nederland derscheiden. en leuke, op kinderen gerichte stelde de Nederlandse Museum- bestaan talloze initiatieven van activiteiten hebben. Daarnaast vereniging de vraag wat dan wel uiteenlopende aard om het bezoek Ook in het buitenland blijkt dat de vinden scholen een goede aanslui- effectieve maatregelen zijn om het van kinderen aan musea te stimu- invloed van gratis toegang op het ting van het museum op het eigen bezoek door kinderen aan musea leren. Initiatieven die aantrekkelijk bezoek door kinderen beperkt is. lesprogramma belangrijk. te verhogen. En hij vroeg in het zijn voor kinderen hebben inder- Overigens wordt de doelgroep van ­bijzonder nog eens te kijken naar daad als resultaat dat het aantal 4 tot 12 jaar buiten Nederland niet Het meeste vervoer van school naar de effecten van prijs en busvervoer. bezoeken door kinderen toeneemt. altijd onderscheiden. museum gebeurt door ouders (43%), >>

88 89 Toppop paviljoen in Beeld en Geluid, Mediapark Hilversum. Foto: Beeld en Geluid. Kinderen op de trein naar Bombay, tentoonstelling Ster in de Stad, Tropenmuseum Junior Amsterdam. Foto: Tropenmuseum.

gevolgd door lopen en fietsen schoolkinderen. De plaatselijk of gekozen concept anderzijds kun- met iets ouds!’ De opdracht voor de (23%). Openbaar vervoer en een regionaal gebonden subsidies, de nen niet worden vastgesteld. De kinderen is om na te denken hoe ze touringcar bij een schoolreisje sterke lokale betrokkenheid en de waardering is overwegend hoog. een museumstuk uit het museum komen daarna, en scoren elk ruim uiteenlopende manier van werken Wel is er een relatie tussen de dat ze hebben bezocht kunnen 10%. Museumbus, ‘anders’ en maken het niet waarschijnlijk dat marktdekking van het aantal kinde- gebruiken in de tijd waarin ze nu cultuurkaartje komen tenslotte landelijke coördinatie leidt tot ren en de ervaring van de interme- leven. elk met enkele procenten voor. meer schoolbezoeken voor minder diaire organisatie. Intermediairs die geld. langer bestaan, hebben overwegend Het effect op het museumbezoek Toegangsprijs en bereikbaarheid een hogere procentuele deelname. van het uitreiken van een Museum- spelen een rol als dissatisfiers. De kosten per kind per bezoek kaart aan leerkrachten die deze nog Anders gezegd: een lage prijs en variëren van € 2,- à € 3,- tot zo’n Mede op grond van het enthousiasme niet hebben, kunnen we nog niet gemakkelijk vervoer bepalen nooit € 15,- tot € 25,-, afhankelijk van het van de intermediairs, is besloten vaststellen. de keuze voor een museum, maar door de betreffende intermediair samen met hen een evenement te als het museum al te duur en te gekozen concept: vraaggestuurde organiseren met als titel: ‘Museum­ Museumbezoeken in moeilijk bereikbaar is kan dat er bemiddeling versus full service klas van het Jaar’. De scholen die gezinsverband wel voor zorgen dat scholen afzien aanbod. Het verschil in prijs wordt via de regionale intermediairs een Via verschillende offline en online van het bezoek. in hoofdzaak bepaald door het wel museum bezoeken, kunnen dit media is de doelgroep uitgenodigd of niet inzetten van busvervoer. bezoek gebruiken voor de wedstrijd. voor een gratis bezoek aan een De tien regionale en lokale inter- Ze melden zich aan via www.muse- museum in de buurt in de school- mediairs (of cultuurkoepels) die Relaties tussen het aantal deelne- umklasvanhetjaar.nl, onderdeel van vakantie. De resultaten lopen zijn bestudeerd zijn verantwoorde- mende kinderen en hun waardering www.mijnTIKKIT.nl. Het motto voor uiteen van een respons van 0,4% bij lijk voor 10% van het totaal aantal voor het bezoek enerzijds, en het het eerste jaar is ‘Maak iets moderns huis-aan-huis verspreiding tot 3,2% >>

