Fakulti Pendidikan dan Bahasa
HBMS4203 Muzik Tradisional
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)
HBMS4203 MUZIK TRADISIONAL Pravina Manoharan Mohd Azam Sulong YM Raja Azuan Nahar Raja Adnan
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) Pengarah Projek: Prof Dato’ Dr Mansor Fadzil Prof Madya Dr Chung Han Tek Open University Malaysia
Penulis Modul: Pravina Manoharan Mohd Azam Sulong YM Raja Azuan Nahar Raja Adna Universiti Pendidikan Sultan Idris
Penyederhana: Dr Hassan Abdullah Universiti Pendidikan Sultan Idris
Dibangunkan oleh: Pusat Reka Bentuk Pengajaran dan Teknologi Open University Malaysia
Cetakan Pertama, Januari 2009 Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM), Oktober 2011, HBMS4203 Hak cipta terpelihara. Tiada bahagian daripada bahan ini boleh disalin semula dalam mana- mana cara tanpa kebenaran secara bertulis daripada Presiden Open University Malaysia (OUM).
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) Isi Kandungan
Panduan Kursus ix-xvi
Topik 1 Bahasa Muzik 1 1.1 Mengharmonikan Melodi Sepanjang Bar 2 1.1.1 Langkah-Langkah Mengharmonikan Melodi 2 1.1.2 Mengharmonikan Melodi 4 Bar Mengikut Peraturan Harmoni 3 1.1.3 Menyemak Semula Harmoni Melodi Sepanjang 4 Bar Berdasarkan Peraturan Harmoni 5 1.2 Mengharmonikan Melodi Sepanjang 8 Bar 6 1.2.1 Langkah-langkah Mengharmonikan Melodi Sepanjang 8 Bar 7 1.2.2 Mengharmonikan Melodi 8 Bar Mengikut Peraturan Harmoni 7 1.2.3 Menyemak Semula Harmoni Berdasarkan Peraturan Harmoni 8 1.3 Mengharmonikan Melodi Sepanjang 8 Bar Dengan 1 Modulasi 9 1.3.1 Langkah-Langkah Mengharmonikan Melodi Sepanjang 8 Bar dengan 1 Modulasi 10 1.3.2 Mengharmonikan Melodi Sepanjang 8 Bar Mengikut Peraturan Harmoni 10 1.3.3 Menyemak Semula Harmoni Berdasarkan Peraturan Harmoni 11 Rumusan 12 Kata Kunci 13 Rujukan 13 Topik 2 Muzik Apresiasi: Zaman Romantik 14 2.1 Latar Belakang Zaman Romantik 15 2.1.1 Ciri-ciri Muzik Zaman Romantik 16 2.1.2 Genre Vokal dan Instrumental 19 2.2 Komposer 21 2.2.1 Komposer-Komposer 26 2.2.2 Karya-karya 23 2.3 Menilai Karya-karya 24 Rumusan 26 Kata Kunci 26 Rujukan 27
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) iv ISI KANDUNGAN
Topik 3 Muzik Tradisional Muzik Rakyat 28 3.1 Kompang dan Rebana Ubi 29 3.1.1 Fungsi Kompang dan Rebana Ubi 30 3.1.2 Teknik dalam Permainan 31 3.1.3 Pengendalian Kumpulan 33 3.2 Tabla 34 3.2.1 Fungsi 35 3.2.2 Teknik dalam Permainan 35 3.2.3 Pengendalian Kumpulan 37 3.3 Gendagng 24 Musim 37 3.3.1 Fungsi 38 3.3.2 Teknik dalam Permainan 38 3.3.3 Pengendalian Kumpulan 39 Rumusan 40 Kata Kunci 42 Rujukan 42 Topik 4: Muzik Tradisional Muzik Sinkretik 43 4.1 Masri dan Joget 44 4.1.1 Latar Belakang 44 4.1.2 Rentak 45 4.1.3 Alat Muzik Iringan 45 4.2 Asli Dan Zapin 46 4.2.1 Latar Belakang 46 4.2.2 Rentak 47 4.2.3 Alat Muzik Iringan 48 4.3 Inang dan Keroncong 49 4.3.1 Latar Belakang 49 4.3.2 Rentak 50 4.3.3 Alat Muzik Iringan 50 4.4 Nasyid 51 4.4.1 Latar Belakang 51 4.4.2 Rentak 52 4.4.3 Alat Muzik Iringan 52 Rumusan 53 Kata Kunci 55 Rujukan 55 Topik 5 Muzik Tradisional Muzik Sinkretik 56 5.1 Ghazal 57 5.1.1 Latar Belakang 57 5.1.2 Rentak 58 5.1.3 Alat Muzik Iringan 58
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) ISI KANDUNGAN v
5.2 Dondang Sayang 59 5.2.1 Latar Belakang 60 5.2.2 Rentak 60 5.2.3 Alat Muzik Iringan 61 5.3 Boria 62 5.3.1 Latar Belakang 62 5.3.2 Rentak 63 5.3.3 Alat Muzik Iringan 63 Rumusan 64 Kata Kunci 66 Rujukan 66 Topik 6 Muzik Tradisional: Muzik Klasik 67 6.1 Gamelan 68 6.1.1 Pengenalan Instrumen-instrumen Gamelan 73 6.1.2 Teknik Permainan 74 6.1.3 Kemahiran dalam Permainan Gamelan 74 6.2 Nobat 75 6.2.1 Pengenalan Instrumen-instrumen Nobat 75 6.2.2 Teknik dalam Permainan Nobat 78 6.2.3 Kemahiran dalam Permainan Nobat 80 Rumusan 81 Kata Kunci 82 Rujukan 82 Topik 7 Muzik Tradisional: Muzik Tarian 83 7.1 Muzik Sumazau dan Muzik Ngajat 84 7.1.1 Latar Belakang 84 7.1.2 Rentak 84 7.1.3 Cara Persembahan 85 7.2 Dabus dan Sewang 87 7.2.1 Latar Belakang 87 7.2.2 Rentak 88 7.2.3 Cara Persembahan Dabus dan Sewang 90 7.3 Muzik Tarian Singa 93 7.3.1 Latar Belakang 93 7.3.2 Rentak 94 7.3.3 Cara Persembahan 95 Rumusan 96 Kata Kunci 97 Rujukan 97
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) vi ISI KANDUNGAN
Topik 8 Muzik Tradisional: Muzik Popular Malaysia 99 8.1 Muzik Tradisional Malaysia 100 8.1.1 Muzik Klasik 100 8.1.2 Muzik Rakyat 100 8.1.3 Muzik Sinkretik (Acculturated) 101 8.2 Muzik Popular 102 8.3 Muzik Popular Malaysia 103 8.3.1 Muzik P. Ramlee 103 8.4 Muzik Hindustani 105 8.5 Muzik Dangdut 106 8.6 Muzik Jazz 107 8.6.1 Muzik Jazz di Malaysia 108 8.7 Muzik Rock and Roll 109 Rumusan 110 Kata Kunci 111 Rujukan 112
Topik 9 Perancangan Pengajaran Kemahiran Guru 113 9.1 Kemahiran Muzikal 114 9.1.1 Bermain Alat Muzik 114 9.1.2 Nyanyian 115 9.1.3 Kepekaan Muzikal 117 9.2 Pengetahuan Muzikal 119 9.2.1 Konsep Muzik 119 9.2.2 Sukatan Pelajaran dan Isi Kandungan KBSR 125 9.2.3 Pengetahuan Mata Pelajaran Muzik 127 9.3 Aspek Pedagogi 129 9.3.1 Aplikasi Teori Pembelajaran 129 9.3.2 Pendekatan dan Kaedah Khas dalam Pembelajaran Muzik 132 9.3.3 Pengurusan Kelas 138 9.3.4 Pengurusan Aktiviti 140 Rumusan 141 Kata Kunci 142 Rujukan 142
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) ISI KANDUNGAN vii
Topik 10 Perancangan Pengajaran Bahan Bantu Mengajar 143 10.1 Bentuk Bahan Bantu Mengajar 144 10.1.1 Bentuk Ikon 144 10.1.2 Bentuk Media 146 10.2 Kesesuaian Bahan Bantu Mengajar 149 10.2.1 Kesesuaian dengan Tujuan dan Objektif Pengajaran 150 10.2.2 Kesesuaian dengan Tahap Pelajar 151 10.2.3 Kesesuaian dengan Saiz Pelajar 153 10.3 Daya Tarikan 153 10.3.1 Kepelbagaian Rangsangan 153 10.3.2 Warna 154 10.3.3 Strategi Penggunaan Bahan Bantu 154 Rumusan 156 Kata Kunci 157 Rujukan 157
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) viii ISI KANDUNGAN
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)
PANDUAN KURSUS
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) ii X PANDUAN KURSUS
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) PANDUAN KURSUS W xi
DESKRIPSI PANDUAN KURSUS Anda perlu membaca Panduan Kursus dengan berhati-hati daripada awal hingga akhir. Ia menyatakan kandungan kursus dengan ringkas dan bertujuan membantu anda memahami kandungan kursus. Ia juga mencadangkan jumlah tempoh masa untuk anda habiskan bagi melengkapkan kursus ini dengan sepenuhnya. Sentiasalah rujuk Panduan Kursus secara berterusan semasa anda membaca kandungan kursus kerana ia dapat membantu di dalam menjelaskan komponen-komponen pembelajaran penting yang mungkin anda terlepas pandang.
PENGENALAN
HBMS4203 Muzik Tradisional adalah salah satu kursus yang ditawarkan oleh Fakulti Pendidikan dan Bahasa di Open University Malaysia (OUM). Kursus ini melibatkan 3 jam kredit dan harus dijalankan dalam tempoh masa 8 hingga 15 minggu.
KEPADA SIAPA KURSUS INI DITAWARKAN
Kursus ini ditawarkan kepada pelajar yang mengambil Sarjana Muda Pengajaran dalam bidang Pendidikan Muzik dengan Kepujian.
Sebagai pelajar jarak jauh, anda seharusnya fasih dengan keperluan pembelajaran kendiri dan mampu mengoptimumkan kaedah pembelajaran dan persekitaran yang sedia ada. Sebelum anda memulakan kursus ini, sila pastikan anda maklum dengan bahan kursus, kelayakan kursus dan bagaimana kursus tersebut dikendalikan.
PERUNTUKAN MASA PEMBELAJARAN
Berdasarkan piawaian OUM, seseorang pelajar itu perlu memperuntukkan 40 jam pembelajaran bagi setiap jam kredit. Selaras dengan piawaian ini, kursus yang bernilai tiga jam kredit memerlukan masa selama 120 jam pembelajaran. Anggaran masa pembelajaran ialah seperti yang ditunjukkan di dalam Jadual 1.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) xii X PANDUAN KURSUS
Jadual 1: Anggaran Masa Pembelajaran
Aktiviti Pembelajaran Jam Pembelajaran
Membaca modul dan menyiapkan latihan 70
Menghadiri lima sesi tutorial pada kadar 2 jam setiap sesi 10
Perbincangan atas talian 6
Menyiapkan tugasan 24
Ulang kaji 10
JUMLAH MASA PEMBELAJARAN 120
OBJEKTIF KURSUS
Setelah mengikuti kursus ini, anda seharusnya dapat: 1. Mengharmonikan melodi dengan modulasi; 2. Mengenal pasti ciri-ciri muzik dalam zaman Romantik di dunia Barat; 3. Mengenal pasti ciri-ciri muzik traditional Malaysia; dan 4. Mengenal pasti perancangan untuk P & P dari aspek kemahiran guru dan BBM.
