Via Egnatia Apo Udha E Gjatë L'etimologia Della Parola “Pane

Home , Bardylis, Fatos Kongoli, Luljeta Lleshanaku, Piana degli Albanesi

Anno 14 Distribuzione gratuita in: Mensile di attualità e cultura italo-albanese Albania, Australia, Numero 3 Belgio, Canada, Germania, Direttore editoriale: Hasan Aliaj Grecia, Francia, Italia, Luglio 2016 Stati Uniti e Svizera L’Etimologia della parola “Pane” Via Egnatia apo Udha e Gjatë Da Mili Butka lendo, in modo semplice, in mezzo alla Ph.D.C. Melsi Labi guerra d’esistenza, sorgente da dove sorse Drejtor i Muzeut Historik Kombëtar Una mappa del secolo XVII che parla molto ...! a lingua dell’intera umanità, si- questo linguaggio, l’unica “luce” del nos- All’interno delle due mappe nella lingua latina e scritto Albania Superiore e curamente ha un inizio, un’origine, tro universo che è sorto come acqua pura un nocciolo, da dove sono usciti le e limpida della fonte che andando per la ia Egnatia është ndërtuar për Albania Inferiore. L prime “Balbuzie”, suoni umani, lettere- sua strada come l’acqua tra gli scogli delle të lehtësuar qarkullimin e lirë - Albania: a sinistra della Macedonia; in essa [ci sono]: Scodra (Scutari), simbolo, come elementi della materia montagne, si è trovata bella e lavorata per të njerëzve si dhe për të reali- metropoli e sede del Pascià; Ulcinium (Dolcigno), città portuale protetta V prima, create naturalmente, non vo- non perdersi mai! (segue a pagina 4) zuar lidhjen e Romës me provincat më da un castello fortificato, i cui abitanti praticano la pirateria. Antibarum të largëta. Ajo fillonte nga Durrësi dhe (Antivari), luogo fortificato. Dyrrachium (Durazzo), città e porto un tempo nëpërmjet Ohrit e Selanikut të shpinte në celeberrimo. Aulon (Valona) ha un porto. Kostandinopojë. Me një gjatësi rreth 861 - Epiro, sotto l’Albania; in esso ci sono: Arta (Larta), mercato ricco di abi- km, Via Egnatia ka qenë e përshtatshme tanti. Buthrodum (Butrinto) e Prevesa sono dei Veneti Ardea, antica civilta’ – Pellazgo për lëvizjen e udhëtarëve dhe të kar- vaneve. Udha Egnatia niste nga Durrësi Ilire, della potente dinastia Rutuli e Apolonia, më pas këto dy degë janë bashkuar diku afër Elbasanit për të vazhduar nëpërmjet Ohrit e Manastirit dhe përfundonte në Selanik. Në shekullin IV pas Krishtit, Udha Egnatia u zgjat deri në Kostandinopojë dhe ishte vazhdimi i rrugës së vjetër romake Via Apia. Për nga rëndësia strategjike Udha Egnatia bashkonte Perëndimin me Lindjen. Kjo udhë e ka marrë emrin nga ndër- tuesi i saj, prokonsulli Cnaeus Egnatius, i biri i Caius. Emri i tij gjendet në dy mbishkrime, që janë në muzeun e Se- lanikut. Sami Frashëri kur flet për viset shqiptare në volumin II të enciklope- disë Kamus Al-Alam emërtimin Udha Egnatia e ka lidhur me përcaktimin e bërë prej vetë shqiptarëve. Kjo udhë përshkon nga perëndimi në lindje trojet shqiptare dhe fjala “Egnatia” është mbiemri i shqipes (e gjatë), që latinët e Da Shqipe Hoxha territorio capitale del quale erano la città shndërruan në trajtën Via Egnatia. Në antica di Ardea che si trova circa 35 Km gjuhët latine dhe greke pjesa e emërtimit utuli oppure Rutuliani (Antico a sud – est di Roma. Si pensa che loro Egnatia nuk është e motivueshme kup- Italic Rudhuli) ‘’quelle rose’’ sono discendenti di Umbri e Pelazgi, che timisht dhe kjo vjen se ata këtë emërtim Rcon significato ‘’le bionde’’ secondo dei studiosi moderni loro erano erano membri di una dinastia famosa molto simili e legati con i popoli Etruschi e kanë huazuar prej shqipes “Udha e italica. I rutuli si erano stabiliti i un oppure Ligurian. gjatë” duke e dhënë në gjuhën e tyre (segue a pagina 5) “Udha (Via) Egnatia”. (S. Frashëri, Vi- set shqiptare në Kamus Al-Alam, nr. 3, Logos A, Shkup 2004, fq. 71) Sipas studiuesit Moikom Zeqo Dur- Per imparare l’Esperanto rësi ishte porta nistore e Udhës Egnatia. Gërmimet arkeologjike në Durrës kanë Nga Luela Myftari da persone di comunicare con Dio e chiedere a lui tutto è l’origine delle lingue. Si zbuluar një hark të madh qendror dhe speranto è una lingua che è em- dice che Dio è sempre più irritato con le dy harqe të tjerë simetrikë anash tij. Kjo erso come la necessità di unificare esigenze e le lotte delle persone che vi është gjurma e “Portës së Artë” të Udhës persone. Ma poteva tornare come hanno luogo. Un giorno tutti ci troviamo a Egnatia. Harku i madh shërbente për ka- Matthäus Seutter (Augusta, 20 settembre 1678 – marzo 1757) è stato un cartografo tedesco. E era appena dopo l’umanità prima della parlare lingue diverse. La gente cominciò a limin e qerreve, ndërsa dy harqet anash costruzione della torre di Babele? La sentire diversi tra loro. Qui inizia la spac- tij shërbenin për kalimin e këmbësorëve. Artë” është ruajtur në gjendje të mirë. Një Shqipëri. Ky fakt tregon se Shqipëria ka leggenda di questo grattacielo costruito catura sociale. (segue a pagina 10) “Porta e Artë” e Durrësit pasohet nga tjetër “Portë e Artë” gjendet në Kostandi- qenë mitra ndërtimore e Udhës Egnatia. “Porta e Artë” e Skampës në Elbasan, nopojë. Përfundimisht mund të themi se (M. Zeqo, Hulumtime Arkeologjike, Alba- të cilës i kanë mbetur vetëm gjurmët e Udha Egnatia përshkohej nga katër “Por- nopol, Tiranë 2009, fq. 166). themeleve, ndërsa në Selanik “Porta e ta të Arta”, dy prej të cilave gjenden në (Vijon në faqen 2) Monsignor Pujin in mezzo Giuseppe Baffa e’ morto per difendere agli Italo – Albanesi quel grappolo di figli dell’Albania

Da Damiano Guagliardi tante perizie volute dalla famiglia. La scelta di tenere l’iniziativa (Presidente NaJemi) a San Demetrio Corone non è casuale. Giuseppe Baffa era nativo di questa comunità albanofona, che viene definita la capitale l 28 maggio scorso abbiamo tenuto la nostra prima iniziati- culturale storica della comunità arbëreshe di Calabria, radicato va pubblica, promuovendo a San Demetrio Corone (la nostra nel suo paese d’origine, ricordato e stimato dai suoi concittadini Isede è in Spezzano A.) un convegno di ricordo della tragedia nonostante avesse lasciato il paese da molti anni. dell’affondamento della Kater i Rades nel marzo del 1997 e della NaJemi in questo senso ha voluto ripercorrere le tappe di una morte degli avvocati Giuseppe Antonio Maria Baffa e Francesco oscura tragedia sul mare consumatasi a trenta miglia dalle coste Perrotta, difensori dei famigliari delle vittime, avvenuta nel genna- pugliesi che ha determinato circa ottanta morti accertati e un io del 2000 a seguito di un incidente stradale dovuto alla cattiva numero mai definito di dispersi; manutenzione del manto stradale, per come hanno accertato le (segue a pagina 23) Da Pietro Camodeca de’Coronei (segue a pagina 22)

cmyk Antichità Anno 14 n.3 Luglio 2016 pagina 2

(Vijon nga faqja 1)

Stacionet kryesore të Udhës Egnatia Via Egnatia apo Udha e Gjatë Dega kryesore e Udhës Egnatia kalonte pak a shumë në drejtimin e rrugës së sotme automobilistike. Stacioni i parë ishte Clodiana, i identifikuar me Peqinin e sotëm. Stacioni i dytë ka qenë Ad Quin- tum, që përkon me kompleksin e nimfeut romak në Bradashesh. Udha vijonte drejt Scampis (Elbasanit), në anën veriore të rrugës së sotme automobilistike dhe përputhej me të në stacionin Treieceto diku pranë Mirakës. Pasi kalonte nëpër ngushticat e Shkumbinit udha ngjitej në shpatin e malit të Polisit për të dalë në qafën e Gajorit, që përkon me stacionin Ad Dianam ose Grandavia. Gjurmët e udhës zbresin në Qukës ku gjendej stacioni Tres Tabernas apo In Candabia. Në vijim ngjitej drejt Pishkashit dhe Rrajcës në stacionin Pons Servili për të dalë në Qafën e Thanës, ku gjendej stacioni Clavdanon. Më tej udha vazhdonte për në Lyhnid. (Harta arkeologjike e Shqipërisë, nën drejtimin e P. Cabanes, paraqitur nga M. Korkuti, A. Baçe, N. Ceka, Pegi, Tiranë 2008, fq. 223).

Trasetë e Udhës Egnatia

1-Traseja Durrës-Qafthanë. Trakte të shkëputura e Çopanajt, Ura e Haxhi Beqarit etj. Tre të parat qemerëve janë realizuar me tulla. Ura ka qenë e deri në Përrenjas. të Udhës Egnatia janë gjetur në zonën ndërmjet janë ndërtuar gjatë periudhës romake dhe antikitetit gjatë rreth 95 metra dhe daton në shek. II-III pas H. Ceka ka bërë studime rreth degëzimit që lidhte Qerretit dhe Kavajës. Traseja është rreth gjashtë të vonë. Krishtit. (V. Shtylla, L. Papajani, Të dhëna teknike Apoloninë me Dyrrahun. (H. Ceka, Dega jugore e metra e gjerë. Ajo përbëhet nga plloça guri mesa- 1-Ura më e ruajtur është ajo e Topçiasit, e cila mbi rrugën e luginës së Shkumbinit në antikitet dhe rrugës Egnatia, Monumentet, nr. 1, Tiranë 1971, tare dhe të mëdha. Në dy anët e rrugës ka bordura. gjendet pranë Elbasanit. Gjatësia e urës arrinte mesjetë, Monumentet, nr. 1, Tiranë 1990, fq. 61- fq. 25-35). Në studimin e tij Ceka thekson ekzis- Trakte të Udhës Egnatia gjejmë në lindje të Kava- deri në 450 metra. Ura përbëhej nga 15 pilastra 62). tencën e një arterie që lidhte Apoloninë e Aulonën jës, në Kryeluzaj, në Fatishtë, në lindje të Peqinit si të vendosura në largësi rreth 10 metra nga njera- 6-Ura e Jagodinës. Në Jagodinë janë zbuluar me Skampinin. Arteria kalonte nga Ura e Kuçit dhe në Bradashesh. Gjurmët e rrugës shfaqen në tjetra. Pilastrat kanë formë pesëkëndëshe të zgja- mbetjet e një ure, e cila i përket periudhës romake. nëpërmjet Dumresë dhe takohej me Udhën Egna- lindje të Elbasanit në fshatin Mirakë. tur me majën e drejtuar kundër rrjedhës së lumit. Ura ka qenë e gjerë 4,5 metra dhe ka një hark me tia në Skampin. Ceka përmend ekzistencën e qytetit 2-Traseja Rrogozhinë-Elbasan. Nga qendra e Për ndërtimin e tyre janë përdorur blloqe gurësh orientim verilindje-jugperëndim. Këmba jugore antik të Belshit në Dumre. Arkeologët N. Ceka dhe qytetit të Rrogozhinës Udha Egnatia ka kaluar nëpër katërkëndorë, të cilët lidhen ndërmjet tyre me llaç e urës është e dëmtuar, ndërsa ajo veriore ruhet L. Papajani (N. Ceka, L. Papajani, Rruga në luginën trasenë e rrugës së sotme automobilistike deri në af- si dhe me ganxha hekuri të plumbosura. në gjendje të mirë. Harku përbëhet nga 15 rresh- e Shkumbinit në kohën antike, Monumentet, nr. 1, ërsi të Peqinit. Udha Egnatia ka kapërcyer përroin 2-Ura e Fatishtës ruhet e plotë dhe e dëmtuar në ta tullash të cilat janë lidhur me njera-tjetrën me Tiranë 1971, fq. 43-59) kanë vëzhguar në terren e Rrogozhinës afërsisht 10 metra në anën veriore të pjesën e sipërme të saj. Gjithashtu në anën lindore llaç gëlqereje. Pjesa tjetër e urës është e ndërtuar traktin nga Elbasani në Qafëthanë, duke përshkruar urës së sotme. Në vijim nëpërmjet urave të vogla prej ka pësur një çarje. Ura është rreth tre metra e gjerë. me gurë të punuar në faqet e jashtme, ndërsa në urat dhe stacionet e Udhës Egnatia në këtë segment. guri ka kaluar përrenjtë e Sineballajt dhe Rushtës Lartësia e qemerit prej guri kap lartësinë 0,56 brendësi është mbushur me gurë lumi të lidhur me Ceka dhe Papajani udhën që përshkon luginën e për të mbërritur në Peqin. Pranë xhamisë së sotme metra. Qemeri është i ndërtuar me gurë të gdhen- llaç të bollshëm. Pjesa e brendshme e harkut është Shkumbinit në kohën antike e ndajnë në dy peri- të Peqinit udha vijonte drejt veriut, rrëzë kodrave dur të lidhur me llaç. Fasolo mendon se ura është suvatuar me një shtresë llaçi. udha: në periudhën pararomake të njohur si rruga duke kapërcyer linjën hekurudhore drejt fshatit ndërtuar në periudhën romake. (M. Fasolo, La via e Kandavisë dhe në periudhën e sundimit romak, Fatishtë. Ndërmjet urës së Fatishtës dhe varrezave Egnatia da Apollonia e Dyrrachium ad Herakleia Kërkimet arkeologjike në të njohur si Udha Egnatia. Sipas tyre në shekujt e të fshatit gjendet një trakt i kalldrëmit me gjerësi Lynkestidos, Roma 2003, fq. 148) Mbi gjurmët e trasenë e Udhës Egnatia parë të perandorisë Udha Egnatia ka qenë një rrugë rreth 3,4 metra. Trakti i kalldrëmit është i ndër- urës romake gjatë periudhës otomane është ndër- e konsoliduar plotësisht me trase, ura dhe stacione. tuar me gurë lumi. Kurrizi i udhës si dhe kufizimet tuar një urë e re. Pararendësit e kërkimeve arkeologjike në trasenë Gjithashtu ata kanë bërë gërmime arkeologjike në anësore janë ndërtuar me gurë më të mëdhenj se të 3-Ura e Çopanajt gjendet mbi përroin me të njej- e Udhës Egnatia kanë qenë C. Praschniker dhe termet e nymfeut në stacionin Ad Quintunum në tjerët. Më tej udha vijonte drejt përroit të Listricës, tin emër. Ajo ruhet në gjendje të mirë, duke u nisur A. Schober, të cilët kanë përshkruar urën antike perëndim të Elbasanit. (N. Ceka, L. Papajani, Nym- për të vazhduar në anën jugore të rrugës së sotme nga fakti se rreth viteve 30-të të shekullit të kaluar të Topçiasit. (K. Prashniker. A. Shober, Kërkime feu dhe termet e stacionit Ad Quintum, Monumentet, automobilistike. Via Egnatia depërtonte në fushën e mbi të është ndërtuar një urë moderne, përmasat e Arkeologjike në Shqipëri dhe Mal të Zi, Tiranë nr. 4, Tiranë 1972, fq. 29-57). Lazarenit diku pranë fshatit Lolaj. Duke kapërcyer së cilës janë rreth 3.17 metra. Ura është e ndërtuar 2003, fq 59-61). C. Praschniker ka ndjekur trasenë Vëzhgime rreth ndërtimeve gjatë luginës së përroin e Pajovës kalonte nëpër grykën e Bishqe- me gurë të gdhendur në formë katërkëndëshi, të e degës jugore të Via Egnatias, e cila ishte ruajtur Shkumbinit kanë bërë V. Shtylla dhe L. Papajani. mit. Në perëndim të Bishqemit pasi kapërcente Për- lidhur me llaç gëlqereje. Qemeri i urës kap lartësinë në gjendje të mirë në fushën e Roskovecit. Në librin (V. Shtylla, L. Papajani, Të dhëna teknike mbi roin e Zi udha kalonte pranë lumit Shkumbin. (M. 0,53 metra dhe është i ndërtuar me tulla romake e tij Praschniker përmend këto stacione: Apoloni- rrugën e luginës së Shkumbinit në antikitet dhe mes- Brazia Amore, L. Bejko, Y. Cerova, I. Gjipali, Via të lidhura me njera-tjetrën me llaç. Studiuesit men- Stefanaphana-Aps-Marusio-Klodiana. Gjithashtu jetë, Monumentet, nr. 1, Tiranë 1990, fq. 57-73). Egnatia: rezultate të vitit 2003, Candavia 1, Tiranë dojnë se ura është ndërtuar në fillim të shek. II pas përmend urën e Muriqanit, e cila i përket periud- Një pjesë e mirë prej tyre janë shfrytëzuar në Ta- 2004, fq. 31-53) Krishtit, gjatë viteve të sundimit të perandorit Tra- hës turke. Ai gjeti trakte të udhës ndërmjet Durrësit bula Imperi Romani, K-34. (V. Shtylla, Zh. Vinçiç, 3-Traseja Apoloni-Shkumbin. Dega më e her- jan. dhe Kavajës. Kërkime në terren ka bërë edhe G. Traseja e via Egnatias nëpër Shqipëri dhe Maqe- shme e Udhës Egnatia ka qenë ajo që niste nga 4-Ura e Haxhi Beqarit shërbente për të lidhur Veith në studimin e tij rreth betejës të zhvilluar në doni, Monumentet, Tiranë 1992-1999, fq. 51-84). Apolonia, për të vijuar drejt kodrave deri në Fier fshatin Mirakë me zonën e Polisit. Ura i përket shek. Iliri ndërmjet Cezarit dhe Pompeut, Veith përmend Valter Shtylla në librin e tij mbi rrugët dhe ura e e në Marinëz, në stacionin Stefanaphana. Më tej II-III pas Krishtit. Qemerët e urës janë ndërtuar me Kuçin (Aps) si vendin ku dy ushtritë janë rreshtuar vjetra në Shqipëri (V. Shtylla, Rrugët dhe urat e vje- përshkonte fushën e Roskovecit dhe kalonte lumin tulla rreth 70 cm të trasha, ndërsa muret e faqeve të në dy anët e lumit. Në vitet pas Luftës II Botërore tra në Shqipëri, Tiranë 1998, fq. 19-26). paraqet Apsos (Semanin) në Kuç. Sipas Tabula Peutingeri- dukshme të murit jugor janë realizuar sipas teknikës ishte J. Adam, i cili në studimin e tij ka përshkruar një panoramë të Udhës Egnatia në tre periudha ko- ana ka pasur edhe një udhë tjetër, e cila shkëputej opus incertum, e cila konsiston në një rresht gurësh udhët antike të Shqipërisë. (J. Adam, Rrugë dhe hore: antike, romake si dhe të antikitetit të vonë dhe nga Udha Egnatia pranë Qerretit. Në vijim udha të çrregullt dhe dy rreshta tullash. Ura e Haxhi Be- objekte arkeologjike në Shqipëri, Tiranë 1983, fq. mesjetës, duke përmendur arteriet kryesore dhe gjarpëronte rrëzë kodrave dhe kalonte Shkumbinin qarit është shkatërruar nga gotët në vitin 479. 9-23). Adam duke u mbështetur në intineraret e stacionet e saj. Në degën jugore Shtylla përmend ndërmjet Halilajt dhe Bishtçukës. 5-Ura e Keçit gjendet në anën e djathtë të derd- periudhës së antikitetit trajton vetëm arterien krye- udhën që fillonte nga Apolonia, e cila kalonte në 4-Traseja Aulona-Scampis. Trakt i një udhe an- hjes së përroit të Gostimës në lumin Shkumbin. sore në luginën e Shkumbinit. Në vijim L. Vidman Mbrostar nëpër lumin Aps për në Divjakë, në vijim tike është zbuluar në veri të Treportit, pikërisht aty Konstruksioni i urës ka qenë me katër qemerë, ka bërë një përshkrim të shkurtër arkeologjik dhe takonte Genesis dhe merrte anën verilindore pranë ku fillon laguna e Nartës dhe vijon në brendësi të që kishin hapësira drite rreth 14 metra. Harqet e epigrafik rreth traktit të Udhës Egnatia nga Elbasani lumit të Draçit ku takohej me degëzimin e Egnatias kënetës para manastirit të Zvërnecit. Gjurmë trak- që vinte nga Dyrrahu. Një degë tjetër që takohej me tesh të udhës janë gjetur në perëndim të Akërnisë, Udhën Egnatia ka qenë ajo që nisej nga Apolonia, për të vijuar në Poro, në Boçovë, Shënepremte, Sop kalonte në Roskovec, në vijim në Barbullinjë, në dhe mbërrinte në Pojan. Në qytetin antik të Apo- Rrogozhinë dhe përfundonte në Klodianë. lonisë dega jugore e Via Egnatias fillon në fshatin Punimin më të plotë rreth udhës Egnatia e ka Shtyllas. Në vijim drejt kodrave të Kryegjatës për të bërë M. Fasolo. (M. Fasolo, La via Egnatia da zbritur drejt në Radostinë e Vadhizë. Duke ndjekur Apollonia e Dyrrachium ad Herakleia Lynkestidos, anën e kodrave në anën juglindore udha kalon Roma 2003). Ky i fundit trajton kryesisht periud- nëpër fshatin Zhupan. Prej këtej udha vijon në vijë hën romake. Objekt i kërkimeve të Fasolos kanë të drejtë në drejtim të kodrave të fshatit Mbyet. qenë arteriet dhe degëzimet jugore të Udhës Eg- Më pas kapërcen përroin e Gjanicës dhe kthehet natia. Fasolo e trajton kalimin e degëzimit jugor në anën lindore ndërmjet Frashërit dhe Verbasit. për tu lidhur me Udhën Egnatia në Elbasan duke Udha nëpërmjet Urës së Kuçit kalon Semanin dhe kaluar në pjesën veriperëndimore të pllajës së Dum- arrin në fundin e kodrave të Roskovecit. Ky i fun- resë. Në degëzimin që kalon nga Ura e Kuçit drejt dit është cilësuar si stacioni i Stefanafanës. Udha Shkumbinit thekson se rruga antike që vinte nga vijonte në drejtim të Novoselës, Jagodigës, Sukut, jugu, pasi kalonte lumin Apsos në Kuç, kalonte nga Goriçanit dhe Hinkës për të dalë tek Ura e Kuçit. manastiri i Bokës, Mali i Fierit dhe nëpërmjet Bar- Më pas udha nëpërmjet pllajës së Dumresë del në bullinjës shkonte në Çiflik. Prej aty një rrugë shkon- Peqin. (I. Gjipali, Gjurmë të reja në Via Egnatia, te në Kadaraj, në vijim në Konjat dhe Gramsh. Më Monumentet, nr. 1, Tiranë 2008, fq. 51-55) tej shkonte në drejtim të Bashtovës në anën e ma- jtë të Shkumbinit. Kalimi nëpër Dumre të shpinte Urat përgjatë Udhës Egnatia drejt Elbasanit duke kaluar nëpër Kasharaj, Lekaj, Hysëgjokaj, Sopi i Kojdarës, Belsh, Shalës, Mur- Disa prej urave i përkasin periudhës romake, riqan, Ura e Topçiasit. Në territorin ku kërkohet de- ndërsa disa të tjera periudhës së antikitetit të vonë gëzimi i Udhës Egnatia është vetëm një qendër an- dhe mesjetës. Urat kryesore janë: Ura e Topçiasit, tike qytetare, Gradishta e Belshit, e cila i ka fillesat Ura e Keçit, Ura e Kasharajt, Ura e Fatishtës, Ura që në prehistori. DARDANIA E PAZBULUAR

E vërteta asnjëherë nuk mund të zbresë në nivelin e atij që e kërkon, përkundrazi për ta marrë , i takon kërkuesit të ngjitet në nivelin që ajo gjëndet. Rruga më e mirë për të përcjellë një të vërtetë është një lloj komunikimi që i kapercen kufijt e fjales : është të kuptuarit intuitiv.