90 91 Door gebruik te maken van sociale met ANWB Explorers een kinder­ netwerken en populaire spelletjes- concept heeft ontwikkeld waaraan sites, is in de proefperiode van 21 zo’n 250.000 kinderen van ANWB weken in de doelgroep een bereik ouders deelnemen. Het project is van omstreeks 40% behaald. Het geformuleerd als de museumvariant aantal unieke spelers bedraagt 20% voor ANWB Explorers. van de doelgroep. Ook het aantal logins is aanzienlijk. De gang naar De projecten ‘Museum van het Jaar het museum is met ruim 10% van voor Kinderen’ voor gezinnen de via mijnTIKKIT.nl ingelogde en ‘Museumklas van het Jaar’ voor spelers beperkt. scholen worden operationeel afge­handeld op het platform waar Voor virtuele kennisoverdracht mijnTIKKIT.nl centraal staat. Mijn- lijkt het concept zeer kansrijk. Wie TIKKIT.nl is voor alle deelnemende

Het Nederlands Watermuseum in Arnhem, een echt virtueel niet aanwezig is mist een kinderen het virtuele museumplat- familiemuseum! Foto: Jurjen Poeles. aanzienlijk bereik onder kinderen. form, waar ze informatie halen, Daarin zit het belang van de muse- hun werkstuk inleveren, dat van umwereld om nadrukkelijk virtueel anderen bekijken en beoordelen. bij op naam gestelde uitnodigingen een museum en de waardering was aanwezig te zijn op een manier Het bezoek aan mijnTIKKIT.nl zal waarbij ook een volwassen begelei- consequent hoog. die kinderen aanspreekt. Het nut daardoor naar verwachting toene- der gratis mee mag. De kosten per van virtueel bereik is daarmee niet men, waardoor ook meer kinderen respondent zijn in de gunstigste Hoewel er veel leuke museumweb- beperkt tot een teaser om fysiek zullen meedoen aan de museum- varianten online en offline verge- sites voor kinderen zijn, bezoeken bereik in musea te creëren; virtueel games. Op deze manier verwachten lijkbaar en bedragen rond de € 20,- kinderen deze weinig. Omdat bereik is een van de belangrijkste we synergie tussen de fysieke pro- per respondent. Deze tests geven kinderen een groot deel van hun manieren om kinderen in contact te jecten ‘Museumklas van het Jaar’ en een vergelijkbaar beeld als direct kennis opdoen via online media, brengen met ons cultureel erfgoed. de museuminspecteurs enerzijds, marketingcampagnes bij andere is een online mediumconcept voor en de virtuele museumwereld van producten en diensten en vormen musea ontwikkeld (www.mijnTIK- Net als voor het schoolbezoek is mijnTIKKIT.nl anderzijds. in die zin een bruikbaar instrument KIT.nl) dat kinderen in de doel- ook voor het gezinsbezoek een voor musea om iets speciaals te groep opzoekt op de plek waar ze evenement ontwikkeld. Kinderen Door deze synergie wordt een doen om kinderen te trekken. veel tijd doorbrengen: in games en worden in dit concept museum­ blijvend concept in de markt gezet op Hyves. Kinderen krijgen hier inspecteur en beoordelen musea met landelijke omvang en één doel: Projecteren we de resultaten van games, wedstrijden en activiteiten op aantrekkelijkheid voor kinderen. kinderen dichter bij hun culturele het gratis aanbod op de landelijke aangeboden, waar ze spelenderwijs De scores die ze uitdelen leiden erfgoed en musea brengen, zowel populatie in de doelgroep, dan ko- kennis opdoen over het cultureel jaarlijks tot een ‘Museum van het virtueel als fysiek. men de schattingen van het effect erfgoed. En ze worden met triggers Jaar voor Kinderen’ per provincie van gratis toegang uit op 15.000 in de games uitgenodigd naar een en tot één nationale winnaar. tot 30.000 per jaar. Een kwart van museum te gaan. Dit project wordt ontwikkeld in de kinderen kwam voor het eerst in samenwerking met de ANWB, die

92 93 Vervolg: zo gaan kinderen vaker

Kinderworkshop in het Nederlands Fotomuseum, Rotterdam. Foto: Sjef van Duin/Nederlands Fotomuseum.