SINOPSIS KURSUS
Kursus ini mengandungi 10 topik seperti berikut:
Topik 1 membincangkan satu espek penting dalam Bahasa Muzik iaitu Harmoni Setiap subtopik membincangkan cara-cara untuk mengharmonikan melodi. Subtopik yang pertama mengajar anda untuk mengharmonikan melodi 4 bar. Subtopik yang kedua pula mengajar anda untuk mengharmonikan melodi 8 bar dan akhir sekali subtopik yang terakhir mengajar anda untuk mengharmonikan melodi 8 bar yang mempunyai 1 modulasi.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) PANDUAN KURSUS W xiii
Topik 2 membincangkan suatu era yang amat popular dalam muzik klasik Barat. Era tersebut adalah Zaman Romantik. Setiap subtopik dalam Topik 2 ini membincangkan espek-espek penting dalam Zaman ini. Dalam Subtopik yang pertama, anda diperkenalkan kepada latarbelakang dan sejarah Zaman Romantik. Subtopik ini merangkumi, ciri-ciri penting Zaman Romantik dan genre-genre vokal dan instrumental dalam zaman ini. Zaman Romantik telah menghasilkan antara komposer-komposer yang paling terkenal dalam sejarah muzik Klasik Barat. Akhir sekali anda akan mempelajari teknik-teknik penting yang digunakan untuk menganalisis skor lagu. Setiap contoh skor yang diberi menganalisis skor tersebut mengikut elemen-elemen muzik yang penting. Gunakan contoh analisis yang diberi sebagai panduan untuk anda menganalisa skor muzik lain.
Topik 3 membincangkan muzik tradisional di Malaysia. Setiap subtopik membincangkan empat jenis alat perkusi yang digunakan dalam persembahan muzik tradisional di Malaysia. Subtopik pertama membincangkan dua alat perkusi Melayu iaitu Kompang dan Rebana Ubi. Topik ini meliputi fungsi, teknik permainan dan cara pengendalian kumpulan Kompang dan Rebana Ubi. Subtopik yang kedua membincangkan fungsi, teknik permainan dan pengendalian kumpulan untuk Tabla yang merupakan sebuah alat perkusi India. Gendang 24 Musim adalah alat perkusi China. Alat perkusi ini menjadi topik perbincangan dalam subtopik terakhir untuk Topik 3.
Tiga daripada empat subtopik dalam Topik 4 ini adalah mengenai tarian-tarian Melayu yang terkenal. Subtopik yang terakhir membincangkan tentang nyanyian Nasyid. Dalam tiga subtopik yang pertama, anda akan diperkenalkan kepada latar belekang, rentak dan alat muzik iringan untuk beberapa tarian melayu. Subtopik pertama membincangkan tarian Masri dan Joget. Dalam Subtopik yang kedua pula, anda akan diperkenalkan kepada dua tarian Melayu lain iaitu asli dan zapin. subtopik ini juga membincangkan latarbelakang, rentak dan alat muzik iringan untuk tarian asli dan zapin. tarian inang dan muzik keroncong menjadi topik perbincangan dalam subtopik ketiga.
Topik 5 meliputi tiga komponen yang utama dalam genre vokal muzik Melayu. Topik pertama adalah mengenai nyanyian Ghazal yang dipopularkan di Negeri Johor. Dondang Sayang adalah topik perbincangan dalam subtopik yang kedua. Subtopik terakhir pula adalah mengenai nyanyian boria yang menjadi popular di negeri Pulau Pinang. Dalam setiap subtopik, anda akan diperkenalkan kepada latar belakang, rentak dan alat muzik iringan yang digunakan untuk mengiringi lagu-lagu vokal tersebut.
Topik 6 berkaitan dengan muzik tradisional khasnya muzik daripada kategori klasik istana. Dua jenis persembahan tersebut adalah gamelan dan nobat. Aspek- aspek yang didedahkan adalah pengenalan kepada instrumen-instrumen yang
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) xiv X PANDUAN KURSUS
digunakan, teknik dan kemahiran dalam permainan dalam ensembel gamelan dan nobat.
Melalui Topik 7 pelajar-pelajar akan mengetahui muzik tradisional yang digunakan dalam mengiringi tarian-tarian di Malaysia. Antara muzik tarian yang akan dikupaskan adalah muzik tarian sumazau, tarian ngajat, tarian dabus, tarian sewang dan tarian singa. Aspek-aspek yang dititikberatkan adalah latar belakang, rentak dan cara persembahan.
Topik 8 akan menyentuh tentang muzik tradisional dan muzik popular Malaysia. Antara genre muzik yang diperkenalkan adalah muzik Tan Sri Dr P. Ramlee, muzik; Hindustani, muzik dangdut, muzik nasyid kontemporari, muzik jazz dan rock n roll. Aspek-aspek akan dikupas adalah pengenalpastian, penganalisaan dan penilaian karya-karya yang dipilih.
Topik 9 berkaitan dengan perancangan pengajaran yang menjurus kepada kemahiran guru. Dalam aspek kemahiran muzikal, aspek yang ditekankan adalah permainan alat, menyanyi dan kepekaan muzikal. Aspek pengetahuan pula lebih menekankan kepada konsep muzik, sukatan pelajaran dan isi kandungan serta pengetahuan mata pelajaran muzik. Aspek seterusnya adalah aspek pedagogi yang memperincikan berkaitan dengan aplikasi teori pembelajaran, pengurusan kelas dan pengurusan aktiviti.
Dalam Topik 10, pelajar-pelajar akan didedahkan mengenai perancangan pengajaran yang bersangkutan dengan bahan bantu mengajar (BBM). Aspek yang ditekankan adalah aspek bentuk: ikon, media dan skor, aspek kesesuaian: tujuan atau objektif, tahap pelajar dan saiz, dan aspek daya tarikan: kepelbagaian rangsangan, warna dan strategi penggunaan.
PANDUAN SUSUN ATUR TEKS
Sebelum anda membaca modul ini, adalah penting sekiranya anda mengambil tahu akan susun atur teks modul. Memahami susun atur teks akan membantu anda untuk merencana pembelajaran kursus supaya lebih objektif dan berkesan. Amnya, susun atur teks bagi setiap topik adalah seperti berikut:
Hasil Pembelajaran: Ia merupakan apa yang anda harus dapat lakukan atau capai setelah selesai membaca sesuatu topik. Setelah selesai membaca setiap topik anda digalakkan merujuk kepada senarai hasil pembelajaran berkenaan untuk memastikan sama ada anda dapat atau tidak mencapainya. Amalan seperti ini akan dapat mengukur dan mempertingkatkan penguasaan kandungan sesuatu topik.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) PANDUAN KURSUS W xv
Semak Kendiri: Soalan-soalan diselitkan pada bahagian-bahagian tertentu dalam sesuatu topik. Soalan-soalan ini menguji kefahaman tentang maklumat yang anda telah baca. Jawapan untuk soalan-soalan ini biasanya terdapat dalam perenggan-perenggan yang sebelumnya. Anda digalakkan menjawab soalan- soalan semak kendiri ini untuk menguji dan memastikan sama ada anda telah memahami kandungan sesuatu topik dan seterusnya menyediakan anda menghadapi ujian dan peperiksaan kelak. Kebanyakan jawapan kepada soalan- soalan yang ditanya terdapat di dalam modul itu sendiri.
Aktiviti: Aktiviti-aktiviti juga diselitkan pada bahagian-bahagian tertentu dalam sesuatu topik dengan tujuan menggalakkan anda mengaplikasi konsep dan prinsip yang anda telah pelajari kepada situasi sebenar. Aktiviti-aktiviti ini juga memperluaskan kefahaman kandungan yang dipelajari dengan menggalakkan anda melakukan sesuatu seperti berfikir secara mendalam, memberi pendapat, berbincang bersama rakan dalam kelas, merujuk kepada laman web, membaca artikel jurnal dan seumpamanya.
Rumusan: Di akhir sesuatu topik, isi-isi penting topik tersebut disenaraikan. Komponen ini membantu anda untuk mengingat dan mengimbas semula keseluruhan topik. Anda haruslah memastikan bahawa anda memahami setiap pernyataan yang disenaraikan. Jika tidak, sila kembali membaca topik berkenaan.
Kata Kunci: Di akhir topik disenaraikan beberapa perkataan dan frasa penting yang digunakan di dalam topik berkenaan. Anda mesti dapat menjelaskan setiap perkataan dan frasa ini. Jika tidak, sila kembali membaca topik berkenaan.
Rujukan: Rujukan adalah bahagian di mana senarai buku teks, jurnal, artikel, kandungan elektronik atau sumber-sumber yang boleh ditemui yang berkaitan dan berguna dalam melalui modul atau kursus. Senarai ini boleh dilihat di dalam beberapa bahagian seperti di dalam Panduan Kursus (di bahagian Rujukan), di akhir setiap topik atau di akhir modul. Anda digalakkan membaca bahagian- bahagian yang berkaitan dalam senarai rujukan tersebut untuk mendapatkan maklumat lanjut dan memperkukuhkan kefahaman anda.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) xvi PANDUAN KURSUS
PENGETAHUAN ASAS
Dalam silibus pengajian, pelajar dikehendaki mengikuti susunan tahap pengetahuan asas yang bermula daripada tahap 1 sehingga ke tahap berikutnya.
Contoh:
KAEDAH PENILAIAN
Sila rujuk myINSPIRE.
PERPUSTAKAAN DIGITAL TAN SRI DR
ABDULLAH SANUSI (TSDAS)
Perpustakaan Digital TSDAS mempunyai pelbagai sumber bercetak dan dalam talian untuk kegunaan pelajar. Perpustakaan digital komprehensif ini, yang boleh dicapai melalui portal OUM, menyediakan akses kepada lebih daripada 30 pangkalan data yang meliputi jurnal, tesis dan buku dalam format elektronik serta banyak lagi. Contoh pangkalan data yang ada adalah EBSCOhost, ProQuest, SpringerLink, Books24x7, InfoSci Books, Emerald Management Plus dan Ebrary Electronic Books. Sebagai pelajar OUM, anda digalakkan untuk menggunakan sepenuhnya sumber yang terdapat di perpustakaan ini.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)
X TTooppiikk Bahasa Muzik
11
HASIL PEMBELAJARAN Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat:
1. Mengharmonikan melodi 4 bar; 2. Menyemak semula harmonisasi melodi 4 bar berdasarkan peraturan harmoni;
3. Mengharmonikan melodi 8 bar;
4. Mengharmonikan melodi 8 bar mengikut peraturan harmoni; 5. Mengharmonikan melodi 8 bar dengan 1 modulasi; dan
6. Menyemak semula harmonisasi melodi berdasarkan peraturan harmoni.
X PENGENALAN Mengharmonikan sesebuah melodi adalah kebolehan muzikal yang amat penting. Penulisan harmoni adalah penting kerana ia dapat membantu anda untuk menulis suara-suara yang lain untuk satu melodi yang asas. Jika anda mempunyai kemahiran yang asas untuk menulis harmoni, anda boleh menggunakan kemahiran ini untuk menulis suara harmoni yang boleh digunakan untuk nyanyian. Sebagai contoh anda boleh membahagikan melodi Geylang Si Paku Geylang untuk dinyanyikan oleh dua atau tiga suara yang berlainan. Untuk berbuat demikian, anda perlu mengetahui langkah-langkah dan peraturan-peraturan tentang penulisan harmoni yang baik.
Dalam topik ini anda akan belajar cara-cara untuk mengharmonikan melodi 4 bar dan melodi 8 bar. Anda akan diperkenalkan kepada langkah-langkah dan peraturan harmoni yang perlu diikuti apabila mengharmonikan sesebuah melodi.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 2 X TOPIK 1 BAHASA MUZIK
1.1 MENGHARMONIKAN MELODI SEPANJANG 4 BAR
Dalam bahagian ini, kita akan mempelajari cara-cara untuk mengharmonikan melodi sepanjang 4 bar. Terdapat beberapa perkara penting yang harus diambil kira sebelum anda mula mengharmonikan sebarang melodi.