Helena Balvatsky

Për Shqipërinë veri-lindore natyrale, nuk dihet ndonjë emërtim gjeografik më i lashtë se sa toponimi Dardania, origjinën e të cilit janë përpjekur ta zbulojnë pothuaj të gjithë emrat e shquar të historisë dhe gjuhësisë albanologjike dhe botërore. Libri i parë që ka folur për popujt e lashtësisë ka qenë edhe libri i parë i historisë europiane, Iliada e Homerit :“Dardanët i drejton pagina 3 Anno 14 n.3 Luglio 2016 Enea i shquar…” ( Omero, Antichità Iliade II, 816-823) (1) dhe më vonë Straboni (64 pK - 19 pas K) "people of the Dardaniatae…”(fis i Dardanisë) në librin e tij (Descriptive Ethnology: Europe, DARDANIA E Africa,PAZIndia).(2) BULUAR E vërteta asnjëherë nuk mund të zbresë në stath. ad Il. pp. 380, 1697; Paus. viii. 24. § 2.) Albanologët nuk e përmëndin në historinë e nivelin e atij që e kërkon, përkundrazi për (11),Ndërsa por tre prejEdith tyre nuk Durham përmënden që (Prejardhja të kenë vëndit tonë e disaorigjinën fiseve arbërore dhetë themeluesit disa kanunetë e emërtuar ndonjë qytet, apo hapsirë gjeografike, Trojës dhe lidhjen e tij me Kosovën (Dardaninë e ta marrë, i takon kërkuesit të ngjitet në perzakone rrjedhojë dotë të Ballkanit) ndjekim emrin e ….pohon selashtë),në tëhartat penguar enga vitit “pema 140,e dardhës” të (tezëastronomit e nivelin që ajo gjëndet. Rruga më e mirë shk 19) dhe faktit se, legjendat tona popullore nuk për të përcjellë një të vërtetë është një lloj dheDardan gjeografitit nga bu Clauderoi dina stiPtoléméea e kanë (pasqyruar 90 - 168ndonjë pasheroizëm K) apo gjejmë vete Darda -toponimin komunikimi që i kapercen kufijt e fjales: trojanëve të Iliadës nin trojan. Lidhja e vetme e përbashkët ka mbetur Dardani dhe vetëm kohët e fundit,vetëm emërtimi. emri i saj është fshirë nga hartat është të kuptuarit intuitiv. J.G.von Hahni (Studimet Shqipetare) pohon Me qënëse, emrat e paraardhësve dhe të figu- se sipas gojdhënave, ai ishte djal i Zeusit dhe i rave mitikë tek arbërit trashëgoheshin (17) ka Nga Helena Balvatsky tona: “ Mendoj se emri i saj nuk është shkruar në hartat e shekullit Elektrës (bijës së Atlasit) dhe vëlla i Iasonit dhe mundësi, që Dardani i Trojës të ketë qënë brez Harmonisë. Vëndlindja e tij, sipas miteve është pas brezi me origjinë nga Dardania europiane , ër Shqipërinë veri-lindore natyrale, nuk di- të nëntëmbëdhjetë ”.(3) Arkadia, krahinë pellazge e gadishullit të Pelo- por nuk jemi të sigurtë nëse ka qënë pikërisht ay, het ndonjë emërtim gjeografik më i lashtë ponezit (Greqi). Por mitë të tjëra thonë se është që u ka dhënë emrin fiseve arbërore dardane dhe se sa toponimi Dardania, origjinën e të cilit P me origjinë nga Kreta apo qyteti etrusk i Krotones vëndit të tyre. Të ndodhur në këtë udhëkryq, do janë përpjekur ta zbulojnë pothuaj të gjithë emrat (Crotone,Itali)(majtas) (12) Faqja e parë e librit XXVIItë kthehemi tëpërsëri Strabonit tek pika jonë eRerum nisjes, dmth geographicarum e shquar të historisë dhe gjuhësisë albanologjike Sipas Pierre Gautruche, (1602-1681) në shkencën e gjuhësisë, për të zbuluar burimin dhe botërore. Libri i parë që ka folur për popujt e (L’Histoirelibri XVII. poetiqve, (1620) Pour l’Intelligence (4) des Po- e emrit të Dardanisë, të përmëndur nga Straboni. lashtësisë ka qenë edhe libri i parë i historisë euro- etes & des Autheurs Anciens, 1668) Dardani Fillimisht do ta kërkojmë në toponimët e hapë- piane, Iliada e Homerit :“Dardanët i drejton Enea është bir i Elektrës dhe Perëndisë romake Jupiter sirës mesdhetare . Për emërtimet e popujve dhe i shquar…” (Omero, Iliade II, 816-823) (1) dhe . Me qënëse kishtë vrarë vëllanë e tij Iasonin, u toponimeve, do të merret për bazë rrënja e emrit më vonë Straboni (64 pK - 19 pas K) “people of Që nga shekulli i 18-19, kur studiuesit filluan të gjurmojnë origjinën e detyrua të aratisej drejt Azisë së Vogël në Frigji . Dardan “ dard” dhe forma të afërta të saj ,të for- the Dardaniatae…”(fis i Dardanisë) në librin e tij Ai u martua me Bateian, vajzën e mbretit Teukër muara nga shqiptimi i ndryshëm i tij. Siç e ka (Descriptive Ethnology: Europe, Africa, India).(2) gjuhëve dhe rrjedhimisht edhe të shumë toponimeve, e deri në ditët e dhe ndërtoi qytetin që njihet në histori me emrin vënë në dukje Straboni (xvi. F 785), emrat pësojnë Ndërsa Edith Durham (Prejardhja e disa fiseve e tij - Dardania. Mbretërinë e trashëgoi Erich- ndryshime kur kalojnë nga një gjuhë në tjetrën. dhe disa kanune e zakone të Ballkanit) pohon se thoni,sotme, biri i Dardanit,për emrin pastaj nipi Dardania i tij Trosi, i cili (europiane), (18) të gjithë kanë qënë të një në hartat e vitit 140, të astronomit dhe gjeografit kur u bë mbret e ndroi emrin e qytetit në Trojë Në veprën e William Hazlitt (Dictionary of An- Claude Ptolémée (90 - 168 pas K) gjejmë toponi- edhemendimi vëndi u quajt se poe meka këtë origjinën emër. Një nga nga cient emri Geography, “dardhë”. Sacred and Profane), na jepet min Dardani dhe vetëm kohët e fundit, emri i saj fëmijët e Trosit ishte Anchise që së bashku me një e dhënë e rëndësishme se, një nga fiset ilire është fshirë nga hartat tona: “ Mendoj se emri i saj Faqja e parë e librit XXVII të Strabonit Rerum Venusin (Afërdita pellazge dhe Turan etruske) quhej Dardi. (19) Edhe Pr. Eqerem Çabej pohon nuk është shkruar në hartat e shekullit të nëntëm- geographicarum libri XVII. (1620) (4) patën për djal Enean e famshëm, por kurorën se në dokumentet e vëndit tonë ky emër shfaqet bëdhjetë ”.(3) - Johann Georg von Hahn (Albanische Studien, I ,1854) qe nga të parët që emrin e dardanëve e mbretërore e trashëgoi djali tjetër i tyrë, Ili (Ylli) për herë të parë në Kadastrën e Shkodrës të vitit Që nga shekulli i 18-19, kur studiuesit filluan timin Dardania (europiane) dhe me qënëse deri në i cili i dha qytetit të Trojës emrin Ilium. Nipi i 1416-17, si “villa clamada Darda”. Në anët e të gjurmojnë origjinën e gjuhëve dhe rrjedhimisht kohëtlidhi moderne më nukfjalën ka ndryshuar shqipe , kjo “dardhë”dëshmon . Duke parë, përveç afërsise në shqiptim edhe faktin se , tij Priami, ishte trashëgimtari i fundit i fronit Përmetit në Jug, ku ka gjasë të hyjë edhe Darsi edhe të shumë toponimeve, e deri në ditët e sot- se ky emërtim është zanafillor dmth i trashëguar mbretëror dardan të Trojës. Priami i dha Trojës (...) si dhe emri i krahinës Darsia në Shqipëri të me, për emrin Dardania (europiane), të gjithë kanë brez” Sidomos pas brezi, që nga shpati koha kur bashkësitëi saj lindor fisnore (i Dardanisë) ishte i veshur plot me dardha të egra (...) për rrjedhim një shkëlqim që nuk e kishtë parë asnjëherë , por Mesme. (20) qënë të një mendimi se e ka origjinën nga emri kishin një identitët tashmë të formuar. Për rrjed- për fat të këq, e pa me sytë e tij se si u shkatërua, Gjithashtu E.Çabëj vëren se : “ Tema Dard- “dardhë”. hojë,kuptimi ky emër ika emrit një origjinë Dardania parahistorike dhenë zanafill gjan të jetë “vënd dardhash.” (5) pa mbushur akoma 300 vjet të jetës së saj. (13) në onomastikën e kohës antike ka qënë e përha- - Johann Georg von Hahn (Albanische Studien, rruga e parë që do të ndjëkim, do të jenë burimet Disa autorë të lashtë kanë shkruar se nëna e Dar- pur përtej caqeve të trevës dardane dhe të trevës I ,1854) qe nga të parët që emrin e dardanëve e li- shkrimore ku pëmëndet emri Dardan. danit, Elektra e cila me gjashtë motrat e saj ishte dardane-trojane. Ajo na del më një anë te Dar- dhi më fjalën shqipe “dardhë” . Duke parë, përveç Për të vijuar qetësisht kërkimin tonë, duhet t’i - Edith Durhami, duke e mbështeturkthyer në yje mendimin të ndritshme, mbas e rënies Hahnit, së Trojës vërendas, emri se i njënë ‘praetor gjuhën Epiroatarum’, sërbe te nëDerdetokat- afërsise në shqiptim edhe faktin se , ” japim në fillim përgjigje pyetjes, që shumë studi- e humbi shkëlqimin.(14) nis, emër i shpeshtë princash makedonë-elimiotë, Sidomos shpati i saj lindor (i Dardanisë) ishte i ues modernë e shikojnë te dyshimtë për popujt fushore përtej Drinit, që u serbizuanSipas Virgjilit në (Énéide fillim III,VII) të mesjetës,Enea Dardani, ndodhenbashkë me Derdia, toponime emri i një qyteti Krushevo, në trevën eli- veshur plot me dardha të egra (...) për rrjedhim europianë: A janë shqipetarët e sotëm të Kosovës, mbasi u largua nga Troja u vendos në Latium miote, me Derdaia në Tesali, Derdenis në ishullin kuptimi i emrit Dardania në zanafill gjan të jetë pasardhës të fiseve Dardane të Strabonit? Dr. Arif dhe pasardhësit e tij themeluan Romën. Është e Lesbos, më anë tjetër në truallin italik, në Apuli, “vënd dardhash.” (5) MatiKrushevas (Odisea e pabesueshme dhe Krushenica. e një populli para- Në gjuhën serbo-kroate këto emërtime kanë kuptimin dardhë dukshme që mbi mitet e mbritura nga lashtësia si emër i një populli Dardi të daunëve, si emër - Edith Durhami, duke e mbështetur mendi- helen “(f21,2007) shkruan se “Është rast unik në , në periudhat e mëvonshme “vihej dorë” për të krahine Dardensis dhe si emër i një qyteti Darda- min e Hahnit, vëren se në gjuhën sërbe në tokat Europë,(kruška). fakti se shqipetarët e sotëm kanë rrjedhur ndërtuar historinë dhe origjinat e fiseve të vendeve non” (21) fushore përtej Drinit, që u serbizuan në fillim të prej një popullsije autoktone”. I pari që e pohoi të tyre. Manipulimet më të shumta të miteve janë Tek Stefan Bizantini (Stephani Byzantii , « De mesjetës, ndodhen toponime Krushevo, Krush- këtë fakt në vitin 1774 ishte gjuhëtari suedez Jo- bërë në kohën e Rilindjes italiane, për të nxjerrë Urbibus et Populis ») gjejmë toponime: Daristane- evas dhe Krushenica. Në gjuhën serbo-kroate këto hann Erich Thunmann (1746 - 1778). (Über die - Sipas Eqerem Çabejit (Emriqytetin i Dardanisë etrusk Cortone, dhe vënd-origjinën izoglosat e themel shqiptaro- qytet i Persis- kuke jetojnëlte), fiset shpjegimin Daritae; Darion- qytet që dha emërtime kanë kuptimin dardhë (kruška). Geschichte und Sprache der Albaner und der uesve të Romës dhe të Trojës.(15) Megjithatë his- në Frigji; Daunium – qytet në Itali; Darsii- popull - Sipas Eqerem Çabejit (Emri i Dardanisë dhe Wlachen) (9) por edhe studiuesit arbëresh të Ital- G.Hahni “ është i mbështetur torianëtmirë e sipranojnë materialisht, se mitet greke (pellazge) si gjuhësisht janë i Thrakës; (...) Darsania Ky –qytet emër në Indi; del Daridna- ndër qytet të tjera në izoglosat shqiptaro-kelte), shpjegimin që dha isë . më të lashta se ato romake dhe anojnë në mendi- në Paphlagoniae (22). Lidhur me një fakt tjetër, G.Hahni “ është i mbështetur mirë si material- Që nga shekulli i 18-të e deri në ditët tona, kjo Veri në anët e Iballës e të Mirditës,min se vëndlindja në krahinën e Dardanit ishte e në Lezhës, Gadishullin nëdo tëShqipëri paraqitet një hartëtë Mesme,më e zgjëruar enë rrënjës anët e isht, si gjuhësisht (...) Ky emër del ndër të tjera në tezë është pasuruar me dëshmi shkencore histor- Pellazgjik (Ballkanin e sotëm). Studiues të tjerë të “dard”. Veri në anët e Iballës e të Mirditës, në krahinën e ike, gjuhësore, arkeologjike, të besimit dhe të tra- kohëve moderne, me Dardanin trojan, kanë lidhur Por këto të dhëna nuk na ndihmojnë për të zbu- Lezhës, në Shqipëri të Mesme, në anët e Elbasa- ditës, nga studiues shqipetarë dhe të huaj, prandaj origjinën e popujve europian. luar origjinën e emrit e të dy Dardanive , sepse nit, në Skrapar, në rrethin e Korçës e të Leskovi- do të mjaftohem duke sjellë provën e një shkence Në Fjalorin e William Hazlitt (1811-1893) shkruesit e parë nuk janë marrë me këtë punë kut, si emër krahine Reç-e-Dardhë në Shqipërin të kohëve të fundit - të gjenetikës - sistemin HLA. “Dictionary of Ancient Geography, Sacred and dhe ata modernë (K.M.Sheard “Complete Book of Verilindore, si kompozitë Dardhëzeza në Mollas Sipas përfundimeve të studimeve botërore të zhvil- Profane”,1851) shkruhet se “origjina e Dardanit Names...) pohojnë se zanafilla e emrit është e pan- afër Gramshit” . Pas trajtimit të një vargu emrash luara në këtë fushë, Pr. Genc Sulçebe (Fakte gje- është prej fiseve të Moesisë (...) Janë fise barbare johur dhe ka mundësi të jetë paragreke. (23) E të drurëve dhe të bimëve, në gjuhën kelte dhe shq- netike që hedhin dritë mbi lashtësinë dhe autok- por të dhënë pas kënaqësive dhe muzikës”. (16) vetmja mënyrë për të zbuluar origjinën e emrit, na ipe, E.Çabeji mendon se origjina e fjalës “dardhë” toninë e popullit Shqipetar ) pohon se rivërtetohet Në mitet “greke” (pellazge) përmëndet një Dar- mbetet të mësojmë se çfarë mendonin dhe beso- mund të jetë nga gjuhët e fiseve kelte të lashtësisë, autoktonia e popullit shqipetar në trojet e tij.(10) dan, nip i Kadmit dhe Harmonisë, motrës së Dar- nin njerëzit e lashtë, në kohën kur lindi nevoja t’iu që kishin hyrë në Ballkan në shkV. (6) *** danit trojan, i cili mendohet se u ka dhënë emrin tregojnë të tjerëve përkatësinë e tyre. - Idriz Ajeti (Studime gjuhësore në fushët të shq- Sipas shkruesve të lashtë, njihen katër figura Dardanëve arbër. (Vijon numrin e ardhshëm) ipes) e lidh origjinën e emrit Dardania nga “dard- mitike me emrin Dardan. (Hom. Il. xx. 459; Eu- hë”, duke u nisur nga emri i fisit dardan Pirustë (Pirustae) të ngjashëm me emrin latin të dardhës “pyrrus” (7) - Skënder Rizaj (Pellazgët Hyjnorë) pohon se Mbi mizorit dhe largimin e Arbnorëve : Toponimi dhe antroponimi Dardan është fjalë Nga Gjon KEKA - Studiues, politolog një skllavëri fatkeqe, të gjitha qytetet që Turqit pushtuan u sunduan egër...Kudo ndihej pellgazgjishte – dardanishte – shqipe: Dard (h) + paniku dhe dhimbje, kudo vdekje ,robëri etj...është një gjë e tmerrshme për të dëgjuar An (ë)= ana e dardhave. Dhe vërtet në Pellgun e ë shkruash për mizorit dhe largimin e shqiptarëve nga trojet e tyre si në kohën se si ata të mbytur me lotë në sy me anije u larguan për në itali...ndërsa vajtimet e tyre Dardanisë sot e kësaj dite ka shumë dardha, madje e Pushtimit barbar osman ashtu edhe të pushtimeve të mëvonshme sado të u ngjitën deri në qiell... “(The Edinburgh Encyclopaedia, Band 5, 1832 faqe 137) të llojeve të ndryshme dhe me shije dhe ere të lloj- Tjesh i fuqishëm nga emocionet përjetimet që ata patën të mbushin me lotë Ferdinand I. Mbreti i Napolit, duke u prekur me fatkeqësitë e tyre, i ftoi ata për të llojshme. (8) dhe kjo ngase faktet flasin për këto mizori dhe gjenocidin nga pushtuesit. Sidoqoftë zgjedhur zotërimet e tij; dhe, duke qenë mirënjohës për ndihmën që kishte marrë më këtu do të përshkruaj mizoritë dhe largimin e arb- parë nga Princi Skënderbeu i tyre, i cili kishte vendosur Nuk po zgjatem më tej, meqënëse ky mendim norëve të mbështetur në fakte pas vdekjes së Gjergj atë mbi fronin, jo vetëm i caktoj atyre toka, por u dha qëndron edhe sot në çdo botim historik mbi këtë Kastriotit dhe gjendjes së popullit që vajtonte nga këto atyre të përjashtohen edhe nga taksat, si dhe me shumë toponim. Pra, pamvarësisht se emri “Dardania” mizori të pushtuesit barbar osman. Kështu nga kjo ky privilegje të tjera. Ata u vendosën me banim kryesisht është nxjerrë nga studiuesit me origjinë nga gjuhë popull u prezantua për herë të parë në Itali aty nga në Kalabri dhe vende tjera, si nën mbrojtjen e Princit të të ndryshme, të gjithë bashkohen tek mendimi se mesi i shekullit të 15-të. Pas vdekjes së Skënderbeut, Bisignano, i cili ishte martuar me një princeshë arbnore; e ka burimin nga emri i pemës së dardhës. Ky princit të Epirit, apo Shqipërisë, i vetmi mbështetës i dhe numri i tyre vazhdoj të rritet, me shtimin e kolonive kombeve të krishtera kundër rritjes së fuqisë së os- të reja deri në mbretërimin e Karl V. Ky princ bujarisht përfundim nuk është bindës nga fakti, se emrat e manëve në Europë, shqiptarët braktisur atdheun e shpërbleu banorët e tij të cilët ishin vendosur në krahi- figurave të lashtësisë shprehin simbole të bësimit tyre nga dëshpërimi dhe dhuna e egër osmane ndaj nën e Kalabrisë,për besnikëri dhe përkushtimin e tyre. dhe emri i dardhës nuk njihet si i tillë. tyre. Kështu që në pamundësi për të përballuar for- Të edukuar për artin e armëve kështu ata formuan disa Për të njejtin toponim, (bëhet fjalë për Darda- cat e sulltanit kundër të cilit kishin marrë kaq shumë trupave të mirë në ushtrinë e Napolit; dhe, për aq kohë ninë e Azisë së Afërme) historianët e huaj pohojnë fitore të lavdishme para se ata ishin të privuar nga ud- sa një politikë e shëndoshë drejtuar punët e qeverisë, që se e ka origjinën nga emri i Dardanit, i njohur në hëheqësi i tyre i lavdishëm Gjergj Kastrioti,prandaj ata duke parë veten të ekspozuar ata të gëzuar çdo mbrojtje, dhe janë të liruar nga çdo tatim. Por nën sundues të Spanjës ndaj zemërimit të turqve,vendosën të largohen nga vendi i tyre, dhe kërkuan azil në ishin lënë pas dore dhe shtypur.Sidoqë të jetë historia e popullit arbnor në përgjithësi mitollogji nga veprat e Homerit e të shumë shk- mbretërinë e Napolit. Mizoritë të cilat ata i kishin përjetuar nga pushtuesi osman, është një histori e mbushur me sakrificë,lot,përndjekje etj, por edhe të përpjekjeve të ruesve të tjerë të lashtësisë. Në rast se Straboni janë përshkruar më saktë nga Papa Pali II., në letrën e tij me Philipin Dukën e parreshtura për liri, pavarësi dhe rikthim të vlerave të tij rrënjësore dhe të lashta histo- dhe autorët e tjerë, e kanë gjetur në popull emër- Burgundys:”Një pjesë e shqiptarëve u therën me shpatë, dhe pjesa tjetër u futën në rikisht si pjesë e familjes së gjallë europiane. Etimologia Anno 14 n.3 Luglio 2016 pagina 4 Etimologji mbi fjalën “Bukë” L’Etimologia della parola “Pane” Nga Mili Butka Po përmënd dy fjalë tashme të tilla “Çyrek ose çu- Da Mili Butka Nella lingua divina Albanese, ormai si dice che rek” por edhe “byrek, burek” ci sono molte parole, così dette “Turche”, è più che juha mbarë njerzimit, sigurisht që ka një Fjalë të përbëra edhe këto të cilat kanë në përbër- a lingua dell’intera umanità, sicuramente ha normale che ce li abbiamo, ma non quante la lingua fillesë, ka një origjinë, një bërthamë, nga ku jën e tyre fjalët Qull + Ek = Qullek – Qurek – Çu- un inizio, un’origine, un nocciolo, da dove Turca contiene parole in Albanese nel suo vocabo- Gdolën “Bëlbëzimet” e para, tingujt njerzor, rek, e njëjtë edhe me fjalën tjetër “Burek”, por në Lsono usciti le prime “Balbuzie”, suoni umani, lario, ma questa è un’altra questione. gërmat-simbol, elementë të së tërës-shëmbëlltyra, këtë rast kemi të bëjmë me një nga sinonimet e fjalës lettere-simbolo, come elementi della materia prima, Voglio nominare due parole fra queste (Cyrek o çu- krijuar natyrshëm, pavetdije, thjeshtë në mes luftës shqipe, “Qull” e pikërisht me fjalën “Bull, (bulla- create naturalmente, non volendo, in modo semplice, rek) anche (Byrek, Burek). Anche queste sono parole për egzistencë, buroi kjo gjuhë mbi të vetmin dhe nga maç), Bull, Bur, (pure)” pra kemi; Bur – Ek = Burek. in mezzo alla guerra d’esistenza, sorgente da dove composte, che hanno nel loro contenuto le parole le e vetmja “Dritë” ekzistente në universin tonë, buroi E njëjta ndodh edhe me fjalën shqipe; “Kulaç” sorse questo linguaggio, l’unica “luce” del nostro uni- parole (Qull+Ek = Quellek – Qurek – çurek) che è kjo gjuhë si ujët e kulluar të “kroit” dhe ashtu duke Aty kemi fjalët; Qull, Kull + Ek = Kulaq, Kulaç. verso che è sorto come acqua pura e limpida della uguale con la parola “Burek” , anche se in questo u rrukullisur në rrugë e sipër në udhën e “stisur” u Fjalët e gjuhës shqipe si në asnjë gjuhë tjetër, ruajnë fonte che andando per la sua strada come l’acqua tra caso abbiamo a che fare con un sinonimo della lingua gjend e bëre për të mos humbur kurrë! Gjuha është apo sjellin të njëjtin kuptim apo sinonime të fjalës më gli scogli delle montagne, si è trovata bella e lavorata Albanese. “Qull” oppure la parola “Bull” (Bullamaç), hyjnore, ajo është magjike dhe per non perdersi mai! Bull, Bur, (pure), così abbiamo: Bur-Ek=Burek. më shumë se aq, gjuha është Il linguaggio è una cosa divina, magica, è più di La stessa cosa succede anche con la parola Alba- diellore, një e vetme dhe ende così a volte è soprannaturale, una, sola, è resta tale, nese: “Kulaç”. Qui abbiamo le parole: “Qull, Kull + qëndron e tillë, ajo “endet – lei tende sempre sopra la stessa base, e la stessa pi- Ek = Kulaq, Kulaç. thuret” mbi të njëjtën bazë, etra fondale. Le parole della lingua Albanese come in mbi të njëjtin gur themeli. “L’Aquila – Uccello- Simbolo del grande Zeus” e nessun’altra lingua conservano o portano lo stesso “Shqipja-zog-simbol i të nella lingua di questo, uccello (Shqipe), pane si dice significato della parola come sinonimo o leggendo in madhit Zeus” dhe në gjuhën (buke). Questa è una parola dalle più antiche, tro- anagramma. e po kësaj shqipe, Bukës i vato, scritto, e documentato, “BEC(H)” frigase “Bek” Per esempio: Parola thonë “BUKE” Eshtë kjo fjalë nominato anche da Erodoto nel suo aneddoto son il Qull Û Lluq = Lluc = Llaq, Llaç, anche la parola nga më të hershmet, gjen- faraone Psammetico sulla parola “Buke”. Bull Û Llub, (Llum’) Llap – Llapavec, anche dur, shkruar e dokumentuar, Questo nominativo molto antico “BEK = BUK” (Balte) cioè Fango. “BEC(H)” frigase “Bek” për- si trova come proprietà del vocabolario della lingua Sapendo il valore uguale della lettera (LL=R) op- mëndur edhe nga Herodoti antica albanese. pure (RR) questo succede in tutte le occasioni quando në anektodën e tij me fara- “Buka”. Il pane, prende formae viene chiamata la massa molla si trasforma e diventa una massa dura, nin Psammetich mbi fjalën, “Buke” quando la farina fatto l’impasto, “BRUM”, come se si può seccare al sole, oppure cotto al forno, Bukë”. Ky emërtim i hershëm che vuol dire “massa molla”, “Bullamaçi”, si mette la lettera “L” di conseguenza passa in “R”. “BEK = BUK” gjendet pronë e fjalorit të gjuhës së të parë edhe duke i lexuar në anagramë. Psh; fjala: nelle forme rotonde oppure quadrate e viene messa a State attenti ai paragoni quì sotto in alcune lingue lashtë – shqipe. Buka mer formë e quhet “bukë” kur “Qull<=>lluq = Lluc = llaq, llaç dhe tek fjala: cuocere nel forno o in altri mezzi. straniere: miell i zënë “BRUM”, masë e “qullët” -bullamaçi, “Bull” bullamaç kemi: BULL<=>LLUB, (Llum’) Nella lingua Albanese abbiamo molte parole le Albanese = BUKE Inglese = BREAD vendoset në forma rrethore ose “kubike” dhe piqet Llap-Llapavec, por edhe “Baltë”. Ndërkohë duke di- quali fanno vedere un oggetto, o una specie di mate- Turco = EKMEK Greco = Psomi në furrë apo në mjete të tjera pjekse. tur barzvlerën e gërmes Ll = R, ose Rr, kjo ndodh ria dura sottratto dopo un processo di cottura come, Albanese: Buke e Pjekur = Pane Cotto Në gjuhën shqipe kemi shumë fjalë të cilat tregojnë në të gjitha rastet kur masat e qullta tjetërsohen pra ferro, cotto, abbrustolito, bruciato ecc… Inglese: Baked Bread një send, apo diçka tjetë materie të fortë, fituar nën kur ato n/gurtesohen, thahen në Diell, piqen në fura Si nota inoltre che abbiamo una radice, una base Turco: Pismis Ekmek proçesin e “pjekjes” ashtu si; Hekur, Piekur, Thekur, etj, gërma “L” zakonisht kalon në “R” che non cambia alle parole sopranominate, e per pre- Greco: Psiméno Psomi Djegur, etj. Vërejmë se kemi një rrënjë bazë të pan- Vini re me kujdes krahasimet e mëposhtme në disa cisione la radice “EK” (Ech) per come viene introdotto Si vede chiaro che la parola (Buke-Pane) dryshueshme tek fjalët e sipërpërmendura dhe pikër- gjuhë të huaja nel nominativo antico della parola Buke=Bek(Bech). nell’Albanese e anche in Inglese, Turco e Greco ha il isht rrënja “EK” (Ech) ashtu si tek emërtimi i lashtë i Shqip — Angl —turke —greke Sappiamo che la radice della nostra lingua del pas- significato (Buke = Pjek, Pjekes-Buke). Così la parola fjalës Bukë = Bek (Bæch). Dimë se rrënja e të parës Buke —Bread—ekmek —psomi …………. sato è OK che vuol dire KOKE (CAPO) kock, kosk, (Buke e Pjek) sono la stessa. shqipe “Ok” do të thotë; “Kokë, (krye), kock, kosk, Buke e pjekur —Baked Bread —pişmiş ekmek —psi- koce, oker, koker, koder ecc… Albanese: Buke = Buke, Buka koce, okër, kokër, kodër etj. Pra fjala bukë ka kupti- méno psomí Così la parola (Buke) cioè pane, ha il significato Inglese: Buke= Bakery – Pjek , Pjekese min “e brumit-qull të pjekur”. Duket qartë se fjala “bukë” e shqipes në gjuhën dell’impasto – mollo, infornato. Turco: Buke= Firn, - Pjek, Pjekur, Pjekse Xhuzepe Krispi, na ofron fjalën “kodër” për fjalën angleze turke por edhe në atë greke ka kuptimin Giuseppe Crispi, ci offre la parola (koder- collina), Greco: Buke= Artopoieio, Pjekese, Furre. “bukë” por kjo në fakt ka të bëjë më tepër me for- “Bukë = Pjek, pjekës-buke, pra Fjala bukë dhe per la parola (Buke) – (pane) , ma questa è una cosa Allora – Qulli – Brumi i miellit i pjekur = Buke mën e saj, pavarsisht se kjo fjalë ka për rrënjë fjalën “Pjek janë e njëjta fjalë: che ha a che fare più con la sua forma, anche se Impasto – Impasto con farina, cotto = Pane “Ok<>Ko” (Och, ox). Studjuesi Gustav Majer, sjell Shqip: … Bukë = Bukë, Buka. questa parola contiene nella sua radice la parola Nella lingua Greca moderna abbiamo l’unione di shembuj pa mbarim dhe rrënje të vjetra IE duke e Angl: ….. Bukë = Bakery – Pjek, pjekse. (OK<>KO OCH,ox). due parole, che sono: PS+OM = Psomi, dove (Ψ) krahasuar fjalën shqipe”Bukë” me shume gjuhë të Turke: ….Bukë = Firn, pjek, pjekur, pjekse. Lo studioso Gustav Majer, ci porta esempi senza – PS = Pjek (sforno) e om = Brume (omogeneo) fa- ndryshme me qellimin e vetëm për ta rëzuar si fjalë Greek: … Bukë = Artopoieío, pjekese, furrë fine e le vecchie radici (IE) paragonando la parola rina br(um) i Zene = impasto – con farina = Zumi të gjuhës shqipe, por nuk mundet, e si përfundim e Pra, Qulli – brumi i miellit i Pjekur = Bukë. Albanese (Buke) con tante altre lingue diverse con (ζΰμη). pranon si fjalë të lashtë“(Buc)-Bus” të afërt me latin- Në gjuhen e re greke kemi bashkimin e dy fjalëve, l’unico scopo, di farlo cadere come parola della lin- Questa è la lingua di “Zogut – Shqipe” (Uccello ishten; “Bucca = Gojë” me K-qiellzore …. (f.96-97) të saj përkatësisht: Ps + om’ = Psomi, ku; (ψ)-Ps gua Albanese, ma alla fine non potendo farlo lo ac- – Rapace) questa parola antica è stata trovata anche Pra sipas të “famshmit” Gustav ne shqiptaret i = Pjek dhe Om = Brumë (omogjene) mjell br(um)ë cetta come una parola molto antica tra la stirpe “I Brigjeve” – Frijease; BEEK = PEEK themi Bukës–Gojë??? i Zënë = Zumi. (ζύμη). Kjo është gjuha e “Zogut – (BUC) – BUS Simile con il Latino: ( Bucca = Goje (PIEK) BEK = BUKE. Thamë më sipër; Brum – i qullët +Pjek = Bukë. Shqipe” dhe fjala e saj e lashtë gjendur edhe tek fisi => con K- qiellzore) …. (f. 96-97). Che sia Benedetto il Pane nostro, il nostro cibo Në gjuhën hyjnore shqipe, të mësuar tashmë i Brigjeve – Frigjease; BEEK = PEEK (PIEK) BEK Secondo “il famoso” Gustav noi Albanesi diciamo principale quotidiano, dono di Dio il quale lo ha con- thuhet se ka shume fjalë ashtuquajtur “turke” më se = BUKË. Qoftë e “Bekuar Buka” e jonë, ushqimi al (Pane – Bocca), (Bukes – Goje) ??? sacrato con il suo Nome… normale edhe kemi por jo aq shume sa ka turqishtja ynë kryesor dhe i përditshëm, dhuratë e Zotit, i cili e Abbiamo già detto sopra: Brum=> I Qullet + pjek fjalë te shqipes në fjalorin e saj, – kjo një tjetër temë. pagëzoi atë me emrin e Vet … Impasto, => Mollo + sforno = Buke (PANE) (traduzione Ana Bisholla) Orienti i vjetër “Egjyptianët” L’antico Oriente Gli Egiziani gjyptianët para se të mbretëronte Psammetico bazën e këtij fakti li Egiziani prima del regno di Psammetico “Bekos” qual- mendonin se ishin më të vjetrit e njerëzimit. aritën të pranonin Por mbasi Psammetico u zgjodh Mbret deshi qe “I Frigi” ishin credevano di essere i più antichi di tutti gli che cosa. alla E uomini. Ma dopo che Psammetico divenne fine scopri che è ne njihte kush ishin njerëzit më të vjetër, dhe që mç tç vjetër, me G athere besojne se më përpara se ata ishin “I Frigi” “Antikë” se ata. re e volle conoscere quali fossero gli uomini più an- il nome con cui dhe mbas tyre vinin gjithë të tjerët. Psammetico u Që ky fakt është tichi, da allora credono che prima di loro vennero i Frigi chiamano përpoq të informohej, por nuk ariti të gjente ndonjë i vërtetë e kam i Frigi, e dopo di loro tutti gli altri. Psammetico il pane. menyrë për të zbuluar se kush ishin njerezit më të dëgjuar të thuhet, cercò d’informarsi; ma non riuscendo a trovare un Ecco come gli vjetër, përpunoi këtë sistem. Mori dy të porsalindur, nga priftërinj të modo per scoprire quali fossero gli uomini più an- Egiziani, sulla fëmijë të njerzve të thjeshtë, dhe ja u dha dy barinjve tempullit “Efesto tichi, escogitò questo sistema. Prende due neonati, base di questo që të riste në mes të gregjes se tyre në këtë mënyrë: a Menfi”. Grekët figli di gente qualunque, e li consegna a un pastore fatto, vennero asnje perpara dy fëmijëve nuk mund të fliste asnjë mbeshtesin gjëra perché li allevi fra i suoi greggi in questo mondo: ad ammettere fjalë: ata duhet të rinin vetem në nje kasolle të vet- të tjera jo do- nessuno davanti ai due bambini poteva pronunciare che i Frigi sono muar; vetëm në nje farë orë të ditës bariu mbasi do methënëse midis neanche una parola; essi dovevano rimanere soli in più antichi di i kishte ushqyer me qumësht do tu rikthehej punëve të cilave ajo që: una capanna isolata; a una certa ora del giorno il loro. Che sia un fatto vero l’ho sentito dire dai sac- të tij të përditshme. Keshtu bëri Psammetico dhe dha Psammetico u pastore avrebbe condotto delle e dopo averli saziati erdoti del tempio di Efesto a Menfi. I Greci invece këto urdhëra, sepse donte të dëgjonte nga fëmijet preu gjuhën disa grave dhe shpuri dy fëmijët të bash- di latte sarebbe tornato alle sue occupazioni. Cosi sostengono molte altre sciocchezze, fra cui questa: sapo të ishin larguar, përveç zërave pa asnjë kuptim këjetonin me ato. Kështu u ritën këta dy fëmije sipas fece Psammetico e diede questi ordini perché vol- che Psammetico fece tagliare la lingua ad alcune (bëlbëzimat e fëmijëve) cila do të ishte fjala që do të faktit se si më është treguar mua. A Menfi unë kam eva udire dai bambini, appena fossero andati oltre donne e poi mise ad alloggiare i due bambini presso flisnin të parën. Gjë e cila për preçision ndodhi. dëgjuar edhe diçka tjeter. all’emissione di suoni privi di significato, quale pa- di loro. Cosi vennero allevati i bambini, secondo il Kishte dy vjet që bariu vëzhgonte sipas urdhërave Meqënëse kisha hyrë në diskutime me priftërinjtë e rola avrebbero pronunciato per prima. Ciò che ap- racconto che fu fatto a me. A Menfi, però, io ho të mbretit, kur një ditë, duke hapur derën të hynte Efestos dhe për të njejtin propozim unë shkova edhe punto accadde. udito anche del’altro, una volta entrato a discor- në kasolle të dy fëmijet ju hodhën para këmbëve dhe në Tebe dhe Eliopoli, duke dashur të zhbiroja që Erano due anni che il pastore osservava le dispo- rere coi sacerdoti di Efesto; inoltre per tal proposito duke shtrirë duart përpara thanë: “BEKOS” Në fil- edhe atje ishin dakord me tregimet që kisha dëgjuar sizioni del re, quando un giorno, aprendo la porta ed io mi recai anche a Tebe e a Eliopoli, volendo ac- lim bariu dëgjonte pa thënë asgjë: por më vonë, sa në Menfi. Aq më shumë që priftërinjtë të Eliopoli entrando nella capanna, i due bambini si buttarono certarmi se pure là se era d’accordo coi racconti herë që arinte për tu kujdesur për femijet, kjo fjalë gëzojnë famën e më të diturve në të gjithë Egjyptin. ai suoi piedi e tendendo le mani dissero: “Bekos”. che avevo ascoltato a Menfi: tanto più che i sacer- përsëritej. Atëherë ai lajmeroi padronin, dhe sipas Përsa i përket tregimeve që më benë mbi “I Dei”, Da principio il pastore ascoltava senza dir nulla; ma doti di Eliopoli godono fama di essere i più sapienti urdhërave të këtij të fundit shpuri fëmijët para tij. nuk kam ndër mend ti trasmetoj, do të limitohem poi, ogni volta che arrivava per accudire ai bambini, dell’intero Egitto. Quanto ai racconti che mi fecero Edhe Psammetico i dëgjoi, dhe filloi të informohej, vetëm te emrat e tyre, sepse jam i bindur që të gjithë quella parola veniva ripetuta. Allora avverti il pa- sugli dèi, non intendo riferirli: mi limiterò ai loro se kush ishin njerëzit që quanin “BEKOS” ndonjë njerëzit janë njesoj të informuar. Dhe në qoftëse do drone e a un suo ordine condusse i bambini davanti nomi, perche sono convinto che tutti gli uomini sono gjë. Dhe në fund zbuloi së ky ishte emri me të cilin tju përmend do të ndodhë se jam i detyruar nga kjo a lui. Anche Psammetico li ascoltò, poi cominciò a un proposito ugualmente informati. se ne farò men- “I Frigi” i thërisnin bukës. Kështu Egjyptianët, mbi që po tregoj (përshkruaj). informarsi su quali fossero gli uomini che chiamano zione, sarà perché costretto dal racconto. pagina 5 Anno 14 n.3 Luglio 2016 Storia Ardea, qytetërimi i lashtë Pellasgo Ardea, antica civilta’ – Pellazgo - Ilir, i fisit të fuqishëm Rutuli! Ilire, della potente dinastia Rutuli Nga Shqipe Hoxha Il suo castello nel 1118 era la sede del papa Gala- sius II, lui fra tutti i feudi della zona diventò preten- utuli ose Rutulianët (lashtë italic Rudhuli “, dente del castello. Nel 1419 Papa Martin V nominò ato të kuqe” me kuptimin e “ato të flokëverd- la famiglia Colonna. Loro lo venderono nel 1564 alla Rhë” ishin anëtarë të një fisi legjendar Italik. famiglia Cesarini. E nel 1816 è diventato una Fra- Rutuli,ishin vendosur në një territor kryeqyteti i të zione (Genzano). Dal 1932 la zona intorno fu boni- cilit ishte qyteti i lashtë i Ardea, që ndodhet rreth 35 ficata e Ardea iniziò a rifiorire di nuovo, diventando km në juglindje të Romës. Mendohet të ketë qenë una frazione di Pomezia. Dalla sua fondazione nel zbritur nga Umbri dhe pellazgëve, sipas dijetarëve 1948 è un comune, reso indipendente nel 1970. La modernë ata ishin më shumë të ngjarë të lidhur me tradizione lega Rutilians o Rutuli con i Pelasgi e gli popujt etrusk ose Ligurian. Umbri, anche se questa è una combinazione impos- sibile, tipo come Indo – Europei, perché questi ultimi Historia mitologjike sono discendenti Italic Indo-Europei. E’ probabile, Në Aeneidë të Virgjilit, si dhe në bazë të Livy, Ru- ed è stato spesso accettato che i Rutilians hanno dei tuli udhëhiqen nga Turnus, një princ i ri të cilit Lati- legami con gli Etruschi – Ligurians. I Rutilians sono nus, mbreti latinë, kishte premtuar dorën e vajzës së stati per di più nominati nella storia fra leggenda e re- tij Lavinia në martesë. Kur Trojani mbërriti në Itali, altà di Roma, anche se loro hanno un ritorno durante Latinus vendosi për të dhënë vajzën e tij Eneas, për la fine del sesto secolo, quando Lucius Tarquinius shkak të udhëzimeve që kishte marrë nga perënditë Superbus, Re di Roma li attaccò. Enea con i suoi të martohet me vajzën e tij, një të huaji. Turnus ishte Dardani, svagano per sette anni (Viaggiano tramite zemëruar dhe çoi popullin e tij, si dhe disa fise të Carthage) prima di arrivare in Italia. Inizialmente tjera italiane kundër Trojanëve në luftë. Teksti i Vir- sono stati contrariati la Latinius (Capo dei Latini). gjilit mbaron kur Enea mposht Turnus në luftime të Enea dopo la battaglia è stato accettato e dopo si vetme dhe për këtë arsye fiton të drejtën për t’u mar- sposò con la figlia di Latinius, Lavinia. tuar me Lavinia. Në disa llogari të tjera të tregimit të I Dardani trovano così la soluzione, E’ Lavinium, Eneas, ai është vrarë më vonë në një betejë të mëvon- (Dopo chiamata Lavinia non ben identificata dagli shme me Rutuli. Trojës për një brez. Enea lufton kundër Turnus dhe Da Shqipe Hoxha archeologi). Si trova vicino a Laurentum che sarà Gjatë shekullit të 6 pes, në historinë e hershme aleatët e tij – shumica e fiseve të tjera latine. Enea come una città principale di Troia per una genera- gjysmë-legjendare të Romës, mbreti i shtatë dhe i është ndihmuar nga Evander mbreti të Pallanteum utuli oppure Rutuliani (Antico Italic Rudhuli) zione. Enea combatte contro Turnus e i suoi alleati, fundit i Romës Lucius Tarquinius Superbus shkoi në (në vendin e sotme në Romë), i cili dërgon një forcë ‘’quelle rose’’ con significato ‘’le bionde’’ che sono la maggior parte della dinastia Latina. Enea luftë me Rutuli. Sipas Livy, Rutuli ishin, në atë kohë, nën udhëheqjen e djalit të tij, Pallas. Turnus është Rerano membri di una dinastia famosa italica. I è stato aiutato da Evander, Re di Pallanteum (dello një komb shumë i pasur dhe i fuqishëm. Tarquinius ndihmuar nga një forcë etruske nën Mezentius, dhe rutuli si erano stabiliti i un territorio capitale del quale stesso posto oggi a Roma) il quale manda le forze ishte duke dashur të marrë plaçkën e luftës që do të kjo është Turnus që vret Pallas. Pavarësisht nga kjo, erano la città antica di Ardea che si trova circa 35 Km sotto il comando di suo figlio Pallas. Turnus è stato vijnë me fitore mbi Rutuli. Enea është fitimtar, duke i dhënë fund rezistencës a sud – est di Roma. Si pensa che loro sono discen- aiutato dalle forze etrusche sotto Mezentius, così uc- Tarquin pa sukses u përpoq të marrë Ardea nga nga latinët në zgjidhjen dardane në rajon. Gjatë shek- denti di Umbri e Pelazgi, che secondo dei studiosi cide Pallas. Indipendentemente da questo Enea vince stuhia, dhe më pas filloi një rrethimi të gjerë të ullit të 6 pes, në historinë e hershme gjysmë-legjen- moderni loro erano molto simili e legati con i popoli mettendo fine alla resistenza dei Latini per la soluzi- qytetit. Lufta u ndërpre nga revolucioni që përmbysi dar të Romës, mbreti i shtatë dhe i fundit i Romës Etruschi oppure Ligurian. one Dardane nella regione. monarkinë romake. Ushtria romake, ngritën kampin Lucius Tarquinius Superbus shkoi në luftë me Rutuli. e tyre jashtë Ardea,e mirëpriti Lucius Junius Bru- Sipas Livy, Rutuli ishin, në atë kohë, një komb shumë STORIA DELLA MITOLOGIA ARDEA: I FORTINI ANTICHI tus si udhëheqësin e tyre të ri, dhe dëbuan bijtë e i pasur dhe i fuqishëm. Tarquinius ishte duke dashur Nell’Eneide di Virgilio, e anche secondo i Livy La città antica di rutuli, oggi una cittadina moderna mbretit. Ardea (IPA: / ar’dɛa / ose / ‘Ardea /) është të marrë plaçkën e luftës që do të vijnë me fitore mbi rutuli si guidano da Turnus, un giovane principe al della regione Lazio, posto a ovest dell’Italia Centrale një qytet i lashtë dhe komune në provincën e Romës, Rutuli. quale Latinius, (il re latino) gli aveva promesso la a 37 Km a sud di Roma. Nell’Antichità è stato un 35 kilometra (22 milje) në jug të Romës dhe rreth Tarquin pa sukses u përpoq të marrë Ardea nga mano della sua figlia Lavinia come sposa. Quando centro importante del culto ‘’Juno’’. Ardea, svilup- 4 kilometra (2 milje) nga brigjet e Mesdheut sotme. stuhia, dhe më pas filloi një rrethimi të gjerë të Troiani è arrivato in Italia, Latinius decide di dare pata come una dalle città più importanti Latine, era Ardea është një nga qytetet më të lashta në Evropën qytetit. Lufta u ndërpre nga revolucioni që përmbysi sua figlia a Enea. Per causa dei suggerimenti che un membro della lega latina del sesto e quinto secolo Perëndimore, e themeluar në shekullin e 8 pes ishte monarkinë romake. Ushtria romake, ngritën kampin aveva preso dai Dei di far sposare sua figlia con uno A.C. kryeqyteti i Rutuli, i përmendur në Aeneid. Pas push- e tyre jashtë Ardea, mirëpriti Lucius Junius Brutus si straniero. Turnus era rimasto male e portò il suo Nel 444 la città firmò un trattato con i romani che timit romak, Ardea është përmendur më së shumti në udhëheqësin e tyre të ri, dhe dëbuar bijtë e mbretit. popolo, e anche alcune altre dinastie Italiane contro secondo Livy, l’hanno colonizzata e usata come un lidhje me Via Ardeatina, një prej rrugëve konsullore, i Troiani in guerra. La scrittura di Virgilio finisce ostacolo contro i Volsci. Ardea nel quarto secolo fu të cilat ajo i dha emrin e saj. Columella në pronësi Ardea: fortifikimet e lashta quando Enea supera Turnus in guerra, e per questo indebolita dalla malaria. Quando si parla dell’eredità një fermë aty. Në 509 BC Lucius Tarquinius Super- Qyteti antik i popullit Rutuli dhe tani një fshat mod- motivo guadagna il diritto di sposare Lavinia. In altri antica della lingua latina, si devono prendere in con- bus, mbreti i Romës kërkoi pa sukses për të marrë ern në Regione Lazio, në perëndim-qendrore Itali. racconti si dice di Enea che lui è stato ucciso più siderazione le assomiglianze, quando si traduce con qytetin nga stuhia, dhe pastaj filloi rrethimin e qytetit. Ajo shtrihet 23 milje (37 km) në jug të Romës. Në tardi in una battaglia più in là con Rutuli. Durante il alcune parole antiche Illire. E uno dai più evidenti è Megjithatë rrethimi u ndërpre nga revolucioni i cila kohët e lashta ka qenë një qendër e rëndësishme e sesto secolo A.c. nella storia antica di una leggenda ‘’Ardiaei’’ (il suo deivato albanese è Ardian). rezultoi në rrëzimin e mbretit dhe themelimi i repub- kultit të Juno. Ardea e zhvilluar në një nga qytetet më a metà della Roma, il settimo e l’ultimo Re di Roma Ardijan è Ardea in latino per Heron. La parola likës romake. Një nga udhëheqësit e revolucionit, të rëndësishme latine dhe ishte anëtar i ligës latine Lucius Tarquinius Superbus è andato in guerra con- Ardea può essere anche la traduzione in latino di al- Lucius JUNIUS Brutus, erdhi në kampin e ushtrisë ne shek. 6-të dhe të 5 pes. Në 444 qyteti nënshkroi tro i Rutuli. Secondo Livy, Rutuli erano a quell’epoca cune parole di origine illire per ‘’çafke’’ che i romani romake në Ardea dhe fitoi mbështetjen e ushtrisë për një traktat me romakët, të cilët, sipas Livy, koloni- una nazione molto ricca e potente. Tarquinius voleva trovarono quando si stabilirono in quel territorio op- revolucionin. Në 443 pes Volscians rrethoi Ardea. zuan atë si një pengesë kundër Volsci. Rënia e Ar- prendere il bottino di guerra che doveva venire dalla pure Ardea in per sé è una parola Illirica presa dai Rrethimi ishte thyer shumë shpejt nga trupat romake dea, nga shekulli i 4-t nga malaria. Kur është fjala vittoria contro i Rutuli. Tarquinius, senza successo Romani cambiata e integrata nella loro lingua latina. nën udhëheqjen e Marcus Geganius Macerinus. Gjatë për trashëgiminë e lashtë latine gjuhësore, i cili me ha cercato di prendere Ardea, e poi ha iniziato un Per la verità la parola Ardiaei si trova anche nelle Luftës së Dytë, ai ishte një nga qytetet e pakta të cilat siguri duhet të merret në konsideratë kur përkthe- assediamento lungo la città. La guerra si interruppe fonti antiche dei greci prima che venissero i romani. refuzuan mbështetje ushtarake në Romë, dhe, pas hen fjalë te lashtë ilire dhe emra, një nga ndeshjet dalla rivoluzione che ha rovesciate la monarchia ro- E’ comunque possibile che gli antichi illiri o romani fitores romake, ishte i privuar nga autonomia e saj. më të afërta të dukshme gjuhësore në ‘Ardiaei’ (dhe mana. L’esercito Romano ha allestito il suo campo hanno chiamato questo posto ‘’paese çafke’’ e i colini Pas rënies së Perandorisë Romake,Ardea u braktis. derivati i saj në Shqipëri “Ardian / Ardijan, duket të fuori dalle mura della città, e Ardea ha accettato Lu- ‘’sllave’’ i quali sono giunti nelle terre dei ex illiri nel Ai u kthye për të rritur vetëm pas shekullit të 9-të pas jetë Ardea , fjala latinishte për Heron. Fjala Ardea cius Junius Brutus come il loro nuovo comandante, e sesto secolo dopo cristo, e tradussero il nome di ques- Krishtit. kalaja e saj më 1118 ishte e vendosur Papa Latin mund të jetë një përkthim latinisht e disa fjale hanno cacciato i figli del Re. Ardea (IPA: /ar’dea/o/ to paese nella loro lingua. ‘’Capljina’’ lascia il posto Galasius II dhe u pretendoi më vonë mes baronëve origjinale ilire për ‘çafke’ që romakët gjetën, kur ata Ardea) è una città antica, e un comune della Provin- çafke. In ogni caso questo è una delle tante altre të ndryshme feudale të zonës. Në 1419 Papa Martin u vendosën në këtë fushë, ose e ‘Ardea’ në vetvete, cia di Roma, 35 Km a sud di Roma e circa a 4 Km possibilità diverse nell’identificazione dell’etimologia V ka caktuar , familjen Colonna, të cilët shiten atë mund të ketë qenë një fjalë ilire marrë nga romakët, dalle coste del Mediterraneo. potenziale per ‘’Ardiaei’’. E più in là i studi più det- në 1564 në Cesarini. Në 1816 ai u bë një frazione e të cilët mund të kenë ndryshuar pak ajo dhe inte- Ardea è una dalle città più antiche dell’occidente tagliati si dovranno ancora fare in modo che si arrivi Genzano. Duke filluar nga 1932, zona përreth është gruar atë në gjuhën e tyre, latinishtja. Në të vërtetë fondata nell’ottavo secolo A.C. ed era il capoluogo in una conclusione stabile. Alcuni etimologi per ‘’Ar- drenazhuar dhe Ardea filloi të lulëzojë përsëri, duke fjala Ardiaei gjendet në burimet e lashta greke para di Rutuli, nominati nell’Eneide. Dopo l’invasione diaei’’ comprendono ‘’Ardis’’ – Greco – Che significa u bërë një frazione e Pomezia duke filluar nga theme- ardhjes se romakëve dhe gjetën gjuhën e tyre në to- romana Ardea è stata nominata i più per il legame – Capo della Freccia – che brucia – Vardia – Greco limi i saj rreth 1948 dhe një komunë e pavarur në vi- kat ilire. Është gjithashtu e mundur që ilirët e lashtë con la via Ardeatina, una dalle strade consolari che – Vedono. tin 1970. Tradita lidh Rutulians (ose Rutuli) me pel- apo romakët e quajtën këtë vend “vendi çafke dhe gli ha dato il suo attuale nome. Nel 509’ BC Lucius Che corrispondono con ‘’Vardaei’’ è un’altra vari- lazgët dhe Umbri, edhe pse kjo është një kombinim i kolonët sllavë, të cilët u vendosën në tokat ish-ilire Tarquinius Superbus, Re di Roma ha cercato senza ante di Ardiaei che ha con sé assomiglianze con il pamundur, si ish-të para-indo-evropianët, ndërsa këta rreth shekullit të 6-të pas Krishtit përkthyer emrin e successo di prendere la città durante una tempes- nome del fiume Vardar in Macedonia, così questa të fundit janë fise italic indo-evropiane. Në vend të këtij vendi në gjuhën e tyre (s), i cili nga ana e tij i ta, e dopo iniziò il suo assediamento. Comunque zona era già esplorata. Comunque si deve tenere kësaj, ajo është më shumë të ngjarë, dhe më shpesh dha ‘Capljina’, “tha vendin e çafke (s)”. në çdo rast, l’assediamento si è interrotto dalla rivoluzione che ha presente che l’istoriano Straboni nel paragrafo 6 (li- i pranuar, se Rutulians kanë lidhje me etruskët ose kjo është vetëm një nga kaq shumë mundësi të tjera portato la caduta del Re, e la fondazione della Repub- bro 7, capitolo 5) di geografia: Ardiaei è cambiato Ligurians. Të Rutulians janë kryesisht jan përmen- të ndryshme në drejtim të identifikimit etymologies blica Romana. Uno dei guidatori di questa rivoluzione in Vardiaei, questo significa che la parola Ardiaei dur në historinë gjysmë-legjendare të hershme të potencial për ‘Ardiaei “, dhe më tej dhe studim i de- Lucius Junius Brutus è arrivato nell’accampamento ha anticipato il nome Vardaei. Vladimir Zoto in vo- Romës, por ata e bëjnë një rikthim gjatë fundit të tajuar ndërdisiplinore duhet të kryhet në mënyrë që dell’esercito romano ad Ardea e ha guadagnato cabolario dei nomi pubblicata da Dasara Publisher, shekullit të gjashtë, kur Lucius Tarquinius Superbus, të arrihet ndonjë përfundim të qëndrueshëm. Disa l’appoggio dell’esercito per la rivoluzione. Nel 443 ISBN 99943-803-0-3, (2005) dice nella pagina 42: mbreti i Romës, sulmoi ata. Enea dhe pasuesit e tij Etimologjitë tjera të sugjeruara për Ardiaei përfshijnë A.C. Volscians ha assediato Ardea. L’assediamento ‘’Ardian’’: Nome, genere maschile, deriva da un altro dardane enden për shtatë vjet (që udhëtojnë nëpër- Ardis i lashtë ,,greke,, që do të thotë “kreu i shigjetës, cadde troppo presto dalle truppe romane guidate da nome Ardiaei. Questi ultimi erano una dinastia illirica mjet Carthage) para se të arrijnë në Itali. kundërsh- djeg ‘,’ vardia ‘, greqisht për’ shikojnë / detyrës / Marcus Geganius Macerinus. Durante la seconda con gli abitanti di Ardia in Dalmazia. Tutto questo si tuan fillimisht nga Latinus, kryetar i latinëve, Enea ndryshim ‘(‘ roje ‘të nënkuptuar), korrespondon di- guerra questa era una dalle poche città che rifiutaro- nomina nel quarto secolo A.C. dove la città di parten- bestis në betejë dhe më pas është pranuar, martuar rekt me’ Vardaei, tjetër përmendur për Ardiaei, një no l’appoggio militare di Roma, e che dopo la vincita za per loro era Risinium, più in là Shkodra. Ardiana è me vajzën e tij, Lavinia. Dardanët gjetën zgjidhjen e variant tjetër të Ardiaei, mbart ngjashmëri me emrin dei Romani si privò della sua autonomia. la forma femminile di questo nome, e anche le forme Lavinium (quajtur pas Lavinia, por të papërcaktuara e lumit Vardar në Maqedoni, kështu që kjo mund të Dopo la caduta dell’Impero Romano Ardea è stata accorciate come Ardi, Ardia, si usano anche oggi. nga arkeologët). Ajo shtrihet në afërsi të Laurentum, jetë edhe një zonë të eksploruar. abbandonata. La sua rinascita avverrà solo dopo il zgjidhjen parine Latine, dhe shërben si qyteti kryesor (Vijon numrin e ardhshëm) nono secolo A.C. (continua nel prossimo numero) Antichità Anno 14 n.3 Luglio 2016 pagina 6 Nga Elena Kocaqi Toka e Bazilikave. Mallakastra, atje ku u Perseu mbreti i MIKENA FLISTE SHQIP Mikenës XV-XIV p.k. kristianizuan Bullgaret dhe luftuan Normanët shte djali i Danës dhe nipi i Akrizit, Nga Etnor Canaj Praschnikerin dhe autorë të tjerë sillen Imbretit të Argos Pellazgjike; sa për ba- keto informacione, ku ky tekst i shkruar banë e tij nuk ka të dhëna, sepse pretendo- “... E la disme est de Balaide fort: në greqisht perkthehet keshtu: het se e kishte me Zeusin. Në fakt Kreuzi ço est une gent ki unches ben ne volt. Princi i Bullgarise Borisi, i cili kishte e dëboi të bijën nga shtëpia, sepse ndoshta Aoi...” marre emrin Mihal, qe pagezuar bashke ajo duhet ta ketë pasur fëmijën jashtë mar- (La Chancon de Roland) me popullin e tij nga zoti ne vitin 866” (I. tese, ndërsa burimet thonë se ai e dëbon të Gjika, Bylisi i Ilirise dhe Apollonia e Jonit, bijën, sepse thuhet se kishte parë në ëndërr 1) Mbishkrimi dhe Bullgaret. 