Investeren in het publiek van de toekomst Fysiek en online museum- Aansluiten op lesprogramma’s De onderzoeken en experimenten hebben een schat aan nieuwe inzichten bezoek stimuleren Uit de onderzoeken blijkt dat scholen en veelbelovende initiatieven opgeleverd. Het is nu zaak deze resultaten Van de schoolklassen bezoekt nu een belangrijke rol spelen in het in de dagelijkse museumpraktijk te verzilveren. De Nederlandse Museum­ 61% minimaal een keer per jaar een stimuleren van museumbezoek. vereniging neemt hierbij het voortouw met een actief stimuleringsbeleid museum. Dat zou eigenlijk 100% Scholen gaan eerder met hun klassen om kinderen te verleiden vaker een museum te bezoeken. moeten zijn. De eerste doelstelling naar een museum dat een aantrek­ van de Nederlandse Museumvereni- kelijk educatief programma voor ging is om daar 80% van te maken kinderen heeft dat goed aansluit bij Uitwisselen van inspirerende keld om het bezoek aan musea in in 2015. de lesstof. De canon van Nederlandse ervaringen schoolverband en in gezinsverband geschiedenis (www.entoen.nu) is Musea die aansprekende en goed te stimuleren zijn succesvol en Uit de onderzoeken en experimen- verplichte kost op scholen. doordachte kinderconcepten neer- veelbelovend. De Nederlandse Mu- ten blijkt dat je kinderen ook kunt De Nederlandse Museumvereniging zetten krijgen aanzienlijk meer seumvereniging blijft de verkiezing stimuleren om online kennis te kijkt of er aansluitingen te maken kinderen over de vloer dan een tot Museumklas van het Jaar en tot maken met musea. Door ze op te zijn tussen de musea en de canon. museum dat kinderen ‘er even bij Museum van het Jaar voor Kinderen zoeken op de plek waar ze veel tijd doet’. Veel musea hebben al suc- actief ondersteunen, verder uit- doorbrengen: op sociale netwerk- Succes door samenwerken cesvolle kinderconcepten bedacht. bouwen en musea faciliteren om sites en op spelletjessites. Met Dat kinderen vaker naar musea De Nederlandse Museumvereniging effectief bij de programma’s aan te speciaal ontwikkelde games over zouden moeten, daar is iedereen het stimuleert en faciliteert de uitwis- sluiten. De samenwerking met de musea en cultureel erfgoed. Elke over eens. De onderzoeken laten zien seling van ervaringen met kinder- ANWB en de regionale intermediairs nieuwe game met museumschat- hoe dat kan. Daarbij blijkt duidelijk concepten tussen musea. Zo kunnen blijkt een goed gekozen uitgangs- ten brengt weer nieuwe kinderen dat samenwerken een belangrijke musea van elkaars ervaringen leren, punt om een groot aantal kinderen naar het platform www.mijnTIKKIT. succesfactor is. De Nederlandse kennis delen en elkaar inspireren zowel in schoolverband als in nl. Er doen intussen al 75 musea Museumvereniging zal hierbij het bij het ontwikkelen van nieuwe gezinsverband te verleiden tot mu- mee. De Nederlandse Museumver- voortouw blijven nemen en de sa- museumconcepten­ voor kinderen. seumbezoek. De Museumvereniging eniging bouwt dit veelbelovende menwerking initiëren en stimuleren. blijft zich inspannen om sterke project verder uit, zodat de musea Het is nu aan de sector, de overheden, Landelijke programma’s partners bij beide programma’s te het permanent kunnen inzetten om het onderwijs en andere betrokken voortzetten betrekken, zodat deze een sterke kinderen dichter bij het cultureel partijen om samen te investeren in de De programma’s die zijn ontwik- positie krijgen. erfgoed te brengen. museumbezoekers van morgen.

94 95 Colofon

Opdrachtgever: Bert Boer (Nederlandse Museumvereniging)

Projectteam: Paul Postma, projectleider, directeur PPMC Richard Geukema, managing consultant PPMC Elias Bom, consultant PPMC Lies Boelrijk, LIES. Bureau voor cultuurmanagement Jessica van der Pluijm (tot 1 juni 2011) en Antoinette Beijen (vanaf 1 januari 2011), projectcoördinatie Nederlandse Museumvereniging

Klankbordgroep: Annemies Broekgaarden (Rijksmuseum, Amsterdam) Fokelien Renckens-Stenneberg (Zaans Museum, Zaandam) Bas Kreuger (Het Nederlands Vestingmuseum, Naarden) Marieke van Bommel (Maritiem Museum, Rotterdam) Robert Verhoogt (Ministerie van OCW, Den Haag) René Goudriaan en Annelise Notenboom (APE, Den Haag) Siebe Weide (Nederlandse Museumvereniging, Amsterdam)

Beeldredactie: Hans Tak en Janneke van Hardeveld

Tekst: Ben Reef (Reef Communicatie)

Vormgeving: Josta Bischoff Tulleken (jbt ontwerp+)

Druk: Boom & van Ketel Grafimedia

ISBN/EAN: 978-90-807035-8-2 © Nederlandse Museumvereniging Amsterdam 2011 Eerste druk, november 2011

96