1.1.1 Langkah-langkah Mengharmonikan Melodi
Dalam bahagian ini kita akan mempelajari langkah-langkah penting yang harus diambil kira sebelum mengharmonikan sebuah melodi sepanjang 4 bar. Antara langkah-langkah tersebut adalah: (i) Kenal pasti nada lagu tersebut. (ii) Pastikan anda mengetahui kord-kord yang boleh digunakan dan tidak boleh digunakan dalam nada tersebut. (iii) Sebelum mengharmonikan sesebuah melodi tentukan kord dalam bar tersebut. Ini akan membantu anda untuk mengenalpasti jenis harmoni yang sesuai. (iv) Pada amnya, dalam satu melodi yang mudah, satu bar akan mempunyai satu kord. (v) Jenis harmoni yang paling mudah adalah harmoni major ke 3. (vi) Dalam harmoni ini, jeda di antara baris melodi dan harmoni berada pada jarak jeda ke 3. (vii) Jeda lain yang boleh digunakan adalah jeda ke 5, tetapi pastikan anda tidak menggunakan jeda ini secara berterusan kerana ia akan menghasilkan parallel 5th yang merupakan pergerakkan harmoni yang kurang sesuai. (viii) Barisan suara harmoni yang baik selalunya akan berada di bawah suara melodi. (ix) Barisan suara melodi harus sentiasa berada di atas. Ini adalah untuk memastikan bahawa suara melodi sentiasa boleh didengar dengan jelas dan tidak akan ditindih oleh suara harmoni. (x) Akhir sekali pastikan harmoni yang anda tulis sedap didengar dan mempunyai pergerakkan yang licin.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 1 BAHASA MUZIK W 3
1.1.2 Mengharmonikan Melodi 4 Bar Mengikut Peraturan Harmoni
Sebelum anda mula mengharmonikan sesebuah melodi, anda perlu faham peraturan harmoni terlebih dahulu. Antara peraturan harmoni yang penting adalah pergerakkan selari ke 5 (parallel 5th), ke 6 dan ke 8. Dua not bersebelahan yang mempunyai parallel ke 5, ke 6 atau ke 8 adalah teknik harmonisasi yang kurang baik dan ia adalah tidak digalakkan. Dalam penulisan harmoni, pergerakkan selari ke 5, ke 6 dan ke 8 harus dielakkan kerana ia menghasilkan bunyi harmoni yang kurang sedap didengar. Jika anda telah menggunakan jeda ke 5, ke 6 atau ke 8 untuk bahagian harmoni yang pertama, pastikan bahawa anda tidak mengulangi pergerakkan harmoni tersebut untuk not melodi yang seterusnya. Ini akan menghasilkan jeda selari yang bertentangan dengan peraturan harmoni.
Contoh pergerakkan harmoni parallel ke 5, ke 6 dan ke 8 yang bertentangan dengan peraturan harmoni adalah:
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 4 X TOPIK 1 BAHASA MUZIK
Gunakan petanda parallel ke 5, 6 dan 8 yang ditunjukkan di atas sebagai panduan untuk menyemak penulisan harmoni anda. Jika harmoni anda mempunyai mana- mana parallel ini, anda harus menukar not harmoni kepada not yang lain daripada kord tersebut.
Setelah anda memahami langkah-langkah dan peraturan yang perlu diikuti semasa mengharmonikan sesebuah melodi, anda kini boleh memulakan latihan mengharmonikan melodi sepanjang 4 bar. Skor-skor di bawah menunjukkan melodi sepanjang 4 bar yang telah diharmonikan untuk anda. Perhatikan pergerakkan harmoni yang digunakan. Harmoni yang digunakan haruslah bersesuaian dengan kord dalam bar tersebut. Dalam skor 1 dan 2 not-not yang menghala ke atas adalah bahagian melodi manakala not-not yang menghala ke bawah adalah bahagian harmoni.
Skor 1
Dalam Skor 1 di atas, perhatikan bahawa harmoni yang digunakan adalah pada jeda ke 3. Hanya harmoni pada detik terakhir dalam bar 4 berada pada jeda ke 4 dan jeda pada bar terakhir berada pada jeda ke 6. Elakkan menulis harmoni yang mempunyai jeda yang terlalu besar seperti jeda ke 7, ke 8 dan sebagainya. Jeda ke 8 boleh digunakan untuk mengakhiri sesebuah frasa. Elakkan daripada menggunakan jeda ke 8 di tengah-tengah sesebuah melodi. Detik kedua dalam bar 1 mempunyai not yang sama. Ini adalah sejenis harmoni di mana suara melodi dan suara harmoni mempunyai not yang sama.
Skor 2 di bawah adalah satu lagi contoh melodi yang telah diharmonikan.
Skor 2
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 1 BAHASA MUZIK W 5
Latihan 1 Cuba harmonikan melodi sepanjang 4 bar yang diberi.
Latihan 2 Cuba harmonikan melodi sepanjang 4 bar yang diberi.
Latihan 3 Cuba harmonikan melodi sepanjang 4 bar yang diberi.
1.1.3 Menyemak Semula Harmoni Melodi Sepanjang 4 Bar Berdasarkan Peraturan Harmoni
Selepas anda menulis bahagian harmoni untuk sesebuah melodi, anda seterusnya menyemak harmoni tersebut. Ini adalah untuk memastikan bahawa harmoni yang ditulis mengikut peraturan harmoni dengan betul dan adalah sesuai dengan melodi yang diberi.
Skor 3 dan 4 di bawah mempunyai melodi yang sama. Tetapi harmoni mereka adalah berbeza. Berdasarkan pengetahuan anda tentang peraturan harmoni, bolehkah anda menentukan corak harmoni yang betul?
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 6 X TOPIK 1 BAHASA MUZIK
AKTIVITI 1.1
Cuba anda semak semula melodi yang diberi di bawah dan tentukan sama ada harmoni yang ditulis adalah bersesuaian dengan melodi yang diberi. Tandakan parallel ke 5, ke 6 atau ke 8 pada skor. Di antara harmoni pada skor 3 dan 4, yang manakah mempunyai corak harmoni yang lebih sesuai dengan melodi yang diberi?
Skor 3
Skor 4
SEMAK KENDIRI 1.1
1. Nyatakan langkah-langkah penting yang harus diikuti semasa mengharmonikan melodi sepanjang 4 bar. 2. Mengapakah parallel ke 5, ke 6 dan ke 8 tidak boleh digunakan?
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 1 BAHASA MUZIK W 7
1.2 MENGHARMONIKAN MELODI SEPANJANG 8 BAR
Dalam bahagian ini, kita akan mengharmonikan melodi yang lebih panjang iaitu sepanjang 8 bar. Cara-cara untuk mengharmonikan melodi 8 bar adalah sama dengan melodi 4 bar. Bahagian harmoni tidak semestinya ditulis untuk setiap not melodi. Anda boleh menggunakan kreativiti anda untuk menulis bahagian harmoni untuk menyokong bahagian melodi.
1.2.1 Langkah-langkah Mengharmonikan Melodi Sepanjang 8 Bar
Langkah-langkah yang digunakan untuk mengharmonikan melodi sepanjang 8 bar adalah sama dengan langkah-langkah yang digunakan untuk mengharmonikan melodi sepanjang 4 bar. Perbezaannya hanya wujud pada panjang melodi yang hendak diharmonikan. (i) Kenal pasti nada lagu tersebut. (ii) Pastikan anda mengetahui kord-kord yang boleh digunakan dan tidak boleh digunakan dalam nada tersebut. (iii) Sebelum mengharmonikan sesebuah melodi tentukan kord dalam bar tersebut. Ini akan membantu anda untuk mengenalpasti jenis harmoni yang sesuai. (iv) Pada amnya satu bar akan mempunyai satu kord. (v) Jenis harmoni yang paling biasa digunakan adalah harmoni major ke 3 dan major ke 6. (vi) Dalam harmoni ini, jeda di antara baris melodi dan harmoni berada pada jarak jeda ke 3 atau jeda ke 6. (vii) Jeda lain yang boleh digunakan adalah jeda ke 5. Tetapi pastikan anda tidak menggunakan jeda ini secara berterusan kerana ia akan menghasilkan parallel 5th yang merupakan pergerakkan harmoni yang kurang sesuai. (viii) Suara harmoni yang baik selalunya akan berada di bawah suara melodi. (ix) Baris suara melodi sentiasa harus berada di atas. Ini adalah untuk memastikan bahawa suara melodi sentiasa boleh didengar dengan jelas dan tidak akan ditindih oleh suara harmoni. (x) Akhir sekali pastikan harmoni yang anda tulis sedap didengar dan mempunyai pergerakkan yang licin.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 8 X TOPIK 1 BAHASA MUZIK
1.2.2 Mengharmonikan Melodi 8 Bar Mengikut Peraturan Harmoni Dalam mengharmonikan melodi sepanjang 8 bar, pastikan anda mengikuti peraturan yang sama dengan pengharmonian melodi 4 bar. Pergerakkan parallel ke 5, ke 6 dan ke 8 juga tidak boleh digunakan apabila mengharmonikan melodi 8 bar. Perhatikan melodi pada skor 5 di bawah,
S Skor 5
Latihan 4 Tuliskan bahagian harmoni untuk melodi yang diberi.
1.2.3 Menyemak Semula Harmoni Melodi Berdasarkan Peraturan Harmoni Berdasarkan pengetahuan anda tentang peraturan harmoni, bolehkah anda menentukan corak harmoni yang betul?
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 1 BAHASA MUZIK W 9
Latihan 5
Cuba anda semak semula melodi yang diberi di bawah dan tentukan sama ada harmoni yang ditulis adalah bersesuaian dengan melodi yang diberi. Tandakan (//) pada skor 6 dan 7 jika anda mendapati terdapat parallel ke 5, ke 6 atau ke 8.
Skor 6
Skor 7
1.3 MENGHARMONIKAN MELODI SEPANJANG 8 BAR DENGAN 1 MODULASI
Dalam bahagian ini, kita akan mempelajari cara untuk mengharmonikan melodi yang mempunyai modulasi di dalam 8 bar. Modulasi adalah pergerakkan nada dalam satu bahagian melodi atau lagu. Cuba mainkan melodi dalam skor 8 di bawah, bolehkah anda mendengar modulasi yang berlaku? Nada asal lagu ini adalah Bb Major. Tetapi bermula dari detik ke 2 dalam bar 2 nada lagu ini bertukar ke C Minor. Perhatikan bahawa dalam bar-bar seterusnya not B natural dan Ab menandakan nada C Minor.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 10 X TOPIK 1 BAHASA MUZIK
Skor 8
1.3.1 Langkah-Langkah Mengharmonikan Melodi Sepanjang 8 Bar dengan 1 Modulasi
Apabila anda mengharmonikan sesebuah melodi yang panjang, berkemungkinan melodi tersebut akan mempunyai modulasi di dalamnya. Anda perlu berhati-hati dan peka untuk menentukan bahagian lagu yang telah mempunyai modulasi nada. Antara langkah-langkah yang perlu diambil kira adalah: (i) Perhatikan nada lagu (ii) Perhatikan tanda kromat terdapat dalam melodi lagu tersebut. (iii) Tentukan sama ada tanda kromat yang digunakan bersesuaian dengan nada asal lagu. (iv) Jika terdapat perubahan tanda kromat, ia tidak semestinya bermaksud nada lagu tersebut telah berubah. (v) Anda perlu memastikan bahawa not tersebut mempunyai tanda kromat yang sama secara konsisten untuk beberapa bar. (vi) Jika not tersebut mempunyai tanda kromat yang sama secara berterusan, besar kemungkinan nada lagu tersebut telah berubah.
1.3.2 Mengharmonikan Melodi Sepanjang 8 Bar Mengikut Peraturan Harmoni
Perhatikan melodi-melodi dalam skor-skor di bawah. Bolehkah anda menentukan perubahan nada untuk melodi tersebut? Nada asal lagu ini adalah C Major. Not Bb dalam bar 5 tidak terdapat dalam skel nada C Major. Not ini adalah tanda kromat dalam nada F Major. Maka dalam bar ke 5, nada lagu telah bertukar ke nada F Major. Modulasi dalam melodi di bawah bermula dari bar 5. Maka apabila anda mengharmonikan melodi dalam skor di bawah, pastikan harmoni yang ditulis berpatutan dengan nada dan kord dalam bar tersebut.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 1 BAHASA MUZIK W 11
Skor 9
Dengan menggunakan peraturan harmoni yang betul, harmonikan melodi dalam skor di bawah.
Skor 10
1.3.3 Menyemak Semula Harmoni Melodi Berdasarkan Peraturan Harmoni
Berdasarkan pengetahuan anda tentang peraturan harmoni, bolehkah anda menentukan corak harmoni yang betul?