2010, Botimet Ymeraj, Fier, f. 35). që nipi kur të rritej, do ta vriste. Mendoj se …. Gjate Luftes se Pare Boterore, Pra, pllaka ne pjesen e siperme te saj varianti i parë është i saktë, duhet ta ketë arkeologu dhe studiuesi austriak Camillo mbart nje mbishkrim i cili ka lidhje me ato dëbuar se e ka pasur fëmijën me ndonjë Praschniker, ne ekspeditat e tij kerkue- qe njihen si “pushtimet Bullgare” ne ter- të dashur dhe për të qenë në rregull me se dhe studiuese, sikurse germuese ne ritorin e Mallakastres ku vet princi Boris i të gjithë thoshte se e kishte me Zeusin. fushen e arkeologjise, beri nje zbulim in- Bullgarise (se bashku me popullin e vet) Perseu mbahet si themeluesi legjendar i teresant ne ate qe njihet sot si Bazilika e perqafojne krishterimin dhe princi Bull- qytetit të Mykenës dhe kjo duhet të ketë ndodhur diku nga shekulli XV-XIV p.k. Në Ballshit (ne rajonin e sotem te Mallakas- gar merr emrin Mihali i Pare. Ky pagezim fakt nga të dhënat arkeologjike Mykena ka tres) dhe perben nje intere te veçante si ne ritin bizantin se Kishes Ortodokse te një qytetërim më të lashtë se këto shekuj ne anen historike ashtu edhe arkeologjike. Lindjes te te princit, padyshim, vjen ne me një kulturë të lartë e të sofistikuar siç Bazilika e Ballshit, sipas studiue- nje kishe e cila eshte ajo e Shen Merise, paraqitet te maskat e arta që janë gjetur dhe seve, ishte nje ndertese kishtare e cila pikerisht sepse ne mbishkrimin ne fjale nuk i perket antikitetit te vone (ndertesa sillet emri “ ” (Maria) (edhe pse ne varret monumentale që datojnë në shekul- Atreu, Agamemnoni dhe Menelau Μαρίασ lin XVI p.k. Perseu duhet të ketë qenë një kishtare paleokristiane), por ka gjasa, pjesen e siperme pllaka eshte e demtuar, nga mbretërit e Mikenës dhe themelues i malit të Pindit. Lapët duhej të jenë i të dhe që Priami u thotë të vetëve dilni jashtë duke u bazuar ne planimetrine e saj si- aty lexohet emri i Nenes se Krishtit). dinastisë së Persejve që mbaron me Yl- njëjtit fis me labët e sotëm, ndoshta Labëri mureve, për çfarë të doni se më ka dhënë kurse ne tekniken e ndertimit (K. Zheku, Por, sipas historianit te mesjetes dhe lin, djalin e Herkulit kur Mikena pushtohet apo Lapëri është quajtur zona malore nga besën Akili. Këto kanë qenë institute të së Monumentet, 2, 1987, f. 97) , ti perkase bizantologut Georg Ostrogorsky, princi me luftë nga Pelopi, babai i Atreut. Emri Pindi deri në Karaburun. Këtë ide e hedh drejtës popullore të shqiptarëve deri më periudhave te Mesjetes se mesme (shek. Boris i Bullgarise, konvertohet si i krishter Mykena ka lidhje me një lloj kërpudhe që Aristidh Kola, që ishte një njohës shumë sot. Akili kur i lutet Zotit, i lutet Dodonës VIII-X m.Kr.). ne vitin 864 dhe me bekimin e Bizantit. quhej Myk. Në fakt myk i thonë edhe sot i mirë i popullsisë së këtyre territoreve. së pellazgëve. Pse i lutej Dodonës pellazge ….Duke u rikthyer tek zbulimi, arkeo- Gjithashtu ai merr emrin Mihal pasi pe- mykut në shqip, që është si një lloj kër- Tezeu njihet si mbreti i parë i Athinës dhe që ishte kryeqendra e pellazgëve? Fakti që logu austriak C. Praschniker, ne vitin randori bizantin Mihali III ishte nuni i tij pudhe, që mbin dhe rritet shpejt si ajo. Ka ka qeverisur në shekullin XIII p.k. ai i lutet për ndihmë Dodonës pellazge, 1922 publikoi studimin e tij me titullin kur u pagezua dhe kleri grek/bizantin nisi autorë që thonë se djali i Perseut, Perseu Tezeu njihet për reformat dhe ligjet tregon që ai ishte pellazg dhe që do t’i “Muzakhia und Malakastra”, libër ky menjehere mbas ketij konvertimi organiz- është themelues i shtetit Pers, pasi dhe vet që vendosi në qytet ku kryesorja ka qenë drejtohej perëndisë që kishte trashëguar i cili ben pjese ne vellimet 21-22 te ve- imin e Kishes bullgare. (G. Ostrogorsky, persët ia dedikonin krijimin e mbretërisë ndarja e popullsisë në disa kategori sipas nga paraardhësit e tij. Plutarku thotë se pres “Jahreshefte des Österreichischen Storia dell’impero bizantino, 2005, Ein- dhe të shtetit të tyre një të huaji. pasurisë. Ai ndërtoi akropolin e Athinës, “Akili në Epir nderohej si hyjni dhe në Archäologischen Institutes in Wien”, bot- audi, f. 210). Perseu ra në dashuri dhe u martua me por muret rrethuese që janë quajtur si pel- gjuhën e atij vendi quhej aspet”. Kjo fjalë uar ne Vjene ne vitin 1922. Diçka te tille e kane mbeshtetur edhe Andromedën, vajzën e mbretit të Aethi- lazge nuk dihet se në ç’kohë janë ndër- në shqip i përgjigjet shumë mirë cilësisë ...Ne faqet 195-196 te vepres, Pra- studiuesit André Vaillant dhe Michael opias, Kefeut dhe mbretëreshës Kasiope. tuar. kryesore të Akilit, i shpejt, që tregon vi- schniker, na sjell keto informacione lidhur Lascaris ne studimin e tyre me titullin La Andromeda shkoi në vendin e burrit të saj Ishte një burrë i pabesë dhe i linte fem- talitetin e shqipes që s’ka ndryshuar, ketij zbulimi (Fig.1) ku, kjo pllake guri date de la conversion des Bulgares , stu- në Tiryn në Argo dhe i dha atij disa fëmijë: rat në mes të rrugës, pavarësisht se çfarë edhe pse kanë kaluar mijëvjeçarë. Pra gelqeror me permasat 160 cm (gjatesi) dim ky publikuar ne vitin 1933 ne rev- Perseun, Alkeun, Heleu, Mestor, Sthenelu, mund të bënin ato për të. Kështu pati spet=shpejt të shqipes së sotme, sepse dhe 40 cm (gjeresi), u gjet ne rrenojat isten Revue des ètudes slaves, V13, Nr. I, dhe Eliktronin, gjyshin e Herkulit. disa gra, të parën Arjanën, princeshën nuk ka sh në gjuhën greke, siç ka shqipja kishes ne Ballsh te Mallakastres ne vitin te cilet mbeshtetn pikerisht ne kete mbish- Atreu ishte babai i mbretit të Myke- e mbretit të Kretës, të cilën më vonë e dhe kur ne e përdorim këtë fjalë, edhe sot 1918. Kjo pllake, ne pjesen e siperme te krim gjetur ne Ballsh te Mallakastres duke nës, Agamemnonit, i cili mbretëronte në braktisi. Rrëmbeu mbretëreshën e Ama- me nxitim e themi shpet-shpet pa ia vënë saj, mbart nje mbishkrim ne gjuhen greke arritur ne nje konkuzion te tille. atë vend gjatë kohës që u zhvillua Lufta zonave, Hipolyten, me të cilën pati një shkronjën j. Pra në gjuhën e përditshme ku sillet epigrafia si me poshte: Ne te vertet, perhere sipas Gjikes, e Trojës. Atreu ishte i biri i Pelopit fri- fëmijë dhe që më vonë e la dhe u martua shqiptare edhe sot përdoret shpet ose kur mbreti Boris i Bullgarise dergoi Shen Kl- gas, apo trojan, që mori me luftë push- me Fedrën, me të cilin pati djalin Aka- thuhet akoma më me nxitim e themi spet. ementin si misionar per te rritur ndikimin tetin në Mykenë, të cilën e qeveriste man, që mori pjesë në Luftën e Trojës. Akili quhet Mirmidon dhe në vendin e tij e Kishes Bullgare si dhe strukturave te saj, dinastia e Perseut. Nga trojani Pelop ka Ka burime që thonë se Hypolyta solli ama- Homeri jep vendbanime me emra shqip si ne Oher, Devoll sikurse Gllavenice, ku kjo marrë emrin edhe gadishulli i Pelopit. zonat për të vrarë të gjithë pjesëmarrësit këto të sotme pa asnjë ndryshim. Pel-jon e fundit eshte supozuar te kete qene pik- Mykena njohu forcim ekonomiko-ushtarak në dasmë, por nuk ia arriti dot. Gruaja e që do të thotë po në shqip Pel-jon, mal në erisht Bylisi. gjatë qeverisjes së Atreut, por ajo kishte tij, Fedra, ra në dashuri me djalin që ai e vendin e Akilit ku rriteshin kuajt. Sipas nje studiuesi tjeter shqiptar, Koço një rivale të fortë dhe të pasur, siç ishte kishte me amazonën Hypolyta, që quhej Gyr-ton që në shqip do të thotë Gur-ton, Zheku, Gllavenica nuk eshte tjeter per- Troja kryeqendra e Azisë së Vogël. Gjatë si e ëma Hy-po-lyt, por ai e refuzoi atë. A-lopes që në shqip do të thotë A-lopë veçse Bylisi, jo vetem si nje qender e for- qeverisjes së Agamemnonit u zhvillua Thuhet se ajo e gënjeu Tezeun se gjoja Do-lop që në shqip do të thotë Do-lop tifikuar (castrum, shenimi im), por edhe një luftë 10 vjeçare me Trojën që drej- djali i tij e kishte përdhunuar dhe Tezeu Ethik që në shqip do të thotë Thik, kishtare. Gjithashtu duhet theksuar fakti tohej nga Agamemnoni dhe Menelau. Si vret të birin, por më pas del se ai ishte kështu quhej krahina malore në Thesali se nuk kemi te dhena te tjera qe ne keto pretekst për shpërthimin e luftës shërbeu i pafajshëm dhe Fedra vret veten. Tezeu që do të thotë është si thikë e pjerrët. territore te Ilirise se Jugut te kishte qendra fakti që Pari rrëmbeu Helenën, gruan e mbahet si mbreti i parë i Athinës dhe si i Kuajt e Akilit quheshin Ksanthi, siç quhej te tjera kaq te rendesishme si ne aspektin Menelaut gjatë kohës që ai e kishte ftuar pari që kreu reforma në atë vend. kali i Hektorit, kundërshtarit të tij trojan, ushtarak, ashtu edhe kishtar. Nga shkri- Parin në shtëpi. Rrëmbimi i grave është dhe si emri i një lumi në Trojë dhe kali met e Dhimiter Homatianit (Kryepesh- një zakon që e kanë përdorur gjithmonë Akili tjetër bal. Sot në viset shqiptare të Ball- kopit te Ohrit), gjate gjysmes se pare te shqiptarët, por rrallë e kanë ushtruar me i ishte i biri i Peles dhe Thetit dhe kanit dhe kudo që jetojnë shqiptarë si në shekullit XIII, ne nje pasazh te vepres se gra të martuara. Lufta filloi me pretekstin Akishte lindur në Fthija të Thesal- Itali, Turqi, Greqi, gjysma e kafshëve të tij “Biografi e shkurter”, vlen te shkepu- se Pari e kishte shkelur në besë, duke i isë. Fthija banohej në atë kohë nga pel- shtëpisë quhet, bal që tregon se shqiptarët sim kete deshmi” “Ne Gllavenice shihen marrë gruan kur Menelau i kishte besuar lazgë, dhe një fakt të tillë na e jep Dio- kanë gusto të njëjtë në vënien e emrave te te ruajtura deri ne ditet tona disa shtylla shtëpinë. Në fakt, besa ka qenë një insti- nis Halikarnasi në veprën e tij “Historia kafshët. Pra emri bal i kalit të Akilit është te gurta mbi te cilat jane gdhendur shk- tut juridik i së Drejtës Zakonore në botën e vjetër e Romës” kur thotë për vendin emri më popullor për kafshët në botën ronja qe shenojne afrimin dhe bashkimin albane, por nuk besoj se lufta shpërtheu e Akilit kështu “Në brezin e 6 ata (pel- shqiptare, si për qen, lopë, kuaj. Fjala bal e popullit Bullgar me Krishtin” (Theofan për Helenën dhe as për besën, por për lazgët) lanë Peloponezin dhe emigruan në në shqip do të thotë një kafshë që është Popa, Gllavinica e lashtë dhe Ballshi i shkak të pasurisë që kishte Troja. Kjo Hajmoni, që sot quhet Thesali. Në krye të me një bal, me shenjë, në trupin e saj. sotëm, Studime Historike, Nr 2, 1964, luftë e gjatë, nuk do të ishte fituar kurrë kolonisë ishin Aheu, Fthiu dhe Pellazgu të Akili në të gjitha pikturat e ardhura deri f. 235-241, cfr. Jordan Ivanov, Bëllgar- nga Mykena, nëse ajo nuk do të kishte cilët e ndan vendin në tre pjesë në Fthioti, më sot, paraqitet me simbolet e Dodonës ski Starini iz Makedonia, Sofia 1931, f. përdorur dredhinë pasi Troja ishte shumë Ahe dhe Pellazgi”. Popullsia e Fthijes ku pellazge, me shqiponjën që ishte simbol i 318-319) dhe kjo deshmi historike per- e pasur dhe kishte aleatë gjithë Azinë e mbretëronte i ati i Ahiles, ishte pellazge Aleksandrit të Madh, Pirros, Skënderbeut puthet ne menyre te pakundershtueshme Vogël dhe Gadishullin Ilirik, pra, një ush- atëherë Akili, që ishte biri i një mbreti dhe i shqiptarëve sot, si dhe me simbolin me mbishkrimin gjetur ne Baziliken e tri të madhe. Mykena as mund ta ëndër- të pellazgëve, patjetër që është pellazg. tjetër të yllit ose diellit, që ishte simboli Ballshit prej Praschniker. Pra, ne token ronte që të fitonte përballë Trojës po të Straboni shumë shekuj pas luftës së Trojës i ilirëve dhe i flamurit të Aleksandrit të e Bylineve, u konvertuan ne te krishtere mos kishte qenë për kalin e drunjtë të Tro- thotë se: “Për pellazgët pothuajse të gjithë Maqedonisë. Pra, etniciteti i Akilit është i edhe bullgaret me ne krye princin e tyre jës në barkun e të cilit ishin futur ushtarët janë të mendimit se ishin një fis i vjetër, i qartë dhe i padiskutueshëm, ai ishte pel- Boris, ku ky i fundit u pagezua me emrin që i hapën portat ushtrisë së Mykenës përhapur në të gjithë Helladën e sidomos lazg. Është e qartë se në këtë kohë Grekët Mihali I. Sigurisht, jo domosdoshmerisht natën. Ushtria e Mykenës e zuri në gjumë në vendin e etolëve afër Thesalisë… The- nuk kishin ardhur në territoret e tyre his- Fig. 1 Pllaka e Bazilikes se Ballshit princi Boris solli popullin e vet ne keto dhe në befasi ushtrinë trojane, e cila nuk salia që shtrihet nga gryka e Peneit dhe torike Peloponez dhe Atikë dhe jo më të ne dy mbishkrimet, njera greke dhe tjetra ane te Ilirise se Jugut per ta konvertuar qe në gjendje të mbrohej. Mykenasit ndër- Thermopileve dhe gjer në malet e Pindit bëhej fjalë që të gjenden në territoret, latine. C. Praschniker. ne besimin e krishtere, pasi Borisi i Bull- morën një masakër të vërtetë duke vrarë quhet Argo pellazgjike”. të cilat shteti grek modern i përvetësoi garise nuk erdhi ketu me popullin e vet, të gjithë ata që i dolën para në mes tyre I ati i Akilit ishte mbret i pellazgëve shumë vonë. ….”------por me ushtaret e vet dhe pagezimi i tij dhe anëtarët e familjes mbretërore të Tro- të Fthijas, ndërsa e ëma ishte Theti, - - Μαρίασ ne emer te popullit te vet eshte bere ne jës, Priamin dhe Parin. Një pjesë e pop- perëndesha pellazge e Detit, pra emri i saj Odisea Βόρης ό μετο- menyrat e kohes, pra Prijesi konvertohej ullsisë i shpëtoi masakrës dhe u shpërngul është shqip Theti do të thotë deti kështu shte nga ishulli i Itakës në detin Jon, që νομασθείς dhe detyrimisht edhe populli i vet qe je- për në vende të tjera dhe nga kjo popullsi që Akili me dy prindër pellazgë nuk ka se Ishqip do të thotë i joni dhe ishte prijës i Μιχαήλ σύν tonte gjetke do konvertohej. Nuk kemi te së bashku me popullsinë thrako-ilire kri- si të jetë tjetër veçse Pellazg. Në varrin e gjithë ishujve të Jonit dhe Epirit pellazgjik. τώ έχ θεού δε- dhena mbetjesh te popullsive bullgare ne johen kombe të tjera në Evropë. Kjo zonë Akilit do të përulej një mijë vjet më vonë Janë autorët e antikitetit që japin të dhëna δομένω αύ- Mallakaster (shenimi im). Ndikimi Bullgar që përfshin Trojën, gadishullin Ilirik dhe iliro-maqedonasi Aleksandri i Madh dhe për origjinën pellazge të Epirit. Straboni τώ ἕθνει ἕ- ne kete treve merr fund ne vitin 1018 territoret e Detit të Zi, ka qenë nëna që më vonë perandori i Romës me origjinë il- thotë se “Shumë autorë të vjetër dhe fiset τους, ςτοδ’.” kur Perandori bizantin Vasili II rivendos populloi Evropën e bardhë. ire, Konstandini i Madh, që tregon se këta epirote i kanë quajtur Pellazge sepse ato pushtetin e tij dhe diçka e tille vertetohet dy burra pellazgo-iliro-albanë e mbanin shtriheshin deri atje (Në Epir)”. (C. Praschniker, Muzakhia und Malkas- ne krisovulat (vulat e arta) te ketij Per- Tezeu themelues i Athinës për të fisit të tyre Akilin. Akili në Iliadë Efori thotë se “Dodona është e ndër- tra, Vien, 1922) andori lidhur me qendrat e rendesishme XIII p.k. del me tiparet e popullit shqiptar, si mik- tuar nga Pellazgët”. Po Efori thotë se “Fil- kishtare jo vetem te Gllavenices por edhe ezeu ishte me origjinë nga fisi i Lapëve, pritja që i bënë Priamit, edhe pse i kishte limi i Heladhës është Akarnania (poshtë Ne vepren e historianit, studiuesit dhe te Beratit dhe Kanines (I.Gjika, Bylisi i Il- Ttë cilët jetonin në faqen lindore të vrarë të birin Hektorin, besa që i jep atij (Vijon 16) publiçistit Ilirjan Gjika, i cili duke cituar (Vijon numrin e ardhshëm) pagina 7 Anno 14 n.3 Luglio 2016 Antichità Ç’mitizimi i Robert Elsie-it! Nga BESIR BAJRAMI përveç toponimeve në shqip në tërë Ball- rregullave morfologjike dhe veçanerisht kanin, mund të plotësohet edhe me ekzis- në ato fonetike, të të njëjtave fjalë që vi- e 11 maj, organizuam një prezantim tencën e qindra nëndialekteve të shqipes, jnë nga ilirishtja, që cilësohet si bërthama Mpër studiuesin Robert Elsie, ku do që pikërisht Roberti i ka inçizuar me zë e shqipes, e jo si ndikim mbi shqipen. të shfaqeshin disa fotografi të bëra para disa prej tyre. Zhvillimi i një nëndialekti Medyshjen që ju e shtroni, e ka qartë- një shekulli nga Edith Durham nëpër viset kërkon qindra apo mijra vite për t’u kri- suar kohë më parë anëtari i Akademisë shqiptare. Në takimin miqësor që patëm juar. Nëse një tufë barinjësh do të shpërn- Mbretërore Suedeze të Shkencave, ba- me të, në mes tjerash, Roberti shpalosi dahej nga veriu në jug të Shqipërisë, ata varezi Joseph Ritter von Xylander, i cili bindjet e tij për historinë dhe identitetin do të ruanin edhe dialektin dhe nëndi- kishte në dispozicion vetëm 35 mij fjalë tonë kulturorë, si vijon: alektet e tyre, bashkë me elementet tjera shqipe, kur në vitin 1835 shkroji librin “1. Shqiptaret kanë qenë një pjesë e kulturore, por ekzistenca e qindra nëndi- “Die Sprache der Albanesen oder Sch- vogël barinjësh që janë endur nëpër malet alekteve të shqipes në një territor të vogël, kipëtaren (Gjuha e Albaneve ose Shqipe- e Ballkanit; 2. Huazimet nga greqishtja e është një tregues për tkurrjen e shumë tareve)”, ku ai mbron gjuhën shqipe, si vjetër janë shumë te pakta, që nënkupton fiseve të mbijetuara nga vise dhe troje gjuhë e krijuar në vend dhe jo e ardhur: se territori i shqiptarëve të vjetër nuk ka më të gjëra, se sa kanë mbetur sot. Dal- qenë i kufizuar me grekët e lashtë, kurse limi gjuhësor nuk ndodhë në një territor shumë më shumë fjalë janë huazuar nga të ngushtë dhe të vogël, aq sa është sot latinishtja. Poashtu, shqipja ka më shumë territori i shqiptarëve, por vetëm tkurrja kanë dalë me teori se janë më të vjetrit në filtrin e kryeneçësisë ndaj njëri-tjetrit, afërsi me dakishten dhe rumanishten, e një popullsie më të madhe, që ka jetuar Ballkan e Evropë, por janë qindra studi- që shqiptarët ta pranojnë si hero të tyre. se sa me greqishten e vjetër; 3. Shqipja në një territor më të madh, e shpjegon ues të huaj që dalin me teori të tilla, duke Kurse të huajt i mitizojmë që në parim. është një përzierje gjuhësh duke nisur nga ekzistencën e këtyre qindra nëndialekteve u bazuar në disa komponenta të kulturës Ndërkohë, ka kultura përreth, që heronjtë shumë pak ilirisht, pak greqisht, shumë te shqiptarët e sotshëm (10). dhe historisë në përgjithësi (15). e gjallë i kthejnë në mit (grekët shërbejnë më shumë latinisht, pastaj sllavisht, një Teza 2: “Huazimet nga greqishtja e Ne kemi parë shumë dritë nga studiues si shembull):”Herkuli fillimisht nuk ishte pjesë shumë e madhe turqisht, dhe sot një vjetër janë shumë te pakta, që nënkupton të mirëfilltë ndërkombëtar, por sot, sipas një Zot, por një hero i Pellazgëve, i lin- pjesë edhe nga anglishtja. Pra, nuk mund se territori i shqiptarëve të vjetër nuk ka disa “të huajve” që duan ta luajnë rolin dur në Tiryns, dhe i lokalizuar fuqishëm të thuhet se jeni ilir, përderisa pjesa më e qenë i kufizuar me grekët e lashtë, kurse e albanologut, e konsiderojnë si mitik re- në Argolis e në Arcadi.” / “The Hercules madhe e gjuhës suaj është latine, turke, shumë më shumë fjalë janë huazuar nga spektin që kanë shqiptarët për një pjesë was Pelasgian hero, but Hellenes turned sllave, apo edhe pak greke; 4. Ku lexoj latinishtja. Poashtu, shqipja ka më shumë të vogël të heronjëve të vet, madje edhe him as a God” - Alberta Mildred Franklin, fjalën pellazg, largohem menjëherë, sepse afërsi me dakishten dhe rumanishten, se vetëdijesimin për origjinën kombëtare e The Lupercalia - University of Wisconsin - nuk kemi të dhëna deri aty, dikush thot sa me greqishten e vjetër”; shohin me të njëjtin këndvështrim! Le ta Madison. E njëjta qasje e shqiptarëve, siç për to se ishin një popull mitik; 5. Shqip- Antiteza 2: Pa mos hyrë deri aty ku ç’mitizojmë fillimisht Robertin, pasi që ndodh me figurat historike, është edhe me tarët me ngulm dhe me çdo kusht duan të do të flisnim për origjinën e vet greqishtes respekti dhe besimi për të, siç duket ka vetëdijesimin kombëtar (17). Këtë reagim jenë më të vjetrit në Ballkan, por thjeshtë së vjetër (dhe latinishtes) nga pellazgjishtja kaluar në verbëri. Unë vet besova që në e bëj edhe ndaj studiusve shqiptar, që duhet të mësohen të pranojnë deri aty ku (11), le të marrim periudhën e pas krijimit parim, se 450 fotografitë e Edith Durham janë takuar deri më tani me Robertin dhe arrijnë argumentat.” të këtij etnikumi apo kulture të derivuar. që ai do t’i prezantoj, janë zbuluar nga askush prej tyre nuk e ka udhëzuar, plotë- Reagimi im (duke shtuar edhe refer- Grekët e vjetër asnjëherë nuk i sunduan il- ai për herë të parë (ashtu siç m’u tha), suar dhe ndihmuar atë, që t’i sqaroj këto encat): irët, ata nuk u futën asnjëherë në brendësi por më pas zbulova se studiues tanë i mëdyshje, apo të bëj një reagim publik në Teza 1: “Shqiptarët kanë qenë një të territorit të mbetur ilir, kanë bashkëve- kishin publikuar disa prej tyre shumë më qoftë se nuk do të haste në mirëkuptim. pjesë e vogel barinjësh që janë endur pruar me ilirët vetëm në disa qendra treg- “Prapashtesa e nyjes shquese dhe flek- herët, por ne nuk i kemi marr parasysh Sidoqoftë, unë e falemenderoj Robertin nëpër malet e Ballkanit”; tare detare dhe nuk ka asnjë të dhënë se sioni i saj më i zhvilluar se në baskisht, (16). Vërtetë shqiptarët janë kryeneç ndaj për interesimin dhe punën që ai ka bërë Antiteza 1: Të parët e shqiptarëve ndonjëherë brendësia e territorit ilir ka islandisht, suedisht e danisht, nuk gjendet njëri-tjetrit dhe inferior ndaj të huajve. deri më tani, veçanerisht për rregjistrimin kanë patur mbretëri dhe shtete që në an- qenë e populluar me grek (12). në ndonjërën prej atyre gjuhëve të popu- Në këto kushte, është shumë vështirë të me zë të shumë nëndialekteve të shqipes tikë, si dhe prinicipata në mesjetë. Lexo jve që kanë ndikuar mbi shqipen. Për- krijohen mite nga një figurë e vertetë his- (që duhet të vazhdohet dhe plotësohet nga për perandorët ilir dhe shtetet ilire (1). puthjet me sanskritishten dhe persishten torike që e kanë shqiptarët, sepse gjith- ne) dhe për të gjithë këtë punë, ai duhet Nuk mundet një popull i pa civilizuar të tregojnë lidhje afrie të drejtpërdrejtë sesa një do të shfaqet një shqiptar tjetër që të respektohet në nivelin e nje koleksion- krijoj mbretëri dhe shtete që nga antika. të ndërmjetme, lidhje të afërt me trungun do t’ja mohoj vlerat dhe duhet një figurë isti dhe dashamiri. Ndërlidhja, analizimi Ju nuk paskeni mësuar as edhe nga vetë e përbashkët sesa me popujt që dolën më vërtetë madhështore, shumëdimenzio- dhe dhënia kuptim e gjetjeve të tij, u takon Edith Durham, për të cilën flisni me ad- vonë në histori... Fjalet e gjuhes shqipe, nale dhe me qëllim fisnik dhe të drejtë, studiuesve të mirëfilltë! mirim, sepse Edith i përshkruan shqip- pa ndryshime thelbësore e pjeserisht nga që do të ketë mundësinë të tejkaloj nëpër tarët në këtë mënyrë: “Unë ju siguroj se rrënja, gjenden edhe në gjuhët e tjera, si ata [shënim: shqiptarët] janë Bismarkë në greqishten e vjetër e greqishten e re, - Bismarkë të vërtetë. Një ditë, ata do të në latinishte, në gjuhët romane, gjerman- KESHTJELLA IMPRESIONUESE kërkojnë, dhe Europa do të duhet t’u japë ishten e vjeter, të re, suedisht, danisht, atyre atë që kërkojnë!”; “Më vonë, falë anglisht, sllavisht, persisht, arabisht, kelt- E ARTANES ne Dardani energjisë së tyre jo vetëm fizike, por edhe isht, baskisht e indishten e vjetër.” Xyl- energjisë mendore, ata shkëlqyen edhe si ander argumentoi se shqipja nuk ka lindur Nga Paulin Zefi jetuar pikerisht mbi kete rajon jashteza- kardinalë. Diokleciani dhe Kostandini i nga ndonjë përzierje mekanike e gjuhëve konisht te pasur me minerale... Keshtu Madh, sa për të përmendur vetëm më të romane. Ai arriti qe studimin e gjuhës ta “KESHTJELLES IMPRESIONUESE pra, lindi”ARTANA” e ndertuar plot njohurit, ishin me gjak ilir. Nuk ka asgjë vërë në nivelin e gjuhësisë krahasimtare TE ARTANES” ne Dardanine lindore zell me veglat e farketuara nga duart e të re nën këtë diell. Në kohën tonë gjaku bashkëkohore. Me Xylander-in përfun- (Komuna - Novoberde). Kjo Keshtjelle “Paraardhesve tane me te hershem” te ilir ka ndikuar sërish në fatin e Romës; don etapa e parë e studimeve gjermane me rrenje te thella ILIRO - ARBERORE cilet u njohen ne fillim me emrin “Pel- Krispi, kryeministri i parë i Italisë, ishte Prandaj, nuk kishte si të ndikonte më mbi Shqipërinë dhe shqiptarët (13). Per- u rezistoi dallgeve te kohes duke e kon- lazge”, me pas u krijua “Etnosi-ILIR” me origjinë shqiptare dhe Italia edhe një shumë greqishtja e vjetër në shqipen e ndryshe, Von Xylander ka kopjet origji- servuar fizionomine e saj autentike por (vitet;1200-1000 p.k.), duke vijuar herë tjetër shikon me lakmi brigjet ilire.”; vjetër, por edhe ai ndikim i vogël që është, nale te dokumenteve per moskuptimin e gjithashtu,ajo perfaqeson nje kaleidos- drejt Mesjetes se hershme me emrin e “... Kur kaloja në Rumeli pyesja njerëzit: shërben si argument se shqiptarët e vjetër greqishtes se vjetër nga greqishtja e re, kop gjigand nen optiken e te cilit,syrit ri”ARBER”deri ne fillim shek.XVII- «Ç’je ti?»- Katolik – përgjigjej njëri.- Prot- kanë qenë në kontakt me grekët e vjetër, ai duke shkruar për perkthimin e biblës te studiuesit te apasionuar i shfaqen te te,kur ne u njohem si”SHQIPTAR”... estant – përgjigjej tjetri. Në Bullgari py- që e shtyjnë vjetërsinë e shqipes deri në nga greqishtja e vjetër në të re, permend gjitha konturet&ngjyrat e influencave “ARTANA” na shfaqet per here te esja: «Ç’je ti?»- Ortodoks. Në Serbi pyesja: kohën kur greqishtja e vjetër ishte gjuhë pamundesinë e kuptimit të saj. Dhjata e kulturore te civilizimeve dhe popujve te pare ne burimet historike me emrin sl- «Ç’je ti?»- Protestant - Ortodoks... Kështu e gjallë. Nga latinishtja kemi marr më vjeter u përshtat më lehtë në gjuhën shq- ndryshem si; “Iliret,Thraket, Romaket, lav “Novo Brdo” nepermjet nje kronike isha e mbytur e tëra nga dogmat idiote të shumë, sepse kemi qenë më gjatë të sun- ipe edhe nga shqipja u përkthye në greq- Bizantinet, Saksonet(Gjermane), Raguz- raguziane e cila daton ne vitin 1314 qe i njerëzve dhe duke hyrë në Shqipëri py- duar prej tyre. Kurse me dakishten edhe ishten e re; ianet, Sllavet&Osmanet me protagoniste referohet aktivitetit tregtar te “Petrus de eta: «Çfarë jeni ju këtu?»- Shqiptarë – m’u duhet të kemi afërsi, sepse dakët ishin Teza 4: “Ku lexoj fjalën pellazg, largo- te perhershem ILIRO - ARBERORET- Blatus de Cataro (nga Kotori i Malit te Zi përgjigjën prerë e qartë. «Më në fund», thrak dhe siç dijmë, thrakishtja kishte hem menjëherë, sepse nuk kemi të dhëna Autoktone “fale te cileve,”ARTANA te sotem) dhe po ne arkivat e Republikes thashë, «u çlirova këtu nga fanatikët dhe vetem dallim dialektor nga ilirishtja, pra, deri aty, dikush thot për to se ishin një eshte kaq unike ne llojin e saj... tregtare te Raguzes (Dubrovnik - Kroaci) zotkrijuesit»...”; “Shqiptarët, më të vjetrit argumenti se dakishtja (një pjesë e dak- popull mitik”; “Kjo Keshtjelle madheshtore eshte nje dokument i vitit 1326 na ben me dije nga popujt e Ballkanit” (2). ishtes/thrakishtes që mbijetoji pjesërisht Antiteza 4: Emri pellazg nuk është e pozicionuar ne piken me te larte se ne kete vendbanim te mbipopulluar, Po ashtu, elementet tjera kulturore të edhe në rumunisht), është e afërt me shq- shpik nga fantashkenca, por ashtu si emri te ketij mali me te njejtin emer ne kishte nje organizim administrativ te shqiptarëve, siç është rregullimi shoqërorë ipen, vetëm se e përforcon teorinë iliro- ilir, përmendet nga shkrimtarët antik (14), lartesine 1124m, nga ku dominon shkelqyer, ekzistonte nje shesh i madh - kanuni (3), simbolet (4), ndërtimet (5), thrake të prejardhjes së shqipes; si një popull autokton dhe si para ardhës mbi te gjithe peisazhin e mrekul- ku zhvillohej nje aktivitet tregtar shume arti (6), mitologjia (7), etj. janë tregues të Teza 3: “Shqipja është një përzierje të ilirëve. Përndryshe, shumë shkenca lueshem gjeografik te kesaj treve me intensiv me te gjithe gadishullin Ilirik një civizilimi të zhvilluar që vijnë që nga gjuhësh duke nisur nga shumë pak ilirisht, argumentojnë se ka patur një ekstrakt reliev kodrinor-malor te mbuluar me por sidomos me Republiken e Raguzes, antika, i cili nuk është mundur të krijohet pak greqisht, shumë më shumë latinisht, të përbashkët të popujve dhe kulturave pyje pa fund,lugina pjellore, fshatra tregtaret e se ciles gezonin privilegje te vetëm prej një tufë nomadësh si barinjë pastaj sllavisht, një pjesë shumë e madhe përreth Mesdheut dhe janë të shumtë shume piktoresk, por pak te popul- vecanta pasi kishin marre me koncesion edhe pse për një periudhë të gjatë të his- turqisht, dhe sot një pjesë edhe nga an- studiuesit që arrijnë në përfundim se ky luar dhe miniera te braktisura te cilat gati te gjitha minierat e ketij rajoni kaq torisë u është dashur të tërhiqen në male glishtja. Pra, nuk mund të thuhet se jeni popull korespondon me përkshkrimin që pergjate shekujve, sherbyen si katal- te pasur... për mbijetesë nga sulmet e njëpasnjëshme ilir, përderisa pjesa më e madhe e gjuhës shkrimtaret antik u kanë bërë pellazgëve. izatori kryesor i zhvillimit ekonomik, Edhe pse Dardania u pushtua nga ser- dhe si pasoj kanë humbur shumë terri- suaj është latine, turke, sllave, apo edhe Duhet të jesh studiues i mirëfilltë, që të kulturor, politik&social te kesaj Treve bet ne fillim shek.XIV-te, kjo Keshtjelle tor. Nga të gjithë popujt e Evropës, më pak greke”; thellohesh deri në atë pikë. Shumë pak kaq te pasur e cila ndodhet ne zemer madheshtore e banuar nga Arberit - Au- së shumti territor kanë humbur shqiptarët Antiteza 3: Duhet të bëni dallimin në shkenctar kanë një kapacitet të tillë. Të te Gadishullit - Ilirik(Ballkanik). toktone dhe minatoret - Saksone vazh- dhe ugarianët (8). Poashtu, edhe ato pak mes ndikimit, barbarizmave dhe origjinës studiosh shqiptarët, je “i dënuar” të thel- “ARTANA”eshte e ndertuar mbi doi qe te administrohej nga Republika toponime shqiptare që kanë mbijetuar në së një gjuhe. Edhe pse shumë pak fjalë lohesh deri në origjinë, sepse nuk kemi të themelet e nje vendbanimi te hershem e Raguzes dhe ky fakt deshmohet edhe tërë Ballkanin (9), dëshmojnë për praninë kanë mbijetuar si të shënuara nga ilirisht- dhëna se shqiptarët janë ndonjë degëzim i protourban dhe paralelisht me agi- nga nje akt-marreveshje e vitit 1387 ku shqiptare kudo ku quhej Iliri. Shqiptarët ja e veriut (Illyri Proprie Dicti), kryesisht mëvonshem që t’ja nisësh prej aty. min e qyteterimit te pare Europian qe “Knjazi.Lazar” ua beson Keshtjellen, nuk i kanë sundu institucionalisht popujt emra njerëzish, vendbanimesh, toponime Teza 5: “Shqiptarët me ngulm dhe me ishin;”Pellazget hyjnore”dhe pikerisht tregtareve raguziane te cilet gezonin që kanë gllabëruar më vonë ato territore, dhe hidronime, megjithatë, fjalët e reja çdo kusht duan të jenë më të vjetrit në keto substrakte te para Etnike qe lin- ekskluzivitetin e plote mbi pronesine që t’i asimilojnë në shqipar dhe për t’u që hyjnë në gjuhën shqipe si ndikime apo Ballkan, por thjeshtë duhet të mësohen të den u zhvilluan ne periudhen e Bronxit, dhe administrimin e saj deri ne nje afat regjistruar më pas edhe toponimet shq- barbarizma (që hyjnë dhe dalin ashtu si pranojnë deri aty ku arrijnë argumentat.” ishin minatore dhe metalpunues te kohor te papercaktuar... iptare në ato vise. Argumenti gjuhësor, në çdo gjuhë tjetër), ato përshtaten sipas Antiteza 5: Nuk janë shqiptarët që shkelqyer dhe kishin zgjedhur per te (Vijon në faqen 17) Cultura Anno 14 n.3 Luglio 2016 pagina 8 Venus Ghata (Gjata) është një shkrimtare dhe poete mjaft e njohur në Francë dhe në botën frankofone. Shkak i pikëtakimit të Nënë e bijë, me një botë shqiptare parë me të ishte interesimi që kisha për të madh në Nju Jork, shkonte atje vetëm për hir te mbetej e fortë dhe mbresëlënëse edhe pas vdekjes njohur dhe shkruar mbi Jean Ghata (Gja- koncertit, p.sh. për të dëgjuar Menuhin apo Zubi së tij, çka e shtyu Venusin të kërkonte gjurmët e ta) një shkencëtar me origjinë shqiptare i Meten. Pëlqente gjithashtu artin tradicional. Ishte historisë së jetës familjare të tij. Vdekjen e tij, ajo një koleksionist i çmendur qilimash, të cilat sa herë e ka përshkruar në romanin Mortmaison (Shtëpiv- panjohur për ne dhe me një histori tron- shkonte në Bosfor i kërkonte nëpër dyqanet turke. dekura), por kujtimeve të jetës me të, ajo i u rikthye ditëse familjare. Gjithë adoleshenca dhe Vlerësonte gjithashtu artin e Islamit, artin oriental dhe në librin e saj të fundit Shtëpia e hithrave, (La rinia e tij kishte shkuar duke bredhur pas në përgjithësi, madje dhe kur bënte ndonjë konfer- Maison des orties), një roman biografik i mrekul- të atit, një diplomat shqiptar, nga Dam- encë shkencore, nuk mungonte të fliste gjatë dhe lueshëm. për kulturën orientale, të cilën e njihte mjaft mirë. Disa vjet më parë kisha botuar një shkrim të gjatë asku në Liban e Turqi, e ku më së fundi Në Paris, kishte miqësi dhe me piktorin e shquar me për historinë e veçantë të burrit të saj, Jean Ghata, kishte përfunduar në Paris. Por gjithnjë ai origjinë shqiptare, Abedin Dinon, dhe shumë prej një homazh për shkencëtarin e vdekur papritmas, kishte mbetur me një mall të vazhdueshëm pikturave të tij i kishte në shtëpi. Ndërkohë, Venusi në mesin e jetës së tij dhe në kulmin e lumturisë. Sa i telefonon Jasminës për të verifikuar një datë apo herë takohesha në Paris me Venusin, në shtëpinë e për ta parë një ditë Shqipërinë, atë vend ndonjë dokument që kërkon të ma tregojë. Nga ana saj në Avenue Raphael, jo larg pyllit të Boulogne- për të cilin i ati i kishte folur aq shumë. tjetër e telefonit, Jasmina, nuk mungon të shprehë s, në shtëpinë e saj gjithë dashuri e mikpritje dhe lumturinë e saj që më së fundi një shqiptar intereso- rrethuar nga tablotë e miqve të saj piktorë, biseda Nga Luan Rama het për të atin e saj. do të vazhdonte gjithnjë për Jean Ghata-n, për të – Jasmina ka gjithçka të të atit dhe i ruan me një kaluarën, për historinë e familjes së tij. Madje kjo ur e kisha pyetur një ditë Venusin se kur fanatizëm të pashoq, – më thotë Venusi. Ajo vazh- histori jetonte në një farë mënyre dhe në letërsinë e kishte filluar të shkruante, ajo më tregoi një don të më tregojë fotografitë e tyre familjare, foto- saj, pasi gjithnjë, ajo kishte diçka të re për të thënë Khistori të dhimbshme, pasi ajo e adhuroi grafinë e dasmës së tyre, me Jasminën, fotografi të rreth tij. Edhe te Shtëpia e hithrave, ku përshkruan poezinë kur një nga vëllezërit e saj më të mëdhenj tij në vende të ndryshme të botës. Portreti i tij sepse jetën e saj të një gruaje të ve përballë vetmisë dhe shkruante poezi. Dhe një ditë, ai ishte nisur drejt më ngjason me atë të Ejzenshteinit: fytyrë e gjerë, mungesës, kujtimet e zgjojnë vazhdimisht. Gjithnjë Francës që të bëhej i njohur dhe të botonte poez- ballë i hapët, sy të ëmbël dhe një vështrim tepër historia e atij njeriu që e kishte tronditur jetën e itë e tij. “Por ai u kthye i trishtë dhe i shkatërruar. të thellë e paqësor. Një figurë e mençur dhe plot saj që me takimin e parë. Historia e të atit të tij, Askush nuk pranoi t’i botonte poezitë e tij. Atëherë, mirësi. Në rininë e tij, për vite me radhë ai luante ish-diplomat, që dikur ishte pleksur në një atentat në Bejrut, ai filloi të drogohej. Im atë, në vend që met e tyre të përbashkëta, në Europë, Afrikë, Azi, violinë dhe më vonë iu fut studimeve të ethshme kundër mbretit Zog dhe që në fundin e Luftës së të kujdesej për ta shëruar, e mbylli në një çmendinë brigjeve të Bosforit, në Amerikë dhe Meksikë. për mjekësinë dhe biologjinë, gjersa u bë doktor Dytë Botërore ishte gjendur konsull në Shkup, ishte ku dhe vdiq më vonë. Ishte 28 vjeç kur vdiq. Dhe i Shkencave Mjekësore të Fakultetit të Mjekësisë një roman më vete, plot shtegtime e fshehje nga një meqë unë adhuroja poezinë e tij, zura vendin e tij – Ju e dinit që ishte shqiptar? të Parisit. Në diplomën e tij është shkruar emri i vend në tjetrin. Por siç shkruan ajo, gjyshi i tij, që në poezi. Fillova të shkruaja në fletoret e tij dhe më – Sigurisht. Ai kishte një dëshirë të çmendur për gjatë: Jean Bey Faro Ghata, lindur në Bejrut më mbeti në Tiranë, i kishte shkruar të birit. Në fundin vonë u bëra poete…” Që nga ajo kohë ka kaluar të parë Shqipërinë. Ndiqte me vëmendje çdo lajm 1927. ( Në fakt, në dokumente të ndryshme janë tri e luftës i ati i tij ishte konsull i Shqipërisë. Me ard- një jetë e tërë. Në vitin 2015, për romanin e saj që mund të depërtonte nga Shqipëria e izoluar në vendlindje të tij: Tirana, Stamboll (Belerbej) dhe Be- hjen e komunistëve ai ishte bërë i padëshirueshëm. “E fejuara mbi kurriz të gomarit” ajo u nderua me mënyrë hermetike. Shqipëria ishte dhimbja e tij e jrut, dhe kjo për faktin se i ati gjithnjë kishte frikën S’kishte ku të shkonte. “Shko të shohësh mikun çmimin “Renaudot”, ndërsa në vitin 2011, ajo u madhe. I ati i tij, Faro Gjata, dhe ai, e kishin të e rrëmbimit të të birit nga njerëzit e gruas, të cilët tim, Nesib Bey, në Belerbey, në Stamboll“, e kishte nderua me çmimin “Goncourt” për gjithë veprën ndaluar të ktheheshin nga regjimi i Hoxhës… edhe ishin mjaft të fuqishëm në Shqipëri dhe në Turqi. këshilluar i ati që kishte mbetur në Tiranë. “Mar- e saj letrare. Çdo vit botohet një libër i saj, vëllim pse Faro dikur diplomat, shef misioni në Athinë, nji- Jean kishte punuar me një pasion të jashtëzakon- tohu me një nga vajzat e tij. Ai do të gjejë një punë poetik apo roman. Ajo jeton me letërsinë, shkrim- hej personalisht me Hoxhën, pasi dhjetë vjet rresht shëm jo vetëm në fushën e biologjisë, por edhe në siç duhet, sipas dijeve që ke. Nëse kthehesh në Shq- in. Një vepër interesante është dhe romani Shtatë ai kishte qenë dhe profesor i historisë e gjeograf- fusha të tjera, si diabeti, fizika, e veçanërisht me ipëri, vdekjen e ke të sigurt. Monarkistët i vrasin të gurë për gruan adulter, të botuar më 2007. Venus isë në Liceun e Korçës. Njëherë miku ynë i afërt, proceset që ndodhin në trupin e njeriut, pikërisht gjithë. Ti konsiderohesh armik i këtij vendi”. Kësh- Ghata (Gjata) është një shkrimtare dhe poete mjaft Alain Bosquet, do të ftonte për darkë një shkrimtar në prishjen e ritmeve biologjike, në kohë e hapësirë, tu, ai ishte detyruar të shkonte në Stamboll, ku dhe e njohur në Francë dhe në botën frankofone. Shkak shqiptar që sapo kishte mbërritur në Paris. Ky ishte studime mbi proceset metabolike, termo-dinamika e ishte martuar e kishte përjetuar një histori të hidhur i pikëtakimit të parë me të ishte interesimi që kisha Ismail Kadare dhe në atë natë u njohëm me të në brendshme e njeriut lidhjet mes fiziologjisë, biokim- me motrën e gruas. Menjëherë pas kësaj ngjarje, për të njohur dhe shkruar mbi Jean Ghata (Gjata) shtëpinë e Bosquet. Im shoq u çmend nga gëzimi isë, biofizikës e biokimisë molekulare, mbi funksio- duke rrëmbyer djalin 6 vjeçar, ai ia kishte mbathur një shkencëtar me origjinë shqiptare i panjohur për që takoi një intelektual shqiptar. Ndërkohë, Venusi net hormonale, bioperiodicitetin etj. Në shumë nga në Damask e pastaj si tregtar duhani ishte vendosur ne dhe me një histori tronditëse familjare. Gjithë ad- kërkon nëpër raftet e bibliotekës së saj, ku në krahë botimet e tij në revistat më në zë shkencore europi- në Bejrut. Për ta fshehur të birin, ai e kishte futur oleshenca dhe rinia e tij kishte shkuar duke bredhur qëndrojnë piktura të piktorëve të mëdhenj si Miro, ane apo dhe amerikane, flitet p.sh. për sinkronizi- atë në një kolegj jezuitësh, me emrin kristian Jean pas të atit, një diplomat shqiptar, nga Damasku në Derain, Mata etj. met socio-ekologjike, për ritmet “circadiens”, “ultra- Ghata. Vite më vonë, Jean erdhi student në Paris Liban e Turqi, e ku më së fundi kishte përfunduar – Shumicën e dokumenteve dhe të fotografive diens” apo “infradiens”, për raportet e gjumit dhe dhe u vendos në Rue Solferino, dhe vetëm atëherë në Paris. Por gjithnjë ai kishte mbetur me një mall m’i ka marrë Jasmina, ime bijë. Ajo kërkon tashmë të qenët zgjuar te të sapolindurit, për ndryshimet që ai i kishte shkruar të ëmës, Rikat Kunt, një kaligraf- të vazhdueshëm për ta parë një ditë Shqipërinë, atë të gjejë rrënjët e saj, të mësojë prejardhjen dhe pëson njeriu në gjëndje “coma”, etj. Në vitet 70- isteje të njohur, që më së fundi të takoheshin. Dhe vend për të cilin i ati i kishte folur aq shumë. origjinën e familjes së saj. Çuditërisht edhe ajo ka të, Jean Ghata(Nuri Gjata) njihet si një personalitet në vitet 60’, pas një mungese kaq të gjatë, nëna – Atëherë isha në Bejrut, e martuar me një nga të njëjtat shije si të Nurit: i pëlqen shumë muzika, në zë në fushën e kronobiologjisë (chronobiologie). kishte ardhur të takohej me të birin. Bashkë kishin njerëzit më të pasur të Libanit dhe kisha katër piktura, tradita arkitektonike e popujve primitivë, “Doctor en Medecine” ai ishte profesor në katedrën parë muzetë e Parisit, lagjet e vjetra pariziane, Ver- fëmijë. Sapo kisha botuar librin tim të dytë poetik etnografia. Tani studion në “Ecole du Louvre”. e mjekësisë në Universitetin e Gjenevës, ku shkonte sajën, kishin shëtitur buzë Senës dhe kishin kujtuar kur Jean Ghata (Zhan Gjata, i cili në fakt ishte Nuri Çudi me një trashëgimi të tillë. Madje dhe në librin për konferencat e tij çdo të shtunë. Ishte mik i af- vitet e fëmijërisë së tij… Gjata, nga Tirana) erdhi në Bejrut për një konfer- e saj “Mortemaison”, të botuar në “Flammarion” ërt i profesor Jacques Ruffie i “College de France”. Venusi është një poete e lindur. Vargjet e saj kanë encë shkencore në Fakultetin e Mjekësisë. Atë kohë pesë vjet pas vdekjes së Nuriut, më 6 tetor 1981, Kërkimet e tij shkencore e bënë atë të dëgjuar edhe ngjyrën e dheut dhe aromën e mjaltit, shndrisin në isha gazetare dhe s’di pse m’u kërkua nga gazeta të në moshën 53-vjeçare, ajo shkruan gjithashtu dhe jashtë Francës. Shoqëria amerikane e avionëve UTA diell dhe përkujtojnë dhimbje e nostalgji, fëmijëri intervistoja shkencëtarin francez, i cili ishte mjaft i për këtë lidhje të fortë atë-bijë, mbi historinë e tij e angazhoi në studimet rreth fluturimeve të avia- të zbathur në një fshat të largët dhe hijen e një bukur dhe shumë i sjellshëm. Kur e takova për herë familjare. Në atë libër janë kujtimet që pushtojnë torëve dhe fenomenet biologjike që ndodhnin te ta nëne të vdekur, që nuk i rivjen më. Vargjet e saj i të parë, në një darkë që u shtrua për nder të tij, jetën e një gruaje pas një burri të vdekur, të cilin ajo gjatë fluturimeve. Për sa kohë ishin të aftë të udhë- këndojnë botës, dashurisë, tokës që pret të mbar- ndjeva se diçka po ndodhte me mua. I dhashë dy li- e kishte dashur aq shumë. tonin aviatorët. Po kështu ai u angazhua për studime set. I këndojnë njeriut anonim dhe gjithënjerëzor, brat e mi poetikë dhe shpejt nisi një korrespondencë – Histori e çuditshme, – i them Venusit, e cila shkencore nga “Aerospace Medical Association” njeriut me shkronjë të madhe “NJ”, jo për nga emri, e madhe që përfundoi me fjalë dashurie. tregohet aq shumë e përkushtuar për të folur për dhe fluturimet e njeriut në hapësirë, ndryshimet që por për nga thellësia e shpirtit dhe gurgullimës së burrin e saj, shqiptarin Gjata…. Babai i tij që lë Shq- pëson njeriu në kozmos etj. Janë të njohura gjithash- dhimbshme dhe dehëse që ngërthen. “Janë dy si – Kaq shpejt u dashuruat? ipërinë dhe ikën bashkë me fëmijët drejt Orientit. tu studimet e tij për diabetin, menstruacionet e fem- vetulla të së njëjtës fytyrë / dy roje zbaticash / që – Po, gjithçka ndodhi shumë shpejt. Ai erdhi disa Shkuarja në Siri te dy motrat e tij, pastaj Libani… rave atlete, mbi endokrinologjine ( studime këto të godasin muret tanë në çdo ekuinoks / dhe bëjnë të herë për të më takuar. U dashuruam si të çmen- gjithë këto udhëtime, të ngarkuara me vetmi dhe kryera në Danimarkë), mbi kancerin (për këtë ai rrjedhin plagët e nënës dhe të shegës…“ Vargjet e dur. Pastaj unë shkova në Paris. Ai ishte shumë brerje. shkoi gjer në Macao, koloni e vjetër e portugezëve, saj janë metaforë e trupëzuar në objekte të thjeshta i mirë, një njeri intelektual dhe tepër i ditur, një – Dy motrat e Faro Gjatës ishin martuar në Dam- ku studioi për influencën e një lloj peshku në zh- që rrethojnë qenien, në diej që shkojnë të pikëta- shkencëtar… “Dua të kem një fëmijë me ty”, më ask, njëra me një gjeneral dhe tjetra me vetë Kry- villimin e kancerit të banorëve të kësaj zone). Që kojnë dikë: janë siç shkruan ajo në një poezi “dy tha një ditë. eministrin e asaj kohe. Por shpejt atij nuk i pëlqeu ai më 1963 Jean Ghata ishte anëtar i “The New York gjethe dhjozë në vend të syve/dy kokrra kafeje në vend dhe u nis për në Bejrut ku njihte një mik të tij, Academy of Sciences”. Por fatkeqësisht jeta e tij do vend të dy gjinjve/ dy petale në vend të gojës… Veç – Duhej të ishte shumë e vështirë për ju, në gjendjen me të cilin kishin studiuar bashkë shkencat politike të ishte tepër e shkurtër për një shkencëtar si ai. Ai romaneve të botuara në shtëpitë e mëdha botuese të që ndodheshit? Katër fëmijë… në Perëndim, një prift jezuit të quajtur Père Paul. vdiq nga zemra në moshën 53-vjeçare. Francës si në “Flamarion”, “Mercure de France“, – E vështirë, por jo e pamundur… Atëherë ai pu- Kështu, Nuriu i vogël u fut në një kolegj jezuitësh – Askujt nuk i kishte thënë se vuante nga zemra. “Actes Sud”, “Belfond”, “Seghers”, “Lattés”, etj., nonte në një laborator të quajtur “GAMA”, në “Rue për të mësuar. Shpejt ai do të konvertohet në kato- Nuk donte të ndërpriste punën e ethshme shken- ajo është dhe autore e shumë romaneve dhe vëllime- Solferino”, pranë “Notre-Dame”. Ishte bashkë me lik, bashkë me të atin, i cili endej në Orient edhe core, – thotë Venusi. Në atë kohë në “College de ve poetike të vlerësuar nga kritika franceze dhe ajo disa biologë të tjerë. Aty dhe flinte. Më pas ata ven- nga frika mos njerëzit e gruas i rrëmbenin djalin e France” po përgatitej hapja e katedrës së kronobi- e huaj, përmes disa çmimeve letrare si “Prix Apol- dosën të ngrinin një klinikë të tyre, e cila u vendos vetëm të tij. Pra Faro u quajt Pier dhe Nuriu, Jean ologjisë dhe për këtë mendohej të vihej pikërisht ai. linaire” (Hijet dhe klithmat e tyre), “Prix Mallarmé” në Thiais, dhe u quajt “La Clinique du Sud”. Atë (Zhan). Edhe kur erdhi në Paris, kontaktet e para Ai vit ishte një vit tepër i sforcuar e i lodhshëm. Ud- (Një hap i gabuar i diellit), “Prix Jules Supervielle“ kohë, kur u ktheva ne Bejrut, kërkova të divorcohem Nuriu i mori me misionin e “Saint-Paul de Vence”, hëtime të pareshtura, konferenca, punë e lodhshme (Antologji personale),”Grand Prix de la Société des dhe të marr fëmijët në Paris, por im shoq ishte një të cilët atë kohë bënin shumë vepra humanitare pra- laboratorike. Madje shkoi dhe në Abruçia të Italisë Gens des Lettres” etj., apo libri i saj më i fundit, ro- njeri me influencë dhe shumë i pasur, pra ai nuk në njerëzve të varfër e të lënë në mëshirën e fatit. së Jugut ku do vazhdonte kërkimet ndër shqiptarët mani i botuar në “Mercure de France“, “Gruaja që m’i la. S’kishte dhimbje më të madhe të lija fëmijët, Atje ai u njoh me “magët”, të cilët merreshin me arbëreshe mbi gjenetikën e tyre dhe fenomenet që s’dinte t’i mbante burrat“, 2015. Para disa kohësh por unë isha e dashuruar. Ika me shpresë se shpejt magji. Njëherë më ka treguar se si në laboratorin e rridhnin nga martesat brenda të njëjtit komunitet. ajo më dha një fotografi të rrallë të saj, ku kishte do t’i merrja ata. tij vinin shumë gra që i dërgonin priftërinjtë, që t’i Ishte në “Piana degli Albanesi”, kur e zuri bora. Si dalë me të dashurin e saj të përjetshëm, Jean Ghata- ndihmonte për të lindur. Ishte periudhë kur u njoh duket u ftoh rëndë sa një avion i posaçëm e mori atje n, ditën e tyre të martesës në Paris. Një fotografi që – Pastaj erdhi lufta… dhe lidhi miqësi të madhe me piktorët Miro, Bran dhe e solli urgjent në Paris. Mua më tha se kishte kishte tingëllime poetike, poezi e shkruar në sy të – Më 1974 përfitova nga gjendja e luftës dhe van Velde e piktorë të tjerë. Ai e pëlqente shumë pasur një krizë astme. Madje dhe doktorin e kishte lumtur… dritëshkronjë të dashuruarish! Më dha dhe munda t’i marr fëmijët e mi në Paris. Më pas lindi pikturën moderne. porositur të mos na tregonin gjë. Nuk donte të na një libër poetik të botuar nga “Mercure de France”, Jasmina, vajza jonë e përbashkët, për të cilën ai shqetësonte. Pak javë më vonë u nis për në Macao… ku në shumë poezi, çuditërisht, vargjet nuk kishin përgjërohej. Mbi tavolinë ajo më tregon fotografi të – Po nga muzikantët? Pastaj erdhi kriza e tij, spitali, dhe vdekja e tij e shenja pikësimi. Gjithçka shkonte si në fllad… panumërta ku shquhen imazhet e një fotografi me – Pëlqente veçanërisht klasikët: Schubert, Viv- papritur… Jeta e tyre e përbashkët e tyre mjerisht Botë shqiptare, një lloj prushi që rri gjithnjë nde- shije. Ai gjithnjë fotografonte, në të gjitha udhëti- ald, Mozart. Madje kur kishte ndonjë koncert të do të ishte e shkurtër. Megjithatë, lidhja e tyre do të zur në shpirtrat e tyre. Nënë e bijë. pagina 9 Anno 14 n.3 Luglio 2016 Storia Edi Luarasi memorali qëndresës së gruas shqiptare Nga Vitore Stefa Leka

Kur mora vesh se fondacioni kultural mbarëkombëtar “Nermin Vlora Falaschi” pjesë e të cilit jam dhe unë, preokupohet për të botuar librin e jetës së artistëve bashkëshortë Edi dhe Mihal Luarasi, u preka shumë. Ky fondacion në të vërtetë presidentja e të cilit Ze- nepe Luka, që është edhe autore ka botuar edhe të tjerë libra për figura grash të medha si: Nermin Vlora, Violeta Manushi etj, por kur mësova për aktoren Edi Luarasi, e cila mban titullin “Mjeshtër i Madh” pata një dridhje të qenies sime. Është vetë kariera, historia e bukur dhe e trishtushme e jetës së saj që të detyron të përulesh me nderim, përpara kësaj figure multidimensionale. Unë, që gjithashtu kam pasur dramë në jetën time, e kam njohur dhe admiruar bukuroshen Edi Luarasi, në një periudhë shumë të vështirë, në momente dramatike. Rastisi të takoheshim bashkë përpara hekurave të burgut të Tiranës, ku Edi i dërgonte ushqime e ndërresa bashkëshortit, regjizorit Mihal Luarasi, kurse unë bash- këshortit tim të dënuar padrejtësisht, që më kishte lënë me dy fëmi- jtë, vajzën e djalin. Kishim të njëjtin hall, burrat në burg! Fëmijtë për të rritur. Teksa prisnim me orë të tëra, deri sa policët e burgut të na merrnin ushqimet që kishim sjellë, në bisedat tona admiroja qën- dresën e artistes, këngëtares dhe aktores së njohur, që në mënyrë të pakuptimtë, i kishin shkatëruar jetën. I kishin copëtuar endërrat… Unë, si shumë artëdashës e admiroja Edi Luarasin, si këngëtare, si aktore në skenë e në kinematografi! Unë kam gjetur tek ajo karakterin e fortë, guximin për tu përballuar me situata të tilla të rënda, që kërkonin moral të lartë e dinjitet, për tia dalë mbanë. Edi, që edhe në momente trishtimi, gjente kohë të fliste, inkura- jonte, e përkëdhelte fëmijët e mi, që i sillja me shprese, se mos tako- nin të jatin që iu mungonte shumë. Edi u bë një shembull qëdrese, një fortesë do të thosha, për të gjitha ne gratë e tjera që vuanim po atë brengë! E shtrenjta Edi. Teksa hedh këto rreshta për ty, kujtoj një çast, kur ti kërkove të takoje hetuesin e regjizorit. E prite atë në stolin e drunjtë përpara derës me hekura me orë të tëra dhe kur doli ai, ti me lotë në sy e pyete: -Çfarë ka bërë bashkëshorti im, që po e mbani akoma në hetuesi? Pas viteve 90-të jeta na ndau. Unë ika dhe jam në emigracion, Edi Luarasi, përveçse je një mjeshtre e madhe e skenës, falë tal- por të kam ndjekur nga larg. Ti, u ktheve në skenë, vazhdove ëndër- entit për të nxjerrë role të spikatura, në teatër e kinematografi. Ti, rën tënde. Më pas ishte fondacioni “Nermin Vlora Falaschi”, që zonjë e madhe, je padyshim edhe simbol i qëndresës, të pamposhtur na bashkoi. Përjetuam bashkë emocione në veprimtaritë e bukura duke u bërë shembull për gruan shqiptare. Shpresoj, se ky do të jetë dhe shumë të vyera, që kemi bërë brenda dhe jashtë vendit. Kemi filli, që përshkon librin e jetës tënde, që presim ta shohim sa më qeshur, kërcyer, të kemi admiruar për vitalitetin dhe talentin, që shpejt dritën e botimit dhe të sherbejë si testament, si model per ke shpalosur si aktore e rrallë, që përballove me dinjitet një jetë të brezat…Mezi presim të kemi përseri në mesin tonë. Nderime dhe vështirë, por që e sfidove! Mbijetove! mirënjohje, grua e shquar Edi Luarasi! ESSE OSE TREGIM PER MOIKOMIN Moikom Zeqo, takim me vizionin dhe kaosin Nga ERJON MUCA asteroidësh që po të përplaseshin me tokën do ishin fatal për mbijetesën e jetës, të çfarëdolloji, që gjallon në planetthin tonë. Kometat përthithen nga “Duhet të kesh kaos në brendësi për të çliruar një yll vallëzues” citat ky gjigand duke pushuar së egzistuari.Ndoshta! nga “Kështu foli Zarathustra.” e Nietzsches Po ta marrim për të mireqenë teorinë taosite, Jupiteri mund të jetë një portë magjike dhe kometat nuk shpërbëhen kur përplasen me të, ato johja me shkrimtarin Moikom Zeqo, nuk qe as e beftë e as përfundim thjeshtë kalojnë në një tjetër dimension. Pasi mbarova së lexuari vëllimin Kaos shpërthyes, çekuilibrues, tregues e fshehës në të njëjtën kohë. Kao- i kërkimeve të mia për të gjetur kufij të ri të hapesirës letrare. Si me tregime “Eunuket Engjellore” vështrova edhe një herë dedikimin dhe sin nga i cili rrodhi jeta dhe pa të cilin nuk mund të ketë të tillë. Duhet Nstudiues letrar e njihja më herët, pasi në bibliotekën time prej kohësh mu duk sikur në mes të shkronjave të tijë dallova një diagram të fshehur.” të keshë Kaos brenda që të çlirosh një yll vallzues: kështu foli Zarathus- ndodhet studimi i tij për jetën dhe veprën e Migjenit. Si arkeolog e njihja Crash test për Erjon Muçën”! tra! Zarathustra vetëm sa hodhi idenë .Kurse vizionari Moikom Zeqo futet më parë akoma: që nga koha e shfaqies së atyre 7 filmave që tregonin për Tre miqtë e mi më lavdëruan shkrimtarin Moikom, kurse unë në një pas- brënda tij, e zbërthen, e analizon, e rrotullon njëqind e tetëdhjetëgradë, mrekullitë nënujore të gjirit të Durrësit dhe Karaburunit dhe që e mbushnin dite gushti po udhëtoja me mjetin tim drejtë Tiranës, për të takuar vizionarin që me anë të tij të na tregojë anën e errët të Hënës. E nuk është ai kaos, plot me zili dhe pasion, shpirtin tim prej fëmije kureshtar. Moikom Zeqo. Pasi për mendimin tim në librin “Enukët Engjellore” ai nuk ajo fjalë me të cilën jemi mësuar të emërtojmë rrëmujën. Jo, kaosi i tij ka Përballjen e parë me figurën e shkrimtarit Moikom Zeqo e pata tre vjet të shkruan mendime, por gërmëzon vizione. formën e një peme, që nis nga i njëjti trung dhe shpërthen në degezime të shkuara, gjatë një debati mbi letërsinë lè lèvrohet nè Shqipèri me kushëririn Sigurisht ndihesha i elektrizuar nga idea se do ulesha të bisedoja më një pamendueshme. Të gjitha drejtuar drejtë pafundësisë qiellore dhe çdo njera tim poetin Vladimir Muça. Ai i ndezur nga këmbëngulja ime tha: Moikomi njeri, nga i cili ke shumë për të mësuar. Me të u takova një nga kafenetë e prej tyre tregon një yll, yllësi, apo univers më vete. është shkrimtari më modernist në letërsinë shqipe të sotëshme. Përgjigjia shumta të Tiranës, u ulëm jashtë ndanë një shatèrvani dhe pas dialogjeve Kaos që të tregon defektin e vërtetë të genit human dhe të bindjeve të tij... ime qe e shpejtë dhe e zjarrtë, ndonëse pa lexuar asgjë nga shkrimtari fillestare unë i thashë: kaos i përdorur si mikroskop për të vështruar më qartë rrugën evolutive të Moikom Zeqo. Të jesh modern në periudhën postmoderrniste do të thotë të - Për mua, të paktën në hapesirën shqipfolëse, ju jeni i vetmi shkrues të racës njerëzore. Është e vërtetë se udhëtimi evolutiv i humanëve nisi miljona jesh i vonuar. Debati nuk zgjati më tej pasi dikush nga ata që na shoqëronin cilin pa frikë mund ta cilësoj me Borgesin.- vjet të shkuara, por nuk është aq gjatë dhe përkryer sa ç’e pandehim. në tavolinë, nuk e di përse e hodhi debatin në një degë tjetër. Ai buzëqeshi! Për ta kuptuar këtë m’u desh kaosi i Moikom Zeqos. Më pas për Moikomin më foli me superlativa edhe miku dhe esseisti, ose Ndoshta nuk i pëlqeu krahasimi im! Ndoshta ju duk naiv, por nga vësh- Ajo që mua më dukej si një drejtëz e gjatë, nuk ishte tjetër veçse një siç e quaj unë, profesori im i esesë Ing. Fatmir Minguli. Shprehimisht ai më trimi i tij nuk arrita ta kuptoj. bashkësi segmetesh jetësore, brezash njerëzore. tha: tregimi i shkurtër i Moikom Zeqos është tronditës për nga hapesira e Pasi çliroi tymin e cigares në mënyrën më të qetë të mundëshme më tha: “ Nuk ka shi të paparishkueshëm” ! tejskajshme meditative. Kurse Profesor Anton Nikë Berisha një tjetër mik fis- - Unë jam pak i margjinuar si shkrimtar! – Po është mëse e drejtë, ashtu si nuk ka vdekje të papritur. Pasi që në mo- nik e cilësoi si shkrimtarin me erudicion marramendës, madje janë të pakët Në tonin e zërit të tijë nuk vura re as shenja mllefi, as shenja keqrdhje. mentin që ngjizet një qenie e gjallë, atij ose asaj i është dhënë edhe dënimi eruditët e kalibrit të tij dhe jo vetëm në hapesirën shqipfolëse. Kështuqë kur, Ai e tha aq natyrshëm kët frazë sa që mua më tingëlloi me një tjetër frazë: me vdekje. Ashtu si që në momentin që ngre një ngrehinë ke shënuar edhe për Krishtlindjet e vitit që lamë pas, miku im Fatmir Minguli më solli vëllimin Ju jeni të lumtur, kurse unë ndihem më i palumturi ndër ju. Pasi unë njoh fillimin e rrënimit të saj. me tregime, të sapo botuar nga shtëpia botuese bota shqiptare “Eunukët atë që kufizon rrethi im i diturisë, por nuk njoh atë që ndodhet jashtë këtij Kaos!Ekzistent dhe i padukshëm. Aq sa më duket se edhe ajo legjenda e Engjëllorë” u gëzova shumë. Nuk kam përse ta fsheh, sedra ime u ndje u rrethi. mundjes së tij nga Kronosi dhe më pas e Kronosit nga Zeusi nuk është gjë gudulisur, pasi librin ma dhuronte Moikom Zeqo me mbishkrim enkas për U ndamë me të pasi ai më dhuroi dy libra të tij. Sigurisht me dedikim të tjetër veçse një gjetje e të parit. Një shfaqie teatrale me burratinë dhe ai nga mua. Për një njeri që adhuron letërsinë, një libër i dhuruar vlen më tepër cilin e shkroi mbi tavolinë përballë meje. errësira kaotike që ka rreth vetes lëvis fijet e burratinëve të cilët mendojnë se një brilant, kur ky është me dedikim ka akoma më vlerë. Përballia me Gushti mbaroi dhe unë ju riktheva rutinës time, larg pushimt dhe pranë se e kanë mundur. “Eunukët Engjëllore” qe “fatale”, pasi me të unë nuk zbulova shkrimtarin punës. Larg kafeneve dhe bisedave dhe më pranë leximeve dhe shkrimeve. Ajo fraza e Moikom Zeqos në atë bar-kafe të Tiranës, vetëm pas leximit por vizionarin Moikom Zeqo. Të gjitha tregimet e vëllim madje edhe sinopset Nuk u mora menjëherë me librat që më dhuroi tashmë miku im Moikom të librit ka marrë tingëllimin e duhur. në fund të tij nuk janë mendime po dritare të hapuar drejtë pafundësisë. Zeqo, pasi duhet të ingranohesha në përditshmërinë time të çakorduar pas- Me keqardhje e pranoj, madje me një bindje matematike se ai nuk ka se Vizionar! ka nga pushimi që të gjeja qetësinë e duhur për të shfletuar librat e vizionarit si të ndihej ndryshe. Në një shoqëri obeze dhe të alkolizuar, maratonisti, apo Dua ta theksoj këtë pasi për mua një vinzionar është më shumë se një Moikom Zeqo. edhe maratona nuk kanë se si të mos ndihen të margjinuara. Obezi matema- shkrimtar. Një vizionar është diçka mes gjeniut, profetit dhe dijetarit. Libra ishin dy, por mua më ngacmoi më shumë vëllimi me tregime “Ab- tikishit nuk kërkon levizjen, por qetësinë e kolltukut apo divanit. Vizioni është qendra e trekëndëshit që formohet nga gjenialiteti, profecia raxas, mbreti i botës “botuar nga shtëpia botuese Buzuku, libër që nxiti edhe Në një shoqëri të thjeshtëzuar nga telenovelat Braziliane apo Turke, dhe erudicioni. Pra është krijesa profetike e një erudicioni gjenial. Po të këtë esse ose tregim. Më shumë se titulli më nxiti një shënim që ndodhet askush nuk do të arrinte të kuptonte thellësinë kaotike të vizioneve univer- përdoria gjuhen e astrofizikës, vizionarin do ta cilësoja me një diell të mun- mbi kopertinë: “ një tregimtar i pashoq, tek kemi Zeqon mistik, herë his- sale të Moikom Zeqos. guar. Nuk duhet të bini pre e kurthit negativ që ngre përemri i munguar. torian, arkeolog, pasionant, estetin borgesian, por mbi të gjitha, eruditin e E si mund ta mbyll këtë tregim kaotik? Ka vetëm një mënyrë. Do e mbyll Pasi në sistemin tonë diellor rreth diellit rrotullohet edhe një i tillë dhe për fshehtësive të mëdha.”-shkruar nga Abdullah Zeneli. duke i thënë atij shkrimtarit vizionar të “margjinuar”: jetën tonë tokësore ai është po aq i domosdoshëm sa edhe dielli. E kam Si ka mundësi që askush nuk vë re vizionarin të cilin e zbulova unë? -I dashur Moikom. Ju jeni duke rrezikuar seriozisht të ndryshoni nga 5 në fjalën për Jupiterin, gjigandin e gaztë, ai është një gllabërues kometash dhe E lashë kopertinën dhe palipsestin tim dhe u përballa me kaosin! 6 numrin e idhujve të mi të letërsisë! Linguistica Anno 14 n.3 Luglio 2016 pagina 10 Të mësojmë Esperanto Per imparare l’Esperanto Nga Luela Myftari diçka që t’i shërbejë të nesërmen këtij vendi dhe Nga Luela Myftari Rivista in lingua Esperanto ed è pubblicato sotto il këtyre të rinjve. “Edhe pse Esperanto ka 106 vjet titolo “Monato”. corrispondente albanese di “Mona- speranto është gjuha që lindi si nevojë për të që ka ardhur në Shqipëri nga Lazër Shantoja, unë speranto è una lingua che è emerso come la tos” indica “Century” che non vi è alcun sostegno unifikuar njerëzit. Por a do të mund ta kthejë mendoj se ka ende shumë punë për të bërë” thotë necessità di unificare persone. Ma poteva tor- economico per diffondere questa lingua in Albania. Eajo kohën pas ashtu siç ishte njerëzimi përpara profesor Bardhyli. Pensioni që i ofrohet nga shteti Enare come era appena dopo l’umanità prima Tutto quello che vince come corrispondente di pagare ndërtimit të kullës së Babelit? Legjenda e kësaj kulle është i ulët. Përpos kësaj ai has rezistencë edhe në della costruzione della torre di Babele? La leggenda per pubblicare qualcosa in Esperanto, qualcosa che il të lartë të ndërtuar nga njerëzit për të komunikuar radhët e arsimit. “Asnjë instancë shtetërore këtu në di questo grattacielo costruito da persone di comuni- giorno dopo per servire questo paese e questi giovani. me Zotin dhe për t’i kërkuar atij gjithçka është edhe Shqipëri nuk e mbështet Esperanton. Madje Ministria care con Dio e chiedere a lui tutto è l’origine delle “Anche se Esperanto ha 106 anni è venuto a Albania fillesa e gjuhëve të huaja. Thonë se Zoti gjithnjë e e Arsimit nuk njeh as diplomat e të rinjve shqiptarë lingue. Si dice che Dio è sempre più irritato con le da Lazer Shantoja, penso che ci sia ancora molto lavoro esigenze e le lotte delle persone che vi hanno luogo. da fare”, ha detto il professor Bardhyli. La pensione më shumë po mërzitej me kërkesat e njerëzve dhe që e studiuan këtë gjuhë në Poloni”, tregon ai. Kurset Un giorno tutti ci troviamo a parlare lingue diverse. che viene offerto da parte dello Stato è basso. Inoltre, zënkat që ndodhnin aty. Një ditë të gjithë e gjejnë i zhvillon ndonjëherë në shtëpi dhe ndonjëherë tjetër La gente cominciò a sentire diversi tra loro. Qui in- egli ha la resistenza nelle file di istruzione. “Nessuna veten duke folur gjuhë të ndryshme. Njerëzit filluan në ndonjë barlibrari. Të gjitha falas. Ai ka lindur që izia la spaccatura sociale. Si pensa che sia la lingua autorità statale qui in Albania non supporta Esperan- të ndiheshin ndryshe nga njëri-tjetri. Këtu fillon për- të mësojë të tjerët. “Me mësimin e Esperantos, men- Esperanto, che unirà ancora una volta l’umanità. Nel to. Anche il Ministero della Pubblica Istruzione non çarja shoqërore. Esperanto pritet të jetë gjuha, e cila doj se po i shërbej një bote më të bukur, një bote ku 1887, un ebreo polacco origine oculista ha deciso di riconosce diplomi di giovani albanesi che ha studiato do të bashkojë sërish njerëzimin. Në vitin 1887, një njerëzit do të jenë më të bashkuar. Shumë institu- creare un linguaggio, che sarebbe servita per facilitare questa lingua in Polonia, “dice. Conduce corsi a casa okulist polak me origjinë çifute vendosi që të krijonte cione dhe organizata ndërkombëtare e kanë pranuar la comunicazione tra le persone in tutto il mondo. E a volte e altre volte per barlibrari. Tutto gratis. E ‘nato një gjuhë, e cila do të shërbente për lehtësimin e atë si gjuhë pune dhe si një gjuhë që përbën interes creato Esperanto, un linguaggio che ha meno la gram- per insegnare agli altri. “Nell’apprendimento Espe- komunikimit midis njerëzve në të gjithë botën. Dhe për të ardhmen e njerëzimit. Cila është e keqja që matica ed è semplice da imparare. E ‘come il latino ranto, penso di servire un mondo più bello, un mondo krijoi Esperanton, një gjuhë që ka më pak grama- i kanoset Shqipërisë nga të mësuarit e kësaj gjuhe? e le lingue germaniche in cui le persone saranno tikë dhe është më e thjeshtë për t’u mësuar. Ajo i Pse nuk e pranojnë institucionet arsimore shqiptare per il dizionario. Mentre più uniti. Molte istituzi- përngjan latinishtes dhe gjuhëve gjermanike për nga Esperanton? - ngre pyetjen profesori i Esperantos pa la sua fonologia ha preso oni e organizzazioni inter- fjalori. Ndërsa, fonologjia e saj ka marrë format më gjetur përgjigje. le maggior parte delle nazionali hanno accettato të thjeshta të gjuhëve sllave. Esperanto ka shkronja forme di base di lingue come lingua di lavoro e latine dhe nuk ka idioma që mund ta komplikojnë slave. Esperanto non ha come un linguaggio che gjuhën. E megjithatë, sipas të gjithë njohësve të saj, caratteri latini e idiomi è di interesse per il fu- gjuha esperanto është e aftë të shprehë çdo nuancë che possono complicare turo dell’umanità. Qual të mendimit njerëzor. Kongreset, konferencat dhe la lingua. Eppure, sec- è la cosa peggiore che takimet ndërkombëtare të esperantistëve janë të vet- ondo tutti gli esperti della minaccia l’Albania per met ku nuk ndihet fare nevoja për përkthyes dhe ku sua lingua Esperanto è in imparare questa lingua? grado di esprimere ogni Perché non accettare gli njerëzit shprehen lirisht, rrjedhshëm e pa komplekse. sfumatura del pensiero istituti scolastici albanesi Aty punët zhvillohen pa asnjë farë inferioriteti gjuhë- umano. Esperanto? - Solleva la sor e kulturor, siç ndodh zakonisht në të gjitha rastet Convegni, conferenze questione di Esperanto e ngjashme, kur si gjuhë pune përdoren të ashtuqua- e incontri internazionali professore senza trovare jturat “gjuhë të mëdha”. Anglishtja, frëngjishtja, in cui solo esperantisti risposte. italishtja, gjermanishtja e disa gjuhë të tjera gjithnjë non sono affatto sentire më shumë kanë filluar të mbushen me dialektizma il bisogno di interpreti e fatti dhe me përfshirje të elementëve nga gjuhë të tjera. Fakte in cui le persone si espri- Avremo un linguag- Njerëz të shquar të artit, shkencës e politikës ndodh A do të kemi një gjuhë të përbashkët? mono liberamente, senza gio comune? që të mos kuptojnë gjithçka në një konferencë a takim Gjuha esperanto është prezantuar për herë të correre il complesso. lingua Esperanto è sta- sepse ngjyrimet që i jepen një gjuhe, nuk i ngjajnë një parë në një projekt të realizuar nga Ludwik Lejzer Funziona senza alcun tipo to introdotto per la prima tjetre. Këtë vit, në kryeqytetin e Islandës do të zhvil- Zamenhof. Ai ishte nga Dialistok, një qytet verior di inferiorità sviluppare volta in un progetto real- lohet kongresi i 97-të i Esperantos në Islandë. në Poloni dhe kishte origjinë çifute. Që në fëmijëri, linguistica e culturale, izzato da Ludwik Zamen- Një ndër ata që kanë marrëpjesë në të tilla takime okulisti polak mendonte se njerëzit duhet të unifiko- come spesso accade in hof Ludovico Lazzaro. dhe që e njeh mirë këtë gjuhë është edhe Bardhyl hen në një gjuhë të vetme. Edhe pse Esperanto-ja ka tutti i casi simili, quando Era da Dialistok, una cit- Selimi. Në vitin 2006, ai mori pjesë në konferencën 126 vjet që na është prezantuar, ajo jeton ende edhe viene utilizzato come lin- tà del nord in Polonia ed e zhvilluar në Firence dhe në vitin 2008 në atë të sot. Madje për të tregohet një interes i madh në të gua di lavoro delle cosid- erano di origine ebraica. zhvilluar në Amsterdam. Bardhyli ka punuar përreth gjithë botën. Esperanto ka nisur të përhapet në Shq- dette “lingue principali”. Inglese, francese, italiano, Fin da bambino, l’oculista polacco pensava che le 40 vjet profesor i lëndës së matematikës në shkol- ipëri më gjerësisht pas vitit 1990, ndonëse esperan- tedesco e alcune altre lingue hanno sempre comin- persone dovrebbero essere unificati in una sola lin- ciato a riempire con dialektizma e il coinvolgimento gua. Anche se Esperanto dispone di 126 anni è stato lat dhe universitetet shqiptare. Tani ai është tërhequr tistë të veçuar, madje shumë të shquar kanë ekzistuar di elementi di altre lingue. persone di spicco dell’arte, presentato a noi, vive ancora oggi. Anche a mostrare zyrtarisht nga puna. Është rreth të shtatëdhjetave 100 vjet më parë, veçanërisht në qytetin e Shkodrës, politica scientifica è quello di non capire tutto in una un grande interesse in tutto il mondo. Esperanto ha dhe jep ende mësim. Mosha nuk e ka penguar atë si dom Lazër Shantoja, Cuk Simoni, Mark Kakariqi, conferenza o un incontro perché connotazioni attri- iniziato a diffondersi in Albania più ampiamente dopo që të japë mësime të Esperantos që nga viti 1993 Janko Pali, vëllezërit Mikel dhe Wilhelm Koliqi, dr. buite ad una lingua, non assomigliano l’un l’altro. il 1990, anche se Esperanto-isolato, ancora più note- e deri sot. “Esperanton kam nisur ta mësoj që kur Hamdi Sulçebe, ing. Çefo Fico, Zef Mjeda dhe vet- Quest’anno, capitale dell’Islanda si svolgerà il 97 vole esisteva 100 anni fa, in particolare nella città isha 16 vjeç në Shtëpinë e Kulturës, këtu në Tiranë erani doc. Vasil Pistoli. Sot, në Shqipëri këtë gjuhë e ° Congresso di Esperanto in Islanda. Uno di questi di Scutari, come Dom Lazer Shantoja, Cuk Simon, me ing. Çefo Ficon dhe doc. Vasil Pistolin. Më është dinë më shumë se 500 persona, disa prej të cilëve janë marrëpjesë a tali riunioni e che conosce la lingua è Mark Kakariqi, Janko Paolo, fratelli Mikel e Wilhelm dashur rreth një vit për ta mësuar atë, por një jetë diplomuar në Poloni, pas mësimeve të para në Tiranë. Baedhyl Selimi. Nel 2006, ha partecipato alla confer- Kolic, dr. Hamdi Sulçebe, ing. Fico Tsefo, Zef Mjeda e tërë për ta praktikuar”, na tregon ai. Tani ai jep Dhjetëra studentë kanë studiuar dhe janë diplomuar enza tenuta a Firenze e nel 2008 si terrà ad Amster- e doc veterano. Vasil Pistoli. Oggi, in Albania ques- mësime të gjuhës që sipas tij dhe shumë esperan- për turizëm e kulturë ndërkombëtare në Poloni, duke dam. Bardhyli lavorato intorno a 40 anni professore ta lingua sa di più di 500 persone, alcuni dei quali tistëve të tjerë, i mbron gjuhët dhe kulturat e tyre nga përdorur si gjuhë pune Esperanton. Pas vitit 1997 e di matematica di insegnamento nelle scuole albanesi laureati in Polonia, dopo le prime lezioni di Tirana. zhdukja dhe modifikimi. Esperantistët, ashtu sikurse në vazhdim, studentët kanë mbrojtur me diplomat e e nelle università. Ora si è ufficialmente ritirato dal Decine di studenti hanno studiato e si è laureato al edhe Bardhyli, shpresojnë që nëpërmjet një gjuhe të tyre tema nga historia, gjeografia e kultura shqiptare. lavoro. Dà settanta e ancora imparando. L’età non turismo e cultura internazionale in Polonia, usando vetme ndërkombëtare, njerëzit mund t’i përmirëso- Shumë institucione dhe organizata ndërkombëtare e gli ha impedito di dare lezioni di Esperanto dal 1993 come lingua di lavoro Esperanto. Dal 1997 in poi, jnë dukshëm marrëdhëniet e tyre. “Asnjë esperan- kanë pranuar qëkur atë si gjuhë pune. Ndër to përmen- fino ad oggi. gli studenti hanno difeso i loro diplomi argomenti di tist nuk mohon gjuhët kombëtare dhe vlerat e tyre dim shoqatën botërore të radiotelegrafisë, Kryqin e “Ho iniziato a imparare l’Esperanto quando avevo storia, la geografia e la cultura dell’Albania. Molte kulturore”, thotë ai për të mos hedhur dyshime mbi Kuq Ndërkombëtar, Partia Radíkale Trans-nacionale, 16 anni nella Casa della Cultura di Tirana con ing. istituzioni e organizzazioni internazionali hanno ac- Fico Tsefo e doc. Vasil Pistoli. Ho avuto circa un anno cettato dal momento che come lingua di lavoro. Tra marrëdhënien me gjuhët e tjera. Profesori shqiptar etj. Qindra radiostacione dhe televizione transmetojnë per imparare, ma una vita per praticare, “ci dice. Ora di loro parlare Associazione radiotelegrafisë globale, na tregon se mirëkuptimi dhe paqja midis kombësive rregullisht emisione në gjuhën Esperanto. Gjithashtu, si insegna la lingua che lui e molti altri esperantisti, della Croce Rossa Internazionale, Transnazionale të ndryshme mund të vijë nëpërmjet përdorimit të një janë përkthyer shumica e kryeveprave të letërsisë proteggere i loro lingue e culture dall’estinzione e la Partito Radicale, ecc Centinaia di stazioni radio e gjuhe të përbashkët neutrale, fonetike e të thjeshtë, botërore në gjuhën Esperanto. 26 përqind e parlamen- modifica. Esperantisti, così come Bardhyli speranza televisivi trasmessi regolarmente programmi in lingua siç është Esperanto. Në këtë gjuhë janë përkthyer ve- tarëve evropianë janë dakord me unifikimin dhe për- che attraverso un unico linguaggio internazionale, le Esperanto. Inoltre, hanno tradotto la maggior parte prat më të mëdha të letërsisë botërore. Po nga letërsia dorimin e kësaj gjuhe në konventat, konferencat apo persone possono migliorare in modo significativo le dei capolavori della letteratura mondiale in lingua Es- shqipe? Bardhyli na tregon: “Bashkë me mikun tim seancat parlamentare të Bashkimit Evropian. Po a do loro relazioni. “No Esperantista non nega lingue na- peranto. Il 26 per cento dei parlamentari europei è polak Tomas Smjelek, kam punuar për përkthimine të rikthehet njerëzimi pas në kohë, në atë kohë kur zionali e dei loro valori culturali”, ha detto di non d’accordo con l’unificazione e l’uso di questa lingua a disa veprave si “Lëkura e qenit” nga Fatos Kongoli, edhe kulla e Babelit nuk ishte ndërtuar ende? Nëse rimettere in discussione il rapporto con altre lingue. convegni, conferenze e sessioni parlamentari europei. përmbledhje poezish nga Luljeta Lleshanaku apo kemi një monedhë të përbashkët, a do të kemi edhe professore albanese ci dice che la comprensione e la Ma la volontà umanità indietro nel tempo, al tempo edhe Ali Podrimja. Në proces përkthimi është “Pallati një gjuhë të përbashkët, një gjuhë si Esperanto? pace tra i vari paesi possono venire attraverso l’uso di in cui la torre di Babele non è stato ancora costruito? i ëndrrave” nga Kadare dhe “I humburi” i Kongolit”. un linguaggio comune neutra, fonetica e semplice, è Se abbiamo una moneta comune, avremo anche un Ky i fundit i ka dhënë një mbështetje të madhe Leksion Esperanto. In questo linguaggio sono tradotti grandi linguaggio comune, un linguaggio come Esperanto? përkthimit të veprave të tij në gjuhën esperanto. Për të kuptuar realisht se si tingëllon Esperanto, opere della letteratura mondiale. Se la letteratura alba- “Përkthimi i veprave letrare ndihmon që njohësit e gjuha që lexohet njëlloj si edhe shkruhet, ne do t’ju nese? Bardhyli ci dice: “Insieme al mio amico Tomas lezione gjuhës Esperanto nëpër botë të njihen edhe me kul- sjellim disa shembuj. Të gjitha këto na i përcolli pro- Smjelek polacca, ho lavorato per përkthimine alcune Per capire davvero come suona Esperanto, la lin- opere come” La pelle del cane “di Fatos Kongoli, rac- gua si legge come è scritto, porteremo alcuni esempi. turën dhe letërsinë shqiptare dhe unë jam i lumtur që fesori nga libri i tij “Ĉu vi parolas Esperanton?”, të colta di poesie di Luljeta Lleshanaku o Ali Podrimja. Tutti questi vengono convogliati al professore dal ta prezantoj Kongolin, Lleshanakun dhe autorë tjerë botuar më vitin 2004. Ai është një kurs i shkurtër Nel processo di traduzione è “Il Palazzo dei Sogni” suo libro “cu vi parolas Esperanto?”, Pubblicato nel si Podrimja në këtë gjuhë dhe në kultura të ndry- i gjuhës ndihmëse ndërkombëtare. Mi jam parolas di Kadare e “perdente” di Kongoli “. Quest’ultimo 2004. Si tratta di un breve corso di lingua ausiliaria shme nga kjo e jona”, tregon profesori i Esperantos Esperanton. - Tashmë e flas Esperanton. Malgraŭ la ha dato un grande sostegno alla traduzione delle sue internazionale. Mi am parolas Esperanto. - Già parlo me shkëlqim në sy dhe me një buzëqeshje të lehtë. malfacilaĵoj ili sukcesis realigi la planon. - Me gjithë opere in lingua Esperanto. “La traduzione di opere Esperanto. Ili malfacilaĵoj sukcesis Malgraŭ realigi la Për të njëjtën arsye, ai shkruan çdo muaj për një re- vështirësitë ata arritën ta realizojnë planin. Mi deziras letterarie aiuta lingua Esperanto intenditori di tutto il la Planon. - Nonostante le difficoltà sono riusciti a vistë në Belgjikë. Revista është në gjuhën esperanto ke ni kantu. - Dëshiroj që të këndojmë. Estus bone mondo per conoscere la cultura e la letteratura alba- realizzare il piano. Deziras ke ni Mi Kantu. - Voglio dhe botohet nën titullin “Monato”. Korrespondenti ke vi silentu.- Do të ishte mirë që të heshtësh. Mi nese e sono felice di presentare Kongoli Lleshanaku e cantare. Estus ke osso vi silentu.- sarebbe meglio ta- shqiptar i “Monatos” tregon për “Shekullin” se nuk volas danci kun vi. -Dua të vallzoj me ju. Oni devas altri autori come Podrimja in questa lingua e cultura cere. Mi Volas danci kun VI. -Voglio Vallzoj con voi. ka asnjë mbështetje ekonomike për të përhapur këtë plenumi la taskojn akurate. -Detyrat duhen plotësuar diversa dalla nostra” mostra professore di Esperanto Oni deva la taskojn akurata plenum. Good-compito gjuhë në Shqipëri. Gjithçka që fiton si korrespondent mirë e bukur. Ili ne povas ataki nin. -Ata s’mund të con gli occhi lucidi e un sorriso facile. Per la stessa piacevole da rispettare. Ili in povas Ataki nin. -Hanno e shpenzon për të botuar diçka tjetër në Esperanto, na sulmojnë. ragione, scrive una rivista mensile in Belgio. Non può attaccare noi. pagina 11 Anno 14 n.3 Luglio 2016 Antichità Kush ngre shkëmbinjtë mohon Perënditë Minella në Moskë Nga Agim Bacelli Nga PIRRO LOLI ë kujtim dhe nderim të M.B., njeriut tim të afërt dhe njerit prej bur- ë bësh një punë të padobishme mi- rave shqiptarë më të ditur që kam njohur gjatë jetës sime. jëra vjet, pa asnjë shpresë, të hipësh Plaku ishte shtrirë në një krevat të vjetër prej dru arre të pa llakuar. Te të zbresësh në një majë mali, me një NGjëja e parë që më ra në sy ishte se, fytyra e tij dhe druri i krevatit, kishin të shkëmb mbi shpinë mijëra vjet, nga maja në njëjtën ngjyrë, atë të grurit të pjekur shumë pa e prishur atë hijeshi ëngjël- humnerë e anasjelltas, mijëra vjet…., lore që e kishte bërë tërë jetën të adhurohej. Sytë i kishte të mbyllur dhe Në çastet e para që u dha dënimi i Sizifit nuk i hapi kur i thanë se, “ka erdhur të shohë djali i Evës”. U afrova me “me Ferr, me shkëmbin mbi shpinë”, shu- pak siklet pasi po mendoja se çfar do të bëja nëse, larg qoftë, plaku të vdiste micës iu duk se, megjithatë, perënditë qenë gjatë vizitës sime?! Nëna më kishte thënë kur u nisa se Minella është rëndë. treguar disi zemërbuta…Të tjerë e kishin Ju afrova dhe i vura dorën time mbi të tijën. Sakaq i hapi sytë. Nuk i kishte pësuar shumë më rëndë. Ndoshta se Sizifi syzet që mbante zakonisht. Në sytë e tij lakuriq pashë dy sy të gjallë, në atë ishte njeri i ditur dhe një autoritet i njohur fytyrë pothuajse të vdekur. Dy sy blu të errët, të shndritshëm dhe të lagët shoqëror e shtetëror. Zeusit sipër, nuk i in- si dy copa të oqeanit Paqësor në thellësinë e tyre më të madhe, atje pranë teresonte një valë e re zëmërimi, qoftë dhe e ishujve Mariane. heshtur si në kohën e Prometheut. Dikush tha “Më fal...xhaxhi Nella që po ju shqetësoj. Nëna mu lut të vija t’ju shikoj se Sizifi kish bërë autokritikë, se perënditë pasi ajo, siç mund ta dish, nuk del dot nga shtëpia por sigurisht që ishte dhe ishin ndarë.. etj, etj. Sidoqoftë, pak e kup- jet e tij nga maja e malit në humnerë dhe lisjen e tij si një planet që e tërheq graviteti dëshira ime për të të parë.” tuan se dënimi qe shumë rëndë, e ndoshta anasjelltas me shkëmbin mbi shpinë, gjithsesi i humnerës ( i sukeseseve dhe dështimeve) Duke ma shtërnguar dorën me aq forcë sa mundej, më tërhoqi më afër më i rëndë se djegia në flakët e Ferrit dhe janë simbolike. Ai është hero tragjik sepse e për të filluar ngjitjen përsëri në mëngjes. Dhe dhe më tha, “Kiço, unë të kam pritur prej kohësh.” I fërkova dorën dhe e se ky dënim ishte i pashembullt në historinë di ç’ ka bërë, di fajin dhe ndëshkimin, njeh ai është simbol. Shpendi i domosdoshëm i falenderova duke menduar se ç’përgjigje të bukur që më dha. E dija, atij nuk mijëvjeçare te Zeusit… majën dhe humnerën dhe sidomos peshën e hapësirave qiellore të kërkimit, lëndë yllësore i shpëtonte asgjë kot, jo vetëm çdo fjalë por edhe çdo gërmë që ai shqiptante Që nga shkurret poshtë në popull e deri shkëmbit mbi shpinë. Të gjitha këto e thërra- e magjike, dukuri e lartësive dhe humnerave ishte shumë kuptimplotë dhe e bukur. Të them të drejtën, e adhuroja. “Ulu.” në majat e Olimpit, te froni i perëndive, u sin në orët e ndërgjegjes e të kthjellimit të tij, e njëkohësisht i një lodhjeje sfilitëse. Por Afrova një karrike dhe u ula fol për faje të rënda të Sizifit, si një rebel i maja dhe humnera nuk janë vetëm antonime. të vetkuptimit të tij. Duke zbatuar pik për pikë pranë tij. pandreqshëm, madje , pak ditë më vonë, si ndëshkimin ai sfidon kundërshtarët. Dhe ai e Sizifi ose njeriu i ditur që vazhdimisht do “Dilni të gjithë jashtë se dua një nga agjentët më të rrezikshëm kundër di që nuk ka shpresë që një ditë ta vendosi të mësojë e të zbulojë, është gjithmonë në të flas vetëm me djalin e Evës...” Olimpit. U tha, madje, se një profet mjekër- shkëmbin në majë e shkëmbi të mos rrukul- rrugë, gjithmonë në të përpjetë, gjithmonë U përplas dera pasi dolën bardhë as nuk e pranoi në bisedë për ndonjë liset më. Po si i bëhet pa asnjë shpresë? Pse me shkëmbin mbi shpinë. Sepse ai është i gratë që i shërbenin. parashikim lehtësues të mundshëm.. “Ik, i thotë A. Kamy se shpresa depërton përmes ndërgjegjshëm për pamundësinë e arritjes në “Kiço, më ndihmo të lutem, tha ai, nuk të ndihmoj dot, vendimi për ty nënshtrimit ? E , nëse e pranojmë se dhe ve- majë. Ai është Prometheu i dijes gjithmonë të qëndroj pak ndënjur. Afromi është marrë në Olimp. E pastaj kishte shtuar : pra më e trishtuar seç ka një klithmë shprese, në kërkim. Odiseja vdiq i plakur në Itakë dhe nënkresat. Ja kështu. Falemind- “Nuk të lejohej ty, që në shtëpinë me xhama, atëherë Sizifi pushon së qeni enigmë. Nëse pas mbërritjes u harrua siç do ishte harruar erit. Si është Eva ime?” të luaje me gurë….”.. Thanë se kish bërë faje do kish shpresë, ai tashmë do qe harruar. Sizifi po të deklaronte qoftë dhe njëherë : “Ja “Jo keq. Akoma mbahet.” të rënda, në fillim se qe treguar mendjelehtë Nëse do kishim të bënim me nënshtrim, do , më së fundi e vendosa shkëmbin mbi majë “Sa vjet vajti, 94?” dhe se nuk dinte të sillej me perënditë, thanë rrëzohej krejt godina e mitit dhe Sizifi nuk të malit”. Sizifi është viktimë e intelektit të “94 mbush në shkurtin që se ishte treguar i pabesë ndaj Jupiterit dhe do dënohesh fare. Sizifi i nënshtrohet vetëm tij, viktimë e atyre të vërtetave unike që nuk vjen. Do edhe pakë muaj.” nuk ia mbajti sekretin (Jupiteri kish shtënë absurdit. Sizifi ka një krenari të brendshme mund të tjetërsohen. Ai bëhet mendimtar su- “Jemi racë e fortë ne...Ja, unë në dorë Eginën, vajzën e Azopit dhe Sizifi ia që gjithsesi të bën të mendosh se ai është i perior, simbol i atij intelekti që i gjen shtigjet vajta 99, do të desha të rroja tregoi të atit të vërtetën me kusht që t’i jepte kënaqur dhe ndëshkimi i tij në atë pamje që edhe atje ku rrugëkalimet janë të mbyllura e edhe një vit, të kapja 100-ën ujë kështjellës së Korinthit; thanë se në prag e di gjithë bota është vetëm aparenca (dukja) të ndaluara. Është përpjekja mbinjerzore për por...s’qënka e thënë. Por,...ç’ të vdekjes kishte provokuar rëndë gruan e vet Ka diçka që e di vetëm ai. Ka një sekret të të kuptuar të vërtetat kulmore e supreme të bëri 99 apo 100, njëlloj është duke e urdhëruar që ta hidhte trupin e tij në brendshëm që e mban gjallë, madje gjithnjë qenies, ose për të depërtuar në atë “diçkanë” tek e fundit, apo jo?” mes të qytetit, të pavarrosur. Kjo ide binte në e më të fuqishëm në mijëvjet. Çdo herë që ai në vetvete që Kanti e quante të pamundur. “Xhaxhi Nella, ti do të bëhesh kundërshtim me frymën zakonore të Olimpit e ngre shkembin në majë, pak kush e ka vënë Në fakt Sizifi është antikant, sfidues i të 110.” Ai qeshi hidhur. dhe ai u dënua me zbritje në ferr; thanë se atje re se shembi ngjitet një mm, një cm, a një gjithë atyre që i vënë kufizime mundësisë “Nëse do të jem kështu, siç jam sot, nuk dua të rroj më as edhe një ditë. mashtroi Plutonin duke i marrë leje të dilte ca dm. më lart se herën e fundit, e, rrjedhimisht së njohjes. Talentet e rrebeluara janë gjith- S’është mirë as për mua dhe as për ju prandaj s’po të falenderoj për urimin. - Qeshi dhe vazhdoi bisedën, - Më kanë thënë se ti shkruan? Mirë bën. Verba kohë nga dënimi e, sipër në tokë, u shkri me shkëmbi në bazë të peshës dhe lartësisë do një në anën e Sizifit. Ti mund të thuash dhe volant, scripta manent, thoshin stërgjyshërit tanë por që të japësh duhet pat- gëzimet e jetës, u zhyt në buzëqeshjen e diel- bjerë në humnerë, një mm, cm, a dm. më të dështimit. Po, po le të provonim të gjithë jetër të marrësh, të marrësh fjala vjen 100 tonë dhe të qisësh prej 100 tonshit lit e të detit, u harrua nëpër shalët e grave thellë. Është etja e Sizifit për dije, për zbulime të dështonim, le të provojmë të mbajmë mbi vetëm një kg të përpunuar apo esencën e tij. Kjo është porosia ime për ty, dhe si ushtar i padisiplinuar e theu lejen .. në art, shkencë a në çdo fushë të jetës. Është shpinë secili shkëmbin e vet. Një shpirt që ndryshe..., mos u ul të japësh, (të shkruash). “pa në djall le të vete”..; thanë se krimi më i çmenduria e monotonisë vrastare të krijimit. njësohet me sakrificën, me dhimbjen dhe e Kam lexuar një tregim tëndin, më duket se quhet ‘Jashtëtoksori’...Më rëndë , që e kishte bërë Plutonin , perëndinë Kështu pak nga pak, milimetër pas milime- shpall atë, në fakt triumfon, “- njëlloj si be- pëlqeu... Kam diçka këtu brënda, - tregoi zemrën, - të cilën nuk ja kam e vdekjes, dhe vetë Zeusin të tërbohej nga tri tërë jetën intelekti i njeriut, me shkëmbin simtari që në dështimin e tij, gjen ngadhnji- treguar askujt pasi askush nuk interesohet të më dëgjojë. A ke qef ta dëgjosh zemërimi, ishte se Sizifi kishte kapur vdekjen mbi shpinë kërkon suksesin, kërkon, kërkon min e tij”(Kierkegard). Duke u munduar të me që ty të punon shumë fantazia?” dhe e kishte lidhur me zinxirë. Pasojat qenë ndoshta dhe Zotin që nuk e ka gjetur askush. lexohen saktësisht simbolet, kuptohet se Sizifi “Me shumë dëshirë dhe do të falenderoja që e ndan me mua.” të çuditshme, madje siç u shpreh Athinaja, Udhëton drejt vetvetes, heshtazi dhe gjen një është drama e stërmundimit të vet. Duke pa- “A ke kohë?” qenë katastrofike…Asnjë nga njerëzit nuk të vërtetë akoma të paformë. Kështu pikë tur parasysh konstatimin e Homerit se Sizifi “S’më pjell koha mua, unë e kam pjellë kohën...” ju përgjigja me një vdiq për aq kohë sa vdekja mbahej në zinx- pikë si pikat e ujit që në qindra e mijëra vjet ishte më i dituri rob i gjallë, ai bëhet simbol shprehje që ai e përdorte dëndur për ‘të pakohët’. Pashë se ju bë qefi. irë.. Për këtë u mblodh shtabi në Olimp dhe shndërrohen në shtiza guri(stalaktide e stal- i mendjes njerëzore, aparat i atij mekanizmi “Shko dhe u thuaj të na sjellin dy gota me Raki Skrapari.” vendimi u dha i formës së prerë. Sizifi kish akmite) A thua kjo është rezultat i burgosjes të tejdukshëm të të menduarit. Dhe mali Pa më thënë asgjë, vetëm duke e çikur gotën e tij të vogël me timen, e piu guxuar të ndeshej me Zeusin dhe dinakërisht së pikës së ujit në shpellë, a dënimit të Siz- s’është i zakonshëm, mal, por fondi, thesari atë eks. Ngela pa folur për pak kohë, i befasuar dhe i çuditur por as Nella i kishte marrë tapitë e vdekjes dhe i kishte ifit ne Ferr? Dhe pika e ujit ka rebelizmin e kolosal i dijeve që ka grumbulluar njerëzimi nuk po fillonte rrëfimin. hequr nga duart rrufetë.. vet. Mjerë ajo qenie që nuk di të rebelohet! përmes sakrificave dhe ngjitjeve të të gjithë Priti derisa unë e piva gotën gllënqka-gëllënqka dhe pastaj me zë më të Mijëra poetë kanë shkruar për Sizifin, në E, pra, Sizifi, i burgosuri i përjetshëm, ka sizifëve. Pra, Sizifi i ngjitet malit të dijes me fortë filloi. mijra variante, shekuj të tërë janë grindur me një gëzim të brendshëm, të heshtur që i jep dije, me ide, me mendim. Kudo, të gjitha Ishte viti 1952. Sapo isha kthyer në Shqipëri nga Bashkimi Sovjetik ku ki- shoshoq në është apo nuk është fajtor ai dhe krahë e energji. Ai zotëron plotësisht fatin e përvojat, kanë treguar se gjithmonë paraprin sha studiuar për gjuhën ruse dhe gjuhët indoeuropiane. Jetoja akoma me atë njerëzit ndahen më dysh në fajësinë e tij, por tij, pasionin e tij, shkëmbin e tij, brengën në mendimi. Ky çan male e dete e kontinente mallin e Rusisë së diturisë dhe qefit. Akoma s’më ishin shplarë buzkat nga të një gjë dihet e sigurt, ai u dënua nga Perën- zemër që e nxit, gjakun blu që i thërret nëpër e galaktika. Është abstraksioni që paraprin, puthurat e ruskave të bukura kur, papritur, më vjen urdhëri nga Tirana për ditë , pa gjyq, pa dëshmitarë. Kështu kishte damarë, prushin e brendshëm që i përndez pastaj realizimi. Qielli abstrakt pastaj toka tu paraqitur urgjentisht në kryeministri dhe të merrja me vete çdo gjë që do ndodhur edhe me Prometheun, edhe me buzët e përgjakura nga kafshimi i mollëkuqes e konkretizimit dhe verifikimit. Tani e kemi më duhej për rreth një muaj! U nisa pa humbur kohë. S’bëhej fjala dysh në atë kohë. Mëndja më punonte se ndoshta do të kishin nevojë për ndonjë përk- Tantalin para tij…., kështu ka ndodhur edhe së ndaluar të Adamit. Ai e zotëron plotësisht më të lehtë të konkludojmë se shkëmbi mbi thyes pasi në Tiranë sapo kishte filluar për herë të parë Festivali Folklorik për miliona e miliona sizifë të vegjël më pas, inteligjencën e vet, e pse jo dhe dhuntinë dhe shpinë nuk është shkëmb, por ai talenti per- Kombëtar dhe kishin erdhur shumë rusë e ruska. ‘Lusja me mendje që të më që, të rebeluar ndaj autoriteteve, mbretër pe- gjenialitetin. Ai e di se “gjenialiteti s’është as- sonal, dhuntia, aftësia personale, frymëzimi binte në ise ndonjë ruskë lavrake leshëverdhë nga ato që të rrëmbejnë si me randorë a diktatorë, kanë guxuar ta shohin gjë tjetër veç ajo inteligjencë që njeh kufijtë e magjik që të thërret për zbulime, art apo magji në krevat’. Isha 39 vjeç dhe akoma beqar. Kisha nevojë për dashuri sy më sy të vërtetën, e kanë shpallur atë dhe vetvetes”(A.Kamy) shkencë, aq sa, një mm, një cm, një dm.. dhe femra njëlloi si për bukën që haja. Në takim më priti Manush Myftiu i janë ndëshkuar pa gjyq… Unë jam në anën Eprorët që nga më të vegjlit deri te per- po, plus ama, plus asaj që kishim arritur më cili në atë kohë ishte zv/kryeministër, bashkë me të ishte dhe Prof. Eqerem e atyre që mundohen të shohin në natën e andorët e diktatorët hyjnë në pakënaqësitë parë. Sa e sa shkencëtarë, shkrimtarë poetë e Çabej. Manushi më dha urdhër, “Nesër ti Minella do të nisesh urgjentisht, pafund të njeriut dhe guxojnë të tregojnë me e njeriut. Dhe shteti. Që sado demokratik të artistë nisen në të përpjetat e malit, dhe nuk me avionin shtetëror sovjetik TU-104, për në Moskë. Të kërkon vetë Baba gisht edhe Zeusin fajtor. jetë, pas çdo ligji, parashikon dhe sanksio- arrijnë dot të arrijnë në majë, nuk arrijnë dot Stalini. - Mua gati më ndali fryma. - Nuk dimë asgjë pse, shtoi ai. - Shko dhe Le të dalim pak nga logjika e sendeve që net përkatëse të moszbatimit dhe numurin të rrukullisen, sepse nuk e kanë shkëmbin e na ndero. Rrugë të mbarë!” . Ndërsa Prof. Eqeremi më porositi. përgjithësisht të imponohen me të vërtetat di- e policëve dhe armët në depo. Dhe Zeusi nevojshëm mbi shpinë, shkëmbin si barrë, si “Nëse do të paraqitet nevoja të na kërkosh ndihmë, mos nguro, na merr rekte të natyrës e të mishit, të moralit e të za- që nëse e kundërshtoj, më qëllon me rrufe mundim, si torturë, shkëmbin si talent dhe në këtë numur telefoni. Ne jemi të së njëjtës fushë. Ndoshta...” dhe më zgjati konit dhe drejtësinë e gjykojnë apriori, vetëm dhe më dërgon shqiponjën të më sqepojë në përgjegjësi. Me dy guraleca në xhepin e sa- një numur telefoni. si përplasje të lëndës me lëndën…Sizifi është mëlçi. Zërat që grishin kundër tyre janë të hatit, nuk nisesh dot në tregun e vështirë të Mbrita në Moskë dhe më sistemuan në një apartament privat. Me shumë personazh metafizik. Ai është hije, shpirt, pafundmë, janë zërat e tokës si burimet që dijes e s’mund të lozësh rolin e përfaqësuesit. emocione po e prisnja atë takim të madh në paradhomën e daçës së Baba ide, imazh siç janë dhe trojet e tij, Ferri e shpërthejnë për të takuar heronjtë. Konfron- Shumica e njerëzve janë dekori i përfundmë, Stalinit në Kremlin. Unë që akoma s’kisha takuar Enver Hoxhën po takoja Parajsa, sajesa imagjinare të poetëve, kësisoj, tizmi është borë e qetë që i mbulon dhe i rraf- pylli i shkurreve në bishtin e malit. Shkëmbi Stalinin! Kisha emocione të jashtëzakonshme. Në atë kohë e mendoja Stalinin çdo gjykim në lidhje me të si lëndor, ia heq shon gjurmët e krimit, është heshtja e anës që thamë nuk është i lehtë, është pika e ujit si një Perëndi. Kurrën e kurrës nuk mund të më shkonte mëndja pse më anën mjegullore dhe enigmatike, e çmitizon tjetër të medaljes, pamundësi e shprehjes që krijon gurin, është ankthi i përjetshëm që deshte vetë Perëndia! Pikërisht mua, një shqiptar i vockël fare dhe pa asnjë atë, duke na detyruar të përballemi me ar- amorfe të masës, ose lumturia shkretinore të shkurton jetën, ankthi torturues i reagi- rëndësi në Botën e Madhe Komuniste!... Kur një vajzë ezmere me një shi- syen racionale, ku veprojnë ligje të tjera dhe e Saharës. T’i biesh murit me kokë, absurd meve, gjykimeve, vlerësimeve, kritikave të kim të ëmbël e përkëdhelës erdhi dhe më tha ta ndiqja, desh më ra të fikët. jo pak spekulime moskuptimore. Ai bëhet është natyrisht. Dhe absurdi është kokëkrisje bashkëkohësisë.. Por Sizifi vazhdon rrukul- Këmba më shkelte në qilimin e blertë sikur të më hynte në llucë. Ecja duke antilëndë ose shpirt, ose imazh, qëkur fillon për përmbysje. Absurdi është divorc me ligjin lisjen spektakulare të vetvetes që nesër të fil- u tundur tamam si një marinar që kthehet në tokë nga një lundrim i gjatë. ndëshkimin në Ferr. Prej këndej, nga dho- e me dreqin. Absurdi –siç thekëson Kamyja lojë përsëri ngjitjen mbi mal. Dhe ka vetëm I thashë vajzës të ndalonte pakëz sa të merrja vetën. Ajo e kuptoi tronditjen time dhe më erdhi pranë, më ledhatoi fytyrën me një kujdes shumë të veçatë mat e torturës, ai ka nxitur fantazinë e njeriut -ka kuptim vetëm në atë masë që kundërsh- një ligj : dhe më dha një puthje të lehtë në faqen që më përvëlonte. U gjallërova si me në mijëra vjet përtej asaj që dihet, pra, përtej tohet, sepse absurdi i shkatërron kornizat e “Kush ngre shkëmbinjtë , mohon perën- magji. I thashë se isha në rregull. ‘Jestestvenno’, belbëzoi ajo. anës materiale ose lëndës. Ngjitjet dhe zbrit- arsyes… Shkëmbi i Sizifit vazhdon rrukul- ditë….” (Vijon numrin e ardhshëm) Storia Anno 14 n.3 Luglio 2016 pagina 12 Albania: La terra degli antichi illiri di Sandro Caranzano In questa ricostruzione storica ammantata di L’odierna Albania ha giocato un ruolo leggenda, si aff erma che in seguito la città passò a nazione albanese ha una storia relativamente strategico nell’antichità ed è stata il punto in mano alle tribù illiriche dei Brigi, dei Taulanti e Lrecente; benché ideologie e movimenti indip- di contatto tra le civiltà illirica, greca e dei Liburni; l’arrivo dei greci di Corfù viene ricor- endentisti siano fi oriti sin dall’Ottocento, la sua romana. Epidamno, Apollonia, Butrinto, dato in un momento ancora successivo, sfruttando i confl itti apertisi tra le tribù locali. data di nascita si fi ssa al 28 novembre 1912, al Fenice, Byllis e Scutari nascondono un termine della Prima guerra balcanica che com- Se diamo credito alla cronologia fornita dallo portò l’aff rancamento della regione dalla potenza patrimonio archeologico di grande valore storico, risulta che gli eventi mitici legati alle fi ottomana. ancora in gran parte sconosciuto. gure di Durazzo e di Epidamno sono ambientati Al contempo, può essere interessante osservare nella prima età del Ferro, se non addirittura sul che la più antica attestazione del nome “Albania” fi nire dell’età del Bronzo. In ogni caso, l’arrivo sia già presente, nel X sec. d.C., in un documento dei greci trasformò radicalmente lo stile di vita e redatto dello storico bizantino Michele Attaliate. il peso politico dell’antico porto illirico. Anche lo Per quanto concerne i secoli precedenti le fonti skyline della baia dovette mutare con l’erezione di scritte tacciono, ed è dunque opportuno volgersi una potente cinta di mura, di un moderno porto, all’archeologia. Nell’età del Ferro il territorio mondi quartieri di abitazione e di molteplici santuari. tuoso dell’Albania era occupato da tribù di etnia Purtroppo i quartieri della città moderna (che illirica, mentre il litorale marittimo ed il suo entro- con i suoi 250.000 abitanti è la seconda città terra erano stati oggetto di una progressiva coloniz- dell’Albania in ordine demografi co) hanno can- zazione da parte dai greci. cellato molte testimonianze archeologiche. Le fonti Secondo gli archeologi albanesi, i progenitori antiche e i ritrovamenti avvenuti fortuitamente il degli attuali abitanti della regione andrebbero, secolo scorso off rono un rifl esso dall’antica opu- dunque, ricercati proprio nelle antichissime tribù lenza. illiriche che la popolavano. In un momento relati- Nel 516 a.C., anno della sessantaseiesima vamente recente, il nome di quella degli Arbanoi Olimpiade, Cleostene di Durazzo vinse le corse (citati da Claudio Tolomeo nella regione di Kruja) con i carri; per celebrare l’evento, l’aristocratico sarebbe stata estesa per defi nire in toto le popo- greco commissionò ad Agelada di Argo (il maestro lazioni insediate in un territorio molto più ampio. di Fidia, Mirone e Policleto) un gruppo scultoreo Le passioni nazionalistiche che animano da tem- rappresentante sé stesso e il suo auriga su un carro po immemorabile l’area balcanica hanno spinto trainato da quattro cavalli (Phoinix, Korax, Kna- alcuni a rimarcare l’antica origine comune delle nias, Samos). Negli stessi anni la città coniò de- popolazioni insediate in quella che fu la provincia gli stateri dal peso di 10,4/11 grammi, riportanti romana dell’Illirico (attuali Kosovo, Bosnia, Mon- sul recto una mucca che nutre una giovenca e sul tenegro, Croazia, Albania, Slovenia...). L’onda di verso una fi gura quadrangolare con alcuni orna- entusiasmo non stupisce; nella vicina Repubblica menti, forse una schematizzazione dei giardini di di Macedonia (ex Yugoslavia) è in atto una grande Alcinoo, la cui reggia veniva ubicata sull’isola di operazione di valorizzazione delle radici greche Corfù (un chiaro segno dell’orgoglio dei coloni per della nazione, tanto che nella piazza principale di le proprie origini). Skopie torreggia un’imponente statua di Alessan- Le testimonianze di età greca venute in luce in dro Magno a cavallo. Una scelta bizzarra, se è vero città sono in buona parte raccolte nel Museo ar- che Alessandro non giunse mai sin qui (la regione cheologico di Durazzo, riaperto nel 2013 con un era in mano ai suoi fedeli alleati, gli Agriani, una allestimento moderno e chiaro. Un’intera parete tribù tracica), e che gli attuali abitanti della regione propone una campionatura delle statuette in ter- sono slavi, dunque eredi delle genti che invasero la racotta scoperte presso un antico santuario ubicato provincia ai tempi di Roma. Ma tanto è, ed anche sulla collinetta di Dautë, alle porte della città anti- questo è il sottile fascino del mosaico etnico dei Il bouleuterion romano di Apollonia eretto per ca: si tratta di ex voto in argilla rappresentanti una ricordo e in onore di Villio Valente Furio proculo, Balcani di oggi. prefetto di coorte in Siria, tribuno della legione divinità femminile acconciata in vario modo (talora Gemina in Pannonia, agonoteta, da Quinto Villio Per quanto concerne l’Illiria, il quadro pan- Crispino Furio Proculo, pritano, agonoteta, gran turrita e seduta su un trono), ma anche di molte- sacerdote a vita. illirico a cui si è accennato risulta sicuramente va- Nella pagina opposta, ricostruzione della scena del plici immagini di off erenti. Quella che ha trovato lido per l’età del Ferro, ma si fa più evanescente teatro di Apollonia (età romana). spazio nell’esposizione è una semplice campio- e diffi cile da verifi care già a partire dal periodo natura perché nei magazzini – incredibile ma vero romano, dal momento che la regione fu soggetta ad – giacciono una tonnellata e mezza di terrecotte fi una forte latinizzazione, mentre nel corso dell’alto- gurate, tre tonnellate di vasi e cocci, e ben seicen- medioevo i quadri etnici locali furono oggetto di l’ampio stuolo di aristocratici e principi orientali Seguendo Apollo: tocinquanta monete. I risultati degli studi condotti grandi turbamenti derivati da guerre,migrazioni e – per lo più clientes – che si erano uniti alla sua i Greci in Epiro dall’équipe franco-albanese che dal 2002 studia il spopolamenti. fazione. complesso archeologico sembrano convincenti; il Per contro, è opportuno considerare che La battaglia di Azio tra Ottaviano e Marco Anto- Gli autori antichi riferiscono i nomi di molte co- santuario era probabilmente dedicato ad Artemide l’albanese è una lingua indoeuropea nettamente nio si svolse cento chilometri più a sud dell’attuale munità stanziate nella moderna Albania: tra i più (qui assimilata alla dea traco-greca Bendis) e gli distinta dal latino, dal greco, dal germanico e confi ne greco-albanese, ma questo poco conta, signifi cativi i Tesproti, i Càoni, i Taulanti, i Byl- ex voto sono la testimonianza della continua fre- dallo slavo, e che respingendo una sua fi liazi- perché tale diaframma nell’antichità non esisteva. lioni, i Partini, gli Amantini e i Labeati. Non è aff quentazione del santuario da parte delle giovani one dall’illirico si aprirebbro diversi quesiti diffi La vittoria su Pompeo e Cleopatra fu presentata a atto facile compilare una carta geografi ca dell’età donne in occasione dei riti di passaggio, in par- cilmente risolvibili. A ciò si deve aggiungere che Roma come quella della cultura romana sulla teo- del Ferro perché guerre ed eventi politici indus- ticolare quello dall’adolescenza alla pubertà e in alcune indagini sul genoma degli odierni alba- crazia egiziana e sulla hybris dei Tolomei. sero frequenti mutamenti dei confi ni, e alcune preparazione del matrimonio. La città godeva di nesi hanno permesso di verifi care una presenza Gli esiti di tali scontri ebbero rifl essi radicali sul comunità fi nirono per essere assorbite da quelle una posizione strategica invidiabile, ma aveva un dell’aplogruppo I2a1 (considerato un relitto tardo mondo antico e molti studiosi sono convinti che se vicine e più potenti. punto debole comune a molte altre città greche: Paleolitico del cro-magnon), ma soprattutto una i risultati fossero stati diff erenti, anche il mondo in In linea generale, si può dire che l’entroterra l’endemica carenza di grano. consistente presenza di caratteri genetici endogeni cui viviamo non sarebbe il medesimo. montagnoso fu a lungo il dominio delle tribù il- È noto, d’altronde, che fu proprio il bisogno di formatisi nell’età del Bronzo (in parte condivisi dal- In seguito, l’Albania fu teatro delle migrazioni liriche, mentre la costa del paese fu visitata a più terra coltivabile ad indurre i greci a fondare sub- la popolazione della Puglia, regione verso la quale gote e slave, divenendo un nuovo epicentro di ten- riprese da genti giunte da terre lontane, alla ricer- colonie in cui trasferire la popolazione eccedente. le fonti greche ricordano migrazioni antichissime sioni e confl itti nel periodo dell’avanzata ottomana ca di risorse agricole e minerarie o, più semplice- Epidamno dipendeva dagli Illiri per buona parte partite dalla costa albanese). (XIV/XV sec). Giorgio Castriota Skanderbeg – at- mente, per esercitare il commercio. degli approvvigionamenti granari, e le buone re- Come si può vedere, il problema è articolato tualmente, il più importante eroe nazionale alba- L’ubertosità delle terre non sfuggì ai coloni lazioni commerciali con gli indigeni erano consid- e complesso, e continuerà ad alimentare a lungo nese – è ricordato per essersi opposto all’avanzata corinzi stanziati sull’isola di Corfù che, nel 627 erate così strategiche che, ad intervalli regolari, discussioni e polemiche. della Sublime Porta. Il suo nome viene spesso ci- a.C., fondarono una prima colonia ad Epidamno/ veniva scelto tra i cittadini più abbienti un magis- In linea generale, la particolare posizione geo- tato a fi anco di quello degli Hunyadi d’Ungheria e Durazzo. Le fonti antiche lasciano intendere che trato chiamato polétes, incaricato di recarsi presso grafi ca dell’Albania – relativamente isolata dalle dei principi valacchi (i campioni della difesa della quello greco non fu il primo insediamento in asso- i sovrani “barbari” per spuntare le migliori con- erte giogagie balcaniche e ubicata presso il di- cristianità), e gli albanesi sono convinti che il ruolo luto. Secondo riferito dallo storico greco Appiano, dizioni commerciali per l’intero anno a venire. Il aframma che separava l’area latina da quella gre- giocato da questo condottiero sia ingiustamente il nome Epidamno apparteneva ad un re vissuto regno dei Taulanti fu grande e potente: al tempo di ca – ne hanno determinato il carattere peculiare, sottovalutato dall’opinione pubblica occidentale. in un’epoca molto remota che aveva fondato un Filippo II di Macedonia, il suo re Glaucias ebbe la facendone un qualcosa di nettamente distinto dalle Oggi l’Albania evoca a molti la spietata ditta- primo villaggio situato su un’altura. Il giovane Du- forza per mettersi a capo di una grande off ensiva regioni adiacenti. Nello specchio di mare pros- tura comunista legata alla fi gura di Hoxha, e i razzo (gr. Dyrrachion), nato dall’unione tra sua fi militare volta a sottrarre ai Macedoni le regioni at- simo all’attuale costa albanese ebbero luogo, non a confl itti sociali scatenatisi nei decenni successivi glia e Poseidone, sarebbe stato il primo a scendere torno al lago di Ochrid. Lo stesso Glaucias, sposato caso, due grandi scontri militari, vale a dire quello la caduta del “muro”; l’immagine del paese nel verso la costa per promuovere la costruzione di un con una principessa molossa, è ricordato per aver tra Cesare e Pompeo e quello tra Ottaviano, Anto- mondo è poi fortemente infl uenzata dal fenom- porto che prese il suo nome. dato asilo al famoso Pirro quando egli aveva solo 7 nio e Cleopatra. Lo storico alessandrino Appiano eno dell’emigrazione, fattosi massiccio soprattutto Appiano, che raccolse informazioni di prima anni, rimettendolo sul trono che gli spettava all’età (II sec d.C.) descrive con dovizia di particolari lo a partire dagli anni Novanta. Tuttavia, nell’ultimo mano dalla gente del posto, aggiunge che i locali di 12. sbarco di Cesare e dei suoi fedeli veterani presso la decennio si è avviato un veloce processo di tenevano anche in grande considerazione Ercole Epidamno fu la più celebre colonia greca sul- baia di Peleste, nonché le concitate marce forzate trasformazione: Tirana è diventata una capitale vi- per il fatto che aveva aiutato Durazzo a liberarsi dei lo Ionio ma non l’unica. sessanta stadi dal mare notturne sulle montagne Acroceraunie nel tenta- vace e cosmopolita mentre le campagne e la lunga fratelli che gli avevano mosso guerra. Durante la (circa dieci chilometri), un contingente corcirese tivo di prendere di sorpresa Pompeo asserragliato linea costiera conservano un patrimonio paesaggis- battaglia però, per un fatale errore, Ercole uccise accompagnato da duecento coloni di Corinto sotto a Durazzo. La resa dei conti avvenne a Farsàlo, in tico e culturale incontaminato, nel quale la compo- il fratello del re, Ionio, il cui corpo fu pietosamente la guida dell’ecista Gylax fondò Apollonia, nel 588 Macedonia, dove Pompeo fu sconfi tto, e con lui nente archeologica gioca un ruolo importante. deposto in una bara e sepolto nel mare che da lui a.C. La città era sovrastata da un tempio dedicato prese il nome.