Latihan 6 Cuba anda semak semula melodi yang diberi di bawah dan tentukan sama ada harmoni yang ditulis adalah bersesuaian dengan melodi yang diberi. nada asal melodi di bawah adalah D Minor tetapi bermula dari bar ke 5, nada melodi ini bertukar kepada F Major.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 12 X TOPIK 1 BAHASA MUZIK
Latihan 7 Tentukan sama ada melodi di bawah menggunakan harmoni yang betul. Nada asal melodi ini adalah Eb Major. Bolehkah anda menentukan modulasi melodi ini?
• Mengharmonikan sesebuah melodi adalah skil muzikal yang amat penting. • Penulisan harmoni adalah penting kerana ia dapat membantu anda untuk menulis suara-suara yang lain untuk satu melodi yang asas. • Terdapat beberapa langkah-langkah penting yang harus diikuti sebelum anda mula mengharmonikan sesebuah melodi. • Antara peraturan harmoni yang penting adalah pergerakkan parallel ke 5, ke 6 dan ke 8 harus dielakkan. • Dua not bersebelahan yang mempunyai parallel ke 5, ke 6 atau ke 8 adalah teknik harmonisasi yang salah dan ia adalah tidak digalakkan. • Dalam penulisan harmoni, pergerakkan parallel ke 5, ke 6 dan ke 8 harus dielakkan kerana ia menghasilkan bunyi harmoni yang kurang sedap didengar.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 1 BAHASA MUZIK W 13
• Selepas anda menulis harmoni untuk sesebuah melodi, anda harus menyemak semula harmoni tersebut dan memastikan harmoni yang ditulis mengikut peraturan harmoni yang betul. • Apabila mengharmonikan melodi yang panjang, tentukan sama ada melodi tersebut mempunyai modulasi atau tidak. • Modulasi akan menukarkan nada sesebuah lagu atau melodi. • Penulisan harmoni juga akan berubah apabila modulasi berlaku.
Melodi 4 Bar Paralell 8th Melodi 8 Bar Parallel 5th Paralell 6th
Kementerian Pendidikan Malaysia. (2003). Huraian sukatan pelajaran pendidikan muzik rendah (Semakan). Kuala Lumpur: PPK
Taylor, E. (1989). The AB guide to music theory. London: ABRSM
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)
Topik X Muzik Topik
Apresiasi: 22
Zaman
Romantik
HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1. Menerangkan sejarah latar belakang zaman romantik;
2. Mengenal gaya, ciri-ciri dan bentuk muzik zaman romantik;
3. Mengenal pasti komposer-komposer zaman romantik mengikut kronologi; 4. Menyenaraikan beberapa karya daripada zaman romantik; dan
5. Menganalisis karya zaman romantik daripada segi nada lagu, tekstur
dan instrumentasi.
X PENGENALAN Zaman romantik adalah zaman yang wujud selepas zaman klasikal. Zaman romantik bermula sekitar tahun 1815 dan berakhir sekitar tahun 1910. Muzik dalam zaman ini mempunyai beberapa ciri yang penting seperti bentuk muzik yang berbeza, alat muzik, saiz orkestra dan dinamik. Ciri-ciri inilah yang membezakan zaman romantik daripada zaman-zaman yang lain.
Dalam bab ini, anda akan diperkenalkan kepada asal usul zaman romantik. Kita akan membincangkan ciri-ciri penting dalam zaman romantik bermula dengan latar belakang zaman ini. Anda juga akan mempelajari gaya komposis zaman ini dan komposer-komposer terkenal pada zaman ini. Akhir sekali kita akan mempelajari cara-cara dan teknik-teknik penting yang digunakan untuk menganalisis dan menilai karya-karya daripada zaman ini.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 2 MUZIK APRESIASI: ZAMAN ROMANTIK W 15
2.1 LATAR BELAKANG ZAMAN ROMANTIK
Zaman romantik berlangsung kurang daripada satu kurun iaitu daripada tahun 1815 ke 1910. tetapi dalam tempoh yang singkat ini, komposer-komposer zaman romantik telah menggubah karya-karya muzik yang amat popular yang dipermainkan dan diperdengarkan sehingga ke hari ini.
Kemunculan zaman romantik disebabkan oleh beberapa faktor atau pengaruh luaran. Tetapi faktor utama yang membawa kepada kemunculan zaman romantik adalah; Revolusi Perancis yang bermula pada tahun 1789 dan berakhir pada tahun 1794.
Disebabkan pengaruh revolusi perancis, kebanyakkan daripada komposer dari zaman klasik (zaman sebelum zaman romantik) menggangap revolusi Perancis sebagai agen perubahan. peranan pemuzik yang dulunya adalah untuk bekerja untuk gologan berada telah berubah dalam zaman romantik.
Komposer-komposer pada zaman romantik mula menolak ide-ide zaman klasik yang mempunyai banyak ciri daripada zaman sebelumnya iaitu zaman barok. disebabkan pengaruh daripada revolusi Perancis, kebanyakkan komposer pada zaman romantik berpendapat bahawa perubahan harus berlaku dalam muzik.
Pengaruh daripada revolusi Perancis telah menggalakkan komposer-komposer zaman romantik mempraktikan pemikiran terbuka (open mindedness). zaman ini memperlihatkan banyak komposer yang cuba menyatakan atau mengekspresikan perasaan mereka secara terbuka dalam karya-karya mereka. setiap komposisi daripada zaman romantik mempunyai ciri-ciri unik yang merupakan bayangan komposer tersebut. setiap karya juga mempunyai mesej yang khusus yang ingin disampaikan oleh komposer tersebut.
Romanticisme memberi penekanan kepada keupayaan dan keunikan seseorang komposer secara individu. ini bermaksud setiap komposer dalam zaman ini lebih menekankan ciri-ciri personalitinya dan ini jelas kelihatan dalam hasil karya mereka.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 16 X TOPIK 2 MUZIK APRESIASI: ZAMAN ROMANTIK
2.1.1 Ciri-ciri Muzik Zaman romantik
Muzik zaman romantik mempunyai ciri-cirinya yang khusus. Ciri-ciri muzikal inilah yang membezakan muzik zaman romantik daripada muzik daripada zaman lain. Antara ciri-ciri penting muzik zaman romantik adalah:
(a) Dinamik • Perubahan yang mendadak. • Penggunaan dinamik yang ekstrim. • Penggunaan tanda dinamik seperti ffff dan pppp kerap digunakan dalam komposisi muzik zaman romantik. • Perubahan dinamik yang beransur-ansur juga digunakan tetapi dalam tempoh yang singkat. Sebagai contoh tanda cresc digunakan hanya untuk 3 bar dan kemudian decresc digunakan untuk 3 bar yang seterusnya. • Peningkatan dalam teknologi alat muzik pada zaman romantik membolehkan komposer-komposer menggubah muzik dengan menggunakan renj dinamik yang luas.
(b) Irama • Lebih rumit • Komposer-komposer memperkenalkan corak irama yang tidak seimbang dan simetri. Sebagai contoh tanda masa 7 dan 5 digunakan. • Penggunaan irama singkopasi. • Penggunaan Âcross rhythmÊ dinama nilai not untuk tanda masa tersebut adalah sama tetapi pengelompokan not-not adalah berbeza. • Penggunaan teknik hemiola. Dalam teknik ini, komposer akan menindih dua not dalam tanda masa 3 atau tiga not dalam tanda masa 2. • Contoh:
• Tempo rubarto. Teknik ini dipopularkan oleh Chopin. Dalam teknik ini, not- not dimainkan secara perlahan atau Âheld backÊ tetapi nada atau pulse lagu tidak berubah.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 2 MUZIK APRESIASI: ZAMAN ROMANTIK W 17
(c) Melodi • Melodi lebih merdu. • Melodi tidak simetri • Melodi tidak dikawal oleh harmoni lagu tersebut • Masih menggunakan nada major dan minor • Lebih menggunakan not-not kromatik
(d) Harmoni • Harmoni yang kromatik digunakan. Ini bermaksud kod-kod bergerak dalam bentuk kromatik. • Harmoni yang lebih rumit. • Lebih banyak jenis modulasi digunakan. Sebagai contoh modulasi ke nada submedian (6) dan median (3). • Kod-kod baru diperkenalkan. Seperti kod 9 dan 11.
(e) Timbre • Lebih banyak alat muzik diperkenalkan • Bunyi alat muzik dititikberatkan dalam muzik zaman ini. • Kualiti bunyi alat muzik atau timbre diperbaiki dengan bantuan teknologi moden. • Lebih banyak alat perkusi digunakan. • Alat muzik seperti English Horn, Piccolo, Bass Clarinet dan Contra Basoon digunakan secara meluas dalam komposisi untuk orkestra. • Teknologi untuk Piano diperbaiki dan dipertingkatkan untuk membolehkan alat muzik ini bermain dinamik yang berlainan dengan baik. • Valve untuk trumpet dan French Horn dicipta pada zaman ini. • Alat muzik timpani mempunyai pedel maka tuning atau talaan untuk alat muzik ini boleh dipercepatkan.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 18 X TOPIK 2 MUZIK APRESIASI: ZAMAN ROMANTIK
Perkembangan zaman romantik juga telah memperlihatkan kemunculan beberapa gaya atau style komposisi yang baru. Iaitu:
(a) Muzik Absolut • Mempunyai ciri-ciri muzik dari zaman klasik. Sebagai contoh; simfoni, concerto, sonata dan string quartet. • Muzik Absolut tidak mempunyai sebarang perkaitan dengan karya- karya sastera. • Komposer terkenal untuk muzik absolute adalah Brahms.
(b) Muzik Program atau Programme Music • Muzik yang digubah untuk menggambarkan ciri-ciri yang khusus, perasaan atau orang. • Karya muzik yang berasaskan karya sastra. • Komposer-komposer zaman romantik amat terkenal untuk mengadaptasi karya-karya yang tidak mempunyai unsur muzikal dalam komposisi muzikal mereka. • Muzik program menjadi amat popular pada zaman romantik • Teknik Leitmotif ădipopularkan oleh Vagner. Dalam teknik ini, satu motif pendek digunakan dalam komposis untuk mewakili seseorang individu atau watak. • Komposer-komposer juga gemar mengimitasi bunyi-bunyi alam semulajadi dalam komposisi mereka seperti bunyi burung dan air.
(c) Exoticism • Komposer-komposer mencari elemen-elemen muzik daripada budaya- budaya yang lain untuk digunakan dalam komposisi mereka. • Komposer terkenal untuk stail ini adalah Mendelson.
(d) Impresionisma • Impresionisma lebih merupakan pergerakkan yang muncul pada akhir zaman Barok. • Muzik impresionisma lebih menitikberatkan perasaan komposer. Komposer-komposer impresionisma menggubah dengan menggunakan noluri dan perasaan mereka.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 2 MUZIK APRESIASI: ZAMAN ROMANTIK W 19
SEMAK KENDIRI 2.1
1. Apakah ciri-ciri tekstur dalam muzik zaman romantik? 2. Jelaskan perbezaan di antara muzik absolut dan muzik program
2.1.2 Genre Vokal dan Instrumental
Dalam bahagian ini kita akan membincangkan beberapa karya daripada genre vokal dan instrumental dalam zaman romantik. Zaman romantik mempunyai beberapa genre vokal dan instrumental yang baru.