cmyk La battaglia di Azio tra Ottaviano e Marco Antonio si svolse cento chilometri più a sud dell’attuale confi ne greco-albanese, ma questo poco conta, perché tale diaframma nell’antichità non esisteva. La vittoria su Pompeo e Cleopatra fu presentata a Roma come quella della cultura romana sulla teocrazia egiziana e sulla hybris dei Tolomei. Gli esiti di tali scontri ebbero rifl essi radicali sul mondo antico e molti Centostudiosi chilometri sono convinti più che a sesud i risultati e a «senza confi ni». Le montagne più sessantafossero stadi stati dal diff mareerenti, (circa anche dieci il interne furono invece dominio delle chilometri),mondo in cui un viviamo contingente non sarebbecorcirese il tribù indigene che controllavano i accompagnatomedesimo. da duecento coloni di passi che conducono in Macedonia e CorintoIn seguito, sotto l’Albaniala guida dell’ecista fu teatro Gylax delle verso il bacino danubiano. fondòmigrazioni Apollonia, gote enel slave, 588 divenendo a.C. La città un Il contatto con il mondo greco nuovo epicentro di tensioni e confl itti era sovrastata da un tempio dedicato coloniale fu apparentemente propizio; nel periodo dell’avanzata ottomana ad Apollo, il dio poliade che aveva non solo l’élite, ma anche la classe (XIV/XV sec). Giorgio Castriota guidato con il suo corso i primi coloni media iniziò a bere il vino con coppe Skanderbeg – attualmente, il più nelimportante viaggio da eroe Oriente nazionale ad Occidente; albanese ioniche, attingendolo da grandi crateri, pan-illiricopagina 13 a cuiAnno si è14 accennato n.3 risulta Luglio 2016latina da quellaA sinistra, greca veduta – nedella hanno cavea veduta dell’anfiTurismo teatro orientato,– è ricordato non aper caso, essersi in direzione opposto mentre la diff usione degli aryballoi sicuramente valido per l’età del Ferro, determinato diil Durazzo,carattere costruito peculiare, nella delall’avanzata sorgere della del sole, Sublime l’edifi Porta. cio aveva maad Apollo,si fa più il dio evanescente poliade che aveva e diffi guidato cile conda il prima metà del II sec d.C. da facendone un qualcosa di nettamente colonneIl suo nome doriche viene spessoe un fregio citato aionico fi anco La battaglia di Azio tra Ottaviano verifisuo corso care i primi già coloni a partire nel viaggio dal da periodo Oriente ad distinto dalle regionitempo il governo adiacenti. albanese e Marco Antonio si svolse cento Occidente; orientato, non a caso, in direzione del accarezza l’idea di abbattere rappresentantedi quello degli la Hunyadi lotta tra d’Ungheria i Greci e le e romano, dal momento che la regione sorgere del sole, l’edifi cio aveva colonne doriche Nello specchioalcune di abitazioni mare abusiveprossimo per Amazzoni.dei principi valacchi (i campioni della chilometri più a sud dell’attuale fue unsoggetta fregio ionico ad unarappresentante forte latinizzazione, la lotta tra i Greci all’attuale costarendere albanesel’edifi cio nuovamente ebbero Idifesa coloni della di Apollonia cristianità), erano e gli fi erialbanesi delle confi ne greco-albanese, ma questo mentree le Amazzoni. nel corso dell’alto-medioevo luogo, non a caso,fruibile dueper spettacoli grandi teatraliscontri e poco conta, perché tale diaframma I coloni di Apollonia erano fi eri delle proprie musicali. propriesono convinti origini che elleniche. il ruolo giocatoLungo la da i quadri etnici locali furono oggetto nell’antichità non esisteva. La vittoria origini elleniche. Lungo la strada che esce dalla militari, vale a dire quello tra Cesare stradaquesto che condottiero esce dalla siacittà, ingiustamente ad oriente, dicittà, grandi ad oriente, turbamenti si trovano diversi derivati tumuli monu da - e Pompeo e A quellodestra, dall’alto tra Ottaviano, verso su Pompeo e Cleopatra fu presentata sisottovalutato trovano diversi dall’opinione tumuli monumentali pubblica guerre,migrazionimentali in cui furono esepolte spopolamenti. più generazioni di il basso, rinvenimento di Antonio e Cleopatra. Lo storico occidentale. a Roma come quella della cultura Peraristocratici. contro, è opportuno considerare sculture durante gli scavi in cui furono sepolte più generazioni Recenti scavi archeologici hanno dimostrato alessandrino albano-russi Appiano sul (II fi nire sec degli d.C.) Oggi l’Albania evoca a molti la spietata romana sulla teocrazia egiziana e sulla che l’albanese è una lingua di aristocratici. che le tombe, edifi cate in età arcaica in forma descrive con anni dovizia ‘50 ad Apollonia, di particolari rilievo dittatura comunista legata alla fi gura hybris dei Tolomei. indoeuropeamodesta, furono ingigantitenettamente e ampliate adistinta partire dal rappresentante giochi Recenti scavi archeologici hanno lo sbarco di Cesare e dei suoi fedeli di Hoxha, e i confl itti sociali scatenatisi Gli esiti di tali scontri ebbero rifl essi dalVI sec latino, a.C. dai dal discendenti greco, dei dal primi germanico coloni che vi gladiatori da Apollonia e dimostrato che le tombe, edifi cate in radicali sul mondo antico e molti deposero corredi molto ricchi, comprendenti vasi veterani pressoveduta la del baia canale di di Vivari Peleste, di nei decenni successivi la caduta del e dallo slavo, e che respingendo una età arcaica in forma modesta, furono decorati a fi gure rosse e preziosi sarcofagi. Un nonché le concitateButrinto. marce forzate “muro”; l’immagine del paese nel studiosi sono convinti che se i risultati suamodo fi liazionecome un dall’illiricoaltro per sottolineare si aprirebbro orgogliosa - ingigantite e ampliate a partire dal notturne sulle montagne Acroceraunie mondo è poi fortemente infl uenzata fossero stati diff erenti, anche il diversimente le quesiti proprie diffiradici cilmente e il prestigio risolvibili. del proprio nel tentativo di prendere di sorpresa VI sec a.C. dai discendenti dei primi mondo in cui viviamo non sarebbe il lignaggio, in una città che doveva essersi, nel frat- dal fenomeno dell’emigrazione, fattosi A ciò si deve aggiungere che alcune Pompeo asserragliato a Durazzo. La coloni che vi deposero corredi molto medesimo. tempo, ingrandita con un ulteriore apporto di illiri dall’adolescenza alla pubertà e in massiccio soprattutto a partire dagli indaginiben integrati sul nella genomasocietà civile degli della polis. odierni resa dei conti avvenne a Farsàlo, in ricchi, comprendenti vasi decorati a In seguito, l’Albania fu teatro delle preparazione del matrimonio. anni Novanta. Tuttavia, nell’ultimo albanesi hanno permesso di verifi care Macedonia, dove Pompeo fu sconfi tto, fi gure rosse e preziosi sarcofagi. Un migrazioni gote e slave, divenendo un Sulle montagne illiriche decennio si è avviato un veloce una presenza dell’aplogruppo La città godeva di una posizione e con lui l’ampio stuolo di aristocratici modoprocesso come di un trasformazione: altro per sottolineare Tirana nuovo epicentro di tensioni e confl itti I2a1 (considerato un relitto tardo strategica invidiabile, ma aveva un I corinzi sbarcarono sulle pianure costiere pro- e principi orientali – per lo più clientes orgogliosamenteè diventata una le propriecapitale radicivivace e ile nel periodo dell’avanzata ottomana Paleoliticovenendo dal mare del e chiamarono cro-magnon), la regione macon il –punto che si debole erano uniticomune alla suaa molte fazione. altre (XIV/XV sec). Giorgio Castriota nome Ápeiros che si può tradurre come «senza prestigiocosmopolita del proprio mentre lignaggio, le campagne in una e soprattutto una consistente presenza città greche: l’endemica carenza di Skanderbeg – attualmente, il più confi ni». Le montagne più interne furono invece città che doveva essersi, nel frattempo, didominio caratteri delle genetici tribù indigene endogeni che controllavano formatisi i grano. importante eroe nazionale albanese pan-illirico a cui si è accennato risulta ingrandita con un ulteriore apporto di nell’etàpassi che delconducono Bronzo in Macedonia(in parte econdivisi verso il bac - È noto, d’altronde, che fu proprio il latina da quella greca – ne hanno – è ricordato per essersi opposto ino danubiano. sicuramenteIL PIANTO valido DELLE per l’etàNINFE del Ferro,DI PAN illirideterminato ben integrati il carattere nella società peculiare, civile dalla popolazione della Puglia, regione bisogno di terraCento coltivabile chilometri ad piùindurre a sud e a «senza confi ni». Le montagne più all’avanzata della Sublime Porta. Il contatto con il mondo greco coloniale fu ap- ma si fa più evanescente e diffi cile da dellafacendone polis. un qualcosa di nettamente versoparentemente la quale propizio; le fonti non greche solo l’élite, ricordano ma anche i Ilgreci culto dellea fondare ninfesessanta ripropone subcolonie stadi undal cultomare in delle cui(circa acque dieci e delleinterne sorgenti furono di etàinvece preistorica dominio delle Il suo nome viene spesso citato a fi anco la classe media iniziò a bere il vino con coppe verifirielaborato care giàdallachilometri), a civiltà partire greca. un dal contingente Plutarco periodo narra corcirese chedistinto il comandantetribù dalle indigene regioni di una che adiacenti.nave controllavano greca di i migrazioni antichissime partite dalla trasferirenome Thamos, la popolazione giunto in prossimità eccedente. di Butrinto (la città illirica situata a sud di Apollonia) di quello degli Hunyadi d’Ungheria e ioniche, attingendolo da grandi crateri, mentre romano, dal momentoaccompagnato che da la duecento regione coloni SulleNello di passimontagnespecchio che conducono diilliriche mare in Macedonia prossimo e costa albanese). Epidamnosentì una voce dipendeva che gli intimava dagli Illiridi scendere per sulla terra ferma per annunciare la morte dei principi valacchi (i campioni della la diffusione degli aryballoi dimostra che i pro- fudi soggetta Pan. Sbarcato adCorinto una e adempiutoforte sotto latinizzazione, la guida il compito, dell’ecista udì Gylax levarsiIall’attuale corinzi unoverso straziante sbarcaronoil bacino costa danubiano.lamento; albanese sulle erano pianure ebbero Comefumi esotici si puòsi erano vedere, trasformati il problemain una merce èri - difesa della cristianità), e gli albanesi mentrebuonale ninfe parte dinel quei deglicorsofondò boschi approvvigionamenti Apollonia,dell’alto-medioevo che piangevano nel 588 a.C. assieme La cittàluogo, la scomparsaIl non contatto a caso, del lorocon due dio.il grandi Propriomondo scontri agreco articolatocercata. Sia ei centricomplesso, periferici die etniacontinuerà greca (poi era sovrastata da un tempio dedicatocostiere coloniale provenendo fu apparentemente dal mare propizio; e sono convinti che il ruolo giocato da igranari, Butrinto, quadri l’archeologia etnicie le locali buone ha furono rivelato relazioni oggettola presenza di un pozzo sacro frequentato per secoli. adconfl alimentare uiti sotto l’egemonia a lungo dei Molossi), discussioni sia in altri e In età romanaad una Apollo, certa Iuniail dio Rufi poliade na vi feceche avevascolpirechiamaronomilitari, nonuna vale solodedica la a l’ éliteregionedire in lingua, maquello anchecongreca tra il inla Cesare nomecuiclasse si questo condottiero sia ingiustamente ubicati nel settore più meridionale del vasto areale dicommerciali grandi turbamenticon gli indigeni derivati erano da polemiche. defi nisce «amicaguidato delle con ninfe». il suo corso i primi coloniÁpeirose Pompeo media che iniziò esi quello puòa bere tradurre iltra vino Ottaviano, con comecoppe sottovalutato dall’opinione pubblica illirico si organizzarono in unità amministrative guerre,migrazioniconsiderateLe ninfe erano cosìnel di casa viaggio strategichee spopolamenti. anche da Oriente ad Apollonia.che, ad adOccidente; Secondo ioniche,Plutarco, attingendolo alla periferia da grandidi città crateri, vi In linea generale, la particolare Antonio e Cleopatra. Lo storico occidentale. federate chiamate koinà che facevano riferimentoA sinistra, vedutaerano della pozzi diorientato, bitume fumanti non a presso caso, incui direzioneveniva consultato mentre un la oracolo. diff usione Lo degliscrittore aryballoi ad un centro principale, generalmente dicavea superfi veduta Perintervallidell’anfigreco contro, teatro ricorda regolari, è che opportuno i presagi veniva venivano considerarescelto traottenuti i gettandoalessandrino dell’incenso Appiano presso (IIle bocche sec d.C.) cipare ai Giochi pitici che si tenevano a Delfi , posizione geografi ca dell’Albania del sorgere del sole, l’edifi cio aveva Oggi l’Albania evoca a molti la spietata cie modesta ma dotato di un’acropoli protettadi Durazzo, da costruitochecittadinidelle nella fumarole l’albanese più abbientie i responsi è un unaricavati magistrato linguaosservando descrive se le fi amme con carpivano dovizia o ignoravano di particolari un privilegio normalmente negato ai barbari. Da – relativamente isolata dalle primaerte metà del II sec d.C. da colonne doriche e un fregio ionico quantodittatura sin qui comunista esposto appare legata chiaro allache diverse fi gura un circuito di mura ciclopiche. L’archeologiatempo ilha governo indoeuropeal’esca. albanese Su due argomentinettamente l’oracolo distinta non era peròlo in sbarco grado di di dare Cesare responsi: e dei sul suoi fedeli giogagieidentifi cato balcaniche decine di queste e ubicata rocche disperse pressoaccarezza sul l’ideachiamatomatrimonio di abbattere polétes, e sullarappresentante morteincaricato di un la uomo.lottadi recarsi tra La i Grecilocalità e le era chiamata, per l’appunto, Ninfeo. tribùdi Hoxha, illiriche insediatee i confl nelleitti sociali regioni scatenatisipiù meridio- alcune abitazionidal abusive latino, per dal greco, dal germanico ilterritorio diaframma albanese, adche un’altitudine separava compresa l’area tra i presso i sovraniAmazzoni. “barbari” per spuntare veterani presso la baia di Peleste, nalinei e vicinedecenni al confi successivi ne conobbero la lecaduta magistrature del rendere l’edifi cio nuovamente I coloni di Apollonia erano fi eri delle ispirate alla più moderna legislazione greca, ma gli trecento e mille metri sul livello del mare:fruibile Casso per- spettacolie dallo teatrali slavo, e e che respingendo una nonché le concitate marce forzate le migliori condizioni commerciali per scrittori“muro”; antichi, l’immagine parlando degli del Illiri, paeselasciano nelco- pea, Feniki, Amantia, (centri di fondazionemusicali. greca utilizzatasua fi liazione nell’antichità propriedall’illirico per originirinsaldare si aprirebbroelleniche. i legami traLungo lanotturne cittadinala satellite sulle montagne di Klos (forse Acroceraunie l’antica Nikaia) ma caratterizzati da una forte componente illirica), popolil’intero vicini. anno strada a venire. che esce Il dalla regno città, dei ad oriente,dispone di un secondo teatro in cui potevano tro- munquemondo intendere è poi che fortemente al vertice del inflpotere uenzata tribale A destra, dall’altodiversi Iverso siti illirici quesiti scavati diffi sino cilmente ad oggi non risolvibili. sono molti, varenel postotentativo settecento di spettatori.prendere di sorpresa vi era sempre un re (e nel caso di Teuta, una re- Scutari, Berat - l’antica Antipatrea - (tutte illiriche),il basso, rinvenimento Taulanti di fu grandesi trovano e potente: diversi tumuli al tempo monumentali dal fenomeno dell’emigrazione, fattosi maA ciòla loro si visita deve è gratifi aggiungere cante grazie che all’imponenza alcune Nata come centro illirico, la città deve forse gina). Nell’entroterra di Oricum si trova la rocca e Lissus (un centro indigeno dove, nel 385sculture a.C., durante di gli Filippo scavi II indi cuiMacedonia, furono sepolte il suopiù generazionire Pompeo asserragliato a Durazzo. La massiccio soprattutto a partire dagli Dionigi di Siracusa fondò una colonia peralbano-russi consoli- suldellaindagini fi nire mura degli e sulall’ambiente di genoma aristocratici. naturale degli incontaminato odierni laresa sua defidei nitivaconti monumentalizzazione avvenne a Farsàlo, alla fasein di Amantia, una città fortifi cata che Pausania ri- anni ‘50 ad Apollonia, rilievo cordaanni fondata Novanta. dai locresi Tuttavia, e dagli euboici, nell’ultimo adagiata dare le sue ambizioni egemoniche sull’Adriatico). cheGlaucias lascia chiaramenteebbeRecenti la forza passati.scavi per Il mettersiarcheologicipercorso tora - hannodi dominazione molossa, soprattutto al tempo di rappresentantetuosoalbanesi giochi e scomodo hanno necessario permesso per di raggiungerli verifi care è Pirro.Macedonia, Sicuramente, dove per Pompeo un arco difu tempo sconfi signifi tto, su un pianoro che copre una superfi cie di tredici Almeno inizialmente, il mondo illirico nongladiatori sem -da Apolloniacapo die una grandedimostrato off ensiva che le tombe, militare edifi cate in decennio si è avviato un veloce veduta del canalecompensatouna di Vivari presenzadi dall’appagamento dell’aplogruppo visivo off erto dalle cativo,e con la lui città l’ampio fu governata stuolo con diun aristocraticisistema politico ettari. La città sorge immediatamente a sud del fi bra aver conosciuto la «civiltà urbana» e la maggior età arcaica in forma modesta, furono processo di trasformazione: Tirana Butrinto. ampievolta avallate sottrarre percorse ai Macedonida fi umi dal le coloreregioni az - plasmato sul modello greco. ume Vjosë (antico Aóos) che Appiano di Alessan- parte della popolazione viveva in piccoli villaggi I2a1 (consideratoingigantite un e relittoampliate tardoa partire edal principi orientali – per lo più clientes (katà kòmas). zurroattorno intenso al elago dalla dicorona Ochrid. di montagne, Lo stesso spesso Dalle iscrizioni venute alla luce in molti centri driaè diventataricorda come iluna confi capitalene tra Epiro vivace greco ede Paleolitico delVI sec cro-magnon),a.C. dai discendenti ma dei primi– che si erano uniti alla sua fazione. La grande svolta urbanistica avvenne nel IV sec innevate. Un caso molto interessante di ibridazi- facenti parte di un koinòn sappiamo che il gov- Illiria,cosmopolita dunque in una mentre posizione le diaframmatica campagne che e soprattuttoGlaucias, sposato unacoloni consistente con che unavi deposero principessa presenza corredi molto dovette favorire progressive commistioni etniche. a.C., in concomitanza con l’affdall’adolescenza ermarsi sulla scenaalla pubertàone e contaminazione e in culturale è quello di Byllis, erno era normalmente affi dato ad un’assemblea unmolossa, centro che è ricordato prendericchi, il comprendenti nomeper aver dalla dato popolazione vasi asilo decorati legislativa a (ekklesìa) a cui si affi ancava il consi- Gran parte dell’area è oggi occupata dal piccolo internazionale di alcuni re preparazioneillirici menzionati del matrimonio.dagli di caratteri genetici endogeni formatisi illirica dei Byllioni,fi gureadagiato rosse su una e preziosi suggestiva sarcofagi. piat- glio Un federale dei demiurghi. Sono anche ricordati villaggio di Ploçë, pertanto gli scavi si sono limitati storici greci. Bardylis – cheLa ebbecittà il godevaprivilegio didi unanell’etàal famosoposizione del Pirro Bronzo quando (in parte egli aveva condivisi solo taforma naturale affmodo acciata come sul unfi ume altro Vjosë, per asottolineare cir- i prìtaniIL PIANTO(i massimi rappresentanti DELLE NINFE del koinòn DI eletti PAN alla zona esterna alle mura. vivere sino a novant’anni nonostantestrategica un’esistenzainvidiabile, madalla aveva popolazione un della Puglia, regione piuttosto movimentata – fu in grado di vincolare ca7 anni,cinquecento rimettendolo metriorgogliosamente sul livello sul deltrono mare.le proprie che La cittàgli radici attualmente), e il gli strateghi (comandanti militari), gli Anche gli abitanti di Amantia non rinunciarono punto debole comune a molte altre il re Aminta di Macedonia a un tributo annuale, distaversospettava solo la trentaquale all’età chilometriprestigio le di fonti 12. delgrecheda Apollonia,proprio ricordano lignaggio, lungo la inipparchi unaIl culto (i comandantidelle ninfe della ripropone cavalleria) un cultoed i peripo delle- acqueallo stadio,e delle che sorgenti realizzarono di età preistoricaappena fuori dalle tenne testa all’esercito deicittà Molossi greche: e degli l’endemica Spar- viamigrazioni carenza diretta indi l’Epiro antichissimecittà e inche Macedonia. doveva partite essersi, nel dalla frattempo, larchirielaborato (comandanti dalla delle civiltà guardie greca. del corpo,Plutarco spesso narra porteche ilurbiche. comandante Il circuito di una murario nave grecadel V disec. fu grano. Epidamno fu la più celebre colonia nome Thamos, giunto in prossimità di Butrinto (la città illirica situata a sud di Apollonia) tani, trovando la morte in un combattimento contro L’agorà di Byllisingrandita è costituito con da un una ulteriore piazza apporto di volutamente di scelti tra i forestieri). Ogni città aveva, costruito con blocchi poligonali e rimodellato il È noto, d’altronde, che costafu proprio albanese). il sentì una voce che gli intimava di scendere sulla terra ferma per annunciare la morte Filippo II di Macedonia. quattrogreca ettarisullo circondata illiriIonio ben suma integratitre latinon da nella unal’unica. stoà,società e civileinfi ne, scribi, uffi ciali delle fi nanze (tamis), dei secolo successivo con blocchi squadrati uniti senza bisogno di terra coltivabileviCome siad trovano indurre si puòuno stadio, vedere, un teatro il problemaed edifi ci pub è- ginnasiarchidi Pan. Sbarcato responsabili e adempiuto della formazione il compito, dei udì far levarsi uso di uno calce. straziante Tale tecnica lamento; particolarmente erano mon- Il rapporto tra Illiri e Macedoni fu di odio e della polis. le ninfe di quei boschi che piangevano assieme la scomparsa del loro dio. Proprio a i greci a fondare subcolonieblici. C’è in anchecui una grande cisterna in cui si rac- giovani, nonché degli agonoteti che si occupavano umentale la si ritrova a Passaron, Orraion, Ambra- amore: quando Alessandro litigò con il padre trovò articolato e complesso, e continuerà Butrinto, l’archeologia ha rivelato la presenza di un pozzo sacro frequentato per secoli. coglieva l’acqua che scendeva dai gradini dello sta- dei giochi e delle gare. cia e nel Nekromanteion, tutte fondazioni molosse. protezione alla corte del retrasferire Pleurias deglila popolazione Autar- eccedente. In età romana una certa Iunia Rufi na vi fece scolpire una dedica in lingua greca in cui si dioad durante alimentare i piovaschi.Sulle a lungo montagneIl teatro discussionipoteva illiriche contenere e Nel caso di Byllis, da tempo ci si interroga Gli stessi Romani, di fronte alla monumentalità iati (una tribù illirica stanziataEpidamno sul medio dipendeva Danubio), dagli Illiri per I corinzi sbarcarono sulle pianuredefi nisce «amica delle ninfe». ed erano illiriche e di stirpebuona reale parte sia la deglimadre approvvigionamenti di settemilapolemiche. spettatori e questo ci può dare un’idea sull’identità greca o illirica dei suoi abitanti nella e alla potenza arcaica di queste architetture ne costiere provenendo dal mare Lee ninfe erano di casa anche ad Apollonia. Secondo Plutarco, alla periferia di città vi Filippo II, sia una delle suegranari, mogli, Audata;e le il mabuone- dellaIn relazioniconsistenza linea generale, demografi ca la della particolare città nel suo suaerano fase di pozzi massima di bitume fi oritura: fumanti certo pressoè che i cuisuoi veniva rimasero consultato colpiti, unconiando oracolo. la locuzione Lo scrittore di «tecnica chiamarono la regione con il nomecittadini erano invitati ogni quattro anni a parte- eacide» per descriverle. Merita, infi ne, una citazi- trimonio d’altronde era unacommerciali strategia normalmente con gli indigeniperiodoposizione eranodi massimo geografi splendore. ca Non dell’Albania molto lontano, greco ricorda che i presagi venivano ottenuti gettando dell’incenso presso le bocche Ápeiros che si può tradurre come one la cittadina di Saranda (l’antica Onchesmos), considerate così strategiche che, ad delle fumarole e i responsi ricavati osservando se le fi amme carpivano o ignoravano – relativamente isolata dalle erte l’esca. Su due argomenti l’oracolo non era peròsituata in gradosul bel di golfo dare che responsi: guarda sulalla vicina isola la lunga linea costiera conservano un intervalli regolari, veniva scelto tra i patrimonio paesaggistico e culturale giogagie balcaniche e ubicata presso matrimonio e sulla morte di un uomo. La localitàdi Corfù: era chiamata, del suo passato per l’appunto, splendore Ninfeo.non rimane cittadini più abbienti un magistrato incontaminato, nel quale la componente il diaframma che separava l’area molto, e il centro costiero oggi è conosciuto più archeologica gioca un ruolo importante. chiamato polétes, incaricato di recarsi per gli ottimi piatti di pesce che per l’archeologia. presso i sovrani “barbari” per spuntare Seguendo Apollo: i Greci in Epiro Nell’antichità, invece, era lo sbocco sul mare ed il Gli autori antichi riferiscono i nomi di le migliori condizioni commerciali per porto di Fenice, la città principale della tribù dei molte comunità stanziate nella moderna l’intero anno a venire. Il regno dei Càoni. Fondata su un ampio pianoro alla metà del Albania: tra i più signifi cativi i Tesproti, Taulanti fu grande e potente: al tempo IV sec a.C., conquistata dalla regina illirica Teu- i Càoni, i Taulanti, i Byllioni, i Partini, ta solo grazie al tradimento dei mercenari gallici gli Amantini e i Labeati. Non è aff atto di Filippo II di Macedonia, il suo re facile compilare una carta geografi ca Glaucias ebbe la forza per mettersi a che vi erano stati posti di guardia (nel 230 a.C.; dell’età del Ferro perché guerre ed eventi capo di una grande off ensiva militare la città fu poi detenuta dagli Ardeati per breve politici indussero frequenti mutamenti volta a sottrarre ai Macedoni le regioni tempo), Fenice venne ad assumere un’importanza dei confi ni, e alcune comunità fi nirono sempre maggiore, soprattutto dopo essere entrata per essere assorbite da quelle vicine e attorno al lago di Ochrid. Lo stesso a far parte dell’Epiro unifi cato dal leggendario più potenti. Glaucias, sposato con una principessa In linea generale, si può dire che Pirro. Fenice è stata oggetto di scavi e sondaggi, molossa, è ricordato per aver dato asilo l’entroterra montagnoso fu a lungo il ma l’attività archeologica è ancora ai primi passi. dominio delle tribù illiriche, mentre la al famoso Pirro quando egli aveva solo Si segnala, tra gli altri, l’importante contributo costa del paese fu visitata a più riprese 7 anni, rimettendolo sul trono che gli da genti giunte da terre lontane, alla dell’Università di Bologna che ha recentemente fe- ricerca di risorse agricole e minerarie spettava all’età di 12. steggiato il suo decennale di ricerche sull’acropoli o, più semplicemente, per esercitare il Epidamno fu la più celebre colonia caona. commercio. greca sullo Ionio ma non l’unica. (continua nel prossimo numero) L’ubertosità delle terre non sfuggì ai coloni corinzi stanziati sull’isola di Corfù che, nel 627 a.C., fondarono una dallo storico, risulta che gli eventi di Alcinoo, la cui reggia veniva ubicata prima colonia ad Epidamno/Durazzo. mitici legati alle fi gure di Durazzo e di sull’isola di Corfù (un chiaro segno Le fonti antiche lasciano intendere Epidamno sono ambientati nella prima dell’orgoglio dei coloni per le proprie cmyk che quello greco non fu il primo età del Ferro, se non addirittura sul origini). insediamento in assoluto. Secondo fi nire dell’età del Bronzo. Le testimonianze di età greca venute in riferito dallo storico greco Appiano, il In ogni caso, l’arrivo dei greci trasformò luce in città sono in buona parte raccolte nome Epidamno apparteneva ad un radicalmente lo stile di vita e il peso nel Museo archeologico di Durazzo, re vissuto in un’epoca molto remota politico dell’antico porto illirico. Anche riaperto nel 2013 con un allestimento che aveva fondato un primo villaggio lo skyline della baia dovette mutare moderno e chiaro. Un’intera parete situato su un’altura. Il giovane Durazzo con l’erezione di una potente cinta propone una campionatura delle (gr. Dyrrachion), nato dall’unione tra di mura, di un moderno porto, di statuette in terracotta scoperte presso sua fi glia e Poseidone, sarebbe stato quartieri di abitazione e di molteplici un antico santuario ubicato sulla il primo a scendere verso la costa per santuari. Purtroppo i quartieri della collinetta di Dautë, alle porte della città promuovere la costruzione di un porto città moderna (che con i suoi 250.000 antica: si tratta di ex voto in argilla che prese il suo nome. abitanti è la seconda città dell’Albania in rappresentanti una divinità femminile Appiano, che raccolse informazioni ordine demografi co) hanno cancellato acconciata in vario modo (talora turrita di prima mano dalla gente del posto, molte testimonianze archeologiche. Le e seduta su un trono), ma anche di aggiunge che i locali tenevano anche in fonti antiche e i ritrovamenti avvenuti molteplici immagini di off erenti. Quella grande considerazione Ercole per il fatto fortuitamente il secolo scorso off rono che ha trovato spazio nell’esposizione che aveva aiutato Durazzo a liberarsi dei un rifl esso dall’antica opulenza. è una semplice campionatura perché fratelli che gli avevano mosso guerra. Nel 516 a.C., anno della sessantaseiesima nei magazzini – incredibile ma vero Durante la battaglia però, per un fatale Olimpiade, Cleostene di Durazzo vinse le – giacciono una tonnellata e mezza di errore, Ercole uccise il fratello del re, corse con i carri; per celebrare l’evento, terrecotte fi gurate, tre tonnellate di Ionio, il cui corpo fu pietosamente l’aristocratico greco commissionò ad vasi e cocci, e ben seicentocinquanta deposto in una bara e sepolto nel mare Agelada di Argo (il maestro di Fidia, monete. I risultati degli studi condotti che da lui prese il nome. Mirone e Policleto) un gruppo scultoreo dall’équipe franco-albanese che dal In questa ricostruzione storica rappresentante sé stesso e il suo auriga 2002 studia il complesso archeologico ammantata di leggenda, si aff erma che su un carro trainato da quattro cavalli sembrano convincenti; il santuario in seguito la città passò in mano alle (Phoinix, Korax, Knanias, Samos). era probabilmente dedicato ad tribù illiriche dei Brigi, dei Taulanti e Negli stessi anni la città coniò degli Artemide (qui assimilata alla dea dei Liburni; l’arrivo dei greci di Corfù stateri dal peso di 10,4/11 grammi, traco-greca Bendis) e gli ex voto viene ricordato in un momento ancora riportanti sul recto una mucca che nutre sono la testimonianza della continua successivo, sfruttando i confl itti apertisi una giovenca e sul verso una fi gura frequentazione del santuario da parte tra le tribù locali. quadrangolare con alcuni ornamenti, delle giovani donne in occasione dei Se diamo credito alla cronologia fornita forse una schematizzazione dei giardini riti di passaggio, in particolare quello Historiografia Anno 14 n.3 Luglio 2016 pagina 14 Shqiptari i Turqisë kthehet në Krujë pas 500 vjetësh Tridhjetepesë shqiptarë të Turqisë në kërkim të rrënjëve të tyre në Shqipëri dhe në Kosovë. Secili nga ta rrëfen një histori familjare sesi të parët braktisën trojet dhe u shpërngulën në Turqi. Shumë pak nga ta dinë të ndërrojnë ndonjë fjalë shqip, por shqiptarinë thonë se e kanë në zemër. anë tridhjetepesë veta, shtetas të Turq- hësisht ai. Fshati Qyqallë historikisht është trës së tij që ia ka dhuruar ambasadori shq- isë, janë nisur në kërkim të rrënjëve të një fshat në rrethinat e Nishit në Serbi dhe iptar Muçaj, pasi kur i kishte pyetur se çfarë Jtë parëve të tyre për në Shqipëri dhe familje me këtë mbiemër Qyqalla në Kosovë duan, Sefik i kishte thënë se e do shtetësinë Kosovë. Nga të parët e tyre iu transmetua ka në fshatin Bardh të Madh të komunës shqiptare. Ai është nga Kosturi i Greqisë dhe gjeneratë pas gjenerate se janë shqiptarë, se së Fushë Kosovës dhe disa vende tjera të familja e tij ka emigruar në Turqi në vitin vijnë nga ai apo nga ky vend, pjesë e trojeve shpërndarë nëpër Kosovë. Kur e kupton 1914. “Prej Kosturi kanë dalë më 1914, shqiptare. Malli për atdheun që ata panë te këtë Çakmak, ëndrra e tij dhe shpresa me krejt familja, gjyshi me vëllezër dhe me mo- paraardhësit e tyre i shtyri të nisën në kër- të cilën ishte nisur nga Turqia për të prekur tra, dhe si kanë shkuar në Turqi gjyshin e kim të rrënjëve, bazuar në ato që iu folën dheun e fshatit të tij shuhet. Ai e kuptoi se kanë marrë ushtar menjëherë. Ai është vrarë stërgjyshi -gjyshit, babai, nëna, e që u për- ai vend shqiptar tashmë s’i takon Kosovës, më 1915 në Qanakala”, thotë Sefik, që zyr- “Shqipëria tjetër”, zbulimi për 4 vilajetet collën deri te gjenerata më e re që sot jeton por Serbisë. Gyl Ceylani është po ashtu tarisht ka emër tjetër, por të gjithë në Yalova jesë të errëta, apo jo mirë të plotësuara të historisë së Shqipërisë, në Turqi. shtetase turke me prejardhje shqiptare dhe ku jeton e njohin si Arnavut Sefik, për shkak fshihen padyshim në arkivat e vendeve të ndryshme europiane. Shumë pak prej tyre dinë të ndërro- po ashtu thotë se nuk e di vendin e lindjes se gjithmonë ka dashur dhe do të dallohet se PNdaj, Arkiva e shtetit shqiptar, pas një marrëveshjeje me atë turke, jnë ndonjë fjalë shqip. Ata që kuptojnë dhe së të parëve. Por, thotë se është nga Kosova, ka prejardhje shqiptare. Thotë se babai i tij do të përpiqet të hedhë dritë mbi disa prej tyre. Por, cila është përmbajtja mund të zhvillosh një bisedë deri diku janë një fshat që e quan Ivajë. “Një fshat e di e ka folur gjithnjë shqip, e po ashtu edhe nëna. e këtyre 57 regjistrave, që do t’i shtohen fondit të Arkivës dhe çfarë do të rinjtë që kanë filluar të ndjekin kurse të quajnë Ivajë. Kaq më kanë thënë prindërit “Edhe mysafirët që na vinin nga Turqia të mund të sjellin të re në historinë e shtetit shqiptar? Në këto regjistra gjuhës shqipe, e që po mbahen në kuadër të e mi se dinë. Ku është fshati Ivajë dua të flisnin shqip me babanë dhe nënën”. Ai thotë janë të përfshira mëse 2.300 dokumente, që u përkasin trevave shqiptare Qendrës Kulturore në Stamboll, e hapur nga shkoj”, thotë ajo, me një shqipe paksa të rën- se pastaj fëmijët nisën shkollën në turqisht. e që nisin nga shekulli i XV. Ato përmbajnë informacione të detajuara Ministria e Diasporës e Kosovës “Babi dhe nëna më thoshin mësoje mbi vendbanimet, pronat, taksat, kryefamiljarët etj., duke dhënë në këtë (MDK). Secili nga ta rrëfen një gjuhën, kurse unë u thoja se në mënyrë një panoramë të qartë për zonat e regjistruara. “Është një fond histori familjare sesi të parët brak- Turqi po jetoj, pse ta mësoj”. Tani dokumentar shumë i rëndësishëm, sepse ka detaje. Shumë më i rëndë- tisën trojet dhe u shpërngulën thotë se është zgjuar vetëdija kom- sishëm sesa dokumentet që kanë të bëjnë me kronika të sjella nga kro- në Turqi. Të jesh pjesë e ekipit bëtare për të ruajtur identitetin nikanët në dokumentet e tyre. Ka informacione shumë më të sakta për të tyre për të vizituar vendet më shqiptar. Ai thotë se s’ka qenë asn- vet karakterin e asaj çfarë është evidentuar në terren”, thotë Gjet Ndoj, domethënëse të historisë shqip- jëherë në Kostur. “Kemi menduar drejtor i Arkivës në Shqipëri. Aktualisht në arkivat e Turqisë gjenden më tare, si: Kalaja e Krujës, e Shko- se është në Shqipëri. Më vonë e shumë se 90 milionë dokumente të periudhës së Perandorisë Osmane. drës, Durrësin e vjetër, objektet mësuam se është në Greqi”, thotë Çfarë do të thotë se procesi i identifikimit, seleksionimit, përkthimit e e kohës antike…, ku gjurmët e ai. Nuhi Erkurt në gjoks ka të më pas shpërndarjes në vendet që ato përfshijnë, nuk është i lehtë. E identitetin kombëtar shihen dhe varur një varëse me shqiponjë që megjithatë, mes këtij numri të jashtëzakonshëm dokumentesh, tahriret – tregojnë të kaluarën e organizimit nuk e heq atë asnjëherë. Ai flet siç quhen në Turqi regjistrat, – janë dokumentet më të sakta dhe të plota shtetëror shqiptar që u sulmua pak shqip, pasi ka mësuar në kurs. për nga të dhënat që ofrojnë. “Regjistrat që pamë sot janë dokumentacio- nga romakët, turqit, sllavët, por “Babai dhe nëna dinë shumë mirë ni më i rëndësishëm që mund të ekzistojë sot për sot në Shqipëri dhe në mbijetojnë me mure e rrënoja për shqip. Unë po shkoj në kurs, sepse Turqi, në lidhje edhe me periudhën e Perandorisë Osmane”, thotë Ugur t’iu dëshmuar pasardhësve një të jam shqiptar dhe dua të mësoj shq- Unal, drejtor i Përgjitshëm i Arkivës në Turqi. Secili regjistër përmban një kaluar, nga koha kur gurët nisën të mblidhen duar, por tregon se prindërit i flasin shqip ipen”, thotë Erkurt. Thotë se babanë e ka nga numër të ndryshëm dokumentesh, që janë të ndarë në dy lloje. Janë ato dhe bëhen mure, e pastaj kala, e shtete të ende mirë dhe jetojnë në Bafër. “Unë dua Kaçaniku, i ikur në Turqi më 1957, kurse në- që përfshijnë të dhëna të përmbledhura për studiuesit, që kërkojnë pjesët zhvilluara, nuk të sjell vetëm kënaqësi, por ta mësoj shqipen, të flas dhe të shkruaj më nën e ka nga Shkupi. e përgjithshme pa hyrë në elementë të veçantë, ndërsa pjesa tjetër janë edhe dhimbje teksa sheh fytyrat e tyre që mirë, të ruaj identitetin kombëtar. E kam fil- ato që detajojnë dhe sjellin të dhëna më të shumta. me nostalgji shikojnë monumentet, flasin e luar qe katër-pesë muaj kursin për mësimin Ëmbëlsira “Kabunia” servohet “Një regjistër, më i vogli prej tyre përfshin 60 deri në 600 faqe. mendojnë si ishte këtu dikur, si flisnin dhe e shqipes”, thotë ajo. Ajo thotë se vizitën po nga koha e Skënderbeut Regjistri më i madh përfshin mbi 650 dokumente. Ndërsa më të zakon- jetonin të parët e tyre. e përjeton me shumë emocion. “Madje, nuk Në Krujë, ata shijuan ëmbëlsirën e kohës shmet janë me 300-500 dokumente”, thotë më tej Gjet Ndoj. “Ajo që kam fjetur nga gëzimi, e kemi një grup të së Skënderbeut. Lulëzim Derveni, pronar i është e rëndësishme, është fakti që këto regjistra të bëhen të lexueshëm Krujën e viziton shqiptari që përbashkët dhe kam shkruar aty se nuk më restorantit “Alba”, tregon se ofron veç ush- dhe të prekshëm për studiuesit dhe publikun shqiptar”, thotë Ugur familja iu shpërngul në Turqi zë gjumi,ju thosha se nuk më zë gjumi. Tek qim tradicional. Në këtë restorant, shqiptarët Unal. Por përtej anës protokollare, çfarë fshihet pas këtyre “defter”- më 1480 ne thonë: ‘Kur nuk të zë gjumi numëroji de- e Turqisë po provojnë gatimet krejtësisht ëve dhe cila është vlera e vërtetë e tyre? Regjistrimi i parë osman është Arritja në Kalanë e Krujës është më emo- let që kërcejnë mbi gardh’. Unë shkrova se tradicionale të zonës që ofron restoranti, si: bërë në vitet 1431-1432 dhe jep të dhëna për të ashtuquajturin Sanx- cionuese për Mustafa Arnabudoğlu që jeton numërova deri në 88 po nuk më zuri gjumi tava e dheut, tava e kosit, me spinaq, mish hakun Arvanit, apo thënë ndryshe Sanxhakun shqiptar me kryeqendër në qytetin Sinop ku familja e tij u shpërngul se kam për të shkuar në Shqipëri dhe në viçi, pulë me qull, disa lloje byreku, byrek Gjirokastrën. Këto dokumente janë plotësuar fill pas kryengritjeve të para 536 vjetësh. Por, historia e familjes Kosovë”, rrëfen ajo. me spinaq, byrek me hithra. “Janë të zonës mëdha të Gjon Kastriotit, babait të Skënderbeut. Osmanët, si rregull së tij lidhet me kohën e Gjergj Kastriotit – q me vite të tëra janë përcjellë nga banorët. administrativ nuk e quanin zyrtarisht të pushtuar një vend, pa bërë Skënderbeut. Familja e tij ishte shpërngulur Shqiptarët e Turqisë po zgjo- Në restorant ofrojmë vetëm ushqim tradi- regjistrimin e popullsisë dhe taksave. Pra, plotësimi i tyre konsiderohej në vendin e quajtur Trabzon në Turqi vetëm hen cional që përdoret në Krujë dhe rrethinë. përmbyllja e pushtimit. “Nëpërmjet studimit të këtyre ‘defter’-ëve, ne 12 vjet pas vdekjes së Skënderbeut, pra në Ömer Haydari flet shumë rrjedhshëm Të gjitha perimet, djathin, mishin, rakinë i marrim të dhëna të çmuara për historinë politike, historinë adminis- vitin 1480. shqip. Ai është i emocionuar për vizitën në marrim nga banorët”, thotë Derveni. Ai ka trative, historinë demografike të viseve shqiptare. Marrim të dhëna të “Në vitin 1480 të parët e mi kanë shkuar në Krujë. “Kruja nuk e kam ditur se është kaq vendosur të shërbejë dhe një ëmbëlsirë që çmuara për historinë ekonomike dhe sociale të Shqipërisë, të rajoneve Trabzon. Kam hulumtuar në arkiva dhe kam e bukur. Po të vija vetë do të mund ta kaloja quhet “Kabunia” dhe është specialitet i zo- të caktuara të saj. Marrim të dhëna të çmuara për onomastikën, që hasur në të parët e mi, madje dhe në kohën dhe mos ta vizitoja”, thotë ai. Familja e tij nës së Krujës. Sipas tij, kjo ëmbëlsirë daton është një gjë jashtëzakonisht e lakmuar sot si disiplinë, si për studiuesit kur nuk kishte letërnjoftime dhe përshkruhej ka emigruar në Turqi më 1958 nga Shala e që nga koha e Skënderbeut. “Kjo ëmbëlsirë e linguistikës, por edhe për studiuesit e historisë. Marrim të dhëna të personi, një nga paraardhësit e mi ishte përsh- Bajgorës. “Prej familjes sonë është shpërn- është përdorur dhe në kohën e tij e para tij”, çmuara antropologjike, sociologjike, kështu që nga kjo pikëpamje, këto kruar fytyra duke iu veçuar mjekra ngjyrë të gulur gjyshi dhe gjyshja, Gjyshi kishte pasur thotë Derveni, duke treguar se është shumë ‘defter’-e kanë një vlerë shumëpërmasore, janë shumë të vlefshme për verdhë. Sot fëmijët e mi kanë sytë e kaltër”, shtatë fëmijë, por dy djem i kanë mbetur në karakteristike sepse prodhohet dhe nga mi- nga rëndësia”, thotë Ferid Duka, historian. I gjithë sistemi osman i ko- rrëfen ai teksa tregon anëtarët e familjes me Kosovë, sepse njëri ishte i martuar dhe atij shi. “Kjo prodhohet me mishin e qafës së hës funksiononte në bazë të këtij regjistrimi, pasi të ardhurat që vileshin sy të kaltër, si një nga tiparet që merret për i vonohej procedura e dokumenteve, kurse dashit, prandaj është karakteristike dhe e përmes tyre mbanin në këmbë perandorinë dhe përballonin pjesën për- prejardhjen shqiptare. Arnabudoğlu thotë se tjetri ishte 20 vjeç, i pamartuar, por prapë i veçantë. Ka shumë produkte dhe duhet kohë katëse të shpenzimeve të saj. Kjo siguron edhe saktësinë maksimale të familja e tij është nga një vend në trekëndëshin vonoheshin dokumentet”, rrëfen ai ndarjen e gjatë për t’u gatuar. Nga qafa e dashit këtyre të dhënave. “Ju e dini që këtu nuk lë shumë rast për spekulime Shkup-Tetovë-Kosovë, që dyshohet rrethi i e familjes shqiptare – babait me fëmijët e merret mishi, bëhet fije-fije, zihet shumë, i me të vërtetën historike, sepse në njëfarë mënyre, ‘defter’-in mund Kaçanikut, pra saktë nuk ka arritur ta gjejë vëllezërit mes tyre, përgjithmonë. “Babës i shtohet oriz, rrush i zi i thatë, kanellë, karafil ta konsiderojmë si matematikë, që nuk të lë të lëvizësh shumë apo të vendin, ndërsa tregon se i pari i tyre që më mbetën dy vëllezër në Kosovë”, thotë ai, de- kokërr (xhenxhefil), shtypet sepse ia jep spekulosh me konkluzionet e tua”, thotë më tej Ferid Duka. Regjistrat 1480 kishte arritur në Trabzon, ishte martuar risa tregon se familja e nënës ka mbetur në ngjyrën kabunisë, sheqer, mjaltë, gjalpë dhe ofrojnë mundësi të jashtëzakonshme dhe të pakundërshtueshme për vet me një grua nga rrethi i Malit të Zi apo Bosnja Prishtinë dhe në Podujevë. Haydari tregon përbërësi kryesor lëngu i mishit të qafës së saktësinë që kanë, për të kuptuar në detaje përbërjen etnike të zonave të që ishin shpërngulur po ashtu nga turqit në se te shqiptarët e Turqisë ka nisur të ngri- dashit që përdoret të zihet kabunia”, tregon shumta, që sot janë jashtë kufirit zyrtar shqiptar. Mjafton të përmendësh atë vend. Ai nuk arrin të numërojë fotot që ia het vetëdija për të kaluarën historike të tyre ai për ëmbëlsirën që nga Skënderbeu që e faktin se, këto të dhëna përfshijnë territorin e të 4 vilajeteve shqiptare: bën Skënderbeut brenda në Kala dhe gjithë dhe këtë ia dedikon sidomos ambasadorit përdor zona vetëm në ditë të veçanta. Ymer atë të Shkodrës, Manastirit, Janinës dhe Kosovës. “Nëqoftëse ne kemi eksponateve tjera të vendosura në muze. Se- shqiptar Genc Muçaj, që, sipas tij, po kon- Avdiu, udhëheqës i Divizionit për Arsim në emra karakteristikë shqiptarë si Gjin, Gjon, Progon, etj., padyshim që cili nga ta po dëgjon me vëmendje drejtorin tribuon shumë për shqiptarët në Turqi. Ai Ministrinë e Diasporës së Kosovës (MDK), në një vendbanim – të paktën për atë kohë që unë studioj – nuk mund thotë se tashmë në Turqi po formohen dhe thotë për gazetën se kjo ministri për çdo vit t’i themi tjetër veçse që është popullsi shqiptare”, thotë historiani Ferid e Muzeut Kombëtar “Gjergj Kastrioti” dhe Duka. Regjistrime, osmanët kanë bërë gjithkund ku kishin territore të Muzeu Etnografik “Kalaja e Krujës”, Mehdi shoqata. Në Bursë është formuar shoqata, organizon vizita të nxënësve, studentëve, pushtuara. E janë pikërisht të dhëna të tilla, që tregojnë numrin e madh Afizi, teksa tregon për historinë e Skënder- në mars 2016, dhe quhet “Shoqata kul- studiuesve dhe pjesëtarëve të tjerë të dia- të shqiptarëve edhe në zona të tjera, veç atyre të 4 vilajeteve. Mjafton beut dhe figurave tjera të kohës së tij, e më turore shqiptare”. “Politika e Rankoviqit ia sporës, nga diaspora në vendlindje, ku hyn për shembull të analizosh shifrat e një regjistrimi të kryer në Peloponez përpara. arriti që në vitet 1957, 58, 59 ta largojë jo vetëm Kosova, por dhe vizitat në Shqipëri. të Greqisë në shekullin e XV, ku rezulton se nga 198 fshatra, 155 kon- gjysmën e Kosovës, të asimilojë shqiptarët. Avdiu thotë për “Zërin” se rëndësi i kushto- siderohen si të banuara nga shqiptarë. E po kështu Korinthi, Atika, Beo- Kërkojnë fshatrat e të Ne tani jemi duke menduar dhe vepruar si het sidomos diasporës së vjetër që jeton në tia, Selaniku etj. Pra, jo vetëm “defter”-ët që përfshijnë Shqipërinë e parëve në Shqipëri e Kosovë, ta kthejmë këtë, së pari gjuhën t’ia mësojmë Turqi dhe në Greqi. “Nga këto dy vende, dikurshme të 4 vilajeteve, por edhe ata që janë plotësuar në vendet fqinj ato u kanë mbetur në Serbi e rinisë, traditën shqiptare, kulturën shqiptare po ashtu, rregullisht kemi grupe që vizitojnë japin një panoramë të qartë e plotësuese të lëvizjeve të ndryshme të kr- Greqi dhe të jemi në kontakt me Shqipërinë dhe vendlindjen për çdo vit”, thotë ai, duke bërë yera gjatë shekujve. Veç dokumentacionit që përshijnë këta 57 regjistra, Shumica nga ta nuk e dinë saktë nga i Kosovën”. Me Shqipërinë thotë se ia kanë të ditur se qëllimi i këtyre vizitave që finan- Arkiva ka siguruar edhe të dhëna të tjera për figurën e Ismail Qemalit, kanë të parët, por kanë vendosur t’i gjejnë dalë, pasi që ambasadori Muçaj ai thotë se ciarisht mbulohen nga MDK-ja në pjesën më apo atë më pak të njohur të Bib Dodës. Dokumente të shumta për his- vendbanimet nga i kishin. Ramazan Çakmak është në gjendje pa ndërprerë të komunikojë të madhe është ruajtja e identitetit kombëtar torinë e Shqipërisë fshihen në arkivat e vendeve europiane. E sigurisht vjen nga vendi i quajtur Tokak në Turqi. Ai së paku me 3 mijë shqiptarë aktivë dhe në të diasporës. “MDK-ja ka për qëllim krijimin ndër më të rëndësishmet janë edhe ato të Venedikut, Dubrovnikut e thotë se do të shohë fshatin nga i cili babai i telefon, “viber”, në rrjete sociale… dhe të e lidhjes me vendlindjen dhe njohjen me të kështu me radhë. Të gjitha presin të zbulohen, të tregojnë hapur edhe tij i tregoi se si familje ishin shpërngulur në punojë në plotësimin e kërkesave të tyre. kaluarën historike e kulturore të vendit të atë që deri më sot është mbuluar. Historia shqiptare ka ende shumë për vitin 1903. “Fshati quhet Qyqallë, ky fshat “Ne kërkojmë përkrahje nga shteti i Kosovës tyre të prejardhjes”. të thënë. Ky dokumentacion i ri hap një portë të parë, që do të duhej më kanë thënë se është në Kosovë, dua të se shumica e të emigruarve në Turqi janë Tridhjetepesë shqiptarët e Turqisë erdhën të pasohej me shumë të tjera, për t’i dhënë në këtë mënyrë zë dhe të shkoj dhe ta shoh fshatin dhe mos kam ndon- nga Kosova”, thotë Haydari për “Zërin”. Ar- në atdhe, Kosovë e Shqipëri, në një ekskursion vërteta edhe më të mëdha historisë sonë. jë kushëri atje”, përgjigjet dhe pyet njëko- navut Sefik mban shqiponjën në jakën e se- 5-ditor të organizuar nga Ministria e Diasporës. pagina 15 Anno 14 n.3 Luglio 2016 Storia Kryeministrat e Greqisë me origjinë shqiptare I primi ministri di Grecia di origine albanese istorikisht, arvanitasit kanë dhënë një kontribut primo uomo che è diventato vice-ammiraglio della Htë madh në të gjitha fushat e jetës politike dhe marina greca ed è stato nominato aiutante di campo kulturore të Greqisë. Shumë prej tyre përfshihen në del primo re di Grecia Georgia. È morto ad Atene nel listën e emrave më të shndritshëm, që i dhanë lavdi 1865 e fu sepolto con grandi onori. Greqisë së Re. Gjithnjë nga historia kemi mësuar se 3. - Demetrio Vulgari (1801-1877) è nato shqiptarët kanë bërë karrierë udhëheqëse politike në 1801 sull’isola di Hydra. Bey era il figlio del Hydra, Turqi, Rumani, Itali, Egjipt. Por shumë pak është Gjeorgjio Vulgari. All’età di 17 anni è diventato un shkruar dhe folur që shqiptarët ose grekët me origjinë membro del Consiglio di Idra e il 1822, è stato eletto shqiptare ishin shumë kryetarë dhe kryeministra të presidente della Rappresentanza di Hydra, e divenne Greqisë. Prandaj për lexuesit sot kemi zgjedhur të capo della nave militare sull’isola. 1826 è stato il paraqesim biografitë të disa kryeministrave të shtetit procuratore di Hydra e nel 1848 divenne ministro Grek që ishin arvanitas. Qëllimi është për të ndriçuar dell’Economia. E ‘stato primo ministro 1855-1857, rolin historik që luajtën arvanitasit për drejtimin e 1862-1863, 1863-1864, 1868-1869, 1871-1872, mbretërisë dhe shtetit grek. Kryeministra të Greqisë e 1874-1875. Che fu primo ministro durante il peri- që ishin arvanitas janë më shumë seç paraqesim në odo è stata la fusione di sette isole con la Grecia, e këtë përmbledhje të përgjithshme, por mjerisht na Vdiq më 1877 në Athinë. toricamente, Arvanitas hanno contribuito fortemente sostenuto la rivolta dell’isola di Creta. mungojnë të dhënat biografie për më gjerë. Dhe këto 4. -Athanas MIAULI (1815-1867) lindi në ishul- pesantemente in tutti i settori della vita politica e Morì nel 1877 ad Atene. biografi janë marrë nga arkiva e Lidhjes së Arvani- lin e Hidrës më 1815 dhe ishte djali i të lavdishmit Sculturale della Grecia. Molti dei loro nomi inclu- 4. -Athanas MIAULI (1815-1867) è nato tasve të Greqisë. Arvanitasit, këta luftëtar trima, her- Andrea Miaulit. U rrit pranë babait në det dhe mësoi si nella lista dei più eclatante, che ha dato la Grecia sull’isola di Hydra nel 1815 ed era il figlio del glo- onj të Kryengritjes të 1821, jo vetëm me armët e tyre në anije Fregatë shkrim e këndim në gjuhën greke Re di gloria. Sempre più spesso abbiamo imparato rioso Andrea Miaulit. E ‘cresciuto vicino al mare e luftuan për pavarësinë e Greqisë, por ishin kryetarët nga Filip Joanu. Ai mbaroi Fakultetin Ushtarak të dalla storia che gli albanesi sono diventati il princi- padre insegnato in nave fregata di alfabetizzazione in e parë të shtetit grek, që drejtuan Greqinë drejtë zh- Mynihut në Gjermani dhe shërbeu si oficer i marinës pale carriera politica in Turchia, Romania, Italia, Eg- lingua greca da Philip Joanu. Si è laureato presso la villimit të jetës europiane. Shumica e kryeministrave greke. U bë adjutant i mbretit Otton dhe ministër i itto. Ma ben poco è stato scritto e parlato albanesi o Facoltà militare di Monaco di Baviera, in Germania e të Greqisë që ishin arvanitas janë me origjinë nga Marinës në vitin 1855. Kryeministër i Greqisë u zg- greci di origine albanese sono stati molti presidenti e servì come ufficiale della Marina greca. Re divenne ishujt që historikisht njihen të banuar dhe banohen jodh nga viti 1857-1862. primi ministri di Grecia. Pertanto i lettori oggi hanno aiutante di campo di Otton e Ministro della Marina edhe sot me shumicë nga popullata arvanitase si Hi- Vdiq në Paris të Francës në vitin 1867. scelto di presentare le biografie di alcuni dei premier nel 1855 è stato eletto primo ministro della Grecia dra, Speca, Poros, Salamina etj. 5.- Pavlo KUNDURIOTI (1855-1935) lindi di stato greci che erano arvanitas. L’obiettivo è quello 1857-1862. Morì a Parigi nel 1867. Në vitin 1850, arvanitasi Andoni Kryeziu, kur ishte në ishullin e Hidrës më 1855. Pavloja ishte nipi i di illuminare il ruolo storico svolto Arvanitas eseguire 5.- Pavlo Kundurioti (1855-1935) è nato nel kryeministër, shpalli Kishën Autoqefale Greke, duke Gjeorgjio Kunduriotit dhe bëri karrierë si oficer i il regno e lo Stato greco. primi ministri di Grecia sono 1855 sull’isola di Hydra era il nipote di Gjeorgjio e shkëputur përgjithmonë nga vartësia e Fanarit të Marinës, me një veprimtari të gjerë. Në vitin 1905 stati più di arvanitas sono presenti in questo riepilogo Pavlo Kundurioti e fatto una carriera ufficiale della Stambollit. Arvanitasi tjetër Dhimitër Vulgari pasi u u bë adjutant i mbretit Gjeorgjio i Parë, në prag të generale, ma purtroppo mancano dati per la biografia Marina, con una vasta attività. Nel 1905, il re di- zgjodh kryeministër i Greqisë, u bë e mundur bash- luftës së 1912 u bë komandant i flotës së Egjeut dhe più ampia. Queste biografie sono prese dagli archivi venne aiutante di campo Gjeorgjio In primo luogo, kimi i Shtat ishujve me Greqinë. Kryeministri Dhim- në vazhdim u bë nënadmiral. Pushtoi ishujt Limons, della Lega di Arvanites Grecia. Arvanites, questi eroi alla vigilia della guerra, nel 1912 divenne comandan- itër Vulgari mbështeti fuqishëm kryengritjen e ishul- Tenedos, Tasos, Samothraqit, Psara dhe Mitilini. guerrieri coraggiosi della rivolta del 1821, non solo te della flotta del Mar Egeo e il prossimo diventato lit të Kretës për tu bashkuar me Greqinë. Po ashtu Mundi flotën turke në dhjetor të vitit 1912 dhe në con i loro fucili combattuto per l’indipendenza della vice-ammiraglio. Limons invasero le isole, Tenedos, Kryeministër të Greqisë kanë qene edhe arvanitasit janar 1913. Më 1915 u zgjodh ministër i Marinës Grecia, ma sono stati i primi presidenti di stato greco, Tasos, Samothraqit, Psara e Mitilini. Sconfitto la Teodoros Pangallos i cili më tej u zgjodh dhe Kryetar dhe më 1916 anëtar i Treshes arvanitase Venizel- che ha portato la Grecia al suo sviluppo della vita eu- flotta turca nel mese di dicembre 1912 e il gennaio i shtetit grek. Kryeministër i Greqisë ka qenë edhe los, Dangëlliu, Kundurioti që drejtonte lëvizjen më ropea. La maggior parte dei primi ministri di Grecia 1913. 1915 è stato nominato ministro della Marina anëtari i Akademisë së Athinës Aleksandër Diomi- 1917, dhe u bë ministër i Marinës. Më 1920 u bë erano arvanitas provengono isole conosciute storica- e membro della Troika nel 1916 Arvanite Venizelos, dhis për të cilin kemi shkruar në biografitë e arvani- mëkëmbësi i mbretit të Greqisë dhe më 1923 u bë mente occupati e abitate oggi dalla maggioranza della Dangëlliu, Kundurioti che ha guidato il movimento tasve që ishin anëtarë të Akademisë greke. Ai u zg- Kryetar i parë i Republikës Greqisë deri më1926. popolazione Arvanite come Hydra, peperoni, Poros, nel 1917, e divenne ministro della Marina. 1920 è jodh Kryeministër i Greqisë më 30.6.1949 deri më Në vitin 1926 u zgjodh Kryetar i Republikës Greke Salamina, etc. diventato il viceré del re di Grecia, e nel 1923 di- 6.1.1950. Pra historikisht arvanitasit kanë dhënë një arvanitasi tjetër Teodoros Pangallos. Në vitin 1929 u Nel 1850, Anthony Arvanites Kryeziu, come primo venne il primo Presidente della Repubblica greca a kontribut të madh në të gjitha fushat e jetës politike rizgjodh përsëri Kryetar i Republikës së Greqisë dhe ministro, ha annunciato la Chiesa autocefala di Gre- më1926. Nel 1926 è stato eletto Presidente della dhe kulturore të Greqisë. Shumë prej tyre përfshihen dha dorëheqjen për shkaqe shëndetësore në dhjetor cia, permanentemente separata dal subordinazione Repubblica ellenica Theodoros Pangalos Arvanites në listën e emrave më të shndritshëm, që i dhanë lav- të vitit 1929. Vdiq më 1935 në Faliro të Greqisë. del Fanar a Istanbul. Un altro Demetrio Arvanites altro. Nel 1929 ancora una volta è stato eletto Presi- di Greqisë së Re. Por sot pozicioni i gjuhës, kulturës 6.- Petro VULGARI (1884-1957) lindi në ishul- Vulgari dopo essere stato eletto primo ministro della dente della Repubblica di Grecia e si è dimesso per dhe i traditave të tyre nuk e meritojnë vendin që u ka lin e Hidrës më 1884. Ishte oficer i Marinës në Grecia, è stato reso possibile fusione delle Sette Isole motivi di salute nel dicembre 1929. Morì nel 1935 lënë shtetin grek. Ku çdo gjë që ka lidhje me arvanita- Luftërat Ballkanike dhe mik i ngushtë i Pavlo Kun- con la Grecia. Demetrio Primo Vulgari ha sostenuto a Faliro, Grecia. sit fshihet, izolohet dhe konservohet nëpër bodrumet duriotit. U bë në periudhën 1926-1935, komandant con forza la rivolta dell’isola di Creta per unire con 6.- Petro Vulgari (1884-1957) è nato sull’isola e harresës për të mos dalë më në dritë e vërteta e tyre i përgjithshëm i aviacionit të marinës, komandant i la Grecia. di Hydra nel 1884. E ‘stato l’ufficiale della Marina që janë zotër të Greqisë. bazës së nëndetësve dhe më vonë atashe ushtarak në Grecia anche essere stato primo ministro Theodo- nelle guerre dei Balcani e amico intimo di Pavlo 1.- Gjergj KUNDURIOTI (1782-1858) lindi në Ankara të Turqisë. U bë ministër i Aviacionit në Qe- ros Pangalos anche Arvanitas che è stato eletto come Kundurioti. E ‘diventato il periodo 1926-1935, il ishullin e Hidrës. I takon familjes së Kunduriotëve që verinë e Lindjes së Mesme, dhe nga 8-4-1945 e deri Capo dello Stato e greco. il primo ministro della Gre- comandante generale dell’aviazione navale, coman- ia dhanë shumë kryengritjes së 1821. Tok me vël- më 17-10-1945 u bë kryeministër i Greqisë. Nuk cia è stato anche un membro delle biografie Academy dante della base sottomarina e più tardi un addetto lanë Llazarin, dhanë shumën prej 1.948.158 franga pranoi kurrë shpërblimet për detyrën si kryeministër. of Athens Alexander Diomidhis dei quali hanno scrit- militare ad Ankara, in Turchia. Divenne ministro ari (4/5 të pasurisë së tyre) për mbështetjen të Kry- Ai vdiq në Athinë më 1957. to di Arvanites che erano membri dell’Accademia dell’aviazione del governo del Medio Oriente, e dal engritjes të 1821. Ishte Kryetar i Greqisë në peri- 7.- Diomidh QIRIAKO (1811-1869) lindi në greca. E ‘stato eletto primo ministro della Grecia il 1945/08/04 fino 17-10-1945 divenne primo minis- udhën 11.10.1824-6.2.1825. Kryetar dhe anëtar ishullin e Specas në vitin 1811. Familja Qiriako i dha 1949/06/30 fino 1950/06/01. Così Arvanitas stori- tro della Grecia. Non ha mai rifiutato ricompense per i Komisionit Drejtues më 1832. U zgjodh kryetar shumë Kryengritjes të 1821. Vëllai i tij, Jani Qiriako camente hanno fornito un contributo significativo la carica di primo ministro. È morto ad Atene nel i mbledhjes së Pleqërisë së parë(1844-1845), të ishte nënadmiral i flotës së ishullit të Specas dhe u in tutti i settori della vita politica e culturale della 1957. mbledhjes së Pleqërisë së dytë(1845-1846), dhe të vra në luftën e Mesollogjis. Diomidhi studioi për dre- Grecia. Molti dei loro nomi inclusi nella lista dei più 7.- Diomidh QIRIAKO (1811-1869) è nato mbledhjes së tretë(1846-1847). Në janar të 1844 u jtësi në Universitetin e Pizës dhe të Parisit. Më 1835 eclatante, che ha dato la Grecia Re di gloria. Ma oggi sull’isola nel 1811. La famiglia Specas Qiriako ha bë kryeministër dhe ministër i Marinës. U bë kryemi- u bë prokuror i Gjyqit të Shkallës së Parë. Në vitin la posizione della lingua, cultura e tradizioni non dato molto Rivolta del 1821. Suo fratello, Ian è stato nistër përsëri në vitin 1848, dhe dha dorëheqjen për 1840 u zgjodh i plot fuqishëm i ishullit të Specas. meritano il posto che ha lasciato la Grecia. Dove tutto vice-ammiraglio della flotta Qiriako dell’isola Specas shkak të mospajtimit me mbretin Otton. Në vazhdim Ishte redaktori kryesor i Kushtetutës të vitit 1843 dhe è di circa Arvanitas eliminati, isolati e conservate in e ucciso in Mesollogjis di guerra. Diomidhi ha stu- ishte deputet dhe kryetar i Kuvendit të mbretërisë së qysh nga viti 1851 ishte profesor i së Drejtës Kush- cantine non dimenticare di venire fuori nella loro vera diato diritto all’Università di Pisa e Parigi. 1835 di- Greqisë më 1856. Vdiq më 1858 në ishullin e Hi- tetuese. Ishte ministër i Fesë dhe Arsimit Publik, dhe luce che sono maestri della Grecia. venne procuratore del Tribunale di primo grado. Nel drës. më 18-3-1863 deri 29-4-1863 ishte kryeministër i 1.- George Kundurioti (1782-1858) è nato 1840 è stato eletto il potente isola piena di Specas. 2.- Andon KRYEZIU (1796-1865) lindi në Greqisë. Vdiq në Itali në vitin 1869. sull’isola di Hydra. Appartiene alla famiglia delle Era l’editor principale della Costituzione del 1843 e ishullin e Hidrës më 1796. Familja e tij kishte ardhur 8.- Emanuil REPILI (1863-1924) lindi më 1863 Kunduriotëve che ha dato molti dei 1821 rivolta dal 1851 professore di diritto costituzionale. E ‘stato në ishull në shekullin XVII. Rrënjët e fisit të Kryez- në Kranidhi. Studioi për drejtësi dhe u muar dhe me Tok fratello Lazzaro, data la quantità di 1,948,158 Ministro della Religione e Pubblica Istruzione, e il injve gjenden në fshatin arvanitas Krieza të Eubesë gazetari. Ishte kryeredaktor i gazetës “Akropol” dhe franchi oro (4/5 del loro patrimonio) per sostenere 18-3-1863 al 29-4-1863 era primo ministro della jugore. Qysh në fillim të luftës së 1821 luftoi gjith- ishte artikullshkruesi special për më se një dekadë. la rivolta del 1821. E ‘stato Presidente della Gre- Grecia. Morì in Italia nel 1869. një në vijën e parë dhe si dorë e djathtë e admiral U bë ministër i Jashtëm më 1910 dhe më 1913, në cia durante 11:10. 1824-6.2.1825. Presidente e 8.- Emmanouil REPILI (1863-1924) è nato Andrea Miauli. Më 1836 bëhet ministër i Marinës krah të kryeministrit Elefterios Venizellos. Ai mori membro del comitato direttivo nel 1832. E ‘stato nel 1863 in Kranidhi. Ha studiato legge e divenne detare greke, më vonë bëhet krye kujdestar i oborrit administrimin e përgjithshëm dhe organizimin e eletto presidente della prima riunione del vecchiaia noto e giornalismo. È stato redattore del giornale të mbretit Otton dhe zgjidhet kryeministër në 1842- Greqisë së Veriut. Në vitin 1925 u zgjodh ministër i (1844-1845), il secondo incontro di vecchiaia (1845- “Acropolis” e lo scrittore di questo articolo è stato 1844, dhe në vitin1849-1854. Gjatë periudhës që Ekonomisë dhe më 1916 ministër i Punëve të Jasht- 1846), e della terza sessione (1846-1847). Nel gen- speciale per un decennio. E ‘diventato ministro degli ishte kryeministër zgjidhi problemin e madh kishtar me dhe nënkryetar i qeverisë. Si ministër i Jashtëm naio 1844 è diventato primo ministro e ministro della Esteri nel 1910 e 1913, a fianco il primo ministro të asaj kohe me shpalljen e Kishës Autoqefale Greke përpunoi dhe arriti të votohet ligji për Bashkitë dhe Marina. E ‘diventato primo ministro ancora una volta Eleftherios Venizelos. Prese la gestione complessiva më 1850 duke e shkëputur përgjithmonë nga qendra Komunat që tregonte sistemin e drejtimit të bashkive nel 1848, e si è dimesso a causa del disaccordo con e l’organizzazione della Grecia del Nord. Nel 1925 e fesë ortodokse në Stamboll. Ishte i pari njeri që u dhe komunave. U zgjodh kryeministër më 21-8-1917 il re Ottone. Avanti era un membro e presidente è stato eletto Ministro dell’Economia e nel 1916 il bë nënadmiral i Marinës greke dhe u caktua adju- deri 28-8-1917, dhe nga 19-10-1917deri 3-1-1918. dell’Assemblea del Regno di Grecia nel 1856. Morì Ministro degli Esteri e Vice-Presidente del Governo. tant i mbretit Gjeorgjit të parë të Greqisë. Vdiq më Vdiq në Kranidhi më 1924. nel 1858 sull’isola di Hydra. Come ministro degli Esteri ha elaborato e gestito di 1865 në Athinë dhe u varros me nderime të veçanta 9.- Aleksandër KORIZI (1885-1941) lindi më 2.- Kryeziu Anthony (1796-1865) è nato votazione su una municipalità e comuni del sistema të mëdha. 1885 në ishullin e Poros. Studioi për Drejtësi dhe në sull’isola di Hydra nel 1796. La sua famiglia erano di gestione che mostrano i comuni e comuni. E ‘stato 3. – Dhimitër VULGARI (1801-1877) lindi më vitin 1903 u emërua nënpunës në Bankën Kombëtare venuti per l’isola nel XVII secolo. radici Kryezinjve eletto primo ministro il 21-8-1917 al 28-8-1917 e 1801 në ishullin e Hidrës. Ishte bir i beut të Hidrës, Greke. U bë drejtor i kësaj banke më 1921 dhe nën- tribù, nel villaggio di Krieza arvanitas Eubea meridi- 1918/03/01 da 19-10-1917deri. Kranidhi è morto Gjeorgjio Vulgarit. Në moshën 17 vjeç u bë anëtar i drejtor i saj më 1928. Në vitin 1929 krijoi Bankën onale. Dall’inizio della guerra nel 1821 sempre com- nel 1924. Këshillit të Hidrës dhe më 1822, u zgjodh kryetar i Bujqësore dhe ishte i pari drejtor i saj. Më 1936 u bë battuto in prima linea e la mano destra dell’ammiraglio 9.- KORIZI Alexander (1885-1941) è nato nel përfaqësisë së Hidrës, u bë dhe drejtues i anijes luf- ministër i Komunikacionit dhe më 1939 u bë përsëri Andrea Miauli. 1836 diventa ministro della greca 1885 sull’isola di Poros. studiato legge e nel 1903 tarake në ishull. Më 1826 ishte prokuror i Hidrës dhe drejtor i Bankës Kombëtare Greke. Me vdekjen e kry- marina navale, per poi diventare capo custode della è stato nominato impiegato nella Banca Nazionale di më 1848 u bë ministër i Ekonomisë. Ishte kryemi- eministrit Metaksait në janar të vitit 1941, kur askush corte di re Ottone e primo ministro eletto nel 1842- Grecia. Divenne direttore della banca nel 1921 e il suo nistër nga viti 1855-1857, 1862-1863, 1863-1864, nuk ndërmerrte qeverisjen e Greqisë, mori detyrën e 1844, e in vitin1849-1854. Che fu primo ministro vice direttore nel 1928. Nel 1929 ha creato la Banca 1868-1869, 1871-1872, dhe nga 1874-1875. Gjatë kryeministrit më 19-1-1941, dhe më 18 prill 1941, durante la grande ecclesiastica a risolvere il prob- agricola ed è stato il primo direttore. Nel 1936 è diven- periudhës që ishte kryeministër u bë bashkimi i Shtat pas një mbledhje të vështirë të Këshillit të Ministrave, lema, al momento dell’annuncio della Chiesa greco- tato ministro delle Comunicazioni e di nuovo nel 1939 Ishujve me Greqinë, dhe mbështeti fuqishëm kry- kur u kthye në shtëpi, vrau vehten. ortodossa nel 1850 da permanentemente staccata dal divenne direttore della Banca Nazionale di Grecia. engritjen e ishullit të Kretës. (Vijon në faqen 18) centro di religione ortodossa di Istanbul. Egli fu il (segue a pagina 18) Antichità Anno 14 n.3 Luglio 2016 pagina 16 Nga Fahri Xharra

isa emërtime gjeografike si Nishi, Shtipi, Ohri iu erdhën Sllavëve nga goja e arbanasve, e cila ndoshta kishte mundur të Ohri, qyteti i dritës paraqes mundësinë që shqiptarët të kenë jetuarD në lokalitetet e përmendura që para ardhjes nga Aristoteli.) historik. Pra Samuili e gjeti të gatshme, 500 vjet pas. së Sllavëve.” (Bogumil Hrabak “Širenje arbanaških Përgjat pushtimeve Romake kah fundi shek III -të Teknika e ndërtimit është “opus mixtum” - tulla të stočara po ravnicama i slovenski ratari srednjo- dhe fillimi i atij të II-të (prK) përmendeshin Dasaratët shtrira në tre dhe katër rende dhe lidhura me llaç vekovne Albanije”Burimi): “Stanovništvo sloven- dhe regjioni Dasaratia. Zbulimet tregojnë që “Fortifi- gëlqeror. Kjo kështjellë e kishte rolin e madh në skog porijekla u Albaniji” – Zbornik radova sa kata e Samuilit” ishte mbindërtuar mbi një kështjel- mbrojtje dhe sipas shënimeve historike Theodorik međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju lë të mëherëshme që datonte nga shek IV (prK). Amali, Mbreti i ostrogotëve në vitin 479 në fushatën 21, 22. i 23. juna 1990. godine) Edhe studjuesi aspak i drejtë për qështjen shqiptare e tij okupuese të Maqedonisë dhe Epirit ishte i pasuk- Nga ky paragraf i cekur shihet se sa sl- sesshëm në robërimin e Lychnidus-it, sepse lavët, janë plagjiatorë të historisë dhe ok- ishte i ndërtuar fortë dhe kishte burime upatorë të një toke të huaj, por në shkri- të mbrendshme të ujit, mbrenda mureve. met e tyre nuk e kanë të mundëshme që Kështjella, mvarësisht prej rrethanave histo- t`ikin krejtësisht e të mos e tregojnë të rike ishte gjithnjë në fokus dhe shkatërrohej vërtetën. “Jemi te Ohri dhe historia e tij dhe rindërtohej në vazhdimësi. Përndryshe rosjes që u gjetën në Trebenishtë - Ohër Kemi ende shqiptare, por e stërvjedhur nga ardha- hapësira sipërfaqësore ka mbetur e njejtë që të flasim për Ohrin, qytetin e dritës. cakët. Në antikuitet (shënime sllave) qyte- nga koha e antikuitetit. pas vdekjes së Sam- Shpesh e kam thënë se historia e jonë edhe nëse ti njihej me emrin e vjetër “Lychnidus” ulit më 1014, Kështjella u muarr nga Mbre- është zhdukur mbi dhe , ajo me krenarinë e saj që ndoshta do të thoshte “qyteti i dritës” ti Bizantin Basili i II-të. Në shek. e 14-të qëndron nën te. Kemi mrekullira të ruajtura të cilat ose “guri i çmuar që lëshon dritë”.Por gjysma e dytë e këtij shekulli pra, shënohet vetëm se e dokumentojnë autoktoninë tonë në këto pas vitit 879 psK nuk quhej më Lychni- me një përforcim dhe rindërtim i Kështjellës toka. Historia e ynë është e artë, është e praruar dhe dos, por sipas sllavëve Ohrid,që ndoshta në kohën e bujshme të familjes shqiptare të i ka bërë ballë mijëravjeqarëve; edhe pse është zh- rrjedhë nga fjala sllave “vo hrid “ me Andrea Gropës e cila ishte mbretëruese e bërë, por ishte edhe e mençur dhe me dinakri qën- kuptimin “në breg” sepse qyteti i vjetë regjionit të Ohrit. dronte ndër dhe duke pritur momentin që të çfaqët ishte në maje të bregorës buzë liqenit”. Pra historia nuk e ndalet e as nuk më- dhe ta tregon vetvetën. Dy mijë e pasqind vjet pas, E shifni, një rrenë tjetër e zakonshme shifet e aq më pak të vidhet. Edhe turqit u gjetën maskat e arta të pavdekshme të engjujve sllave me qëllim të humbjes së çdo gjur- e patën pushtuar Ohrin dhe njëstet ushta- për të cilët ishin bërë. Mrekullia së cilës vështirë e mëje shqiptare. Por është e pamundur! rake ishin vendosur mbrenda kështjellës , kemi të ia vemë çmimin u gjetë në fshatin Treben- Banorët e herëshëm të regjionit të gjerë e cila në atë kohë e muarr një emër tjetër. ishtë në rrugën Kërçovë - Ohër: Varrezat Antike nga të Liqenit të Ohrit (Bogumil Hrabak… Xheladin -Beu (1880) ndërroi, meremetoi mileniumi i parë i para Krishtit, të mbushura me ari, Disa emërtime gjeografike si Nishi, Shti- edhe ai diçka dhe e bëri Sarajin mbrenda argjend dhe dhurata tjera të ndryshme të varrosjes. pi, Ohri iu erdhën Sllavëve nga goja e saj.Në vitin 1934 ,mbreti Aleksandër i ish Ishte 39 Shtatori 2002 kur u gjet maska e artë e pestë arbanasve) ishin Dasaratët dhe Enkelejt Jugosllavisë edhe ai çapuriti diçka këndej me rend në një kohë më pak se një shekull.( Maska e ( fise Ilire). Zbulimet në vazhdimësi tregojnë që qyteti J.J. Wilkes në librin e tij “The Illyrians, 1992,” pari për ti lënë gjurmët e tija. Por origjina nuk i parë ishte zbuluar para 94 vjetësh) Shenjë e gjallë e banohej edhe nga Filip i II-të i Maqedonisë (Origjina shkruan,”the Illyrian Enchelei, the “eel-men”, whose humbi kurrë. Në kuadrin e hulumtimeve të vazh- një toke me pasuri të madhe arkeologjike në Europë. ilire e Aleksandrit të Madh Më lartë kemi sjellë origji- name points to a location near Lake Ohrid” (Enkelejt dueshme (2001-2002) mbrenda kështjellës janë ”Mos i lejoni shqiptarët të gjurmojnë nëntokën, se me nat familjare të Filipit II dhe Olimpisë që vijnë nga Ilirian, “njerëzit- njalë”, përputhet me lokacionin afër gjetur varreza të vjetra, maskat e arta të varrosjes ate çka do të gjejnë do të iu rritet krenaria, e mandej fiset ilire. Filipi ishte djali i Euridikës, e cila vinte nga Liqenit të Ohrit). Bullgarët, rreth vitit 867 e pushtuan si dhe dorëzat e arta, që janë unike vetëm për këto e kemi vështirë të qeverisim me ta”- thoshin turqit në fisi ilir i Lynkestëve. Filipi ishte lindur nga një nënë Ohrin, dhe Ohri ishte qendër e fortë dhe krteqytet i anë e që datojnë që nga shek 6-5 -të para Krishtit. vazhdimësi. Pika arkeologjike Gorenci -Trebenishtë ilire dhe Olimpia nënën dhe babain e kishte ilir. Imperatorisë Bullgare . Prej vitit 990 e deri në vitin Pra një histori e vjedhur nga ardhacakët, të cilët që daton nga shekulli 6 -të prK u zbulua për herë Pra, shkencërisht, Aleksandri i Madh është Ilir 1018, Ohri ishte qendër edhe e Patriarkati Bullgar. nuk kanë mundësi t`a mëshehin krejtësisht hajninë të parë më 1918. U gjet nekropoli, gjëja më intere- (Shqiptar), duke patur parasysh se logjika na shpie Historia e shënoi këtë epokë si epokë bullgare, por e tyre. Për të dëshmuar se kjo anë ishte ortodokse sante arkeologjike e Epokës së Hekurit në këto anë. se nëna është ajo që përcakton babain e fëmijës. ata aty e gjetën Ohrin dhe aty është ende. shqiptare ja edhe dis shënime;Autorët 2. Shukarova, U gjetën 12 varret mbretërore, e tërë dinastia e var- Aleksandri ishte djali i ilirit Filip, nipit të Lynkestëve Shkrimi është kryesisht për Kështjellën e “Samuil- Aneta; Mitko B. Panov, Dragi Georgiev, Krste Bitovs- rosur në atë vend. Historia e maskave të arta në nek- dhe ilires Olimpia, bijë e fisit ilir të Epirotëve. Emri it” dhe sipas bullgarëve kjo kështjellë u zgjodh nga ki, Academician Ivan Katardziev, Vanche Stojchev, ropolën e Trbenishtës (10 km nga Ohri) e kanë tra- i pagëzimit të Aleksandrit ishte Meriamun, një emër Cari Samuil i Bullgarisë si kryeqytet i tij, por aojo Novica Veljanovski, Todor Chepreganov (2008) dhe ditën e tyre të gjatë. Maskat e para të arta u gjetën në që zbërthehet me anë të dialektit gegë të gjuhës shq- ishte aty eshe më herët para ardhjes së sllavëve, Todor Cepreganov në librin e tyre ”History of the kohën e sundimir bullgar të Maqedonisë(1918). Një ipe: Mer+iam+un=MER-JAM-UN. Sot shumica e Kështjella është edhe vetë historia e Ohrit prej shek Macedonian People” (2001) ndër tjerash shkruajnë: vjet pas erdhi Mbretëria SKS, ku një pjësë e rrethinës popullit shqiptar në Maqedoni ende thonë: MEJR .IV prK e deri në ditët e sotit. Edhe Kalaja e Prizrenit Kryepeshkopi i Ohrit, Dorotej në vitin 1466 me të së Ohrit me 22 fashtra iu dha(?) Shqipërisë . Në vitët JAM UN, që në gjuhës standarde është: MIRË JAM ishte Ilire, pastaj sllave, pastaj turke dhe sot është e gjithë priftërinjt e tjerë u dërgua në Stamboll, sepse 1930 - 1934, arkeologu serbe H. Vuliç, e vazhdoi UNË. Aleksandri ishte mbajtës i Përkrenares Dy- Kosovës. Historia e jonë është e papërfunduar, ajo gjatë luftës së Skënderbeut kishin treguar antiosman- zbulimin e tij me ç`rast i gjeti edhe 6 varre tjera në të brirëshe të Cjapit, që e kishte traditë dhe trashëgim “rrëshqet” si njala. Pra “ Kështjella e Samuilit” për- izëm” .Të njejtën e thot edhe ”Srpsko arheološko njejtin vend dhe e tëra që u gjet aty shkoi në Muzeu- nga Kryeperëndia e Olimpit të Pellazgëve - Zeusi. Më mendet edhe nga Livy në vitin 209 prK e kjo gjatë društvo (1951), Starinar, Beograd: Arheološki insti- min Kombëtar të Serbisë. Të shtojmë edhe një herë vonë këtë Përkrenare do ta mbante Pirro i Epirit dhe mbretërimit të Filipit të II-të Maqedonisë Kështjella e tut”: ”Sulltani pas vdekjes sëSkënderbeut, i shpërn- që banorët e parë regjionit të Ohrit ishin fiset Ilire të Gjergj Kastrioti - Skënderbeu. Gjuha që u fliste Alek- “Samuilit” “Pamja e sotme e kështjellës dhe madhë- guli një numër të madh të banorëve të Ohrit si dhe Enkelejve dhe Desaratëve “Mos i lejoni shqiptarët të sandri miqve të tij ishte ilirishtja e dialektit gegë të sia e saj sipas të gjitha gjasave u formuan në shekul- kryepeshkopin Dorotej” Vallë, Kisha e Shën Naumit shkollohen, mos i lejoni shqiptarët të gjurmojnë nën- Maqedonisë. Aleksandri greqishten e mësoi në rini lin IV psK” shkruan në shënimet për këtë margaritar a nuk ishte ortodokse shqiptare? Maskat e arta të var- tokën e tyre se pastaj na bëhen të rrezikshëm.” MIKENA FLISTE SHQIP FOTO FLET SA 1000 FJALË (1F=1000F)! (Vijon nga faqja 3) Nga S. Guraziu Prevezës), sepse kjo takon e para me fiset epirote”. Kjo do të thotë se epirotët nuk ishin Grek. Hesiodi thotë se “Dodona (në Epir) dhe razën e mirënjohur “Një lisi ishin qendra e pellazgëve”. Këto fakte tregojnë që Epiri ishte foto flet sa... apo më shumë pellazg gjatë Homerit dhe gjatë antikitetit. Fillimi i Greqisë për au- se, njëmijë fjalë” unë vetë torët antik grekë ishte jashtë tokave të Epirit. F shpesh e shkruaj shkurt, si ndonjë Aia apo Ajaksi “formulë” a ekuacion, 1F=1000F. mri i vërtetë i Aiaksit është Aia që shqip do të thotë Ai, dhe që Padyshim në këtë drejtim duhet Eajo s që ua shtojnë grekët emrave zakonisht nga pas e bën të të jem fare origjinal dhe i vetmi, lexohet ashtu. Aia ishte kushëri me Akilin dhe ishte i të njëjtit gjak kështu që s’duhet të hyhet në hak me të. Ajaksi kishte një vëlla me emrin Teukër, emër me të cilin as nga etimologët eventual... as nga quheshin trojanët, pasi i ati i tij kishte rrëmbyer në Trojë motrën e historia… Priamit që quhej Hesiona, me të cilën kishte lindur Teukrin. Këtu Tutje, e dimë që “etimologjia” del edhe njëherë i qartë se në Trojë luftuan trojanët kundër troja- merret me studimin e historisë së nëve, se vëllai i tij Teukri e kishte dajë Priamin. Aia luftoi në Trojë fjalëve, me origjinat e tyre, pastaj se si aleat i Mikenës dhe ka qenë një nga luftëtarët më të zot, saqë për si forma dhe kuptimi i fjalëve mund trimërinë që ka treguar disa e quajnë i madh. Thuhet se vrau veten të ketë ndryshuar nëpër kohëra etj. se nuk pati lavdinë që kishte Akili dhe Odisea. etj. Mirëpo unë s’jam “etimolog”, dhe madje as që dëshiroj të jem, Helena e Trojës fjala-fjalë. E gjitha çfarë më pati elena, preteksti i luftës s’mund të ketë qenë tjetër përveçse pel- interesuar (një grimë, jo shumë) lazge, ashtu siç ishin të gjithë ata që morën pjesë në Luftën e H kishte të bënte me trasimin (sa më Trojës. Ajo ishte kushërirë e parë me Penelopën e Odisesë. Thuqididi te libri “Historiae” na tregon për origjinën e emrit helen “Para Luftës shkurt të jetë e mundur) të origjinës së frazës “Një foto flet më shumë se njëmijë fjalë”. Kaq! Dhe mirë, “e kam quajtur ‘kineze’ që njerëzit ta merrnin si thënie serioze”. së Trojës, Helladamua bile më duket se ajo në tërësi nuk e mbante Pak kohë më vonë gjithandej fraza e Barnyard i qenka atribuar akoma këtë emër, se një emërtim i tillë nuk ekzistonte para Helenit, disa gjëra i sqaruam më lart, por çfarë nxora në dritë sa i për- të birit të Deukalionit dhe se emrin ia kanë dhënë asaj sipas emrave ket “trasimit”? Mësova se origjina e kësaj fraze, ashtu saktësisht... Konfuçios:) Mirëpo pavarësisht rrënjëve të përdorimit modern të të tyre fiset e ndryshme, më tepër pellazgët”. Pra, emri Helena nuk 100% nuk u ditka madje as nga “etimologët” e vërtetë! Por forma saj, domethënia e përafërt qenka përmendur dhe më përpara nga është emër etnik grek, por emër Pellazg. Dionisi i Halikarnasit kur e sotme (siç përdoret sot) rrënjët na i paska në një reklamë të Fred shkrimtarë të ndryshëm. P.sh. Ivan Turgenev në librin “Otcy i flet për pellazgët thotë “raca e lashtë e pellazgëve ishte helene nga R. Barnyard, publikuar në “Printers’ Ink” më 1921. Në Dhjetor të Deti” (Etër dhe Bij, 1862) paska shkruar diku:”Një foto në një Peloponezi” “Këtu del edhe një herë qartë se emri Helen është emër 1921 aty qenka shfaqur një reklamë me titullin: shikim ma shfaq atë që do duheshin dhjetra faqe libri për ta pellazg dhe jo grek. Helena e Trojës, apo Helena Dardanidi është “Një shikim ia vlen më shumë se njëmijë fjalë”. Disa vite më shpjeguar”. Ndonjëherë fraza i qenka atribuar perandorit Napo- personifikimi dhe simboli i bukurisë femërore të popullsisë vendase vonë, në Mars të 1927, në të njëjtën gazetë qenka publikuar një leon Bonaparte, i cili paska thënë dikur “Un bon croquis vaut pellazgo-trojano-ilire. Në fakt, Homeri nuk e tregon direkt se ajo ishte reklamë tjetër nga Barnyard, kësaj radhe me titullin: “Një foto mieux qu’un long discours” shumë e bukur, por kjo del kur e shikojnë disa pleq trojanë, të cilët ia vlen sa dhjetëmijë fjalë”. Pra tani jo 1000 fjalë, por 10.000! - Një skemë e mirë është më mirë se një fjalim i gjatë - e cila thonë se ia vlen lufta që u bë për të, pra, që donte të thoshte se ajo Aty paska figuruar që fraza të jetë një “thënie kineze”. Më pastaj frazë sot nga frëngjishtja u përkthyeka jo ndryshe por “Një foto flet ishte shumë e bukur, aq sa ia vlejti të luftoje për të. burime të ndryshme e paskan cituar Barnyard të jetë shprehur më shumë se njëmijë fjalë”. pagina 17 Anno 14 n.3 Luglio 2016 Attualità NË VEND TË NJË REÇENCE E braktisëm, e vramë fshatin PËR LIBRIN “NJË JETË NË 36 SHKRONJA” Nga Hasan Aliaj Nga GËzim Alpion unoje e djersij si dikur ne token time. Flas papushim nga marazi. Dua medeomos te Të dashur profesorët e mij fisnikë Hatixhe dhe Pzbrazem per tragjedine e fshatit shqiptar. Ismail Erebara, Ne pune nuk ndjeje lodhje. Me ngjan vetja sikur U gëzova shumë që u takuam në Hotel Tirana punoje token time, pronen time, por nuk eshte e pas afro 40 vitesh dhe që jeni mirë me shëndet. vertete, sepse une djali dhe mijra emigrant ne itali, Ju jam shumë mirënjohës që ndoqët aktivitetin për Greqi… punojme per padronet e huaj, prodhojme Nënë Terezën më 26 Maj. Po kështu, ju falen- te mira per te tjeret. deroj për librat që më dhuruat. Gjatë udhëtimit Udhetonim me makine nga Brindezi ne Rome. për Londër më 27 Maj isha në shoqërinë e librin Pasi lame brigjet e kalterta te Adriatikut u nisem tuaj autobiografik “Një jetë në 36 shkronja”, që drejte Apenineve. Kalonim qytete dhe fshatra pa është edhe monografia juaj e parë. E lexova me një frymë, gjë që nuk më ka ndodhur shpesh ko- mbarim. Nje burre me trup mesatar dhe fytyre te hët e fundit. Sa prekëse, sa sublime, sa frymë- ashper me pyeti: zuese dhe sa kuptimplote jeta e familjes tuaj dhe -Edhe ato kodrat atje larte jane te banuara? veçanërisht dashuria dhe “Patjeter”, iu pergjigja. Ai mermeriti neper goje mirëkuptimi juaj për njëri fjale te tjera qe nuk I kuptova. Pas pak qendruam tjetrin në këtë rrëfim të ne nje autogril. Plaku nga fshati Poro i qytetit te sinqertë prej 178 faqesh. Vlores sapo zbriti nga makina ferkoi syte duke Në autobiografinë tuaj shikuar me habi kodren e gjelberuar me shtepi te Vlores. S’kaloje kohe ajo dite e shume pritur erdhi. tin, me rrenjet mijeravjeçare, me ato rrenje nga ju detajoni me realizëm bukura, me rruge te asfaltuara e kopshte te siste- “I dashur Hasan, ku ka lindur edhe qyteti. Do te thoni, ku shkuam? Zolaesk sfidat e fatit, të muara. Kjo pamje megjepsese e futi plakun ne I vrare shpirterisht se nuk po kontribuoj per Ne qytet, ndertuam shtepi ku mundem, pa arkite- traditës zakonore dhe mendime. Mbasi pime kafen u nisem perseri per fshatin tim, po te shkruaj kete leter te thjeshte, por ture. Nga kjo dyndje pa kriter ne vrame vetvehten, veçanërisht të poshtërsive rruge. Velua, keshtu e quanin plakun, bashke me me premto qe do ta publikosh. Une premtimin vrame qytetin dhe urbanistiken, plagosem thelle institucionale që u përbal- gruan qe do te shkonin tek djali i tyre ne nje fshat e mbajta. Me vendasit ketu u njoha shpejt sepse ne shpirt fshatin duke e lene vetem…! Por me beso luan me stoicizëm dhe fis- te Romes, shikonin me habi sa majtas e djathtas. kemi gjera te perbashketa, ndersa me padronin e se do te vije nje kohe qe fshatari i sinqert dhe i nikëri nga familja juaj dhe Nuk kishin te ngopur me pamjet magjepsese qe u kam te veshtire sepse akoma nuk e di gjuhen. apasionuar pas tokes, blegtorise, natyres se bukur të afërmit tuaj, por veça- dilnin perpara dhe enderronin, a do te behej nje E punoje token me traktor bashke me djalin, por e te paster, pas truallit ku ai ka lindur, do ta kup- nërisht nga tre matriarkë – gjyshja juaj, nëna juaj dite edhe fshati shqiptar keshtu? shatin nuke ndaj nga dora, sepse ku nuk shkon toje se nga i erdhi kjo hata. Punoje dhe djersij si dhe ju – të përshkruara njëkohësisht me liricizëm Makina ecte neper Apenine. Çdo pamje me traktori shkon shati. Nje dite padroni me foli, dikur ne token time. Flas papushim nga marazi qe dhe patos. bukurine e saj, pleqve fshatare u zgjonte ndergje- sepse sipas tij, shati nuk hynte ne pune. Por une iu ma ka mberthyer. Dua medeomos te zbrazem per Por libri juaj nuk është thjesht një autobiografi. jgjen. Plaku i zgjuar i fliste gruas me avash: “He pergjigja: “Qe ta duash token dhe qe ta besh te te tragjedine e fshatit shqiptar. Ne pune nuk ndjeje Ky libër plotëson historinë e Dibrës dhe veça- nërisht të Peshkopisë që nga fillimi i shekullit të moj, si me thua, a do te behet nje dite Porua jone doje, duhet ta punosh ne çdo centimeter. Ne kete lodhje. Me ngjan vetja sikur punoje token time, njëzetë. Kjo është një nga arsyjet se përse ky libër keshtu?” Dhe vete pergjigjej: “Jo, jo, sepse edhe menyre prodhimet i merr te mbara. Kur italiani pronen time, por nuk eshte e vertete, sepse une, me pyeti per fshatin, me ngjau se traktori me kaloi djali dhe mijra emigrant ne Itali, Greqi…, puno- duhet të lexohet gjerësisht nga lexues të moshave ne, te gjithe fshataret e braktisem, e lame shkrete. të ndryshme, veçanërisht në Peshkopi, në këtë mbi trup”. Çfare fshati more padron. Ne e kemi jme per padronet e huaj, prodhojme te mira per Fshati vdes pa njerez. Dhe nje dite koha do te na vatër qytetarie ku në vitet e diktaturës shpesh të denoje ashper per kete braktisje” braktisur. te tjeret. Sikur keto energji t’I linim ne token tone. qënit qytetar përbënte një sfidë jo të vogël. Afer Romes, ne periferi makina qendroi. Plaku Kemi gabuar rende, lashe toke, bagetine e naty- Eh! Patjeter fashati shqiptar do te lulezonte. Poli- Megjithëse ju njoh dhe respektoj familjarisht që zbriti shpejt. Mendova se do te perqafonte djalin ren e fresket. Padroni i prekur prej ketyre fjaleve, tika shqiptare ja ka kthyer shpinen fshatit. Kushtet në femijërinë e hershme, u desh të kalonin afro qe po e priste dhe qe kishte afro tre vjet pa i u afrua qetesisht duke me kerkuar te falur, ndersa e favorshme gjeografike, klima e pershtatshme, llo- pesë dekada nga momenti kur si mësuesja ime e pare. Por ai ecte si femije i shastisur me vrap drejt djali mbi traktor qeshte me te madhe. Padroni jshmeria e bimesise qe sipas eksperteve ne zeme parë më mësuat ABC-në që tju njoh më nga afër. fushes, me çader nen krahe dhe qe gjate gjithe me djalin sqaroheshin kurse une vazhdoja te flisja vendin e dyte ne Europe me 320 lloje bimesh, Dhe kjo në sajë të librit tuaj për të cilin ju jam rruges se hoqi qe andej. Plaku interesant me beri akoma: “ E perse e braktisa? Per qytetin, per rre- toka e paster dhe e pasur si dhe eksperienca e mirënjohës që e shkruat. Tani ju njoh dhe ju ad- per vete. Pas pak u takuam e u perqafuam duke mujen, per jeten moderne, por fallco, sepse ashtu fituar jashte, do ti jepnin fshatit shqiptar vertete nje miroj edhe me shumë jo vetëm ju të dy, një çift me premtuar se nje dite prej ditesh do te me shk- na thane politikanet. Fshatari ne demokraci eshte i pamje magjepsese, akoma me te bukur nga keto qe kaq simpatik, po edhe Peshkopinë tonë me hal- ruante. U largova prej tij si i zgjuar nga enderra lire te shkoje e te jetoje ku te doje, ta lere fashatin shohe kendej. let, mëkatet, fisnikërinë dhe shpresat e saj. Edhe dhe me deshiren qe nje dite te afert ne kutine time e te shkoje te banoje ne qytet. E fshatari miop e Per te tjerat do te shkruaj ne letrat e ardh- një herë, ju falenderoj për kënaqësinë e veçantë postale te gjeja letren e mikut tim nga Porua e i pa pergatitur ashtu beri, keputi lidhjet me fsha- shme…” që ndjeva nga prania juaj në leksionin publik për Nënë Terezën dhe për katër librat që patët mirësinë të më dhuronit. Çfarëdo që të bëni, mos pushoni së shkruari pasi ju keni dhuntinë për KESHTJELLA IMPRESIONUESE E ARTANES ne Dardani t’i thënë gjërat me një çiltërsi dhe freski që nuk hasen shpesh në letrat shqipe këto ditë. (Vijon nga faqja 7) Ne fillim shek.XV-te, Raguzianet se bashku me Ar- berit dhe Saksonet ndermoren persiper realizimin e nje procesi shume te kushtueshem i cili konsistonte 1-Pushakatar, 1-ekspert i perdorimit te shpatave,1- ne restaurimin e plote te kullave&mureve ekzistuese Harketar, qe ishin te gjithe mercenare te krishtere... Bizantine, ndertimin e strukturave te reja fortifikuese 6-Hekurpunues dhe prodhues armesh,1-prodhues ne anen perendimore te ketij masivi kodrinor - malor, celesash dhe bravash, 6-Zdrukthetare dhe 5-Restau- ndertimin e nje Donzhoni gjigand i pajisur me artileri ratore dhe mjeshtra ne punimin e gurit ku te gjithe te lehte ose frengjisht. “Donjon” qe eshte Kulla krye- ishin te krishtere... sore (lindore) ne piken me te larte qe sherbente si Gjithashtu ketu u vendosen edhe Besimtaret e pare linja e pare dhe e fundit e mbrojtjes se Keshtjelles ne Myslimane qe ishin; 5-Hamamci (punonjes banjash rast se qyteti rrezikohej nga nje sulm i fuqishem ose i turke),1-Burekci (guzhinier byrekesh),1-Prodhues nenshtrohej nje rrethimi te gjate... shigjetash, 3-Muzikante,1-Spahi(Kalores feudal- Une jam i mendimit se edhe “Katedralja e AR- ushtarak),1-Kehaya-bailiff (Pergjegjes), ketu sherbe- TANES” e cila ndodhet ne nje koder perballe (lindje) nin edhe 60-Kalores mercenare te tjere nga te cilet eshte rindertuar paralelisht me Keshtjellen duke 10 ishin Jenicere dhe 10 ishin Kalores mercenare te u adaptuar konform planimetrise se nje Bazilike Krishtere. Garnizoni zoteronte 55-arme zjarri nga te ekzistuese te periudhes Paleokristiane (shek.V-VI-te) cilat 5 ishin topa... ku rrenojat qe shohim sot i perkasin pikerisht kesaj Fortesa komandohej nga nje”Dizdar”, qyteti ad- nderhyrje rindertuese nga ana e ARBERVE - Au- ministrohej nga nje”Subasi Kasim Bey” (Komandant tokton, Raguzianeve&Saksoneve dhe prandaj kem- ushtarak) dhe ne aspektin juridik; pushteti ushtrohej bengul ne bindjen e plote qe “Teoria serbe duhet te nga nje “Kadi” (Gjykates)... mos merret ne konsiderate” pasi gjate kesaj periudhe Ne skajin jug - perendimor te Katedrales u ndertua historike, serbet skishin asnje lloj te drejte mbi kete nje Minare dhe ky objekt religjioz tashme i rrenuar lokalitet i cili administrohej ekskluzivisht vetem nga Besimit Katolik - Roman ashtu sic i perkasin edhe sot po spekullohet edhe ne lidhje me autoresine serbe u perdor provizorisht si Xhami deri kur u ndertua Republika e Raguzes (Tregtaret e saj) ... te gjithe Shqiptaret e Krishtere te Dardanise te cilet e mbi Kishen e sapozbuluar brenda mureve te rrezuara Xhamia e re me material ndertimi te marre nga Kat- Planimetria e Katedrales eshte karakteristike e manifestojne kete fakt, me shume krenari... te Keshtjelles e cila eshte duke u restauruar nga nje edralja, Xhamia e cila ekziston edhe sot e mbuluar Bazilikave Paleokristiane nderkohe qe serbet akoma Pra sipas logjikes se Historiografise serbe, i bie kompani serbe qe neve nuk na u lejua qe te hyjme me tjegulla, me nje hajat dhe Minaren e vjeter te jetonin gjysem - lakuriq neper kasolle druri e kashte qe Katoliket paskan ndertuar nje Kishe Ortodokse brenda per ti hedhur nje sy!.... ciles i mungonin e gjithe pjesa e siperme e saj. Gjate dhe jurta te tipit hun&mongol ku gjithashtu pjesetaret serbe pikerisht mbi themelet e Katedrales se tyre “ARTANA” pushtohet nga Sulltan.Mehmeti i II- periudhes se pushtimit te eger osman “ARTANA” e ketij fisi - nomad dhe armik histerik i Kultures, ako- shekullore…?! (fallsifikimi intensiv&fabrikimi i fakte fatih (kasapi i Shqiptareve) me dt.1-qershor-1455 na shfaqet ne shume burime historike por e gjithe ma nuk ishin versulur ne Trojet tona te cilat rane pre teve te sajuara, fshehja e zbulimeve arkeologjike&e pas 40-ditesh rrethimi te mundimshem ku bombardat hijeshia e saj mesjetare manifestohet vetem nga disa e ketyre inkursioneve barbare - shfarosese ne fund te Vertetes - Historike, modifikimi dhe tjetersini i saj, osmane rrafshuan pjesen me te madhe te mureve te rrenoja dhe fatkeqesisht prane saj, vendosen per te shek.VI-te(592)... eshte karakteristika dalluese e Historianeve serbe!...). qytetit te poshtem dhe Donzhoni (Donjon) u dem- banuar disa familje serbe ku elementi Shqiptar - Au- Edhe gershetimi i stilit arkitektonik Romanesque Gjithashtu mbi fasadat e te dy kullave (Kullat nr.3&4) tua rende. Pjesa derrmuese e banoreve te qytetit u tokton u reduktua se tepermi gjate kesaj periudhe (Romanik-Gotik) &atij Romako-bizantin ekzistues qe bashkojne murin fortifikues te portes hyrese per masakruan,ndersa grate&femijet u lidhen me zinx- historike ogurzeze per mbare”Kombin-Shqiptar”. ne fasaden jugore te kesaj Katedrale e manifeston ne qytetin e siperm,ndodhen 2-Kryqe te tipit Peren- hire duke i shitur si skllever ne tregjet aziatike dhe Gjate periudhes se pushtimit osman “ARTANA-PER- qarte se ky Objekt kulti i Krishtere nuk i perkiste dimor (Katolik) ku historiani serb D.Boskovic pre- menjehere pas kesaj tragjedie, Sulltani urdheroi RALORE” u kthye ne nje fshat ose qytet fantazem, Ritit - Ortodoks por “Ritit Katolik-Roman” pasi tendon se keto Kulla jane ndertuar nga Mbreti serb qe te niste urgjentisht procesi i rindertimit te Kes- por ama edhe ne ditet e sotme, rrenojat e saj akoma ky fakt kuptohet krejt thjeshte sepse dihet qe Milutin ne vitin 1321, por realisht, kjo teori eshte htjelles se qytetit te siperm ku u vendos nje garnizon te mahnisin me bukurine e tyre karakteristike qe te si;”Raguzanet&Saksonet” i perkisnin pa perjashtim, krejt e pabaze pasi pikerisht mbi kete fakt te sajuar osman me kete perberje; “6-Balestrare, 2-Artilere, ben te ndjehesh shume krenar qe je “SHQIPTAR” ... Storia Anno 14 n.3 Luglio 2016 pagina 18 Reportazh Grabova, perlë e natyrës dhe historisë Nga Fatos Salliu atyre të ndërtohej kisha me ndihma të mbledhura në popull. Ja teksti i letrës se parë: ur ju të përfundoni së lexuari këtë shkrim me “Juve rumunë të nahijes së Beratit, myzeqarë dhe siguri që në planet e jetës suaj do të progra- vllehë grabovarë, katunde dhe çifliqe. Ju lajmëroj se Kmoni edhe Grabovën e Gramshit. Gramshi ja ku vura një epitrop që të më ndreqë manastirin (veçanërisht Grabova)është një nga ato treva që u ng- e plakut Kozma; ndihmova dhe unë me aspra e të jan thesareve të fshehura diku mes natyrës. Unë do ndihmoni dhe ju si t’ju thotë dhespoti, me qëllim që ta cilësoja si “qytetin Maja të Shqipërisë”. Nëse do të ndreqet ky manastir. Për ata që nuk do të japin të ndërmerrni një udhëtim drejtGramshit do të keni ndihmën e tyre, do të më mbetet hatëri dhe pastaj rastin të shikoni kanionin e Holtës, kalanë e Tër- do t’i paguajnë dyfish. Sikundër ju urdhëroj ashtu të volit, kalanë dhe shpellat e Kabashit. Në Grabovën bëni pas këtij vendimi”. e Sipërme do të shkelni mbi urat vjetra me harqe. Pastaj mund të kundroni burimin e njohur si “Uji i Piktorët e famshëm Zi”. Prej andej në Lenije, në liqenin e Dushkut (So- jnik), kanionin e Devollit (Bratilën), teqjen e Shëm- Në gjysmën e dytë të shek. XVIII dhe gjatë gjysmës bërdhenjit të Sipërm (Sot Bletëz), dërstilat e Kër- së parë të shek. XIX zhvilluan veprimtarinë e tyre picës, kalanë e Tunjës, kalanë e Lubinjës, ujëvarën e piktorët e familjes Çetiri nga Grabova. Krijimtaria sh- Sotirës e kështu pa mbarim. Në Holtë mund të shiko- trihet kryesisht në krahinën e Myzeqesë, në Vlorë, ni shpellat me stalaktide e stalakmide si dhe dëshmi Berat, Fier e në Lushnjë ku shumë afreske dhe ikona të ekzistencës për njerëzit prehistorikë. Në Gramsh mbajnë autorësinë e tyre, si në kishën e Shën Vlashit kombinohet turizmi i bardhë në Malin e Valamarës (Vlorë) më 1792, të Shën Kollit (Vanaj – Myzeqe) më me turizmin kurativ duke shfrytëzuar burimet e Liqe- 1795, në kishën e Shën Thanasit në Karavasta (më nit të Zi. Mund të njiheni edhe me turizmin kulturor 1797) etj. Lanë një krijimtari mjaft të pasur dhe kanë e fetar në Grabovën e Sipërme etj. Gramshi është realizuar qindra skena në mure e në ikona. Tematika zgjedhja më e mirë për turizmin e aventurës por edhe dhe stili i këtyre ikonografëve janë të njëjtë me ato të të kulinarisë. vëllezërve korçarë Konstandin dhe Athanas Zografi, si edhe të Konstandin Shpatarakut. Historia Emra të njohur (rilindas, aktorë, Grabova është një nga vendbanimet më të her- politikanë, shkrimtarë,etj) shme në Shqipëri. Grabovarët do të mbahen mend vegla pune, maja heshtash dhe sidomos fragmentet ndodhet Liqeni i Zi me një ngjyrë krejt të veçantë për mjeshtëritë e tyre në punimet me dru, përpuni- e mureve të kalasë të ruajtura edhe sot, dëshmojnë për shkak të përbërjes minerale. Ky liqen frekuento- Naum Veqilharxhi, Themistokli Germenji, Mihal min e bulmetit dhe të ndërtimeve. Grabova ka qenë se Grabova nuk është thjeshtë një gojëdhënë. Urat het dy javët e fundit të gushtit nga të sëmurët me Grameno, Spiro Ballkameni, Sandër Prosin, Dionis një fshat mesjetar i krijuar në shekullin e X. Sipas me harqe janë një tjetër element i mjeshtërisë së reumatizmë akute dhe çuditërisht efekti i këtij uji Bubanin, Emil Lafen, Prokop Mimen, Rita Marko, gojëdhënave, në kohën e lulëzimit, Grabova kishte grabovarëve. Nga tre urat hark ka mbetur vetëm një është i menjëhershëm. Në këtë fshat njohin vetëm Pilo Peristeri, Kico Mustaqi, Simon Stefani, Lenka rreth 2000 familje. Por një e katërta e saj, e ka këmbë ajo mbi përroin e Sharrës që ka një hapësirë dy stinë: pranverën dhe dimrin. Grabova ndodhet në Cuko, Stefanaq Pollo, Genc Pollo, Kristo Frasheri, braktisur zonën brenda një dite në shekujt XVII- drite mbi 15 metra dhe është e ndërtuar me gurë të lartësinë 1300 metra mbi nivelin e detit duke bërë Koco Tashko. XVIII. Në periudhën e Mesjetës fshati Grabovë skalitur. pjesë në zonën me klimë mesdhetare malore. e Sipërme (atëherë qytet me 12.000 banorë) ka Në mesin e qemerit nga ana e poshtme varej një Në Grabovë prodhojnë një lloj të veçantë djathi “Ndoshta një ditë sërish do të qenë në lulëzim të plotë i ndërtuar krejtësisht nga këmbanë e cila tundej kur frynte erë e fortë duke ndërsa mishi dhe çdo produkt tjetër janë më të mira kthehen të gjithë…” vendasit. Dëshmi të gjalla janë dhe sot prania e lajmëruar udhëtarët për rrezikun nga fenomenet se kudo. Me plot gojën mund të thuhet se vetëm kjo tri urave me gurë, njëra prej tyre zonë i ka shpëtuar modifikimit gjenetik të “Ndoshta një ditë të gjithë do të kthehen, tregon e periudhës antike si dhe Kisha e produkteve dhe këtu gjithçka është bio. Meçan Hoxha, ai që ka studiuar historikun, traditat Shën Nikollas (Shë Kollit). Zbrazja Tradita në fushën e ndërtimit përbën dhe të gjitha pasuritë e zonës pasi e ardhmja do të e zonës vijoi edhe në diktaturë. Kur një nga krenaritë e grabovarëve. Për- kthejë Grabovën në qytetërimin e turizmit malor dhe sheh liqenin e Dushkut, mbushur menden ndërtimi i kishës së Shën Kollit të kënaqësisë që sjell natyra”. Përpjekjet e vllahëve me zambakë uji, kupton se ndod- me afresket dhe ikonostasin prej druri të ose arumunëve kanë bërë që të investohet fillimisht hesh në një tjetër realitet. Në verë gdhendur duke vazhduar me kambanoren në një baxho duke ripërtërirë prodhimet karakteris- kënaqesh me një freski të rrallë dhe që zë një pjesë të madhe të kishës. Por tike si ai i djathit të Vizës (një lloj kaçkavalli) që të në dimër përfshihesh nga magjia e edhe kisha e Shën e Premtes ose e Shën jep kënaqësinë e një shije që zor se e ke provuar. Ky dëborës së bardhë… Parashqevisë prezanton një art më vete. djath kërkohen në të gjithë Shqipërinë dhe në sasi Kalaja shekullore, me murin e Piktorët e familjes Çetiri, Gjergj Nikolla, të vogla kanë shkuar edhe në Greqi e Gjermani. Një gjerë karakteristik e bën atë një nga Johani, Gjergji dhe Nikolla janë quajtur lokal në mes të fshatit dhe mirëmbajtja e objekteve fortesat më të rëndësishme të kohës. pinjollët e familjes së piktorëve që kanë historike së bashku me ujin e mrekullueshëm të zonës Besohet se ekziston edhe një qytet gdhendur dhe pikturuar në shumë kisha përbëjnë ofertat e dashamirësisë dhe mikpritjes së i nëndheshëm që shpesh banorët e të Shqipërisë së Mesme dhe asaj të Jugut. grabovarit. Vlerat kurative të klimës që shfrytëzohet quajnë Grabova e Poshtme. Është e çdo verë nga astmatikët, të sëmurët me reumatizëm si rëndësishme të theksohet që Grabo- Letrat e Ali Pashës dhe sëmundjet e tjera të mushkërive duke llogaritur va e dikurshme ka qene pozicionuar jo vetëm orët me diell, ajrin e pastër por edhe ujin pikërisht në vendin që tregojnë grabovarët. Kisha e natyrore. Urat janë ndërtuar përgjatë degëzimit të Sipas studiueses Llambrini Mitrushi, që ka hulum- mineral natyror që i shërben mënjanimit të këtyre saj ndodhej matanë rrjedhës se lumit dhe quhet Shën vjetër të rrugës Egnatia. Ato siguronin lidhjen e qytetit tuar kodikun e kishës së Shën Kozmait, ekzistojnë të sëmundjeve. Kështu ju thjesht keni njohur Grabovën e Premte (nga e cila mori dhe emrin komuna Lenie mesjetar me Voskopojën e njohur si një nga qytetet paktën dy letra të dërguara nga Ali Pashë Tepelena dhe disa nga bukuritë mahnitëse të Gramshit. Të (Shënepremte). Objektet arkelogjike si enë balte, më të rëndësishme të kohës. Shumë afër Grabovës banorëve të zonës. Pashai i Janinës u bënte thirrje shkosh atje është diçka më tepër se kaq… Kryeministrat e Greqisë me origjinë shqiptare I primi ministri di Grecia di origine albanese (Vijon nga faqja 15) pjesëtarët e fisit të Xhavellave i kemi në Shqipëri, (continua da pagin 15) dopo la morte di Karaiskaqi kryegjeneral, ministro Greqi, ShBA dhe Australi. Ata që jetojnë në Shq- Con la morte di Metaxas primo ministro nel gen- della Difesa nel 1844. Io ero primo ministro 1847- 10.- Kiço XhAVELl (1801-1855), në s’është ipëri e kanë ndryshuar mbiemrin nga Xhavella në naio 1941, quando il governo ha intrapreso senza la 1848. Mesologgji è morto nel 1855. Oggi i membri më i rëndësishmi i fisit të madh Suljot të Xhavella- Tasho. Trashëgimtarët e fisit të Xhavellave çdo 6 Grecia, in carica il 19-1-1941, e il 18 aprile 1941, della tribù hanno Tzavelas in Albania, Grecia, Stati ve, është gjithëse si, më i rëndësishmi i Xhavellave gusht mblidhen në Melesin në kishën e Shën Sotirit dopo un incontro difficile del Consiglio dei Ministri, Uniti e Australia.Coloro che vivono in Albania hanno që morën pjesë në Revolucionin e 1821. Xhavella ku festojnë së bashku dhe kujtuar të parët e tyre. quando è tornato a a casa, si è ucciso. cambiato il suo cognome da Xhavella in Tasho.Tzave- më i rëndësishëm cilësohet Fotoja, për të cilin Kol- Xhavellasit kanë qenë pjesëtarë edhe të gardës së 10.- Kitsos Tzavelas (1801-1855), il più impor- las eredi tribù si riuniscono ogni 6 agosto presso la lokotroni thoshte: ‘’Marko Boçari nuk kapej, por Skënderbeut. tante non è la grande tribù di Xhavella Suljo, è non- chiesa di S. Melesin Sotiri dove festeggiare insieme Fotoja ishte përsosmëria. Kiço Xhavella u rrit në 11. Jonani Teodor Kolokotroni ostante come il più importante di Tzavelas che hanno e ricordare i loro antenati. Xhavellasit erano anche Kofuz, ku ishin shpërngulur suljotët pas pushtimit (1804-1868) lindi më 1804 në Zakintho. Që në partecipato alla Rivoluzione del 1821 è considerato membri della Guardia di Skanderbeg. të Sulit nga Ali Pasha. Më 1820 rikthehet në Sul moshë të re 17 vjeçare mori pjesë në kryengritjen il quadro più importante Xhavella, per i quali Kol- 11. Jonani Theodore Kolokotronis (1804-1868) pas marrëveshjes të suljotëve me Aliun dhe shpal- kundra turqve. Mori pjesë në disa beteja të mëdha lokotroni dicendo Marko Bocari non catturato, ma il è nato nel 1804 in Zakintho. Quel giovane di 17 anni, let kapedan në moshën 19 vjeç. Shkonte në Itali për çlirimin e Greqisë si në Tripoli, Navplio, dhe quadro è stato perfetto. Kitsos Tzavelas rosa Kofuz, hanno partecipato alla rivolta contro i turchi. Ha parte- me detyrë të siguronte municione, por kur u kthye, luftoi përkrah arvanitasit Gjeorgjio Karaiskaqit deri che sono stati spostati dopo l’invasione del suljotët cipato a diverse importanti battaglie per la liberazione Ali Pasha ishte vrarë dhe suljotët, u shkulën përse në vrasjen e tij. Pas kësaj Joani u kthye në Pelo- Souli da Ali Pasha. Nel 1820 dopo il ritorno a un ac- della Grecia come a Tripoli, Navplio, e combatté a fian- dyti nga Suli prej turqve të Sulltanit. Xhavella ponezi për të luftuar edhe aty kundra turqve. Ishte cordo Sul suljotëve con Ali e ha dichiarato il capitano co Gjeorgjio Arvanitas Karaiskaqi al suo omicidio. Dopo shkon në Etolakanani dhe merr pjesë në të gjitha mik i arvanitasit tjetër Joani Kapodistrisë dhe u bur- a 19 anni. Andare in Italia con il compito di fornire le che Giovanni trasformato il Peloponneso a combattere betejat e rrethinës, qoftë nën komandën e Marko gos më vonë nga kundërshtarët politik që kundër- munizioni, ma quando è tornato, Ali Pasha è stato uc- contro i turchi lì. Un altro amico di John Arvanites Kapo- Boçarit qoftë dhe vetëm. Kur Gjeorgji Karaiskaqi shtoni ardhjen e mbretit Otton. Në vitin 1836, kur ciso e suljotët, perché sono stati sradicati da Suli sec- distrisë e oppositori politici in seguito imprigionati che si u bë kryegjeneral i Rumelisë, Kiço Xhavella me Greqinë e udhëhiqte mbreti Otton ishte gjeneralma- ondo sultano dei Turchi. Etolakanani Xhavella gest- oppongono l’arrivo del re Ottone. Nel 1836, quando la suljotët e ndoqën pas, pavarësisht nga kundër- jor i ushtrisë së tij. U zgjodh Kryeministër i Greqisë isce e partecipa a tutte le battaglie per l’ambiente, sia Grecia ha portato Otton era re del suo esercito generale. shtimet fillestare. Më 1835 mbreti Othon e bëri në vitin 1862 dhe luftoi për të mbrojtur mbretin sotto il comando di Marko se e solo Bocari. Quando la E ‘stato eletto primo ministro della Grecia nel 1862 e ha nëngjeneral dhe Mbikqyrës i Përgjithshëm i Ush- Otton të cilët kundërshtarët politik donin ta rrëzonin Georgia è diventata kryegjeneral Karaiskaqi di Rume- combattuto per difendere il re Ottone avversari politici trisë dhe adjutant të vet. Kiço Xhavella shërbeu si nga pushteti. Me largimin e mbretit Otton nga fronti lia, Kitsos Tzavelas con suljotët lo seguì, nonostante che volevano rovesciare il governo. Con la partenza del prokuror, kryegjeneral pas vdekjes së Karaiskaqit, mbretëror u largua për në Itali. U rikthye në Greqi le obiezioni iniziali. 1835 re Ottone fece nëngjeneral re dalla parte anteriore Otton re fuggì in Italia. E ‘tornato ministër i mbrojtjes më 1844. Më 1847-1848 ishte pas ardhjes të mbretit Gjeorgjit të Parë. Vdiq më 20 e supervisore generale dell’esercito e il suo aiutante in Grecia dopo l’arrivo del primo re della Georgia. Morì kryeministër. Vdiq më 1855 në Mesologgji. Sot maj 1868. di campo. Kitsos Tzavelas servito da un procuratore, il 20 maggio 1868. pagina 19 Anno 14 n.3 Luglio 2016 Linguistica Disa gojëdhëna mbi “Kanunin e Papazhulit (ose Idriz Sullit)” Nga Ekrem Vlora 363) pas L.Kr. per pak kohe, “feja (Ana Komnena, Lupus Protopathari- zyrtare” sado qe edhe kjo adhuronte us, Pjeter Dhjakono etj) na thone qe jerisht, as njeres nga keto py- nje “ trini” (duelli, henen edhe to- nderkohe Boemondi mundi te kaloje Metje nuk mund ti pergjigjemi me ken) nen kryesine e “ djelit perendi”. neper malet e Shqiperise “tue bere saktesi. Sepse Papazhuli eshte ne kete Hynimi i djellit ka qene thellesisht i marveshje miqesore me popullata rast, ndofta vetem nje shpikje e go- rrenjosur ne shpritin e te pareve tane. e luftetare te atyre viseve”. Tash na Dialektologji: Të Folurit e Labëve jethenjes; eshte nje fytyre popullore, Edhe sot betohen katundaret “Per ate paraqitet pyetja: “Perse te kalonte Bo- qe permbledh ne vet vendin kujtimet qjell (me nenkuptimin e djellit dhe te emondi neper malet e rrepta te Shqi- në labërisht, Nik Klementi e gojedhenave shume me te lashta, henes) dhe per kete dhe, qe me ng- perise, kurse kish rrugen shtruar te Bazuar në Studimet e Zonës së Kurveleshit dhe perfaqeson ato ciliesi, qe populli jallen e e me ushqejne”. Kete bene lugines se Dropullit deri ne Tepelene? lakmon te shohi tek nje prijes I perso- malsoret e Laberisee kane per pune Pergjigja eshte fare e thjeshte: “Se Cilësitë e Labërishtes sur. Sepse Papazhuli nuk ka ekzistuar te madhe. p’se pikerisht kjo rruga nuk ish e ha- Sot, labët flasin një gjuhë të përafërt me zirtarishten shqipe, por dialekti i tire kurr! Por, kur I shqyrtojm me ve- “Papazhuli” perfaqeson ne gojthen- pet.” Kalaja e Gjirokastres, kalaja e ka shumë cilësi të panjohura nga shumica e arbërve të tjerë. Kjo mosnjohje ka mendje gojethenjet qe e permendin, jet, keta “Etnit Selit” qe udhehiqnin “Shen Trijadhes” ishin ende ne dore ardhur duke u rënduar në këto dekadat e fundit për di arësie, 1) labët e sotëm te ruajtura trashgimisht ne kujtimin e popullin ne rrethana te mira si dhe te bizantine. Nuk kish kohe Boemondi ia kanë përshtatur të folurën e tire gjuhës zirtare, dhe 2) shumë gegëfolës nuk popullit te laberise, neve verejm me ne ato te keqia. Eshte pra nje gje e te meresh me pushtimin e tyre; ush- e kanë të qartë dallimin në mes të dialekteve të arbërve të jugut; ata i konsid- çudi, qe nga tregimet e mjegulluara kuptueshme qe populli e nderlikoje trine e kish te paket. Vendosi pra, erojnë ato të gjitha toske. Kjo nuk është e vertetë. Labët, dhe Toskët flasin te se kaluares, na del diçka “e vertet” kujtimin edhe nderimin e tyre ne ras- tue u mbeshtetur mbi kalane e “Va- dialekte të drishme nga njëri-tjetri. ne drite. Neve shohim qe Papazhuli tin qe treguam me lart; me nje rast ganecjes” (Vagalat) “prane Delvines” Dialektisti Minella Totoni e pati regjistruar të folurën labe në vitet 1950- ka qene nje udheheqes fetar, dhe qe i beri nje pershtypje te madhe. qe e kish ne doren e vet, te mari ud- 60—atëherë kur ki dialekt i ruante ende mirë tiparet e tija burimore. Prandaj, njekohesisht Kryetar i fiseve; shohim Sepse ardhja Normaneve “nga deti” hen e Qafe Skerfices e te zbresi ne referencat në këtë tekst janë fare të dëlira nga ndikimet jo-labe. qe emir I tij perbehet nga dy fjale: ne ate kohe, ish nje mrekulli. Por çu- Fush Bardhe te Kardhiqit. Fonetika dhe Fonologjia “Papa-ose-Papas” (Prift, ne gjuhen dia eshte qe edhe ne emrin e ati, qe Fonetika studjon cilësitë fizike të tingullit. Fonologjia studjon drishimin, ose greke), edhe “zhul”. Ketu fjalen rreth vitit (1700/50) beri ose deshi te Keshtu i mori krahet perdorimin e tingujve brenda sistemit tingullor të një gjuhe. “Zhul, zhurr, Sul, Selit (Ilija) si emer bej disa ndryshime ne kete kanunin te dy kalave. Theksi në Fjalët shqipe mali shkembi, vendi edhe njeriu kudo mijvjeçar; ne merin e atij reforma- Nga gjithe keto rrethanat e nga Të shumëtit e herëve, theksi në fjalët labe bie afërisht ati ku ai bíe edhe në fjalët e zirtarishtes, por ka edhe drishime. Vëreje rreshtuasin pasuas, ne Shqiperi. tori qe quhesh “Idriz Sulli”, tingel- lajmet qe na japin gojdhenat, neve Historiografi i madh Grek Herodoti lon prap jehona e nje forme te re te besojme se kryetari I lufterave qe THEKËSI na thot, qe “prifterit” e tempullit te Selitvet”; se “Sulli” eshte pa dyshim hasen me papazhulin, ka qene Boe- Labërisht Gegërisht Zirtarisht Dodones quheshin “Selites” (germa shtremberimi i fjales “Selit”. Mjerisht mondi, i biri I Robert Giuskardit. Por díe djé djé –s e fundit eshte natyrisht nje shtojse nuk e dime nese mbiemri ne fjale ka kemi edhe nje tjeter gojdhene dhe nje lloí lloj lloj r foljes greke). Herodoti na i cileson qene me te vertete mbiemri i Idrizit, zakon trashgimor ne katundin e Bor- ditkémi dítkemi dítkemi keta “Selitet”, si njerez, qe nuk selit- ose ne ja ka ngjitur vehtes me vone. shit (mbi bregun e detit) qe qendron patosí patóz patóz nin flore dhe mjekren, qe nuk lanin Gojethenja qe treguam permend edhe pikerisht ne afersi te vendit kurse u trókëlli trokëllÍ trokëllÍ kembet edhe faqet; edhe i quane nje tjeter emer te nje njeriu, qe loz mbyten anijet e Robertit, qe na verte- “kembe pa lare”. Faltoja e Dodones nje rol kryesor ne ngjarjet e Fushe ton kete besim. Ne kete fashat ka tre Theksi në Osmanizma ngrihesh ne kohe te lashta mbi brig- bardhe: emrin e Kryeleshit. fara per te cilat gojdhenat tregojne, Ne labërisht fjalët e sjellura në Arbëri nga pushtuasit osmanë theksohen is jet e malit Tomarus (Toma rose To- qe te paret e tyre paskan ardhur “nga në gjuhën zirtare—pará, shamatá, baçé, dyshemé, hergjelé, zhezvé, bakér. (nga mor) ne afersi te Janines. Ish “vend Kush ka qene valle deti”. Nje duhi e madhe ju paska Minella Totoni). Kjo do të thotë se ato theksohen si në turqisht. i mire”, i kushtuar perendise Diellit”. Kryeleshi? hedhur anijen e tyre ne cek dhe tre Ish vend i njohur ane e mbane dhe Nga perallat e nga gojdhenat e burra paskan dal ne buze-detin e Bor- Gjatësia e Zanoreve fort i nderuar edhe ne Greqi. Krye- mjergulluara te kohes se lashte, neve shit. Keta burrat vinin nga “vendet e Edhe në këtë aspekt labërishtja ruan cilësi më të afërta me shqipen e lashtë prifti i Dodones paralajmeronte njer- hyme me kete emer ne lemin e his- ftohta prapa duelli”, ishin veshur me sesa gjuha zirtare. Ashtu si gegërishtja, ajo i ruan të tri gjatësitë e zanoreve. ezit per fatin e tyre ishte “goja e nje torise. Gojdhanat nuk jane natyrisht lekura dhe kishin flore te mbledhur Kriesisht, gjatësia e zanoreve lidhet me theksin e fjalës sepse nje zanore e orakuli”. dokumenta historike. Por permbajne “si bisht kali” ne koke. Pleqesia e ka- theksuar do më shumë kohë për t’u nijëtuar sesa një zanore tjetër. Por ka Kulti i Dodones ish perhapur me shpesh here disa gjera qe na lejojne te tundit ju lejoj te vendosen ne Borsh e edhe perjashtime. Për shembull, labërishtja ka ca zanore të gjata të cilat dalin teper midis Spartaneve (te Laqede- gjejme nje lidhje midis tyre dhe ngjar- te martore me vajzat e vendit. Keshtu në funt të fjalës, p.sh., ka:, dhe:, ne:, ve:, ai zu:. Ashtu si gegërishtja, edhe labërishtja ruan zanore të mesme në rrokjet që pasohen nga një ë-pazane, për monvet). Ky fis grek kish kaluar gjat jeve historike. Historia na thot, qe ne fituan edhe te drejten te marin pjese shembull, brezarë > breza:rë, fillë > fi:llë, hellë > he:ll, kam tharë > kam udhetimit te tij qe nga Tuna e ne greqi pranveren e vitit 1081, Roberti, Kry- ne kuvendin e krahines, por ata rrinin th:ar, shpirtë > shpi:rtë, tirqë > ti:rq, shpënë > shpë:në, zumë > zu:më, neper tokat e stergjursherve tane, te etari i Normaneve dhe Konti sundues ne nje vend te veçant, jashte rrethit vëllanë > vëlla:n. (fjalët e dita janë në labërisht). Ilirve dhe te Epirioteve, dhe kishin i Italise Jugore, i quajtur “Giuskardi” te pleqesise deri ne ditet tona kur Këta shembuj tregojn se, ashtu si gegërishtja, edhe labërishtja i ka eliminuar qendruar ndermjet vitit 1000 edhe (trim dhe i zgjuar) filloje pushtimin e mblidhesh kuvendi. Se p’se “Kanuni ë-të fundore në disa fjalë. Duke qenë se labërishtja konsiderohet si versioni më 900 para lindjes se Krishtit, gati 100 tokes shqiptare mbas nje pregatitje i malevet (i Papazhulit) i konsideronte konservator (më i afërti me shqipen e lashtë) të toskërisë, mund të argumento- vjet ne Iliri e ne Epir kurse u perzien politike dhe ushtarake te imt, duke ende si “dege e shartuare”. jmë përkundër traditës gjuhësore—se ë-të fundore nuk kanë rënë në të gjitha me popullatat e ketyre vendeve edhe derguar te birin Moemondin nga Ngjarjet e flotes te Robert Guis- fjalët. Disa nga ato janë shtuar për analogji njohen ate “Kulturen Ilirjane” qe me otranto ne Vlore me nje fllot e me nje kardit i permend e i pershkron edhe 1200 para L:Kr e cila kish mberitur ushtri te forte. Njekohesisht Robert “Kenga e Rolan-it” (La Chanson de Togzanorët ne kulmin e lulezimit te saj. Sigurisht Guiskardi shkoje me nje tjeter fuqi ne Roland) me gjithe hollesirat dhe sado Në lapërisht, togzanorët kriesorë të shqipes, ua/ue dhe ie/ie gjinden në trajta kultin e Dodones keta e kane prure Korfuz, per te hedhur ne dore kete qe emrat jane shtremberuar, kuptohet origjinale në funt të pjesoreve, në funt të emrave të pashquar, dhe në trup të ca ne Greqi nga ky udhetim. Sepse fal- ishull qe kishte nje rendesi te mad- qe edhe ne kujtimet e Normaneve kjo fjalëve. Në labërisht këta togzanorë ruajnë trajta relativisht të lashta. torja e Dodones ekzistonte edhe para he strategjike. Korfuzi u dorezua pa ngjarje si dhe kujtimi i gjithe luftes Gjatë zgjedhimit në kohën e tanishme të mënirës kumëtore, togzanorët tkur- ardhjes se Spartaneve. Germadhat qe ndonje kundershtim. Ky ka qene nje se tyre kundra perandorise bizantine ren—‘ua > o’ dhe ‘ie > e’. Ndërsa, në vetën e parë njëjës të kumtores tingulli jane gjetur, e vertetojne sot. sukses i madh ne pjesen pregaditore kish mbetur e gjalle. Me gojthenjet qe që në zirtarisht del j’’, p.sh., ‘laj, thaj, vloj’, në Labërishte del një gjisëm ‘i’-je Emerat Zhul, Sul, Selit, Zhurr etj, te luftes qe po benin Normanet kun- kemi treguar ne kete studim, neve nuk [ i̯ ]. Ki fenomen shfaqet edhe në mbaresat me ‘aj/oj’. qe na dalin perpara kudo ne Shqi- dra perandorise bizantine. Nderkohe pretendojme qe kemi bere nje zbulim peri (qe nga Kosova e deri ne kufijt e kish zbritur qe nga Vlora Boemondi historik, as edhe e besojme qe kemi TOGZANORËT Greqise se vjeter), edhe atje, ku kem- ne Butrint. Por bab e bir nuk e zg- qitur prej gojdhenave nje perfundim Labërisht Gegërisht Zirtarisht ba e Grekerve nuk ka shkelur kurr, na jaten qendrimin e tyre ne korfuz te pabisedueshem. Perkundrazi, ne ua/ue grua grue grua provojne qe kulti i “perendise dielli”, e ne Butrint. Roberti u nis me det, i kemi paraqitur, ashtu sikunderse i punuar punue punuar ka qene nedas, Ilire dhe Epiriot. Ne Boemondi me toke per ne Dures, qe kemi degjuar nga goja e popullit, duke ie/ie koherat e lashta prifterit e Dodones e ish qyteti me i rendesishem mbi buze- shtuar disa verejteje, kemi patur pik- krie krye krye kane sigurisht perhapur kete besimin; detin Shqiptar. erisht qellimin te terheqim verejtjen e thie thye thye dhe ne shume raste i kane dhene ven- Mire po fllota e Robertit hasi ne gjithe atyre qe kane nje dashuri e nje Veta e Parë, Mënira Kumtore dit, kurse ngrehinen e ndopnje fal- hapsira e karaburunit (capo linguet- ndjenje me te plot per folklorin dhe lai̯ laj laj toreje, emrin e kultit te tyre ose emrin ta) me nje furtune te temershme ne historine Shqiptare. Se p’se jemi qai̯ k’jaj qaj e vet. Ky besimi “ne diellin e peren- dhe shume anije te saja u mbyten. te bindur qe te dyja jane ngushtesisht dai̯ ndaj ndaj di” ka vazhduar qe ne kohrat e para Mezi mundi te shpetoj me anijet te lidhura midis tyre, dhe jane shtyl- billi̯ mbylli mbylli te hyrjes se krishterizimit ne Shqiperi. qe i mbeten dhe hyri ne teritorine lat kryesore mbi te cilat do mbeshtetet thei̯ thej thej Misionaret e pare te fese te krishtere Pashalimanit(Orikum, Gllavenica, fortesimi i ndjenjave kombetare. “Ju- liei̯ lyej lyej kane hasur edhe ne shekullin e III. Porto Raguseo), kuse varosi trimat piter, mbret Dhodhonas, Pellasg, ti gatërroi̯ ngatërroj ngatërroj pas linde se Kr. Ne kundershtimet e qe kishin vdekur gjate fortune. Por qe rron larg dhe urdheron mbi di- drishoi̯ ndryshoj ndryshoj ketyre “Selitvet”, qe nuk kane te be- brenda pak diteve e meremetisi flo- merveshuren Dhodhonen, ne mes te tkurrja e Togzanorëve jne me teorit e “Neo-platonizmit” dhe ten, shkoj ne Durres dhe e rrethoje Selleve, vjershetoret e tu, te cilet jane truar / trova true / trova truar / trova me besimet qe u bene ne kohen e Jul- qytetin nga deti dhe nga toka (qer- kembepalare e flene mbi dhét!” lier / leva lye / leva lyer / leva jan apostatit (perandor i Romes 361- shor 1081). Shkrimtaret e asaj kohe -Iliada, kenga e XVI, f. 233-5 (vazhdon ne numrin e ardhshem) Storia Anno 14 n.3 Luglio 2016 pagina 20 “Shqipëria e Epërme” e Edith Durhamit përkthehet në Itali Nga Gëzim Llojdia trashëgimisë më të vjetër deri tani pak e njohur në kul- turën evropiane. Mary Edith Durham (London 1863- Studiuesja italiane Dr. Olimpia Gargano e cila mbuloi 1944), piktore dhe illustratore, filloi t’i përkushtohej përkthimin e parë në gjuhën italiane, të veprës së hulumtimeve etnografike me rastin e udhëtimeve të Mary Edith Durham ” Nella terra del passato vivente” saj të para në Ballkan. Duke filluar nga viti 1908 dhe “High albania”, më njoftoi se është botuar në Itali për pjesën tjetër të jetës së saj interesave të saj dhe të në 27 janar 2016.