(a) Genre Vokal Antara genre vokal yang paling terkenal pada zaman romantik adalah opera. Tetapi terdapat juga genre-genre vokal yang lain pada zaman ini. Antara komposisi vokal yang terkenal pada zaman romantik adalah: • Art Song ă Lagu yang berunsur serius yang digubah oleh seorang komposer yang terlatih. Mempunyai ciri-ciri lagu rakyat atau folk music. Teks lagu art song adalah berunsur puisi. • Muzik koral ă Muzik genre vokal yang berunsur keagamaan • Oratorio ă Komposisi muzik berskala besar yang berunsur agama untuk penyanyi solo diiringi oleh orkestra dan kumpulan koir. Persembahan Oratorio tidak mempunyai perhiasan pentas atau kostum. Teks dalam persembahan Oratorio adalah berunsur agama. Komposer terkenal untuk komposisi oratoria adalah Mendelssohn. • German Lied ă Lagu vokal yang menjadi popular pada zaman romantik. Komposisi ini biasanya adalah untuk solo vokal dan diiringi oleh piano. • Chamber choir - Persembahan koir dalam skala kecil yang diiringi oleh orkestra atau piano • Church muzik - Muzik yang dipersembahkan dalam gereja. Teks nyanyian untuk persembahan church muzik mempunyai unsur keagamaan.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 20 X TOPIK 2 MUZIK APRESIASI: ZAMAN ROMANTIK
(b) Genre Instrumental Komposisi-komposisi untuk genre instrumental memainkan peranan yang penting dalam zaman romantik. Dalam zaman romantik komposisi instrumental menjadi lebih rumit dan lebih teknikal. Ini adalah kerana dengan perkembangan teknologi, keupayaan teknikal setiap alat muzik diperbaiki. Maka komposer-komposer mempunyai kebebasanuntuk menggubah pelbagai jenis komposisi yang lebih rumit untuk alat muzik yang sebelumnya mustahil untuk dilakukan.
Antara jenis komposisi untuk genre instrumental adalah: • Komposisi untuk orkestra - komposisi untuk kumpulan pmuzik yang besar. • Simfoni - persembahan orkestra • Sonata - sejenis komposisi untuk satu atau dua alat muzik solo. Komposisi ini mempunyai tiga pergerakkan. • Komposis untuk piano ă pada zaman romantik, penggunaan piano menjadi amat popular. Terdapat pelbagai jenis komposisi untuk alat muzik ini. Antaranya adalah: • Waltz - Sebuah komposisi untuk tarian yang digubah dalam masa 3/4 • Mazurka - Komposisi yang asalnya adalah untuk tarian. Berasal dari negara Poland. • Polonaise - Juga merupakan komposisi untuk tarian. Berasal dari Poland. Digubah dalam masa 3/4 • Nocturne - Komposisi untuk yang dipopularkan oleh Chopin. Merupakan komposisi untuk alat muzik piano. Biasanya dipersembahkan pada waktu malam kerana composisi ini menghasilkan suasana yang romantis. • Ballade - Komposisi untuk piano. Komposis yang panjang dan penuh dramatis. • Etude - komposisi teknikal untuk piano dan juga alat muzik yang lain. Pada zaman romantik etude dipopularkan khususnya oleh Chopin. Komposis ÂetudeÊ adalah komposisi latihan yang digubah untuk memperbaiki permainan teknikal seseorang pemain. • Suites ă komposisi instrumental dalam beberapa pergerakkan (movement). Contoh komposisi Suite yang terkenal adalah Swan Lake, Sleeping Beauty dan The Nutcracker ă kesemuanya digubah oleh Tchaikovsky,
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 2 MUZIK APRESIASI: ZAMAN ROMANTIK W 21
2.2 KOMPOSER
Zaman romantik telah menghasilkan beberapa komposer yang paling terkenal dalam era muzik klasik Barat. Kebanyakkan daripada nama-nama yang akan kita bincangkan masih disebut dan dirujuk sehingga ke hari ini. Berlainan daripada zaman Barok dan klasik yang sebelum ini, komposer-komposer daripada Zaman romantik mempunyai ciri-ciri tertentu. Setiap komposer ingin menonjolkan keunikan mereka melalui komposisi yang dihasilkan.
2.2.1 Komposer-Komposer Dalam bahagian ini, kita akan membincangkan beberapa komposer zaman romantik yang terkenal.
(a) Ludvig Van Beethoven (1770 ă 1827) Beethoven adalah antara komposer terawal zaman romantik. Beliau sering dirujuk sebagai komposer zaman klasik dan juga komposer zaman romanitk. Komposisi-komposisi beliau masih diperdengarkan sehingga ke hari ini. Antara komposisi beliau yang paling terkenal adalah Simfoni No 5.
Beethoven dilahirkan di Bonn, Jerman pada 16 December 1770. Ibunya adalah seorang penyanyi, manakala bapanya tidak mempunyai pekerjaan yang tetap. Pada usia yang muda lagi beliau telah menunjukkan bakatnya dengan menggubah komposi-komposisi seperti sonatas dan simfoni.
Beethoven mengadakan banyak konsert pada usia yang muda lagi. Tetapi apabila beliau mencecah usia 20an, beliau mula mengalami masalah pendengaran. Beethoven mula kehilagan pendengarannya apabila beliau berada pada lingkunagn umur 20an. Tetapi ini tidak menghalang beliau daripada terus menggubah antara komposis-komposisi zaman romantik yang paling popular sehingga ke hari ini.
(b) Franz Schubert (1797 ă 1828) Schubert dilahirkan di Vienna pada 31 Januari 1797 dan meninggal dunia pada 19 November 1828. Beliau merupakan anak ke12 seorang guru sekolah. Pada usia yang muda lagi Schubert telah menunjukkan kecenderungan terhadap muzik. Walaupun keluarga Schubert mendesak beliau untuk mengikut jejak bapanya dan mengajar di sekolah bapanya, namun Schubert terus menggubah secara meluas.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 22 X TOPIK 2 MUZIK APRESIASI: ZAMAN ROMANTIK
Beliau terkenal dengan komposisi Lied. Beliau telah menggubah lebih daripada 600 Lieder dan 9 simfoni. Schubert juga terkenal untuk komposisi chamber music, komposisi untuk piano dan simfoni. Komposi-komposi Schubert amat terkenal disebabkan oleh penggunaan corak melodi yang merdu.
(c) Hector Berlioz (1803 ă 1869) Berlioz merupakan antara komposer zaman romantik yang dilahirkan dalam keluarga yang berada. Bapanya merupakan seorang doktor yang terkemuka. Berlioz dilahirkan di Perancis pada 11 December 1803 dan meniggal dunia pada 8 Mac 1869. Sumbangan beliau yang paling penting adalah dalam genre orkestra.
Berlioz telah menyumbang banyak kepada genre ini dengan menggubah hampir komposis-komposisi yang besar. Satu persembahan orkestra kadang-kadang memerlukan hampir 1000 orang pemain untuk mempersembahkan hasil karya beliau. Beliau paling terkenal dengan komposisinya yang bertajuk Symphony Fantastic. Symphony ini adalah sebuah program muzik yang menceritakan kisah seorang artis yang dikurniakan dengan bakat imaginasi yang tinggi tetapi telah meracuni dirinya dengan memakan opium disebabkan oleh cintanya yang tidak berbalas.
(d) Jakob Ludwig Felix Mendelssohn Bartholdy (1809 ă 1847) Komposer ini yang lebih dikenali sebagai Felix Mendelssohn dilahirkan di Jerman pada 3 Febuari 1809 dan meninggal dunia pada 4 November 1847. Mendelssohn dilahirkan dalam keluarga yang agak berada. Bapanya merupakan seorang pegawai bank. Pada usia yang muda lagi, Mendelssohn sering berada dikalangan golongan yang terpelajar.
Datuknya merupakan seorang ahli falsafah Jerman Yahudi yang amat terkenal pada zaman tersebut. Seperti Mozart, Mendelssohn dianggap sebagai prodigi kanak-kanak disebabkan oleh keupayaannya bermain piano pada usia yang muda. Antara komposisi beliau yang paling terkenal adalah The Wedding March yang masih digunakan untuk upacara-upacara perkahwinan pada hari ini.
(e) Frederic Chopin (1810 ă 1849) Chopin merupakan seorang, pemain piono dan komposer yang terkenal dari zaman romantik. Beliau dilahirkan pada 1 Mac 1810 dan meninggal dunia pada 17 Oktober 1849. Beliau dianggap sebagai komposer Polish yang paling unggul pada zaman romantik.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 2 MUZIK APRESIASI: ZAMAN ROMANTIK W 23
Pada usia 7 tahun sahaja, beliau telah pun menerbitkan komposisinya yang pertama. Pada usia 20 tahun beliau telah pun dikenali dan diiktiraf sebagai pemain piano yang terhandal atau Âvirtuoso pianistÊ. Beliau terkenal dengan teknik permainannya yang lembut dan teknik improvisasi yang berinovasi. Antara komposisinya yang paling terkenal dan diminati adalah ÂnocturnesÊ. Nocturne membawa maksud Ânight pieceÊ. Komposisi nocturne biasanya adalah lembut dan dimainkan dalam tempo yang perlahan. Teknik rubarto yang diperkenalkan oleh Chopin digunakan semasa memainkan nocturne.
SEMAK KENDIRI 2.1 1. Namakan dua komposer lain dari Zaman Romantik 2. Namakan dua karya yang anda rasa adalah karya paling popular dari Zaman Romantik.
2.2.2 Karya-Karya
Dalam bahagian ini, anda akan mempelajari karya-karya popular dari zaman romantik. Antara karya yang paling popular dari zaman ini adalah karya Simfoni No 5 oleh Beethoven. Thema karya ini digunakan untuk pelbagai iklan dan juga untuk filem. Kita mulakan perbincangan kita dengan karya ini diikuti oleh beberapa karya-karya popular yang lain dari zaman ini. (a) Karya Instrumental (i) Symphoni No 5 in C Minor oleh Ludvig Van Beethoven. (ii) Symphoni No 9 oleh Ludvigh Van Beethoven (iii) Nocturn Op. 9 No 2 oleh Frederic Chopin (iv) The Wedding March oleh Felix Mendelssohn (v) Simfoni Fantastik oleh Hector Berlioz
(b) Karya Vokal (i) Lied Edition 22 - Poets of Sensibility, Vol. 5 oleh Franz Schubert (ii) Die schone Mullerlin: 1. Das Wandern oleh Franz Schubert (iii) Bianca e Fernando (English: Bianca and Fernando) oleh Vincenzo Bellini. Sebuah opera dalam 2 act. (iv) Liederkreis, op. 39 oleh Robert Schumann
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 24 X TOPIK 2 MUZIK APRESIASI: ZAMAN ROMANTIK
2.3 MENILAI KARYA-KARYA
Dalam subtopik yang terakhir ini, kita akan menilai dua karya dari zaman romantik. Karya-karya ini akan dianalisis dari segi nada, melodi, alat muzik, bentuk dan tekstur.
Kita mulakan analisis kita dengan karya yang paling popular dari zaman romantik iaitu Simfoni No 5 oleh Beethoven.
Skor 1: Symphony No. 5 oleh Beethoven
Analisis • Lagu ini adalah dalam nada C Minor • Simfoni ini mengandungi 4 pergerakkan atau movement. • Pergerakkan yang pertama dalam skor 1 adalah dalam bentuk adagio molto • Simfoni ini bermula dengan pengenalan motif 4 not yang terkenal iaitu:
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 2 MUZIK APRESIASI: ZAMAN ROMANTIK W 25
• Instrumentasi untuk Simfoni ini adalah - Dua flute - Dua oboe - Dua clariket - Dua bassoon - Dua french horn dalam nada C dan F - Dua trumpet dalam nada C - Timpani - Alat tali • Tema utama lagu ini dimainkan oleh kedua-dua clarinet dan bahagian alat tali. • Tekstur lagu ini adalah polifonik.
Skor 2 Wedding March oleh Felix Mendelssohn
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 26 X TOPIK 2 MUZIK APRESIASI: ZAMAN ROMANTIK
Analisa • Komposisi ini adalah antara komposisi yang terkenal oleh Mendelssohn. • Ia adalah sebuah komposisi muzik insidental yang digubah untuk teater A Midsummer Night's Dream oleh Shakespeare pada tahun 1842. • Komposisi ini digunakan untuk kebanyakkan upacara perkhawinan orang Kristian. • Lagu ini digubah untuk dimainkan oleh alat muzik piano. • Nada lagu ini adalah dalam nada C Major. • Tekstur lagu dalam skor 2 adalah homofoni.