“Zbulimi i Shqipërisë në Europë në studimit dhe aktiviteteve të saj sociale dhe humanitare fillim të shekullit të njëzetë “. Mary Edith Durham e të fokusuara në Shqipëri, e cila e mbështeti në mënyrë quan Ballkanin:” Toka e jetës së shkuar” te botimi i saj aktive kauzën për pavarësi kombëtare. “Toka e jetes së :” High Albania 1909 ( Shqipëria e epërme) me këtë shkuar” është i pari përkthim italian : ”High Albania titull, ” Nella terra del passato vivente”, përkthyer në (1909). Ajo gjithashtu shkroi ese dhe dha kontributet gjuhën italiane me rreth 368 faqe nga published Besa, etno-antropologjike dhe ishte një korrespondente për Lecce. Një artiste antropologe në Ballkan, Mary Edith disa gazeta. Olimpia Gargano, një bashkëpunëtore e Durham nga Londra në Shqipëri, shkruan përkthy- kërkimeve shkencore, mëson gjuhët italiane dhe latine esja, Olimpia Gargano. në shkollën e mesme “ të Ventimiglia. Përkthyese letrare nga anglishtja, frëngjishtja, gjermanishtja, mban lindur në Londër më 8 dhjetor 1863, Mary një doktoraturë në letërsi krahasuese në universitetin Edith Durham i përkiste një familje të klasës së e Nicës, Sophia Antipolis dhe universitetit të Napolit. Emesme të traditave të ngurta. Gjyshi i saj i në- Hulumtimi i saj fokusohet në analizën e imazhit të Shq- nës ishte Ëilliam Ellis, shkrimtar, themelues i shkollave ipërisë në letërsinë moderne dhe bashkëkohore, me dhe ekonomist i njohur në rrethin e Gjonit Stuart Mill. vëmendje të veçantë në veprat e Mary Edith Durham, Babai i tij, Arthur Edëard, ishte një mjek i njohur i Alexandre Degrandi, Ugo Ojetti. spitalit, ai shpiku një pipëz për traketomi që mban em- Përmbajtja e lëndës, përfshin këta kapituj: Toka e së rin e tij dhe portreti i tij ,shfaqet në mesin e pikturave menti i parë ajo ishte tërhequr nga ajo tokë e panjohur, saj janë një përqendrim të etnografisë, as më shumë shkuarës së gjallë të galerisë kombëtare në Londër. Dr.O.Gargano, më post-osmane në zemër të Evropës,thotë përkthyesja e as më pak si dorë për udhëtarët e huaj të shekujve Toka dhe ligji, Kastrati, Shkreli, Gruda dhe Hoti, tej në parathënie shprehet:Pasioni për hulumtim ishte O.Gargano. Në dritën e qendërsinë në tokën e shqi- më parë. Së bashku me koleksionet e saj të objekteve, Selca,Vukli, Boga, Reci Pulati - Gjani, Plani, Thethi, një dhuratë e familjes. Tetë vëllezër dhe motra kanë ponjave, që ajo do ti marrë ditët në jetën e saj të ardh- kostume, bizhuteri artizanale të cilët ju dhuruan insti- Shala, Dukagjini, Nikaj, Shala, Ardhja e kushtetutës në rezultate të rëndësishme në punët shkencore dhe soci- shëm, përshtypjet që ka pasur në takimin e saj të parë tucioneve kulturore britanike shoqëruar me shënime të tokat e diskutueshme, Gjakova, Deviçi, Prizreni, Lura, ale.Njohja me profesionin mjekësor ka shtypur gjurmë në një distancë, kjo tingëllon gati si një parandjenjë. hollësishme shpjeguese, ato formojnë një trashëgimi të Mirdita, Kthimi i Prenk Pashës të rëndësishme në punë dhe në jetën e Edith, thotë Duke vijuar më tej, Gargano thotë se :midis viteve krijuar me vetëdije për të lënë dëshmi të një bote ende Gargano në parathënie të këtij botimi, siç tregohet 1905 dhe 1909, ajo bëri një nga veprat e saj më të pothuajse të panjohura, për pjesën tjetër të Evropës. Epilogu. jo vetëm nga vëmendja e përkushtuar për gjendjen shquara.Me një gramafon, transportuar me mushka Kjo duket të jetë ndjenja e letrës, në të cilën, me Parathënie. Nga Mary Edith shëndetësore të vendeve të vizituara, por edhe nga nga fshati në fshat, ajo regjistroi këngë tradicionale dorën e saj të qartë dhe të saktë, Edith Durham Durham - shtator 1909. mënyra se si ishin të koordinuar për të dhënë ndihmë dhe muzikë të zonës në mes të Malit të Zi, Serbisë, ofron dhuratën e saj të çmuar të Ballkanit, një grup Nëse një libër s’flet dot vetë, është e kotë të flasësh personale,personave të lënduar në konfliktet, që ishin Bosnjës dhe Shqipërisë Veriore.Angazhimi i saj bëri prej tre albume të mëdha, të etiketuara dhe që përm- ti për të. Ndaj dhe s’do çoj kot veçse pak fjalë për një krijuar në rajonin e trazuar të Ballkanit.Në rrugëtimin, që shumë shpejt të tërheqë vëmendjen e dijetarëve të bajnë skica, fotografi dhe të dhënat, që kanë të bëjnë parathënie. Në dy librat e mi të mëparshëm për ball- që do të marrë, ajo kthehet në një etno-antropologe shquar. Hulumtimi i kryer në mes të Shqipërisë dhe me periudhën prej viteve 1900 deri në 1914, dhe re- kanin, u përpoqa të tregoja se cilat qenë pikëpamjet rrugëtimi,filloi në gusht të vitit 1900, kur ajo erdhi në Kosovës,i materialeve aktuale vëzhgimore ka bwrw spektivisht me titull “Serbia”, “Mali i Zi”, “Albania”. kombëtare, qëllimet e aspiratat, si dhe cila qe mënyra Trieste të hipte në një anije për të mërguar në një qw sir Ëilliam Ridgeëay, president i institutit antrop- Institutit antropologjik mbretëror i afroi këto tre libra e sjelljes apo zakonet e serbëve, si dhe të popullsisë të kohë në Malin e Zi. Në ato vite, shteti i vogël i qeveri- ologjik mbretëror, ta quaj atë “eksperte të famshëm në me vizatime, fotografi dhe shënime, me shpresën se, përzierë të maqedonisë. sur nga princi Nicholas i cili i kishte dhënë bijat e tij fushën e Balkanit “. në të ardhmen mund të jetë me interes, si një dësh- Të njëjtën gjë po bëj tani për popullsinë e shq- për martesë te familjet mbretërore të aristokracisë së Katër vjet më vonë, revista folklori botoi një arti- mi e kushteve të jetesës shumë primitive të Evropës ipërisë së epërme.E pata të vështirë të përzgjidhja nga gjysmës së Evropës, ishte një destinacion i preferuar kull nga James Frazer dhe Edith Durham .Më vonë, Lindore në fillim të shekullit të njëzetë. Në gusht të grumbulli i materialit të mbledhur gjatë udhëtimit tim për vizitorët e huaj. Atëherë kryeqyteti, Cetinje, ishte Frazer ka cituar Durhamin në veprat e tij, përfshirë vitit 1914, erërat e luftës evropiane e detyruan atë tetëmujor, së bashku me ato që kisha mbledhur gjatë mbushur me vizitorë të etur për tu zhytur në atmosfer- edhe degën e njohur. Dhe të mendosh, që vetëm disa të kthehet në Angli. Ajo u kthye në Shqipëri për vizitave të mia të mëparshme në shqipëri, ndërsa nga ën, që tregonin sytë e tyre të mishëruara në folklorin vite më parë ajo nuk ishte dëgjuar kurr në fushën e herë të fundit në vitin 1921. Mary Edith Durham ana tjetër, për shkak të mungesës së vendit qesh i “tipik” ballkanik. antropologjisë,përveç librave, shkrimeve dhe eseve, vdiq në Londër në15 nëntor 1944. Disa javë më shtrënguar të heq pothuajse po aq material përsa i -Në një sezon kulturor, thotë O.Gargano,në të cilin Edith Durham ishte një korrespondente edhe kon- vonë, në Tiranë, partia komuniste e Enver Hoxhës takon folklorit, zakoneve dhe traditave, sa dhe ç’kam kronikat letrare britanike kanë regjistruar suksesin e tribuese në shumë gazeta të kohës së saj, shkruan mori pushtetin dhe vendi ra nën një regjim diktato- përfshirë në libër. Ky është një vend që njihet aq pak rrëfimit të stilit ruritano, i vendosur në shtetet e vogla përkthyesja italiane ,në parathënie. Ndër sendet e rial për gati gjysmë shekulli,përfundon parathënie e nga udhëtarët anglezë sa që e pashë të udhës të jap imagjinare të Evropës Qendrore dhe Lindore, opera shumta, që mbajnë firmën e saj, ne do të nxjerrim në librit ” Nella terra del passato vivente” shkruar nga më parë një vështrim gjithëpërfshirës të tërësisë së komike në të cilën janë konsumuar si komplote të pah një material me rëndësi të veçantë për njohurit Dr. O.Gargano, përkthyer në gjuhën italiane me rreth vendit, pa u ndalur shumë në hollësi të fushave të pangjara sa joshëse, që principatat në sajë të një min- tona të botuar ndonjëherë në antologjitë e gazetave, 368 faqe published Besa, Lecce. Në pasthënie të kw- veçanta të studimit, duke preferuar më mirë të sjell iature, të një imazhi të zgjuar ishin bërë një vend që janë dedikuar.Në vitin 1911 u shfaq në New York tij libri prej 368 faqesh thuhet:Scutari, 8 maj, 1908. ç’më kanë thënë njerëzit, sesa të parashtroj pikëpam- kartoline, ku edhe kamerierët në hotelet e veshur me Times, dy faqe, që denoncojnë dhunën dhe represio- Në dritën e hershme të agimit, Edith Durham dhe jet e mia. Sa për pikëpamjet e të huajve për ballkanin, kostum tradicional, ishin një tërheqje e papërmbajt- nin e qeverisë turke ndaj shqiptarëve. Ajo ishte gruaja shoqëruesit e saj dalin vjedhurazi nga qyteti për të tashmë besoj se pjesa më e madhe prej nesh tashmë shëm për pushuesit në kërkim të ekzotikes në familje, e parë, që emërohet nënkryetare e institutit antrop- hyrë në zemrën e Shqipërisë, në zonat që zakonisht janë lodhur me to.Çdo sukses që mund të kem arritur, duke regjistruar një qasje të lehtë në brigjet e Adriati- ologjik mbretëror dhe anëtare themeluese e shoqatës konsiderohen të rrezikshme dhe pothuajse asnjëherë ia kushtoj vetëm ndihmës bujare dhe dashamirëse që kut lindor. Edith Durham ishte gati 37 vjece. Trajnuar anglo - shqiptare. Hulumtimi i saj në fushën e njohur nuk hulumtohen nga udhëtarë të huaj. Në qoftë se një gjeta gjatë gjithë udhëtimit nga të gjithë pa përjash- në akademinë mbretërore të arteve, ishte një piktore kanë bërë një kontribut të madh për balkanistikën: në shekull më parë Lord Bajroni kishte festuar në Shq- tim, por në mënyrë të veçantë nga françeskanët dhe e aftë dhe ilustruese. Siç do të shohim, krijimet e e qoftë se sot ne e dimë aspektet e kulturës dhe historisë ipërinë Jugore, përkushtimin me vargje madhështore priftërinjtë misionarë të malësisë dhe udhërrëfyesi saj duke filluar nga peizazhi me bojëra uji, për për- shqiptare, përndryshe do të kalonte në heshtje, ne u të Çajld Haroldit, rajonet veriore mbetën të fshehura im marko; por po ashtu, mikpritësve dhe udhërrë- faqësimin e ngjarjeve të mëdha publike në ilustrimet jemi shumë borxhli për punën e saj si një studiuese në mister: tokat ishin të “papërshkrueshme nga turq- fyesve nga të gjitha racat dhe fetë që unë pata. Njerëz shkencore dhe arsimore.O.Gargano vijon më tej: ” Me e vëmendshëm për çdo detaj të kulturës materiale, si itë” dhe si kufi në mes të islamit dhe krishtërimit. besnikë, kurajozë, e mikpritës, të cilët ndoshta është gjendjen e vajzës së tij më të madh dhe e pamartuar u dhe dëshmitare e palodhur e ngjarjeve, që vështirë E pajisur me një bllok fletësh vizatimi, kamera dhe e shkruar në librin e fatit të mos i shoh më, por “kur la me detyrë për tu marrë me kujdesin e gruas së ve se gjenden në ndonjë hapësirë të shtypit ndërkom- gramafon me të cilën ajo ka regjistruar regjistrimet njeriu tregohet i njerëzishëm e i mëshirshëm me të dhe nënën e saj të sëmur, për një njeri me karakter të bëtar. Shih, për shembull, thotë përkthyesja italiane e para të këngëve popullore të Ballkanit, në mes të huajin, kjo dëshmon se është qytetar i botës; e se pavarur si ajo, një kufizim i tillë i lirisë personale, ishte O.Gargano, në kapitullin e tetë të këtij libri, historia komuniteteve të largëta dhe fshatrat e vogla, emrat e zemra e tij s’është një ishull i ndarë nga tokat e tjera, paradhomë e depresionit të zi. Me udhëtimin në Mal e mbërritjes të klaneve malore të Shkodrës kryesuar të cilëve nuk janë shënuar edhe në harta. Se udhëtimi por një kontinent që me to bashkohet.” Por takimi me të Zi, thuhet më tej në parathënien botuar në gjuhën nga bajraktarët përkatës,nw një paradë tw madhe me në të panjohur e çoi atë për të mësuar zakonet dhe ta s’do jetë i kotë, nëse nga kjo dëshmi e shkurtër disa italiane,duhet të ketë qenë një pushim për të rifituar më shumë se 1,500 burrave me kostumet e tyre më traditat origjina e të cilëve janë të humbur në mjegullat nga lexuesit e këtij libri do kenë mundësi të mëso- forcën e saj, ajo ishte duke luajtur me këshillën e mje- të mira për të festuar kushtetutën e vërtetë, një faqe e mitieve, të një universi të vogël në afërsi të bregdetit jnë diç më shumë për karakterin e fiseve të malësisë. kut dhe kush e di, një frymëzim personal që, ndër të antologjie e historisë evropiane, deri më tani ka mbetur të Adriatikut Lindor, ishte mrekullisht në buzë të kohës Dhe më në fund, do thoja se megjithëse kreva hetime gjitha vendet e mundshme, ku jeta e saj do të kishte në hije. dhe historisë. Tani, që Shqipëria ka lënë pas izolimin e mjaft të kujdesshme në shumë vende, përpara nqaqë marrë një kuptim krejt të ri.Së bashku me një mik ,ajo Në këtë pikë një mrekulli:shkruan Dr.O.Gargano, gjatë të cilin ajo kishte qenë e mbyllur para sundimit os- s’mbaja shënim një zakon të caktuar, s’ka dyshim që u përfshi në një anije me avull të shoqërisë austri- Ballkani në përgjithësi dhe Shqipëria në veçanti, kanë man dhe diktatura komuniste atëherë, ky libër u ofron mund të ketë dhe gabime, për të cilët përgjegjësi mbaj ake Lloyd në Trieste dhe me shpresa të mëdha, por shumë për të thënë për Edith Durham. Por çfarë dimë lexuesit italiane një udhëzues për zbulimin e një prej vetëm unë. shëndeti i dobësuar, kështu filluan udhëtimet e saj, ne të tjetrët në lidhje me Shqipërinë?Dr.O.Gargano në portet e Adriatikut lindor. Ndërsa bashkatdhetarët sjell ambientin krijuar në Londër dhe jep shumë e saj shtyheheshin në rrugët e qytetit për të ndjekur shpegime të domosdoshme të aktivitetit studimor të itineraret e rekomanduara, ajo u përpoq për të fotogra- Durhamit, në territoret veriore ku merr domethënie fuar perspektivat e pazakonta dhe kontaktet e drejtpër- zbulimi i Shqipërisë në shekullin e njëzet.Në bazë të drejtë me njerëzit e rajoneve, që përshkronte. Nëse këtyre objekteve, hipoteza jonë është se hyrja në fush- bukuria e Ballkanit Lindor e kishte kapur, tani ajo ën e kërkimit antropologjik është nxitur nga talenti i saj donte për ta kënaqur këtë pasion në mënyrën e vet, me artistik. Në fakt, kontaktet e saj të para me popullsitë mjete të hulumtimit dhe eksplorimit në fushën e saj, e Ballkanit kanë ndodhur në saj të vëzhgimit pamor: e thotë Dr.O.Gargano. Hulumtimi i saj është kryer me pajisur me një bllok fletësh vizatimi, një pasaportë për metodën e vëzhgimit pjesëmarrës, që në ato vite kishte tu bërë miq me vendasit, duke vizituar fshatrat deri tani filluar të praktikohet nga etnologët nga profesioni. Ajo të pashkelura, ajo hyri në cdo shtëpi dhe filloi të nxjer- ishte vetëm në vitin në 1901 dhe ka hyrë për herë rë nën syrin e saj vëzhgimor shushatjen e njerëzve, që të parë në Shqipëri,në bordin e një anije me avull, që kurrë më parë se kishte parë dikë që mund të bëjë e ka transportuar atë nga brigjet shqiptare të Malit të portrete. Si dhe ka një funksion përshkrues, vizatimet Zi në ato të liqenit të Shkodrës. Në fakt, që nga mo- e panumërta dhe fotografitë e bëra gjatë hulumtimit të pagina 21 Anno 14 n.3 Luglio 2016 Storia Gramatika e Ilia Dilo Sheperit Një kontribut i vyer në arritjen e standardit të gjuhës së përbashkët letrare shqipe Nga Dr. Stavri Trako veprore dhe pësore p. sh. Zgjedhimi I: Veprore- punoj, do të punoj- kam me ramatika e Ilia Dilo Sheperit, të punue ; pësore- punohesha, punojshem, cilës po i kremtojmë 89 vjetorin, punonte- punote, çelte. Pra nuk përjash- Gi përket fondit të veprave shken- ton nga standardi përdorimin si formë e core albanologjike të traditës që u bënë dytë të trajtave në gegënishte. I drejtë gurë themeli për arritjen e standardit të na duket dhe përfaqësimi në dy forma gjuhës letrare shqipe. i kohës së ardhme dëftore :do të punoj Gramatika etimologjike e shqipes dhe kam me punue, kjo e dyta e shpreh e hartuar dhe botuar nga Konstandin qartë modalitetin e folësit. Kristoforidhi në Stamboll me 1882 Për formën e dytë të toskërishtes( kërkonte një ëngjëll mbrojtës si profe- kam për të punuar ) thotë se në të shum- sor Ilia Dilo Sheperi i lauruar si doktor tën e herës kjo formë ruan kuptimin e i shkencave filologjike austro-gjermane, foljes kam dhe të plotësit të qëllimit (për që në Edenin e gjuhës Shqipe të kishte, të punuar) që ne sot e konsiderojmë si më 1927, këtë lule të re. paskajoren e shqipes. Konica, aty ku kanë mbetur I vetëdishëm dhe i përgjegjshëm për që të kujdesemi që për çdo gërmë të për- Forma e dytë e Mënyrës kushtore, këtë gramatikë Ilia Dilo do shprehej se doret një shenjë ; veçanërisht për fjalët është me paskajoren të paraprirë me vetëm xhamia dhe tyrbet ajo nuk qe vetëm për toskërishten dhe se e lashta dhe fjalët e huaja shqipja e ruan të pakryemen e foljes kam (keshëm me objektivi i tij shkencor ishte të rrënjoste drejtëshkrimin por i nënshtrohet shqipti- punue, me çelun, kishe me punue, me Nga Arben Llalla te brezat e rinj dije të sakta në përdori- mit fonetik. çelun). min e gjuhës letrare standarde. Në morfologji bën kujdes në koncep- Formë e veçantë e së pakryemes së onica është një qytezë e banuar nga shqiptarë dikur tërësisht, por edhe Studiuesi Stavro Skëndi shkruante timin e saktë të emërtimeve për pjesët mënyrës lidhore pësore të nderohesha sot gjen familje greke me origjinë shqiptare. Në vitet 1991, atje kam atëherë:”Albanologët e asaj kohe, në e ligjëratës që janë shumë të afërta me është t’u nderojshem, të nderoheshe - Ktakuar edhe një shtetas grek mysliman, i cili ruante ende kombësinë mes tyre qe Nobert Jokli, e lavdëruan konceptimin modern, kështu për emra ai t’u nderojshe, t’u falsha- t’u falshe, që shqiptare dhe nuk e kishte ndryshuar nga presionet shtetërore, siç kishte ndod- veprën e Dilos pakursim. Jokli në kri- shprehet që tregojnë një gjë të lëndët që shpreh modalitenin e sigurisë së folësit hur me shqiptarët ortodoksë. Ky shqiptar quhej Ibrahim, kishte një kafene në tikën që i bëri librit, shkroi se ai jo vetëm mund ta shohim apo ta ndjejmë me atë në mundësinë e një veprimi të pakryer. qendër të Konicës. Gjatë vizitave të mia në Konicë kam takuar edhe myslimanë që tregonte rrugën për përgatitjen e një të shqisave për t’i dalluar : djalë, kalë, Në përfundim të diskutimit tim men- të tjerë, shtetas grekë, të cilët identifikoheshin zyrtarisht si grekë, por nën zë gjuhe të përbashkët letrare por dhe të mal, erë, qiell, dhe emrat e kuptimit që doj se të dyja Akademitë e shkencave pranonin se ishin shqiptarë. Konica e botuesit dhe publicistit të madhit, Faik vet gjuhës shqipe, jep fakte fonetike dhe rrëfejnë gjendje :lartësi, fuqi, turp, jetë. dhe Ministritë e Arsimit të Shqipërisë Konica gjatë pushtimit osman i përkiste Kazasë së Korçës dhe Sanxhakut të morfologjike gjer sot të paditura, si dhe Pak a shumë i njejtë me emërtimin e dhe të Kosovës kanë te “Gramatika për Janinës. Megjithëse ky vendbanim shqiptar është pushtuar nga osmanët më sqarime të veçorive të sintaksës tepër drejtëpërdrejtë dhe atë metaforik dhe shkollat e mesme” të Ilia Dilo Sheperit 1417, xhamia e parë në Konicë sipas të dhënave është ndërtuar diku më interesante, sidomos e vlefshme është metonimik të realitetit. një model të gatshëm për të zgjidhur” 1492, e quhej xhamia Husein Shah. Kjo xhami u ndërtua nga Sulltan Bajaziti pjesa që merret me sintaksën” Mendoj se është shprehur qartë për nyjen gordiane” të diskutimit ndërmjet i II, gjatë kohës kur erdhi me ushtrinë e tij në Epir për të shtypur kryengritësit Sipas Ilia Dilos …nuk është gramatika konceptin e gjinisë gramatikore që nuk akademikëve, jo vetëm për përfaqësi- shqiptarë. Në këtë qytezë është ndërtuar për nder të Sulltan Sulejmanit një ajo që zhvillon të folurit dhe shkrimin e është kurdoherë i njëjshëm me gjininë min e të dyja dialekteve në plotësimin xhami dhe më vonë edhe tre Tyrbe. Xhamia e Sulltan Sulejmanit është ndër- një gjuhe, po është të folurit dhe shkrimi natyrore. Gjuha, shprehet ai, u jep trajta e gjuhës së përbashkët letrare duke tuar në shekullin XVI dhe i ka rrezistuar shkatërrimit nga natyra pjesërisht deri i gjuhës që cakton rregullat me të cilat shtjelluese si të mashkullorëve apo si të shmangur përjashimet kategorike siç më sot. Një pjesë e minares ra gjatë tërmetit të vitit 1996. Afër xhamisë Sulje- gramatika I rrjeshton të shoshitura dhe i femroreve edhe gjërave të pashpirtëme, ndodh sot e kësaj dite, por dhe për të man gjendet edhe një Tyrbe, e cila është e ruajtur mirë. Po aty është edhe varri lidh me ligje gjuhësore të përgjithshme”. të cilat prej nga natyra janë asnjanës : zgjidhur ngërçin që po përjeton shkolla i një kleriku të lartë. Në qendër të Konicës ka edhe dy Tyrbe të ndërtuara në Duke shpresuar se intelektualët, do të muri, ara, shkrimi, puna. Emra asnjëa- shqiptare në përvetësimin me lehtë nga fund të shekullit XVIII, të cilat sot janë prona private dhe nuk janë në gjendje kujdeseshin për të shkruar drejt gjuhën nës janë edhe ata që vijnë nga përdorimi nxënësit e shkollave të mesme të gjuhës të mirë. Njëra nga Teqetë u ndërtua për nder të Baba Hysenit. Teqeja e dytë u shqipe, ai kishte bindjen se ajo do të zh- i nyjshëm: i mbiemrorëve, i pjesoreve amtare. ndërtua për nder të Sheh Isak dhe Abdurrahamnit. villohej në gjuhë letrare. dhe i emrave p. sh. të bardhët, të zitë, Për të ardhmen ai mendonte se duhet të qarët, si edhe ata që tregojnë lëndë të bëheshin plotësime, pa mundime të p. sh. mish, grurë, miell, djath, vaj që kota mbi gjëra për të cilat janë mendu- shquhen si mashkullorët. Heqja e kon- ar dhe i kanë gjetur më parë të tjerët. ceptit asnjanës mendoj se ka sjellë jo Peshtani, një “Bordo” e vogël Gramatika –sipas Dilos, me rregulla pak paqartësi në përvetësimin logjik të të thjeshta e me fuqi të përgjithshme gjuhës nga nxënësit në shkollë. Nga Ilirjan Gjika bënte shoshitjen dhe përmbledhejen e Për heqjen e kategorisë gramatikore fenomeneve të gjuhës dhe nga fakti që nga gjuha, Çebej shprehet se kur gjuhët nisëm një ditë të zakonshme për ai e kishte krahasuar edhe me gjuhë të fillojnë të bjerrin kategoritë gramatikore në Peshtan, fshatin i cili i fshehur tjera besonte se po hidhte themelet e në to fillon procesi i bjerrjes së gjuhës U pas kurorave të ullinjve ndodhet gramatikës përgjithësisht. në tërësi. vetëm tre kilometra në jug të qytetit të Gjuhën që përdorin në të shkruar in- Mënyrat me të cilat shfaqet veprimi Fierit. Pasi morëm rrugën nacionale Fier- telektualët e kombit të tërë, Ilia Dilo e ose pësimi i kryefjalës së foljes për Dilon Vlorë dhe ngjitëm qafën e Koshovicës, quan gjuhë letrare. janë shtatë. Mendoj se profesori kishte u kthyem në të majtë atje ku tabela e Besimplotë, ai mendonte se gjuha ide të qartë kur përfshinte nder to edhe sinjalistikës rrugore lexonte: Cakran. shqipe kishte mundësi reale për të pasur mënyrën e pakufjshme, që sipas tij shfaq Nuk u deshën as njëqind metra udhëtim gjuhë letrare të përbashkët sepse sipas tij veprimin ose pësimin të pacaktuar dhe dhe përpara nesh u shfaq lugina e lumit ndryshimet midis gegërishtes dhe toskër- as vetë, as numër. Këtu përfshin :Pje- Gjanica, aty ku ajo lë pas krahinën kodri- nore të Mallakastrës dhe del në fushën e ishtes janë shumë të vogla. Ato konsisto- soren (punuar – punue); paskajoren (me Myzeqesë. Pikërisht këtu u ngrit vite më jnë te shqiptimi i zanoreve me prozodi të punue); përcielloren duke(tue) punuar, ndryshme. Gegërishtja, zanoret - shqip- parë Kompleksi –Kimiko-Energjitik, i cili punue. Të bën përshtypje pse profesor i përbërë nga Azotiku, Ureja e Vjetër, ton të gjata dhe të mesme, kurse toskër- Dilua nuk dyshon fare për paskajorja e ishtja të mesme dhe të shkurtëra. Ureja e Re, TEC-i dhe Rafineria e Naftës, shqipes që është (me punue). e shndërruan Fierin, në fillim të viteve Veçanërisht ai trajton zanoren (ë) të Më lehtë për t’u përvetësuar nga nxë- 70-të, të shekullit të kaluar në qytet in- shkurtër të tokërishtes, që edhe sot është nësit mendoj është trajtimi që profesori dustrial. Ndërkohë që, pasi bëmë disa bërë çështje diskutimesh ndër qarqe ak- i bën kohëve të foljes. Folja është traj- shkrepje me aparatin fotografik, e lamë ademikësh, që ka si funksion të lehtësojë tuar në katër kohë kryesore: e tashme, pas këtë ‘’relike’’ të ‘’kohës së shkuar’’ shqiptimin e bashkëtingëlloreve fondore e pakryer, e kryemja, e ardhmja që del dhe pasi përshkuam me makinë vetëm një të temes së fjalës dhe prapashtesimeve në tre forma: kilometer, ju shmangëm rrugës së Cakra- që fillojnë me bashkëtingëllore, por thek- A- të thjeshta (punoj, punoja punove, nit, duke u kthyer përsëri drejt jugut, kut. Ndoshta një emër i vendosur qysh në bërë, Eveni vendosi që të shkonte në treg son ai, zhduket nevojërisht në shqiptim do të punoj), ku përpara na u shfaq Peshtani, një nga antikitet, atëherë kur ky vend ishte pjesë dhe ti zëvendësonte bagëtitë e dëmtuara, kur pas saj shtohet ndonjë zanore tjetër B- B-të përngjitura (kam punuar, jam fshatrat më të mëdhënj të rrethit të Fierit, e polisit të Apolonisë, rrënojat e së cilës me të tjera. Por ndërkohë kur ‘’bariu gju- p. sh. motër – motra, Shkodër- Shkodra, punue, keshë punuar, jesh punue, do të mbi të cilin ngrihet maja e Likovunit, 302 nga Peshtani nuk janë veçse 5-6 km në mash’’ mundohej të ‘’shlyente dëmin’’, Gjirokastër –Gjirokastra. kem punuar, do të jem punu m mbi nivelin e detit. Interesant është vijë ajrore. Megjithatë për Likovunin alu- apoloniatët e pikasën dhe pasi e hetuan Modeli bazë, një dhe dy rrokësh, i C- dy të përngjitura(kam pasur punu- fakti se, të gjithë udhëtarët që përshkojnë don edhe tregimi i ‘’Babait të Historisë’’, e nxorën përpara gjykatës, e cila e dënoi Herodotit të Halikarnasit. Në librin e IX-të Evenin me verbim. fjalëve të lashta profesor Dilua e sheh ar, kam qenë punuar, kish patur punuar, arterien Fier-Vlorë për qëllime të ndry- të tij, të titulluar ‘’Historitë’’, ai na tregon Ndoshta kjo ngjarje e treguar nga një si arsye pse fjalë e prejardhura dhe të kesh qënë punuar, pata pasur punuar shme udhëtimi, apo ‘’rrugëtojnë drejt se në prapatokën e Apolonisë kishte disa autor jo dosido, ka shërbyer që, disa përngjitura e bjerrin me kalimin e kohës pata qënë punuar, do të kem patur jugut nëpër autostradën Levan-Tepelenë, e shohin vazhdimisht gjatë itinerarit të guva apo shpella, ku qytetarët më të arkeologë dhe historianë të sotëm, kanë zanoren (ë) të pazëshme p. sh. emër – punuar, do të kem qënë punuar. emërat-emrat, motër-motëra-motra. tyre këtë varg kodrinor, ku vëmëndjen ta shquar, ata me origjinë fisnike, ruanin të drejtë kur aludojnë se, pikërisht ng- Kohët e përngjitura dhe dy të përngji- me radhë përgjatë një viti delet e shenjta jarja e mësipërme ka ndodhur ketu në Për fjalët kakofoni dhe eufoni ai pro- tërheqin menjëherë antenat e shumta të tura e shfaqin veprimin dhe pësimin që që i kushtoheshin perëndisë së Apolonit. Peshtan, në kodrën që edhe sot quhet me pozon të thuhen keqzani dhe bukurzani. televizioneve dhe kompanive celulare të është bërë në kohën e shkuar por për- Por kur, radhën e kishte njëri prej tyre, i të drejtë nga vendasit Likovun, apo Mali p. sh. Dele-a – delja, shqipe-a – shqipja, ‘’istaluara’’ mbi të. fundimi i tij ekziston : në të tashmen, në I vendosur në të majtë të rrugëve në quajtur Even, ndodhi një ngjarje e çudit- i Ujkut. Intrigues është edhe fakti i fun- shkru-h-em, dëgjo-f-sha. të shkuarën ose në të ardhmen drejtim të Vlorës dhe Tepelenës, apo në shme. Një natë kur Evenin e zuri gjumi, dit, të cilin na e tregon Shpëtimi, një nga Profesor Dilua është për respektimin Profesor Dilua ofron dy forma të stan- të djathtë kur kthehesh prej tyre, emri i ujqit u futën ‘’tinëz’’ në guvë dhe shqyen banorët e Peshtanit, i cili na mirëpret në sipas rastit në drejtshkrim të dy parime- dardit në përdorimin e foljeve në kohët kësaj kodre të tingëllon i çuditshëm: Lik- disa prej këtyre dhenve ‘’të shenjtë’’. Pasi hyrje të fshatit. Pas përshendetjes së rastit ve: fonetik dhe etimologjik, por kërkon e tashme dhe të pakryeme në trajtat ovun, që në greqisht do të thotë Mali i Uj- u zgjua në mëngjes dhe vuri re dëmin e (Vijon në faqen 24) Ricordi Anno 14 n.3 Luglio 2016 pagina 22 La Leadership Albanese nell’Unità d’Italia (1860-1871) Estratto dal libro ‘Gli Albanesi’ cora sognano che un giorno i loro cari saranno in non lo parlano più. Eqrem Çabej nel “Il mondo delgli grado di tornare alla loro lontana Patria ancestrale” Arbëresh” (ingl. “The World of the Arbëreshi”, rif. (eng.“The Albanians: An Ethnic (ingl.: “They are proud and honest people, they are NAlb 1987, 6:28), ha osservato che coloro che vivono History from Prehistoric Times to the proud of their origin. In their songs they keep alive the nelle regioni montuose sembrano aver conservato la Present” - 1994) di Edwin Jacques. feeling of four centuries, and still dream that one day loro lingua e cultura meglio rispetto a quelli che vi- their kin will be able to return to their distant ances- vono in aperta campagna. Eppure sembra notevole il ome in Grecia così anche in Italia i discendenti tral Homeland”, rif. NAlb 1985, 3:23). Il sostegno fatto che dopo 500 anni in Italia, così tanti Arbëreshë dei profughi Arbëreshë diedero un contributo dei molti coraggiosi patrioti Arbëreshë aiutò Garib- che vivono nelle loro compatte comunità non sono stati Kujtime nga ditari i Csignificativo per l’unificazione della loro terra aldi a sottomettere l’isola in fretta, e quando passò al del tutto assimilati. Le usanze, i costumi, le poesie, le d’adozione (n.d.t. Italia) nel 1860-1871. Tra i primi sud d’Italia, i guerrieri Arbëreshë canzoni e le tradizioni sono state Dalan Luzaj centri e tra i più attivi della rivoluzione c’era il villag- di quella regione lo accolsero con tramandate da madre a figlio per NDODHI E DYTE gio di Hora e Arbëreshëvet vicino a Palermo, di solito gioia indescrivibile. L’Italia come generazioni, utilizzando il loro di- abbreviato in Hora, comunemente noto agli italiani una nazione unita deve molto ai aletto Arbëreshë della lingua Al- come Piana dei Greci, poi Piana degli Albanesi. discendenti di quei profughi alba- banese. Cinquecento anni dopo illimi eshte me i vjeter se i se pares Mentre Garibaldi, che era di stirpe albanese, pen- nesi. Si deve ricordare che uno di la loro partenza dalla Patria la fi- fundi me i ri se sa i saj. Im gjysh, Mulla sava come e dove iniziare la lotta per liberare gli ital- loro, Francesco Crispi, avrebbe glia di un Arbëreshë che ora vive FMuhameti, si dy breza me pare kishte iani dall’oppressione Borbonica e unirli in un unico servito due volte come primo min- negli Stati Uniti, riporta in modo mbaruar shkollen e larte fetare ne Stamboll. Stato, una Çeta Arbëreshë (Guerriglia Arbëresh) di istro d’Italia (1887-1891 e 1893- del tutto comprensibile in lingua Ne Vlore ishte i nderuar aq sa u be mesonjes i 400 combattenti provenienti da Hora attaccarono le 1896). Anche due figure illustri Albanese una canzone nostal- Eqerem Bej Vlores per mesimin e fese. Eqer- truppe Borboniche nel mese di Aprile 1860. Fran- della letteratura devono essere te- gica che tradizionalmente cantano emi e permend kete fakt ne librin e tij. Im cesco Crispi, anche lui un Arbëreshë della Sicilia, nute in considerazione. Girolamo come hanno lasciato la loro chiesa gjysh banonte ne Ujin e ftohte. Me kohe ishte che si firmava “un albanese di sangue e di cuore” (o Geronimo) De Rada (1814- in Italia. Voltandosi ad Est verso mik me Murat Terbacin.(Kapo), nje njeri i (rif. Fascismo 13 febbraio 1940; Drita 28 novembre 1903), uno dei più grandi poeti la Patria cantavano: “Patria, luogo nderuar, patriote, bujare dhe mikprites, xhax- 1937, 11), era il più vicino consigliere di Garibaldi Albanesi, nato a Macchia vicino di bellezza, / Ho lasciato, per mai hai i Hysni Kapos. Im ate isufi nga Liceu i Ko- e la mente politica della sua spedizione. Fu Crispi a Cosenza nel sud Italia. Altret- più trovarti. / Laggiù ho lasciato rces u transferua mesenjes ne shkollen treg- che convinse Garibaldi a navigare da Genova verso tanto eccezionale è stato il poeta mio padre, / Laggiù ho lasciato tare ne Vlore. Eshte rasti te theksoje se vlerat la Sicilia il 6 maggio con il suoi famosi “Mille” com- Giuseppe Skiro (1865-1927), mia madre, / Laggiù ho lasciato e ketyre shkollave te mesme ishin pak me te battenti. Tra questi, lo storico Xoxi nominò altri sei che discendeva da una famiglia mio fratello. . . / Sono partito per larta se sa nje takem universitetesh te sotem. uomini che come Crispi erano ex-alunni del Collegio albanese della Hora di Palermo non vederti mai più”(ACB 1985, Per hire te miqsise se prinderve te tyre, Murat Arbëreshë di San Demetrio Corone in Calabria, Italia e che è considerato il successore 18-19). Terbacit dhe Muhamet Isuf Luzaj vajzat e tyre meridionale (NAlb 1985, 3:23). Uno di questi era diretto di De Rada. A partire da circa 1861 migliaia La loro lingua e le loro tradizioni sono state perpet- Domenico Mauro, nato da genitori albanesi nel 1812, di questi Arbëresh di Sicilia cercarono una vita nuova uate nelle loro giornali e pubblicazioni. Uno di loro, il u ben shoqe dhe pak me tej. Aq sa shpesh che divenne un celebre poeta e scrittore. Ma quando nel Nuovo Mondo emigrando in molti a New Orleans. Prof. Francesco Solano, detiene attualmente la catte- flinin te njera tjetra. Me vone pata fatin ta iniziarono le insurrezioni popolari contro le ingiustizie La loro storia è raccontata da Bret Clesi nel suo li- dra di lingua e letteratura albanese presso l’Università kisha mesonjese Hajrie Meksi, vajzen e tyre. sociali abbandonò la penna per la spada e combattè bro “Gli Arbëreshë e la Contessa Entellina” (ingl. di Cosenza, di solito scrivendo con lo pseudonimo di Ruaj, jo vetem respekt,por nje veneracion per valorosamente sotto Garibaldi. “The Arbëreshë and Contessa Entellina”, rif. Liria 1 Dushko Vetmo. È stato riportato di recente che molti ate mesonjese, grua shembellore dhe fisnike. In effetti, un professore di italiano, Rosolino Petrot- March 1984, 4). dei municipi portano ancora lo stemma ufficiale della Hysniu filloi shkollen tregtare duke pasur ta, nella sua serie “Gli Albanesi in Italia” (alb. “Shq- È stato riportato che nel 1901 gli Arbëreshë del aquila nera a due teste di Skanderbeg (rif. Fascismo per krahjen e Xhaxhait qe e mbeshteste, atje iptarët në Itali”, rif. Fascismo 13 febbraio 1940), Sud Italia avevano 80 comuni, 27 di rito greco 9 febbraio 1940). Resistendo alla de-nazionalizzazi- ku banonte duke menduar se Mesonjes Isufi ha elencato 19 patrioti italo-albanesi di Hora che (chiese Uniat correlate a Roma), e 53 del rito latino one, un arbëresh ha riferito che “anche sulle bottiglie bir i hoxhes do ishte ne krahun e tij. Im ate divennero importanti nella rivolta del 1860. Petrotta o romano cattolico, con una popolazione totale di di vino che produciamo nei nostri villaggi, abbiamo asnjehere s’ka vecuar detyren nga pergjegj- sottolineò anche che lo stesso Garibaldi non trascurò 208.410 persone (rif. Barbarich 1905, 331 - 33). I la figura di Skanderbeg sulle etichette” (rif. Liria 16 sia. Me perparimin e Hysniut im ate s’ishte questo eroismo e che il 2 Ottobre 1860 aveva dichi- comuni Arbëreshë erano distribuiti come segue nelle maggio 1980, 4). Nel 1983 il governo albanese ha i kenaqur dhe kjo moskenaqsi shprehej ne arato pubblicamente: “Gli albanesi sono eroi che si province meridionali italiane: Catanzaro 13, Cosenza riconosciuto questa eredità e ha presentato un busto deftesat shkollore, Ishin nxenes ne ate shkolle sono distinti in tutte le lotte contro la tirannide” (ingl. 29, Campobasso 7, Lecce 10, Foggia 7, Potenza 5, dell’eroe nazionale per la piazza Skanderbeg di Spez- dhe ne ato vite, Kadri Hazbiu, Ifraim Luzaj, The Albanians are heroes who have distinguished Palermo 5 e Catania 3 (rif. Dituria 1 giugno 1909, zano Albanese (ibid.). Un altro busto di questo tipo è Namik Xhafa Babace Faiku dhe dhjetra te themselves in all the wars against tyranny). Continu- 83-85). stato eretto nella comunità Arbëreshë di San Nicola tjere. Ne demostraten kunder fashishizmit ne ando a coltivare la loro etnia Albanese, questi com- Attualmente, Mahir Domi nel suo studio statistico del Alto di Catanzaro (rif. Liria 1 Maggio 1984, 1). In Vlore Hysniu ishte pjesetare, por si u Internua battenti Arbëreshë di Hora erano caratterizzati con “Gli Insediamenti Albanesi nel Mondo” (ingl. “Alba- comunità come queste, i molti italo-albanesi preser- nian Settlements in the World”, rif. Liria 28 Marzo, vano il loro amore per l’antica Patria mentre ancora Isufi ne VENTOTENE ishull ne Itali per dy queste parole dal cronista italiano Aba nella spedizione di Garibaldi: “Sono gente orgogliosa e onesta, 1980, 3) stima che circa 136.000 di queste persone danno il loro specifico contributo al nuovo. vjet dhe pak. Ata edhe gjate luftes ishin takuar sono orgogliosi della loro origine. Nelle loro canzoni Arbëreshë in 55 villaggi ancora parlano albanese, con- (Tradotto dall’inglese in italiano da edhe pse kundershtare si i derguari i Enverit mantengono vivo il sentimento di quattro secoli, e an- siderando che circa 182.000 Arbëreshë in altri villaggi Brunilda Ternova) per tu bere pjese e Luftes N.C. Miqesi kishte xhaxhi i tij me Luzajt, Hysniu e njihte forte mire kete miqsi. Lufta ishte me rrepte se sa mendohet midis shqiptareve.Im Monsignor Pujin in mezzo agli Italo – Albanesi ate, si humbes perfundon ne Itali. Nje vit me Di Pietro Camodeca de’Coronei deli una parola di ringraziamento, ed evocando nella vone Hysniu shkon per punet e tyre ne Itali sua mente i ricordi della loro nobile storia. Li esortò dhe rastesisht takohet me Isufin ne Venecia. i trovavo per caso in un paesello albanese a perseverare nell’amore di Gesù Cristo, perché Une pata rastin ta shihja vendin ku kishin pire della Diocesi di Anglona e Tursi, nel momen- l’esodo doloroso degli avi loro dalla madre – patria kafe. Ne ndarje Hysniu i premtoi Isufit. Ne Mto in cui arrivava il vescovo in Santa Visita, e a queste rive incantate d’Italia. L’addio al domestico profesor ju sigurojme per nje gje; Asnjehere restai commosso, albanese anche io, dal’accoglienza focolare ed alle aure dolci dei patri monti, avvenne s’do vem dore mbi familjen tuaj. Koha, me te che quei rudi e buoni montanari seppero fare al loro appunto per la fierezza del loro carattere e per la no- gjitha kundrshite e saj ka limane te vjeter dhe Pastore. biltà del loro sentire! Ricordo commosso che i loro te rinj, ku njerezit besojne ne qetsine e tyre. Come comparve il Vescovo, ad un certo pun- antenati preferirono l’esilio in terra straniera anzi che to, vicino e prospiciente dall’abitato, una salva abbracciare il Corano e rinnegare cosi quella fede per E para u arestua e motra e Isufit. sa mba- di moschetteria partita dagli uomini che erano cui sono grandi i martiri; quella fede che ricevettero roi denimin Rrahileja u arrestua dhe u denua andati ad incontralo, diede il segnale al paese, con ardore da San Paolo, il quale li chiamava spec- me 10 burg im vella Kujtimi, per tentative ar- donde si rispose immediatamente con lo sparo chio e modello di credenti: - Vos estis enim gloria ratisje. Lufta e klasave, faqja me zeze e Shq- dei mortaretti e col suono delle campane. Vidi da cui ebbe origine, e che gli Albanesi di qua e di là nostra et gaudium! ipersie po ashpersohej dhe e para familje qe u allora sbucare da altra via una bandiera portata dal mare Adriatico, e ovunque trovansi stanziati, so- Finita la santa visita, si formò di bel nuovo la vale, internua ishte jona. da un uomo fiancheggiato da un altro armato di gliono praticare con pompa e con entusiasmo grande, che cantando altre canzoni tradizionali, accompagnò Ime vella qe i dinte keto miqesi te vjetra me moschetto; e questi due duci dall’aspetto mar- nelle più alte ricorrenze di allegria generale. Un bel- il Vescovo fino all’uscita del paese, ove cessando de- Terbacin, i shkruajti nje leter Hysni Kapos, ziale erano eseguiti da due file di donne vestite lissimo esemplare di consimili danze ce lo dà Guido finitivamente i festeggiamenti, ciascuno va a baciargli ku nder te tjera i shkruan: Z. Hysni, disfaten a festa, con abiti rossi in gallonati, che tenendosi Reni nel suo dipinto l’Aurora. la mano, augurandogli il buon viaggio. politike qe pesoje Isuf Luzaj ne se do ta pe- per mano l’una all’altra unita, venivano ballando Tale catena di donne festanti, capitanante sempre I versi che la vale cantò in questa seconda dimost- sonit Ju, e cantando nella lingua patria, canzoni di lode al dai due armigeri, si mosse saltellando con passo ca- razione suonano così: -Une ju siguroj per nje gje, qe im ate kurre leggendario nostro eroe Giorgio Castriota Scan- denzato all’incontro del Vescovo; raggiuntolo, uno … na cuitò, oj shyjti Peshpc, se na jemmi t’ardur s’do vinte dore mbi familjen tuaj. derbeg l’atleta di Gesù Cristo! degli armigeri afferra la briglia del cavallo, mentre n’det xnaj! Beconna shpit tonna e derat tan; beconna -Im vella ishte ne ditet e fundit te denimit. Ecco i primi versi che cantava la ridda: l’altro guida la vale per circondarlo, il che ottenuto neve e vlezrit tan ciy rin largu pyr s’largu, pyr attej Letra mberriti ne Tirane te Hysniu, u lexua … enni t’bigljt e Arbyriis, enni shpejt si skipja lo costringe a smontare e lo dichiara prigioniero. In détit! … Pyrundia e dyft dit t’mira ndy zét Crikjes, e dhe pas nje jave operativi i burgut vjen ne e maglit, enni e shyhni ciy ghiym, ciy ghiymmojyn simile guisa lo accompagna cantando fino alle porte vettym emira ciy na nderon e ciy na mbà stùara ndyr dhomen e te denuarve, ne kushte te pabesu- scymbat: ndy jan ghiym Kielsh, na jippemi me tyn del paese, ove i Sacerdoti col baldacchino, con la t’gliggat ciy psuam cà chienni ture!... Zòn; ndy jan ghiym jettje, na jippemi me shpat m’dor … Ricordati di noi, o santo Pastore; ricordati di noi shme te burgut te Burrelit. Pyeti kush eshte croce e con i fumanti turiboli l’attendono per dargli il e pyreòcjum Catundia tyn, Catundia tyn e Cglischt e benvenuto e per fargli quelle cerimonie di rito che la che siamo pellegrini in terra straniera! Benedici la Kujtim Luzaj, se helbete s’e njihte. tonna… Chiesa prescrive. nostra casa ed i nostri campi; benedici noi e i nostri -I drejtohet plot mllef Kujtimit. … venite o figli d’Albania, venite veloci come le aq- Giunti quivi, vidi il vessillifero con la bandiera spie- fratelli di Albania! Possa il Signore Grande dar loro -Ju i kini shkruajtur nje leter Sh Hysni Ka- uile dei nostri monti, a vedere che tuoni sono questi gata, salutare tre volte la Croce, facendole sorvolare giorni più felici, all’ombra sempre della Croce, unica pos, a e doni pergjigjen? che echeggiano per l’aere: se sono tuoni dei Cielo, al di sopra il fiammeggiante drappo e piegando il nostra consolazione nell’immenso dolore del nostro -Per deri sa i kam shkruajtur e dua… noi ci daremo a pregare Dio: se poi sono tuoni di capo in segno di preghiera. esilio! -Degjoje. Aty, ne burgun e Burelit keni te guerra, noi usciremo con la spada in man per difend- In questo momento solenne di fede e di poesia, Una mutua simpatia ha unito, intrecciandone gli birin e kriminelit te luftes, ne qofte se eshte ere la nostra patria e la nostra Chiesa!... le donne sciolgono la vale, smettono il canto guer- affetti, i cuori rozzi e vergini di quelle popolazioni nevoja i fusni te dy kembet ne nje kepuce. Duolmi di non poter riferire il resto di quei canti resco ed intuonano quello del Santo Rosario, col col cuore nobile e caritatevole di Monsignor Pujia, il Dite, jo jave me vone im vella denohet me tre bellissimi, perché il tramestio sempre crescente del quale seguono il corteo fino all’entrata del Vescovo quale serberà perenne ricordo delle nostre Colonie vjet burg, kure priste diten e lirimit. popolo mi ha impedito di raccoglierli. in Chiesa. Albanesi, ove la lingua, gli usi ed i costumi restano -Si thoni, a s’e mbajti premtimin Hysni Questo ballo speciale degli Albanesi viene chiam- Monsignor Pijia contento di queste spontanee, en- ad imperitura memoria della loro origine pelasgica! Kapua? ato vale ch’è il ballo dedalico, imitante con i suoi giri tusiastiche e non mai viste dimostrazioni di affetto e (Estratto dalla Pubblicazione periodica di Studi e rigiri inestricabilmente tortuosi il laberinto di Creta, di fede viva, si compiacque rivolgere a quei buoni fe- Orientali Bessarione) pagina 23 Anno 14 n.3 Luglio 2016 Attualità Giuseppe Baffa e’ morto per difendere quel grappolo di figli dell’Albania