• Zaman romantik adalah zaman yang wujud selepas zaman klasikal. • Zaman romantik bermula sekitar tahun 1815 dan berakhir sekitar tahun 1910. • Muzik dalam zaman ini mempunyai beberapa ciri yang penting seperti bentuk muzik yang berbeza, alat muzik, saiz orkestra dan dinamik. • Faktor utama yang membawa kepada kemunculan zaman romantik adalah revolosi Perancis yang bermula pada tahun 1789 dan berakhir pada tahun 1794. • Kebanyakkan daripada komposer dari zaman klasik menganggap revolusi Perancis sebagai agen perubahan. • Peranan pemuzik yang dulunya adalah bekerja untuk gologan berada telah berubah dalam zaman romantik. • Komposer-komposer pada zaman romantik mula menolak idea-idea zaman klasik yang mempunyai banyak ciri dari zaman sebelumnya iaitu zaman Barok. • Zaman ini memperlihatkan banyak komposer yang cuba untuk menyatakan atau mengekspresikan perasaan mereka secara terbuka dalam karya-karya mereka. • Setiap komposisi dari zaman romantik mempunyai ciri-ciri unik yang merupakan bayangan komposer tersebut.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 2 MUZIK APRESIASI: ZAMAN ROMANTIK W 27
Art Song Muzik Koral Etude Muzik Program Exoticism Oratorio German Lied Revolusi Perancis Irama Singkopasi Suites Kromatik Teknik hemiola Muzik Absolut Tempo rubarto
Kementerian Pendidikan Malaysia. (2003). Huraian sukatan pelajaran pendidikan muzik rendah (Semakan). Kuala Lumpur: PPK.
Kamien, R. (1996). Music: An appreciation (7th ed.). New York: McGraw-Hill Companies.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)
TTooppiikk X Muzik
Tradisional
33 Muzik Rakyat
HASIL PEMBELAJARAN Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1. Mengenali kompang, fungsi dan teknik permainan alat muzik ini;
2. Mengetahui cara-cara untuk mengendalikan kumpulan kompang; 3. Mengenali fungsi dan teknik permainan rebana ubi; 4. Mengetahui cara-cara untuk mengendalikan kumpulan rebana ubi;
5. Mengenali alat muzik tabla dan gendang 24 musim; dan 6. Mengetahui fungsi dan teknik permainan alat muzik tabla dan gendang 24 musim.
X PENGENALAN Dalam Topik 3 ini, kita akan membincangkan empat buah alat muzik perkusi iaitu kompang, rebana ubi, tabla dan gendang 24 musim. Dua daripada alat ini adalah alat muzik tradisional Melayu. Manakala dua alat muzik yang seterusnya adalah alat perkusi tradisional India dan Cina.
Di bawah setiap subtopik, kita akan membincangkan fungsi, teknik permainan dan cara-cara untuk mengendalikan sesebuah kumpulan muzikal yang menggunakan alat-alat perkusi ini. Setiap alat perkusi dalam Topik 3 ini mempunyai ciri-cirinya yang tersendiri dan unik.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 3 MUZIK TRADISIONAL MUZIK RAKYAT W 29
3.1 KOMPANG DAN REBANA UBI
Kompang dan rebana ubi adalah alat muzik perkusi membrafon tradisional Melayu. Kedua-dua alat muzik ini mempunyai fungsi dan teknik permainan yang berbeza.
(a) Kompang Kompang dipercayai dibawa masuk oleh pedagang India Muslim dari Timur Tengah, (Asmad, 1990). Dengan kedatangan Islam ke Kepulauan Melayu, pedagang-pedagang Arab telah memperkenalkan alat muzik ini kepada masyarakat tempatan. Ia adalah alat muzik paluan yang serumpun dengan gendang.
Kompang mempunyai saiz yang berlainan bergantung kepada kekuatan bunyi yang dikehendaki. Tetapi ukuran diameter asas untuk kebanyakkan kompang adalah kira-kira 25 sehingga 40cm dari satu hujung ke hujung yang lain. Gambar Rajah 3.1 dibawah menunjukkan ukuran diameter sebuah kompang.
Rajah 3.1: Ukuran diameter sebuah kompang
Kompang lazimnya mempunyai baloh berbingkai yang diperbuat daripada kayu jenis keras. Permukaan kompang diperbuat daripada kulit lembu atau kulit kambing yang dilekat dengan bahan pelekat dan kemudianya ditindih dengan paku untuk memastikan permukaan kompang adalah tegang. Rotan sendek juga digunakan dalam pembuatan kompang untuk memastikan penghasilan suara atau ton yang baik.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 30 X TOPIK 3 MUZIK TRADISIONAL MUZIK RAKYAT
(b) Rebana Ubi
Rajah 3.2: Rebana Ubi
Rebana ubi adalah sejenis alat perkusi tradisional masyarakat Melayu. Alat muzik ini adalah lebih besar daripada kompang. Diameter sebuah rebana ubi adalah lebih kurang 70cm dan tingginya adalah 1 meter.
3.1.1 Fungsi Kompang dan Rebana Ubi (a) Kompang Alat muzik kompang biasanya dimainkan bersama dengan beberapa alatan muzik lain untuk mengiringi persembahan tarian dan nyanyian. Oleh kerana kompang adalah antara alat perkusi yang terpopular dikalangan masyarakat Melayu, alat muzik ini mempunyai pelbagai fungsi.
Pada masa lampau, kegunaan kompang dikhaskan untuk menyambut kedatangan kerabat diraja dan pembesar-pembesar. Tetapi pada masa kini kegunaan kompang telah diperkuaskan dan ia digunakan untuk pelbagai upacara. Antara fungsi utama kompang pada masa kini adalah untuk mengiringi majlis perkhawinan. Kompang juga digunakan untuk menyambut kedatangan tetamu-tetamu terhormat untuk majlis-majlis rasmi kerajaan.
Antara fungsi lain kompang adalah, mengiringi nyanyian. Dikalagan masyarakat Melayu, nyanyian kompang dialunkan dalam dua versi lagu iaitu versi Bahasa Melayu dan versi Bahasa Arab yang dipetik daripada Kitab Berzanji. Kompang juga amat terkenal dikalangan masyarakan suku kaum Bajau di Sabah.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 3 MUZIK TRADISIONAL MUZIK RAKYAT W 31
Antara fungsi-fungsi kompang adalah: • Mengiringi upacara perkhawinan • Menyambut kedatangan tetamu-tetamu terhormat • Mengiringi nyanyian khususnya nyanyian zikir • Pembukaan majlis rasmi • Dimainkan semasa Hari Kebangsaan • Terkenal di kalangan masyarakat Sabah
Tarikan untuk permainan kompang telah menjadi begitu popular dimana kini permainan kompang telah mula diajar di sekolah-sekolah serta pusat- pusat pengajian tinggi dan institusi kerajaan.
(b) Rebana Ubi Pada masa dahulu, rebana ubi digunakan untuk tujuan komunikasi jarak jauh. Rebana biasanya akan diletakkan di atas bukit yang tinggi dan seorang pemain akan memainkan rebana mengikut rentak tertentu bergantung kepada berita yang ingin disampaikan, daripada pengumuman majlis pernikahan hinggalah kepada amaran bahaya. Pada masa kini, penggunaan rebana ubi dihadkan untuk upacara istiadat atau persembahan-persembahan tertentu.
Rebana ubi juga kadang-kadang digunakan untuk mengiringi nyanyian korus oleh penyanyi-penyanyi lelaki. Di negeri Kelantan, rebana ubi digunakan untuk mengiringi majlis perkhawinan dan majlis-majlis keramaian. Di negeri Sabah dan Sarawak terdapat pertandingan rebana ubi yang selalunya diadakan selepas musim menuai. Kampung-kampung yang bersebelahan akan mengadakan pertandingan rebana ubi sebagai suatu bentuk persembahan (Matusky, 1985).
3.1.2 Teknik dalam Permainan
(a) Kompang Untuk memegang alat muzik ini, pemain kompang akan menggunakan sebelah tangan untuk memegang bingkai kompang dan menggunakan tapak dan jari-jari sebelah tangan lagi untuk memukulnya seperti yang ditunjukkan dalam Gambar Rajah 3.3 dibawah.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 32 X TOPIK 3 MUZIK TRADISIONAL MUZIK RAKYAT
Rajah 3.3: Cara untuk memegang dan bermain kompang.
Terdapat tiga rentak asas dalam permainan kompang iaitu: (i) Rentak biasa (ii) Rentak kencet (iii) Rentak sepulih
Terdapat beberapa cara atau teknik yang berbeza untuk memalu kompang. Dua cara yang sering digunakan ialah dengan menepuk kulit kompang dengan bahagian jari-jari atau tapak tangan mengikut rentak yang tertentu. Bunyi yang berlainan boleh dihasilkan dengan membezakan cara bukaan tapak tangan. Bunyi 'bum' di perolehi dengan tepukan di sisi kompang dan tapak tangan dikuncup atau dirapatkan. Bunyi 'cak' di perolehi dengan tepukan di tengah kompang dengan jari tangan yang terbuka.
SEMAK KENDIRI 3.1
1. Apakah fungsi-fungsi kompang? 2. Nyatakan dua teknik yang digunakan untuk memalu kompang.
(b) Rebana Ubi Rebana ubi mempunyai satu muka berbentuk bulat yang berada di atas dan bahagian bawahnya adalah bulat dan berlubang. Rebana ubi dibuat dengan menggunakan belulang kerbau yang dipasang dan disirat dengan pasak-pasak kayu yang terdapat pada kakinya. Terdapat tiga saiz asas untuk rebana ubi. Saiz yang paling besar menghasilkan bunyi yang berpic rendah dan saiz rebana ubi yang kecil menghasilkan bunyi yang berpic tinggi.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 3 MUZIK TRADISIONAL MUZIK RAKYAT W 33
Alat muzik ini boleh diletakkan secara melintang di atas lantai ataupun digantung. Satu set rebana ubi mempunyai tiga buah drum. Rebana ubi biasanya dimainkan dengan dua cara iaitu dipukul atau dipalu. Berlainan daripada teknik kompang, rebana ubi dimainkan dengan menggunakan kedua-dua tangan. Dalam permainan rebana ubi, bunyi atau timbre yang berlainan boleh dihasilkan dengan teknik pukulan yang berbeza. Tapak tangan digunakan untuk mendapatkan bunyi yang lebih kuat dan bulat. Manakala jari-jari digunakan untuk mendapatkan bunyi yang berpic tinggi.
SEMAK KENDIRI 3.2
1. Apakah fungsi-fungsi rebana ubi? 2. Nyatakan teknik-teknik untuk menghasilkan pic tinggi dan rendah
3.1.3 Pengendalian Kumpulan
(a) Kompang Permainan kompang lazimnya dimainkan secara berkumpulan dalam keadaan bersila, berdiri ataupun berarak mengikut keperluannya. Untuk mengedalikan sebuah kumpulan kompang, anda terlebih dahulu harus arif tentang pembahagian kumpulan dalam permainan kompang. Ini akan membantu anda untuk membahagikan dan mengendalikan kumpulan pemain kompang anda. Dalam konteks persembahan, sesebuah kumpulan kompang melibatkan tiga kumpulan. Setiap kumpulan ini mempunyai peranan yang khusus dan berbeza daripada kumpulan yang lain.
Kumpulan pertama terdiri daripada beberapa pemain yang bertindak sebagai ÂpembolongÊ yang akan memukul kompang dengan bunyi pukulan yang khusus dan seragam. Pukulan yang seragam ini dikenali sebagai pukulan dasar.
Kumpulan kedua bertindak sebagai ÂpeningkahÊ yang selalunya diketuai oleh seorang pemain kompang yang berperanan sebagai master dalam permainan itu. Tugas utama kumpulan ini adalah untuk mengawal bentuk dan corak irama permainan secara keseluruhan.
Kumpulan terakhir memainkan peranan sebagai penyilang dimana mereka akan memainkan rentak hias yang bertindak sebagai unsur pelengkap kepada keseluruhan pola paluan yang terjalin di dalamnya. Apabila ketiga- tiga rentak ini digabungkan, anda akan mendengar corak irama yang bertindih atau dalam bahasa Inggeris dikenali sebagai interlocking rhythm.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 34 X TOPIK 3 MUZIK TRADISIONAL MUZIK RAKYAT
(b) Rebana Ubi Rebana ubi biasanya dimainkan dalam kumpulan iaitu di antara enam hingga lapan rebana. Satu rebana ubi selalunya dimainkan oleh dua orang. Mereka akan berdiri secara bertentangan dan bermain satu rebana ubi. Maka dalam satu kumpulan terdapat di antara 12 sehingga 16 orang pemain. Setiap pemain akan menggunakan tapak tangan mereka ataupun kayu yang bersalut dengan kain untuk memukul rebana ubi dan menghasilkan warna ton yang berlainan.
Untuk menghasilkan warna ton yang rendah, pemain akan memukul bahagian tengah rebana ubi. Manakala untuk menghasilkan bunyi yang mempunyai warna ton yang tinggi pemain harus memukul bahagian tepi rebana ubi.
3.2 TABLA
Rajah 3.4: Tabla Sumber: http://www.chandrakantha.com/tablasite/bsicbols.htm
Tabla adalah sepasang alat perkusi India yang dipercayai berasal daripada sejenis alat perkusi yang dikenali sebagai pakawaj (sejenis alat perkusi). Tabla adalah alat perkusi yang amat popular di sebelah utara India. Satu set Tabla terdiri daripada dua drum kecil seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 3.4 di atas.
Tabla yang kecil (sebelah kiri) dikenali sebagai dayan dan yang lebih besar (sebelah kanan) dikenali sebagai bayan. Dayan selalunya diperbuat daripada kayu manakala bayan pula diperbuat daripada beberapa jenis logam seperti keluli, logam dan aluminium.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 3 MUZIK TRADISIONAL MUZIK RAKYAT W 35
3.2.1 Fungsi Tabla biasanya digunakan untuk mengiringi persembahan vokal atau instrumental. Pemain tabla akan duduk bersila diatas lantai dan meletakkan kedua pasang tabla dihadapannya. Bahagain kecil (dayan) harus dimainkan oleh tangan kiri dan bahagian yang besar (bayan) dimainkan oleh tangan kanan.
Tabla jarang digunakan untuk persembahan solo. Ini adalah kerana fungsi tabla adalah untuk mengiringi sesebuah persembahan. Fungsi utamanya adalah untuk membekalkan struktur irama dan rentak yang konsisten untuk sesebuah persembahan. Irama ini dikenali sebagai Taal.
3.2.2 Teknik dalam permainan
Terdapat beberapa teknik permainan yang menghasilkan timbre atau warna ton yang berlainan. Untuk bermain tabla, seorang pemain akan menggunakan kedua-dua tangannya. Setiap jari di tangan kanan dan kiri pemain menghasilkan warna ton yang berlainan. setiap pukulan pada bayan dan dayan dikenali sebagai bol. Setiap bunyi yang dihasilkan mempunyai bolnya yang tersendiri. Antara beberapa jenis bol yang boleh dihasilkan oleh dayan adalah:
(a) Bunyi Na yang dihasilkan oleh tangan kiri dan dimain oleh jari telunjuk (Gambar Rajah 3.5).
Rajah 3.5: Bunyi Na Sumber : http://www.chandrakantha.com/tablasite/bsicbols.htm
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 36 X TOPIK 3 MUZIK TRADISIONAL MUZIK RAKYAT
(b) Bunyi Ti yang dihasilkan oleh tangan kiri dan dimain oleh jari hantu.
Rajah 3.6: Bunyi Ti Sumber://www.chandrakantha.com/tablasite/bsicbols.htm
Antara jenis bol yang boleh dihasilkan oleh tangan kanan pada bayan adalah:
(a) Bunyi Ga yang dihasilkan oleh jari hantu tangan kanan.
Rajah 3.7: Bunyi Ga Sumber: http://www.chandrakantha.com/tablasite/bsicbols.htm
Selain daripada bol-bol yang telah diberi terdapat juga bol yang dihasilkan oleh kedua-dua tangan kanan dan kiri. Kombinasi bol-bol inilah yang memberikan sebuah tabla warna tonnya yang unik.
SEMAK KENDIRI 3.3
1. Nyatakan dua jenis bol yang boleh dihasikan. 2. Satu set Tabla terdiri daripada ______dan ______
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 3 MUZIK TRADISIONAL MUZIK RAKYAT W 37
3.2.3 Pengendalian Kumpulan
Pemain tabla jarang bermain secara berasingan. Seperti yang telah dinyatakan dalam 3.2.1, fungsi utama sebuah tabla adalah untuk membekalkan struktur irama dan rentak dalam sesebuah persembahan. Maka dalam subtopik ini, pengendalian kumpulan tabla bermaksud mengendalikan sebuah ensembel instrumental atau vokal dimana tabla digunakan untuk menyokong bahagian irama.
Walaupun tabla merupakan sebuah alat perkusi India, namun alat muzik ini 42 3 boleh digunakan untuk bermain irama dalam masa Sumber , ataupun . 42 4 Maka dalam sebuah ensembel instrumental, anda boleh menggunakan tabla untuk mengiringi pelbagai jenis lagu. Ini akan menghasilkan sebuah ensembel fusion yang menarik.
3.3 GENDANG 24 MUSIM
Pertama kali Gendang 24 musim dipersembahkan di Malaysia adalah di Johor Baharu pada tahun 1988. Ia dipersembahkan oleh Pertubuhan Cina di Johor. Pada ketika itu hanya sembilan gendang digunakan. Tetapi disebabkan tarikan penonton yang amat menggalakkan, pertubuhan ini telah mengumpulkan wang untuk membeli 15 gendang lagi untuk melengkapkan ensembel perkusi ini.
Seperti yang anda sedia maklum ensembel ini terdiri daripada 24 gendang. Setiap gendang mewalikili satu musim dalam 24 musim pertanian kalender Cina. Nama untuk setiap musim ditulis pada setiap gendang dalam tulisan kaligrafi Cina. Di negara China setiap musim (winter, sumer, autum dan spring) dibahagikan kepada 6 musim yang lebih kecil. Setiap musim kecil ini mempunyai hubungan dengan jadual pertanian seperti, menuai dan membajak.
Gendang 24 musim ini menjadi amat popular disebabkan oleh bilangan gendang yang digunakan. Sejak tahun 1990an gendang 24 musim telah menjadi amat popular dikebanyakkan sekolah-sekolah Cina di negara ini. Persembahan Gendang 24 Musim boleh dipersembahkan dalam dewan ataupun di kawasan terbuka. Prop seperti banner, bendera dan ÂmaskÊ juga digunakan dalam persembahan ini. Mengikut sejarah orang Cina, gendang 24 musim hanya boleh dimainkan oleh golongan lelaki. Tetapi pada zaman sekarang, kaum perempuan juga menceburi seni muzik ini dan ramai gadis muda memnunjukkan minat yang mendalam dalam seni muzik ini.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 38 X TOPIK 3 MUZIK TRADISIONAL MUZIK RAKYAT
3.3.1 Fungsi
Gendang 24 musim mempunyai beberapa fungsi. Antaranya adalah: • Mengiringi tarian singa untuk upacara-upacara rasmi dan perayaan. • Mengadakan persembahan secara solo untuk hari kebudayaan • Membuka tirai untuk merpersembahan kebudayaan Cina. • Disebabkan fungsinya yang versatile, permainan Gendang 24 Musim juga digabungkan dengan alat perkusi tradisional lain seperti rebana ubi dan tabla. Ensemble seperti ini biasanya dipersembahkan pada Hari Kemerdekaan untuk menunjukkan perpaduan dalam masyarakat yang berbilang kaum.
3.3.2 Teknik dalam Permainan
Bentuk alat muzik ini adalah serupa dengan gendang yang digunakan untuk mengiringi tarian singa. Badan gendang ini berbentuk seperti tong dan mempunyai satu permukaan sahaja untuk dipukul. Permukaan ini diperbuat daripada kulit lembu. Kulit ini ditegangkan diatas permukaan gendang dan dipaku pada bahagian atas gendang.
Setiap gendang dilengkapi dengan dua alat pemukul. Pukulan pada permukaan dan sudut berlainan boleh menghasilkan warna ton yang berlainan. Teknik pukulan yang berbeza juga boleh menghasilkan warna ton yang berlainan. Sebagai contoh, untuk menghasilkan bunyi ÂdungÊ yang berresonace rendah, pemain harus memukul di tengah-tengah permukaan gendang. Bunyi ÂtikÊ yang berresonce tinggi dan mempunyai bunyi yang pendek dihasilkan apabila pemain memukul kedua-dua kayu dan bunyi ÂtakÊ dihasilkan apabila kayu digunakan untuk memukul bahagian tepi gendang.
Dengan mengunakan teknik pukulan sedemikian bunyi-bunyi dan warna ton lain dapat dihasilkan. Kadang-kadang pemain akan menggunakan tapak tangan untuk mengasilkan warna ton yang diingini.
SEMAK KENDIRI 3.4
1. Nyatakan fungsi-fungsi Gendang 24 Musim. 2. Nyatakan teknik-teknik yang digunakan untuk menghasilkan bunyi ÂdungÊ, ÂtikÊ dan ÂtakÊ.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 3 MUZIK TRADISIONAL MUZIK RAKYAT W 39
3.3.3 Pengendalian Kumpulan
Pengendalian kumpulan pemuzik Gendang 24 Musim adalah satu tugas yang rumit. Ini adalah kerana ketua kumpulan harus memastikan bahawa setiap ahli kumpulan mengetahui peranan mereka masing-masing dan dapat memainkan peranan ini dengan betul. Walaupun setiap kumpulan Gendang 24 Musim akan mempunyai pergerakkan pemuzik dan corak irama yang berbeza, tetapi koreografi pergerakkan setiap pemain seharusnya mencerminkan pergerakkan seorang petani dan suasana pertanian.
Disebabkan oleh bilangan gendang yang banyak, ia adalah penting agar setiap pemain arif tentang peranan mereka masing-masing. Untuk bermain dalam kumpulan muzik ini, seseorang pemuzik harus mempunyai irama dan rentak semula jadi yang kuat. Setiap pukulan dan tanda rehat harus dimainkan mengikut tempo yang konsisten. Ini adalah kerana jika seorang pemuzik bermain pada tempo yang terlalu cepat atau perlahan, keseluruhan ensembel ini akan menghadapi masalah.
Setiap persembahan bermula dengan dua bunyi ÂtakÊ ÂtakÊ yang akan dimainkan oleh ketua kumpulan. Bunyi ini dihasikan apabila kayu dipukul pada tepi gendang. Terdapat pelbagai jenis corak irama yang berbeza. Setiap kumpulan atau ensemble Gendang 24 Musim akan mempunyai corak irama mereka yang tersendiri yang unik. Tetapi terdapat beberapa corak irama yang asas yang dimainkan oleh semua ensemble Gendang 24 Musim.
Corak irama yang asas ini diperkenalkan oleh Chen Wei Chong. Beliau merupakan antara pemain Gendang 24 Musim yang terawal. Beliau berasal dari Johor dan telah bermain untuk ensemble Gendang 24 Musim yang pertama di negara ini. Corak irama yang digubah oleh Chen melambangkan pergerakkan para petani yang berkerja di sawah.