Letra që po thyen rrjetin: Pubblicato da Pirro Qendro Edmond Tupja i shkruan të birit Di Damiano Guagliardi stesso tempo impiegavano decine e decine di profughi nelle loro fabbri- Kjo letër ka disa ditë që po qarkullon në mediat sociale në Shqipëri. (Presidente NaJemi) che sottopagandoli e sfruttandoli. Ajo është shkruar nga pedagogu dhe publicisti Edmond Tupja dhe i E gli albanesi lavoravano ovunque fosse richiesta. Lavoravano per un dedikohet djalit të tij, Gesit, të prekur nga autizmi. l 28 maggio scorso abbiamo tenuto la nostra prima iniziativa pubbli- tozzo di pane, quattro soldi, e facevano di tutto. Guardiani di greggi, ca, promuovendo a San Demetrio Corone (la nostra sede è in Spezza- braccianti agricoli, operai, al servizio delle famiglie. Molti di essi che in “Ges, ti i ke dhënë një kuptim të ri jetës sime, unë mësova Ino A.) un convegno di ricordo della tragedia dell’affondamento della patria avevano titoli di studio universitari e esperienze lavorative profes- prej teje të kuptoj Tjetrin, të mposht vetveten, egon time, sa Kater i Rades nel marzo del 1997 e della morte degli avvocati Giuseppe sionali si adattavano a tutto pur di lavorare e inviare i magri risparmi in herë që kjo është e domosdoshme; mesova të heq dorë nga Antonio Maria Baffa e Francesco Perrotta, difensori dei famigliari delle Albania. E poi i tanti giovani che lavorano ovunque per poter studiare e shumë gjëra në emër të dashurisë që ushqej për ty, të të dua vittime, avvenuta nel gennaio del 2000 a seguito di un incidente stradale laurearsi in Italia. La sofferenza della moltitudine veniva oscurata dalla dovuto alla cattiva manutenzione del manto stradale, per come hanno negatività dei pochi. edhe kur ti me godet, edhe kur ti më gërvisht, pra, edhe kur më accertato le tante perizie volute dalla famiglia. La scelta di tenere l’ini- Ma quel decennio di esodo biblico verso l’Italia e il carico dram- dënon e ndëshkon me dhunë; mësova të luftoj ndryshe, edhe ziativa a San Demetrio Corone non è casuale. Giuseppe Baffa era nativo matico di vicende umane che i migranti portavano dietro hanno fatto kur e di që nuk do të fitoj, mësova ta shoh, ta dëgjoj, ta nuhas di questa comunità albanofona, che viene definita la capitale culturale capire agli Arbëreshë che per più di un secolo avevano vissuto dentro e ta prek botën me syrin, veshin, hundën e dorën tënde dhe storica della comunità arbëreshe di Calabria, radicato nel suo paese d’o- un mito fasullo, figlio del romanticismo ottocentesco, in cui il popolo kështu, ta kuptoj duke e filtruar edhe përmes ndërgjegjes se rigine, ricordato e stimato dai suoi concittadini nonostante avesse lascia- d’Albania era stato rappresentato dai suoi stessi studiosi come qualcosa tjetrit, aq më tepër kur tjetri je Ti! Sigurisht, Ges, unë të kërkoj to il paese da molti anni. di metafisico. La storia autentica Skanderbeg era una cosa, ben altro të falur që nuk kam arritur të tì plotësoj të gjitha, që nuk po të NaJemi in questo senso ha voluto ripercorrere le tappe di una oscura era la rappresentazione del suo mito in Italia. Quel mito, soprattutto shkëpus dot nga autizmi, të kërkoj të falur për të kaluarën, të tragedia sul mare consumatasi a trenta miglia dalle coste pugliesi che deradiano, si è dissolto impietosamente e tutti abbiamo dovuto misurarci tashmen dhe të ardhmen tënde, të kërkoj te falur që nuk jam i ha determinato circa ottanta morti accertati e un numero mai definito con la nuova realtà di quel fine secolo. Le migliaia e migliaia di giovani, pavdekshem, por i përkohshëm ashtu si edhe nëna jote, sepse di dispersi; una tragedia che ha anche sconvolto l’esistenza dei super- uomini e donne, di madri e di padri, che attraversavano l’Adriatico in brenga jonë më e tmerrshme është mendimi që një ditë të frik- stiti salvati dal mare, ma irrimediabilmente sconvolti psicologicamente e precari gommoni, nelle carrette del mare o in altri mezzi di fortuna, non shme, ti do të gjendesh vetëm, pa njeri pranë për tù kujdesur condannati a convivere con l’angoscia e la paura di quei pochi minuti avevano tempo per pensare a gjaku jonë i shprishur. Dovevano costruire di tragedia. Giuseppe Baffa perse la vita per un incidente stradale che una sicurezza economica per le loro famiglie; non potevano trastullarsi për ty, për të të dhuruar in quegli anni suscito molte perplessità e fece pensare alle stragi di sta- con la leggenda di Kostanti e Jurendina come si faceva qui. të paktën një grimë to. Dubbi, supposizioni e pensieri negativi che, per fortuna, sono stati L’Arberia intera ha accusato il colpo ed è rimasta stordita. Forse gli mirëkuptim e dashuri. E smentiti dalle ripetute perizie, molte volute dalla famiglia, le quali hanno sono mancati gli argomenti per continuare come prima e anche per gli di, ti nuk ke as motër e as evidenziate la cattiva manutenzione del tracciato stradale. Arbëreshë quest’ultimo ventennio ha significato una mutazione culturale vëlla, ke vetëm një gjy- Come sia morto Giuseppe ha un significato molto relativo su cui è epocale. smë vëlla nga ana ime, bene eliminare definitivamente ogni dubbio o so- por që jeton prej vitesh spetto. Essenziale, invece, è ricordare perché sia në Kanada dhe që atje e morto. ka ndërtuar jetën e vet; Giuseppe era cresciuto nella narrazione dell’Al- sot kanë ardhur kohë të bania, di Skanderbeg, di De Rada e del Collegio tilla që njerëzit vdesin Sant’Adriano dove aveva studiato nel mito dei martiri arbëreshë per il Risorgimento italiano. Gli sarà të vetmuar, madje edhe sembrato naturale, perciò, aiutare quei “fratelli” prindër që kanë lindur, che non aveva mai conosciuto ed è morto per tu- rritur e nxjerrë në jetë telare la memoria delle vittime della Sibilla, non dy, tre, katër a më shu- avendo paura di sfidare la potenza della Marina më fëmijë, sepse, siç militare italiana. Chiedeva giustizia e un giusto ri- thuhet, secili ka fatin e sarcimento per le famiglie. E’ morto per difendere vet. Po ty, po sivellezerit quel grappolo di figli dell’Albania che scappavano e simotrat e tua me au- dalla paura dell’anarchia di Vallona, “Cristi sen- tizëm, çfarë fati ju pret? za preghiera” che per la legge italiana erano solo Sikur të paktën të kishte institucione për të vetmuarit si ti, si të clandestini, per la storia migranti, per la coscienza tjerët që të ngjajnë, në mënyrën që ne, prindërit e tu, prindërit civile vittime dell’ingordigia dei popoli ricchi. Giu- e tyre tì mbyllnim sytë të qetë deri diku duke menduar se ti, seppe è morto mentre difendeva i poveri, per rida- re voce ai “Cristi senza parola” uccisi nelle acque djali ynë, se femijët e tyre me autizëm, nuk do të ndiheni të dell’Adriatico, che parlavano la sua stessa lingua. braktisur, edhe më të vetmuar sesa jeni sot që ne jemi ende gja- NaJemi, tuttavia, non ha voluto ricordare solo la llë. Ges, unë nuk jam besimtar, megjithatë, një buzëmbrëmje figura di Giuseppe Antonio Maria Baffa. Ha volu- dimri anonim, tek mendoja të tashmen tënde të trishtuar dhe to stimolare una nuova riflessione dentro il mondo të ardhmen tënde të zymtë, pasi ti më kishe dendur me gru- arbëresh. Oggi siamo molto più sereni, molto più obiettivi, molto più raziona- shta e flakur përtokë si një thes me kashtë të kalbur, rashë në Sono passati 26 dall’assalto alle ambasciate estere in Albania e 25 li verso quella che continuiamo a definire la nostra terra madre. Oggi gjunjë dhe i drejtova dëshpërimisht këtë lutje njerëzore Fatit, anni dallo sbarco di migliaia di profughi albanesi lungo le coste pugliesi. sappiamo cos’è l’Albania, sappiamo anche cos’è il cittadino albanese. Rastësisë, Natyrës apo Zotit, pak rëndesi ka: “ O Ti, i Mister- Come dimenticare le giornate di Brindisi nel marzo 1991 e poi quelle di E’ finita la sovrastruttura mitologica del nostro sangue sparso. Non esiste shmi, i Gjithpushtetshmi, i Pashmangshmi! Shëroje Gesin tim Bari in agosto? E poi da quell’anno la fuga continua verso l’Italia fino ai più. Siamo una emanazione culturale, consolidata in quasi sei secoli di të pafajshëm! Nuk të kërkoj, nuk të përgjërohem ta bësh gjeni, giorni drammatici della Kater i Rades, il venerdì santo del 1997. storia, che parla una forma antica della lingua di tutta l’area albanofona apo talent, jo, bëje thjesht normal, a më dëgjon, a më kupton, Inizialmente la comunità arbëreshe fu molto vicina ai profughi e li del Balcani e dello stato d’Albania. thjesht N-O-R-M-A-L, si shumica e fëmijëve të kësaj bote, të accolse come fratelli. Soprattutto coloro che arrivavano in Italia alla spic- Per gli Arbëreshë porsi il problema della recente diaspora albanese ciolata: si adoperò per fargli dare i visti di ingresso in Italia, aprì loro le in Italia è una questione fondamentale. Cercare l’incontro, il dialogo, kësaj jete! Bëje normal që ai të jetë të paktën i zoti i vetes, të case e li ospitò come fratelli. Comprese anche i limiti culturali e compor- l’iniziativa comune è una necessità per proteggere la lingua che da qua- arrije të mbijetoje edhe kur të gjendet përfundimisht vetëm pas tamentali che si portavano dietro e li giustificò degli errori che commet- si sei secoli si parla in Italia. L’Albania oggi più di ieri può aiutare la vdekjes së prindërve te tij. Plotësoma këtë dëshirë dhe jam gati tevano. C’erano tanti che arrivavano e poi ripartivano per le regioni del comunità albanofona a salvare la propria lingua. Non dando medaglie të ta fal jetën time! Të ta fal jetën time? Kjo do të ishte fare e Nord Italia alla ricerca di migliori condizioni di vita. Quella fase, tuttavia, e riconoscimento a questo o quel arbëresh. Senza dubbio è una azio- thjeshtë për mua, madje do te ishte diçka parajsore, sepse TI fece conoscere a tutta la comunità arbëreshe l’autenticità del popolo ne qualificante, ma assolutamente insufficiente. Gli Arbëreshë sono un e di, për mua përtejvdekja, pra, pavdekësia, është zinxhiri i d’Albania, quello che un tempo chiamavano il popolo fratello. Dopo ponte autentico con l’Italia e l’Unione Europea. L’ingresso dell’Albania trashëgimtarëve: Gesi njeri normal, i biri ose e bija e Gesit, qualche anno la drammaticità delle condizioni materiali dei profughi li nel consesso degli stati europei avrebbe un effetto rivoluzionario per la nipat e mbresat e Gesit e keshtu, nga hallka në hallkë, deri sa të ha impaurito e molti di essi non hanno condiviso. Si sono spaventati e tutela della lingua. ketë jetë mbi rruzullin tonë tokësor. Atëherë, bëmë që të vuaj qualcuno li ha anche rinnegati; qualcun altro si è vergognato di avere NaJemi oggi vuole concentrarsi su una nuova questione arbëreshe che tmerrësisht, që të gjitha sëmundjet më të llahtarshme të botës una costola di quel popolo. mette al centro la lingua come bene comune, che cerca di costruire, pur të bien mbi mua- sidë, lebër, Alzheimer, kancer, skizofreni, A degenerare i giudizi sui migranti albanesi molto influì in quel tempo nella frammentazione territoriale della provincia di Cosenza, l’idea di la cultura xenofoba del perbenismo italiano, soprattutto nelle regioni del una “città dell’Arberia”, che lavora unitariamente e univocamente, che delirium tremens etj., etj. – njëra me e mynxyrshme se tjetra, Centro-Nord d’Italia. L’accoglienza affettuosa verso i profughi del “co- l’universo storico, culturale, antropologico arbëresh venga riconosciuta dhe unë të jetoj duke vuajtur, duke lënguar, duke u përpëlitur munismo” si trasformò in pochi anni in rigetto e intolleranza. Ipocrisia dall’Unesco come patrimonio di cultura immateriale dell’umanità. njëkohësisht si në nëntë rrathët e Ferrit te Dantes dhe duke degli italiani che, mentre per qualche caso isolato gridavano al rischio Qualcuno ci dirà che siamo sognatori e voliamo alto, noi rispondiamo kaluar nga njëra torturë në tjetrën, vetëm e vetëm që Gesi të e alla paura e alla violenza della criminalità organizzata albanese, nello che volare alto fa parte della regalità delle aquile. bëhet normal, a më dëgjon, NORMAL!”. /Living Antichità Anno 14 n.3 Luglio 2016 pagina 24 Përse ra Kostandinopoja? erandoria Bizantine ekzistoi për kish patur të drejtë. Brenda në qytet, agimit, turqit ishin brenda në Kostandi- rreth 1125 vjet, dhe është një nga bizantinët ishin të tejlodhur, por ende nopojë. “Profecitë ishin përmbushur”, Pperandoritë më të mëdha të të të vendosur. Pas kësaj, erdhën një seri shkruante Barbaro, “duke parë se turqit gjithakohërave. Rruga e krijimit të saj ogurësh që nuk mund të shpërfilleshin. kishin hyrë në Greqi, ishte një perandor filloi me të qenit kryeqytet i pjesës Lindore Një mjek venecian, Nicolo Barbaro, u bë i quajtur Kostandin, biri i Helenës, Hëna të Perandorisë Romake, qytetii Kostandi- dëshmitar i ngjarjeve nga brenda mureve. kishte dhënë një shenjë në qiell, pra nopojës – më pas Bizanti, dhe sot Stam- “Në orën e parë të natës, u duk një shenjë Perëndia kishte vendosur kështu kundër bolli – u bë kryeqendra e një shoqërie që e mrekullueshme në qiell, që ishte për të krishterëve dhe veçanërisht kundër ruajti traditatgreke dhe romake, ndërkohë t’i treguar Kostandinit, Perandori i Parë Perandorisë së Kostandinopojës”. Kro- që pjesa më e madhe e Perëndimit kaloi i Kostandinopojës, se perandorisë së tij nikanët e kohës kishin arsye të forta t’u në Periudhën e Errët (ekonsideruar si krenare po i vinte fundi”, shkruante Bar- jepnin domethënie shenjave. Gennadios, periudha e injorancës, supersticionit dhe baro. “Në orën e parë pas muzgut u ngjit për shembull, ka shkruajtur rrëfimin e tij kaosit social). Perandoria Bizantine Hëna, që kish qenë gjithë kohës e plotë, pasi Mehmeti e kish emëruar Patriark të mbrojtitrashëgiminë kulturore të Europës kështu që duhet të ngjitej në formën e një Kostandinopojës. Të tjerë, si Kristoboulos Perëndimore deri në zhdukjen e barba- rrethi të plotë, por ajo u ngjit sikur të ishte i Imbros dhe Laonikos Chalkokondyles, rizmit, kur më në fund pjesët eçmuara jo më shumë se një Hënë treditore, duke ishin gjithashtu të etur për të treguar greke dhe romake u hapën sytë europia- u shfaqur shumë pak, ndonëse ajri ishte i besnikërinë e tyre ndaj sulltanit duke nëve dhe hodhën bazat e Rilindjes. Shumë pastër si kristal”. demonstruar pashmangshmërinë hyjnore historianëpranojnë se nëse Bizanti nuk do Sipas Barbaros, eklipsi hënor ndodhi të pushtimit të tij. Sulltani e shpërbleu e kishte mbrojtur Europën, ajo do ishte në 22 maj; të tjerë thonë në 24 maj. Sido Kristoboulosin duke e emëruar guverna- sunduar nga pushtuesit turq. që të jetë, ishte shqetësuese. “Perandori tor të Imbrosit. i Kostandinopojës ishte shumë i frikësuar Sidoqoftë, historianët e kohës, ashtu Më 11 maj të vitit 330, Kostandinopoja nga kjo dhe po kështu të gjithë të tjerët”, si edhe ata modernë pranojnë se turqit (ish-Bizanti) bëhet kryeqyteti i Peran- vazhdon Barbaro, “sepse grekët kishin një kishin më shumë ogurë në anën e tyre. dorisë Romake. Përfundimisht, kjo peran- profeci që thoshte se Kostandinopoja nuk Mehmeti solli me vete rreth 80,000 burra, dori Lindore e Ortodhoksisë së krishterë do të binte deri kur Hëna e plotë të jepte të armatosur me shtiza, shpata, shigjeta, e njohur si Perandoria Bizantine do të një shenjë”. Kishte edhe shenja të tjera po tokmakë dhe një përkushtim ndaj Islamit. tkurrej në vetëm kryeqytet me rrethinat kaq shqetësuese. Teksa një statujë e Vir- Ndonëse Sulltani nuk e dinte, Kostantini e saj – dhe do të binte nën Perandorinë gjëreshës – ikona më e shenjtë e qytetit – kishte vetëm rreth 5,000-7,000 burra. “Shekulli i fundit i Perandorisë Bizan- ata kishin shumë rëndësi. Këto shenja Osmane në betejën historike të vitit 1453. po transportohej nëpër rrugë, ajo u shemb Mehmeti kishte rreth 250 anije, Kostanti- tine ishte një prelud për historinë e Peran- nuk ishin as propagandë e mëvonshme Qyteti mori emrin Stamboll. Më pas u bë në tokë. Më pas pati një stuhi të papritur ni vetëm 26. Mehmeti kishte edhe shërbi- dorisë Osmane”, shkruan historiani Don- e turqve fitimtarë. Kishte gjithashtu kryeqyteti i katërt dhe i fundit i Osmanëve dhe kortezhi u desh të braktisej. Mëngje- met e një prodhuesi hungarez topash me ald Nicol. Shumë përpara se të pushtonte shumë kronikanë të krishterë si Barbaro deri në rënien e kësaj perandorie në vitin sin tjetër, qyteti u zgjua i mbështjellë në emrin Urban, i cili i ndërtoi topat më të qytetin, pavarësisht brengave të këshill- dhe Isidori, që, mes tronditjes dhe dësh- 1923, kur u zëvendësua me Republikën një mjegull të trashë, të pazakontë në atë mëdhenj që ishin realizuar ndonjëherë në tarëve të tij, Mehmeti qe tashmë shumë përimit për rënien e Kostandinopojës, e Turqisë dhe me Ankaranë si kryeqytet. kohë të vitit. Më pas, një dritë e kuqe u atë kohë. Njëri ishte 8.5 metra i gjatë me më i fuqishëm se Kostantini. Deri në gjetën ngushëllim dhe shpjegim tek vull- Në Itali, perandori i fundit romak u rrë- ngrit nga toka deri në majë të kupolës së një predhë 2.5 metra të trashë. Sipas kro- 1453, shpresa e vetme e bizantinëve ishte neti i Perëndisë. “Kishte një farë fatalizmi zua në vitin 476. Në lindje, Perandoria Shën Sofisë. Banorët e qytetit e interpre- nikanit grek Dukas, u deshën gjashtëdh- që aleatët e tyre të krishterë të mblid- në mentalitetin bizantin”, shkruan Nicol. Romake, që njihej si Perandoria Bizan- tuan si shenjë që tregonte se qyteti do të jetë qe dhe dyqind burra për të vendosur heshin e t’i ndihmonin. Por në perëndim, “Ata kishin nuhatur, me një bindje në tine, vazhdoi të qëndrojë në këmbë edhe shuhej në një kolonë zjarri. Një Kardin topat në pozicion, në anën evropiane të evropianët ishin të zënë me Luftën e Njëq- rritje, se në fund të fundit bota e tyre nuk njëmijë vite të tjerë. Kryeqyteti, Kostandi- tek i shkruante Papës një muaj më vonë, Bosforit. Ata mund të qëllonin vetëm disa ind Vjetëve dhe Luftën e Trëndafilave. do të zgjaste deri në Ardhjen e Dytë… dhe nopoja, që kish marrë emrin e perandorit thoshte se, “ashtu si qyteti u themelua nga herë në ditë, por kur e bënin, dërgonin Më tej në lindje, mbretërit e Serbisë dhe se përjetësia e vërtetë, e vetmja siguri dhe të parë të krishterë, u bë për të krishterët Kostandini, bir i Helenës, po ashtu tani predha çerektonëshe në ujë dhe brenda Hungarisë kishin nënshkruar pakte me lumturi duhej të gjendej në Mbretërinë e Bizantit një qendër me po aq rëndësi do të humbej prej një tjetër Kostandini në Kostandinopojë. Mbrojtësit e qytetit Mehmetin. Papa ishte përkrahës, por e vërtetë atje lart dhe përtej kësaj lugine sa edhe Roma, me Papën si patriark. (perandori i ri ishte i njëmbëdhjeti me atë riparonin pa pushim muret, por deri në shumë pak kish për të ofruar. Venedika- lotësh. Kur fundi erdhi, në vitin 1453, ata Kostandinopoja mbajti gjithashtu një poz- emër), bir i Helenës. Dhe murgu Genna- maj bombardimet e kishin bërë dëmin. sit dhe gjenovezët dërguan disa anije, por ishin të përgatitur për të. Madje ndokush itë kyçe ekonomike përgjatë rrugëve treg- dios Scholarios vërente se maji, muaji kur Për më tepër, turqit kishin shekuj që interesi i tyre i vërtetë ishte për tregti dhe habitej që nuk kish ardhur më herët”. Ka tare midis Detit të Zi dhe Detit Mesdhe, si qyteti do të binte, ishte i njëjti muaj në të forcoheshin, bizantinët ishin në rënie. Në turqit dukeshin partnerë po aq të gatshëm mundësi që shenjat të kenë dhënë një dhe në mes Evropës dhe Azisë. cilin ai qe themeluar në vitin 330. 1326, turqit pushtuan pjesën më të mad- sa edhe bizantinët. Disa anije veneciane dorë për rënien e qytetit. Në një pikë kur Kostandinopoja dukej e pathyeshme. Edhe turqit i vunë re disa prej këtyre he të Anadollit dhe në 1356 ata kaluan arritën madje të dalin nga Briri i Artë në turqit ishin të pashpresë dhe bizantinët të Pavarësisht më shumë se njëzet rrethi- shenjave. Mehmeti ishte veçanërisht i në Evropë. Në 1402, tartarët i ndalën në shkurt, duke arritur t’i shpëtojnë si bllo- lodhur tej mase, ato mund të kenë rritur meve, ushtritë e vetme që pushtuan shqetësuar nga drita e kuqe mbi kupolën Ankara, por shpejt tartarët u tërhoqën në kadës, ashtu edhe nevojës për të luftuar moralin e të parëve dhe të kenë ulur atë Kostandinopojën ishin ato të kryqëzatës e Shën Sofisë, për të cilën u tremb se mos lindje ndërsa turqit përparuan. Ndërkohë, turqit. të të dytëve. Artileria superiore turke ishte së katërt dhe ata ia dolën vetëm me di- ishte shenjë e ndërhyrjes hyjnore në anën bizantinët, asnjëherë nuk e kishin marrë Shkencëtarët dhe historianët mbeten të padyshim e rëndësishme, por edhe fak- nakëri. Në 1204, pjesëtarët e kryqëzatës, e qytetit. Më 26 maj, turqit mbajtën një veten nga pushtimi i 1204 dhe perandoria pasigurtë mbi arsyen që shkaktoi eklipsin torët psikologjikë mund të kenë luajtur ro- duke pohuar miqësi me vëllezërit e tyre të këshill lufte dhe përsëri Pashai i kërkoi të e tyre ishte reduktuar gradualisht duke e errët, motin e pazakontë dhe dritat e lin e tyre në pushtimin e Kostandinopojës. krishterë, i ankoruan anijet e tyre në Bri- tërhiqeshin përpara se të mbërrinin për- patur tashmë vetëm Kostandinopojën dhe kuqe në Shën Sofi. Disa mendojnë se dri- “Mehmeti fare mirë mund të ketë folur rin e Artë, që ishte porti i qytetit. Më pas, forcimet europiane. Por Mehmeti kish ni- rrethinat. “Të paktën në sytë e lindorëve, tat ishin një reflektim i zjarreve të largët për secilën shenjë duke thënë se ishin hipën me shkallë në muret që në atë anë sur të besonte interpretimet e vetë bizanti- perandori ishte ende perandori romak”, të turqve. Të tjerë spekulojnë se një aktiv- paralajmërime për fitoren”, shkruan his- të qytetit ishin të ulëta, dhe e plaçkitën. nëve për shenjat: se ishte koha që qyteti shkruante historiani Steven Runciman. itet i largët vullkanor hodhi thërrmija në toriani Robert Martin. “Koha e sulmit fi- Kështu që në 1453, kur sulltan Mehmeti të binte. Më 29 maj, disa valë turqish dhe “Por, në realitet ai ishte vetëm një princ atmosferë dhe shkaktoi të tre fenomenet. nal ndaj Kostandinopojës i jep natyrshëm II dhe ushtria e tij turke rrethoi qytetin, vasalësh të tyre sulmuan muret. Pas katër mes të tjerëve, njësoj të fuqishëm, apo Cilido të ketë qenë shkaku, nuk ka asnjë besueshmëri kësaj ideje”. mbrojtësit e tij bllokuan hyrjen e Bririt të orësh, ata më në fund hynë. Pak para ndoshta edhe më shumë”. dyshim se në mendjen e mesjetarëve, (Mare da ALBANIA ARKIVA) Artë me një zinxhir hekuri, të lidhur me disa lundra. Kjo do të thoshte që Mehm- etit do t’i duhej të depërtonte në muret e anës perëndimore të qytetit. Për ta bërë këtë, ushtritë e tij do t’i duhej që së pari të Peshtani, një “Bordo” e vogël kalonin një hendek me ujë, ishte 18.5 metra i gjerë. Pastaj ata do të duhej të kapër- (Vijon nga faqja 21) bejtexhinjve Nezim Frakulla, pikërisht gjatë kohës kur ajo gurëve gjetëm një fragment tjegulle e cila kishte një pjesë cenin një mur me gurë 9 metra të lartë, 21 dhe ftesës për të pirë kafen e mikpritjes, ai na tregon ishte qendër e krahinës së Myzeqesë së vogël, e dalluar mbishkrimi ku lexohej në greqishten e vjetër ‘’aigimos’’, metra të trashë, ndërkohë që mbrojtësit e se përpara një vit,i një bariu vendas në të njëjtin vend edhe për pazarin e madh. për të cilin hodhëm hipotezën se ndoshta i përkiste një qytetit i bombardonin me gurë, shtiza dhe ku aludohet ngjarja e mësipërme, ujku i shqeu gjatë një Ndërkohë që nga biseda mësojmë edhe për luginën e punishteje lokale të qeramikës. Ndoshta ajo që kishim vaj të nxehtë. Kushdo që arrinte të kalonte nate trembëdhjetë krerë dele. Vërtet e çuditshme, por Kalinorës, kishën e Shën Thanasit, Shaban Peshtanin, per- aluduar më parë për toponiminë dhe të dhënat që ky do të gjendej i bllokuar në mes të murit të këtu ndërthuret e vjetra me të renë. Dhe kështu, pas sonazhin e njohur të kryengritjes së Tanzimatit dhe pjes- vendbanim i përkiste dikur polisit të Apolonisë duhej të jashtëm dhe një muri të brendshëm, 12 mbërritjes sonë në Peshtan dhe bisedës së nisur aty marrjen e tij së bashku më Rrapo Hekalin, në betejën e ishte i vërtetë. Ashtu të gëzuar se ishim shdërruar befas metra të lartë dhe 18 metra të gjerë. Të nën hijen e ullinjve, pemës së jetës së që këtu mbulojnë Konizbaltës. Gjithashtu, gjatë bashkëbisedimit nuk mund në arkeologë shëtitës, bëmë disa shkrepje të aparatit me shpërndara brenda hapësirës së këtyre të linim pa përmendur edhe verën dhe rakinë e famshme, qëllim që, fotot ti dorëzonim në institucionet përkatëse për dy mureve ishin 96 kulla. Askush nuk e gjithë territorin e fshatit, ulemi për të shijuar një kafe kishte thyer ndonjëherë. Edhe Atila, kur në një nga lokalet aty pranë. Pasi prezantohem,i nisim saqë për prodhimet sasiore dhe cilësore të saj, Peshtanin e zbulime të mëtejshme. Rrugën e kthimit për në qendër kish parë mbrojtjen e qytetit, kishte urd- bisedat për të mbledhur materialin e reportazhit tonë. quajnë si një ‘’Bordo’’ të Fierit. Vërtet një paralelizëm i go- të fshatit e bëmë pa e ndier lodhjen, sepse tashmë edhe hëruar hunët e tij që të tërhiqeshin. Aty pranë oxhakut biseda vijon nartyrshëm me Shpëti- ditur. Ashtu si vera e famshme e Bordosë për Francën shër- ne do të linim ‘’gjurmët tona’’ në këtë zbulim të vogël Mehmeti ishte i vendosur që ta push- min dhe Esatin, një mësues pasionant të historisë, i cili ben edhe ‘’lëngu i rrushit’’ të Peshtanit për rajonin e Fierit. arkeologjik. Për tu kthyer në Fier morëm rrugën drejt tonte Kostandinopojën. Këshilltarët e midis të tjerave na bën edhe një ekspoze të historisë së Kësaj ngasjeje nuk mund ti shpëtonim edhe grupi ynë, ku qendrës së komunës. Sapo zbritëm kodrën qëndruam në tij, duke përfshirë Vezirin e Madh, Halil Peshtanit. Peshtani është fshati më i madh i komunës së sapo nisëm të shijonim ndikimin e ‘’avujve dhe vetive të Kafaraj, një fshat piktoresk nga i cili dukej shumë pranë Pashën, e quajtën shumë të rrëmbyer Frakullës, nis të tregojë ai. Është një vendbanim i cili tyre’’, dikush na tregoi për qeramikat e shumta që ‘’gjallo- dhe qartë Vlora, Karaburuni, laguna e Nartës dheishulli sulltanin 22-vjeçar, ndërsa planin e tij ndahet në tre lagje si: Peshtan i vogël, Peshtan i madh jnë’’ përgjatë luginës së Kalinorës, në vendin e quajtur ‘’ko- i Sazanit. Tek çesma monumentale e tij u ndalëm se na të pamatur. Mehmeti i injoroi të gjithë. dhe Peshtan Bregas, i shtrirë në një gjatësi prej 13 km, rija e zykajve’’, atje në pjesën lindore të fshatit. E kështu, tërhoqi arkitektura e veçantë, ku kombinohej diçka midis Ai ndërtoi një kala nëpër Bosfor që nga përgjatë vargut kodrinor Peshtan-Varibob, që nis nga duke ruajtur me besnikëri, ‘’egon profesionale’’ u nisëm kulturës pagane dhe asaj orientale . Me moshë gati dy Kostandinopoja dhe në fillim të pranverës Fieri në veri dhe zbret drejt Vjosës në jug. Ndoshta fjala në këmbë në këtë udhëtim të shkurtër brenda Peshtanit, shekuj, kjo çezëm ishte e njohur për historitë që kishin ngriti një bllokadë. I urdhëroi njerëzit e Peshtan është me origjinë shqipe që do të thotë peshë, me kuriozitetin se çfarë fshihej atje. Korija e Zykajve ishte ndodhur pranë saj. Por megjithëse temperature ishte e tij që të gërmonin poshtë mureve, por dmth një vend që ka mbajtur peshë të rëndësishme një faqe kodre e mbjellë me ullinj dhe vreshta, ashtu si lartë uji na u duk i çuditshëm. bizantinët arritën të kundërveprojnë ndaj përgjatë historisë. Dikur në regjistrin turk të vitin 1431, shumica e arave të tjera të fshatit. Megjithëse duart punë- -Këtë veti ka çezma jonë, na tregoi një banor vendas, secilës prej këtyre përpjekjeve. Më 20 Peshtani përmendet si një fshat me 80 shtëpi, i për- tore të peshtanakëve nuk kishin lënë pa punuar as edhe një i cili kish ardhur që të mbushte ujin e pijshëm që kon- prill, disa anije gjenoveze lundruan përtej mendur për vreshtarinë dhe ullirin, dy degët kryesore pëllëmbë të tokës, aty këtu dukeshin mbetjet antike të dhje- sumonte në familje. Ky ujë eshtë i ngrohtë në dimër dhe bllokadës dhe – me zinxhirët e hequr në të ekonomisë bujqsorë, origjina e së cilave vijon qysh tra tjegullave solene apo kaliptere, siç i quajnë arkeologët. i ftohtë në verë, përfundoi ai. E ndërsa do të niseshim mesin e natës – hynë në Bririn e Artë. nga koha e Apolonisë antike. Jo larg prej këtu, tregon, Dukej se kishim të bënim me gjurmët e një vendbanimi të përsëri, sytë na shkuan tek autostrada Levan-Tepelenë, Në këtë moment, Mehmeti urdhëroi inx- antikitetit, për të cilin nuk kishim dëgjuar më parë. Biles, e cila kalonte vetëm njëqind metra në perëndim të këtij hinierët e tij që të ndërtonin një rrugë në përsëri mësues Esati, ndodhet Frakulla, qendra e komu- anën tjetër të portit dhe me anë të qeve që nës, e përmendur edhe nga autorët antikë si, vendi ku Dashamiri një banor i lagjes na tregoi një fragment muri, i kroi. Atëherë, thamë duke qeshur, ky është zbulimi ynë kish marrë me vete tërhoqi shtatëdhjetë dikur ekzistonte një fontanë nafte dhe gazi, e cila digjej cili qëndronte i ‘’fshehur’’ pas një ‘’grumbulli’’ shkurresh. i dytë. Nëpërmjet shkrimit tonë do të prezantojmë edhe anije nëpër tokë, drejt Bririt. Megjithatë, në mënyrë të pandërprerë. Këtu ndodhej Nimfeu dhe Pasi u afruam pranë tyre, pamë një trakt muresh që qa- këtë objekt kulturor, që pas disa vitesh udhëtarët dhe pas shtatë javëve, asnjë turk nuk kishte pranë tij edheorakulli i nimfave nga ku vjen edhe emri i rkonin shpatin e kodrës. Gurët ishin kuadratikë dhe nga turistët që do të shkojnë për në jug, të freskohen dhe të kaluar muret e qytetit. U duk se Pashai sotëm Frakull. Këtu lindi edhe poeti i njohur i rrymës së materiali ishin gëlqerorë të marrë nga kodra përreth. Midis bëjnë ndonjë foto këtu.

cmyk