Pada kebiasaannya, pemain-pemain akan dibahagikan kepada 2 atau 4 kumpulan yang kecil. Setiap kumpulan ini akan memainkan corak irama yang berbeza. Corak irama berselang atau Âinterlocking rhythmsÊ dihasilkan apabila kesemua gendang dimainkan serentak. Corak irama ini diulangi beberapa kali untuk mengasilkan bunyi yang berterusan.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 40 X TOPIK 3 MUZIK TRADISIONAL MUZIK RAKYAT
• Kompang dipercayai dibawa masuk oleh pedagang India Muslim dari Timur Tengah. • Pedagang-pedagang Arab telah memperkenalkan alat muzik ini kepada masyarakat tempatan. • Ia adalah alat muzik paluan yang serumpun dengan gendang. • Kompang mempunyai saiz yang berlainan bergantung kepada kekuatan bunyi yang dikehendaki. • Pada masa lampau, kegunaan kompang dikhaskan untuk menyambut kedatangan kerabat diraja dan pembesar-pembesar. • Tetapi pada masa kini kegunaan Kompang telah diperkuaskan dan ia digunakan untuk pelbagai upacara seperti mengiringi upacara perkhawinan, menyambut kedatangan tetamu-tetamu terhormat dan mengiringi nyanyian khususnya nyanian zikir. • Untuk memegang alat muzik ini, pemain kompang akan menggunakan sebelah tangan untuk memegang bingkai kompang dan menggunakan tapak dan jari-jari sebelah tangan lagi untuk memukulnya. • Terdapat beberapa cara atau teknik yang berbeza untuk memalu kompang. • Dua cara yang sering digunakan ialah dengan menepuk kulit kompang dengan bahagian jari-jari atau tapak tangan mengikut rentak yang tertentu • Rebana ubi adalah sejenis alat perkusi tradisional masyarakat Melayu. • Alat muzik ini adalah lebih besar daripada kompang. • Diameter sebuah rebana ubi adalah lebih kurang 70cm dan tingginya adalah 1 meter. • Pada masa dahulu, rebana ubi digunakan untuk tujuan komunikasi jarak jauh. • Rebana akan diletakkan di atas bukit supaya bunyi yang dihasikan dapat didengar oleh semua orang. • Pada masa kini, penggunaan rebana ubi dihadkan untuk upacara istiadat atau persembahan-persembahan tertentu. • Rebana ubi mempunyai satu muka berbentuk bulat yang berada di atas dan bahagian bawahnya adalah bulat dan berlubang.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 3 MUZIK TRADISIONAL MUZIK RAKYAT W 41
• Rebana ubi dibuat dengan menggunakan belulang kerbau yang dipasang dan disirat dengan pasak-pasak kayu yang terdapat pada kakinya. • Alat muzik ini boleh diletakkan secara melintang di atas lantai ataupun digantung. • Satu set rebana ubi mempunyai tiga buah drum. • Rebana ubi biasanya dimainkan dengan dua cara iaitu dipukul atau dipalu. • Berlainan daripada teknik kompang, rebana ubi dimainkan dengan menggunakan kedua-dua tangan. • Tabla adalah sepasang alat perkusi India yang dipercayai berasal daripada sejenis alat perkusi yang dikenali sebagai pakawaj (sejenis alat perkusi). • Satu set Tabla terdiri daripada dua gendang kecil. • Tabla biasanya digunakan untuk mengiringi persembahan vokal atau instrumental. • Pemain tabla duduk bersila diatas lantai dan meletakkan kedua pasang tabla dihadapannya. • Bahagain kecil (dayan) harus dimainkan oleh tangan kiri dan bahagian yang besar (bayan) dimainkan oleh tangan kanan. • Tabla jarang digunakan untuk persembahan solo. • Ini adalah kerana fungsi tabla adalah untuk mengiringi sesebuah persembahan. • Untuk bermain tabla, seorang pemain akan menggunakan kedua-dua tangannya. • Setiap jari di tangan kanan dan kiri pemain menghasilkan warna ton yang berlainan. • Setiap pukulan pada bayan dan dayan dikenali sebagai bol. • Gendang 24 Musim terdiri daripada 24 gendang China. • Setiap gendang ini mewalikili satu musim dalam 24 musim pertanian kalender China. • Nama untuk setiap musim ditulis pada setiap gendang dalam tulisan kaligrafi China. • Di negara China setiap musim (winter, sumer, autum dan spring) dibahagikan kepada 6 musim yang lebih kecil.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 42 X TOPIK 3 MUZIK TRADISIONAL MUZIK RAKYAT
• Setiap musim kecil ini mempunyai hubungan dengan jadual pertanian seperti, menuai dan membajak. • Mengikut sejarah China, gendang 24 musim hanya boleh dimankan oleh golongan lelaki sahaja. • Bentuk alat muzik ini adalah serupa dengan gendang yang digunakan untuk mengiringi tarian singa. • Badan gendang ini berbentuk seperti tong dan mempunyai satu permukaan sahaja untuk dipukul. • Setiap gendang dilengkapi dengan dua alat pemukul. • Pukulan pada permukaan dan sudut berlainan boleh menghasilkan warna ton yang berlainan. • Setiap persembahan bermula dengan dua bunyi ÂtakÊ ÂtakÊ yang akan dimainkan oleh ketua kumpulan. • Walaupun setiap kumpulan Gendang 24 Musim akan mempunyai pergerakkan pemuzik dan corak irama yang berbeza, tetapi koreografi pergerakkan setiap pemain seharusnya mencerminkan pergerakkan seorang petani dan suasana pertanian.
Bayan Kompang Bol Na Dayan Rebana Ubi Dung Tak Gendang 24 Musim Ti
Asmad, S. (1990) Seni lagu dan permainan tradisi. Melaka Malaysia: Assosiation Educational Distributors (M) Snd. Bhd. Kementerian Pendidikan Malaysia (2003). Huraian sukatan pelajaran pendidikan muzik rendah (semakan). Kuala Lumpur: PPK. Matusky, P & Tan, S.B. (2004) The music of Malaysia, the classical, folk and syncretc tradition. United Kingdom: Ashgate Publishing Ltd.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)
TTooppiikk X Muzik
Tradisional
44
Muzik
Sinkretik
HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1. Mengenali latarbelakang rentak masri dan inang;
2. Mengetahui rentak masri dan inang dan alat muzik yang digunakan
untuk mengiringi rentak-rentak ini;
3. Mengenali rentak asli dan zapin; 4. Mengetahui latar belakang dan alat muzik yang digunakan untuk mengiringi rentak asli dan zapin;
5. Memahami istilah inang dan keroncong; dan
6. Memahami istilah nasyid.
X PENGENALAN Dalam topik ini, kita akan membincangkan beberapa jenis muzik Melayu yang sebenarnya merupakan tarian Melayu. Tarian-tarian ini mempunyai rentaknya yang tersendiri seperti joget, inang dan zapin. Rentak-rentak ini digunakan untuk mengiringi tarian. Sebagai contoh, rentak zapin digunakan untuk mengiringi tarian zapin dan rentak joget digunakan untuk mengiringi tarian joget. Setiap rentak ini mempunyai ciri-cirinya yang tersendiri dan juga latar belakangnya yang unik.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 44 X TOPIK 4 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK
Dalam topik 4 ini, anda juga akan diperkenalkan kepada dua jenis genre muzik Melayu yang popular iaitu Inang dan Keroncong. Setiap subtopik akan membincangkan latar belakang rentak, corak rentak yang digunakan untuk mengiringi tarian dan alat-alat muzik yang digunakan. Akhir sekali kita akan membincangkan latar belakang dan ciri-ciri penting dalam nasyid.
4.1 MASRI DAN JOGET
Masri dan joget adalah dua daripada beberapa tarian dan rentak popular dari genre Tarian Melayu. Tarian yang lain termasuklah Inang, zapin dan asli. Kesemua tarian ini mempunyai latar belakang, rentak dan ciri-ciri muzikal yang berlainan.
4.1.1 Latar Belakang
(a) Masri Masri pada asasnya adalah rentak tarian. Asal usul masri adalah kabur tetapi ia dipercayai berasal dari negara Arab. Ia adalah antara tarian poplar di Malaysia. Rentak masri sering digunakan sebagai rentak asas dalam kebanyakkan komposisi lagu-lagu Melayu. Sebagai contoh kumpulan Muzik Nashid Raihan sering menggunkana rentak Masri sebagai rentak asas dalam kebanyakkan komposisi lagu-lagu mereka. Terdapat juga sumber yang menyatakan bahawa masri adalah sebahagian daripada ensemble ronggeng asli (Tan, 1997).
(b) Joget Joget adalah antara contoh muzik sinkretik yang paling popular. Sinkretik dalam bahasa muzik bermaksud perubahan yang berlaku daripada segi nilai dan bentuk muzik disebabkan oleh asimilasi atau pergabungan elemen muzik daripada budaya yang lain. Sinkretisme berlaku dalam joget apabila elemen muzik Melayu bergabung dengan elemen muzik Portugis semasa Kesultanan Melayu Melaka. Tarian Joget mempunyai perkaitan rapat dengan elemen muzik Portugis terutamanya daripada segi alat muzik iringan yang digunakan. Di Melaka, tarian joget dikenali sebagai chakunchak. Ia biasanya dipersembahkan semasa perayaan kebudayaan, perkahwinan dan upacara-upacara keramaian yang lain. Tarian ini biasanya dipersembahkan secara berpasangan.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 4 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK W 45
4.1.2 Rentak
(a) Masri Rentak masri adalah antara rentak yang paling popuar dalam lagu-lagu Melayu. Corak irama dalam rentak masri mempunyai pengaruh rentak Timur Tengah yang kuat. Malah ada yang menyatakan bahawa rentak masri mempunyai perkaitan yang rapat dengan tarian beledi dari Iran (Tan, 1997). Rentak asas bagi masri diberikan dibawah:
Rentak Masri
(b) Joget Ciri-ciri utama lagu joget adalah pada corak iramanya yang cepat. Rentak ini biasanya dimainkan dalam meter . Rentak asas joget adalah:
Rentak Joget
4.1.3 Alat Muzik Iringan
(a) Masri Alat muzik yang biasanya digunakan untuk mengiringi nyanyian atau tarian masri adalah alat muzik tradisional seperti: (i) Rebana dan (ii) Kompang. (iii) Bahagian melodi biasanya dinyanyikan oleh seorang penyanyi solo.
(b) Joget Alat muzik yang biasa digunakan untuk mengiringi tarian joget adalah: (i) Rebana, (ii) Biola
Alat muzik ini selalunya akan mengiringi seorang penyanyi solo. Kadang- kadang alat muzik gong digunakan apabila rentak joget dimainkan.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 46 X TOPIK 4 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK
SEMAK KENDIRI 4.1
1. Namakan alat muzik yang digunakan untuk mengiringi tarian masri 2. Apakah yang ada fahan tentang tarian joget?
4.2 ASLI DAN ZAPIN
Asli dan zapin pada asasnya adalah tarian tradisional Melayu. Kedua-dua tarian ini mempunyai corak irama dan rentak iringan yang tersendiri. Rentak atau corak irama yang digunakan untuk mengiringi kedua-dua tarian ini biasanya adalah khusus dan spesifik untuk tarian tersebut. Maka biasanya apabila seseorang merujuk kepada rentak asli, secara langsung rentak itu mempunyai hubungan dengan tarian asli dan pada masa yang sama rentak zapin juga mempunyai hubungan dengan tarian zapin. Setiap rentak yang wujud biasanya berasal daripada sebuah tarian.
4.2.1 Latar Belakang
(a) Asli Rentak dan corak irama untuk tarian asli dikenali sebagai rentak asli. Asli yang membawa maksud tradisional atau ÂoriginalÊ adalah nama bagi sebuah lagu tarian yang berasal dari Tanah Melayu. Tarian asli sering mempunyai mud yang sedih dan dipersembahkan dalam tempo yang perlahan. Tarian asli mula dipersembahkan oleh kaum kerabat diraja terutamanya puteri-puteri. Tarian ini yang lemah gemalai melambangkan ciri-ciri seorang puteri yang ayu dan sopan. Lirik yang berbentuk pantun digunakan apabila si penyanyi ingin menyampaikan sesebuah pesanan yang biasanya berkait rapat dengan percintaan dan penderitaan.
(b) Zapin Asal usul zapin adalah dari negara Arab. Zapin dibawa masuk ke Tanah Melayu oleh pedagang Muslim di sekitar kurun ke 14. Di Malaysia, Zapin mula dipersembahkan di negeri Johor oleh masyarakat Arab yang tinggal di negeri itu. Tarian Zapin juga dipersembahkan oleh kaum Melayu yang berketurunan Arab.
Kini, terdapat dua jenis tarian Zapin yang dipersembahkan di negeri Johor. Zapin Arab yang dipersembahkan oleh masyarakat Arab dan zapin Melayu yang dipersembahkan oleh kaum Melayu. Zapin Melayu yang merupakan sebahagian daripada 5 Tarian Melayu berasal dari zapin Arab. Zapin
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 4 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK W 47
Melayu diadaptasi dari zapin Arab tetapi tarian Zapin Melayu adalah lebih lembut jika dibandingkan dengan Zapin Arab. Lirik lagu untuk Zapin Melayu sering dinyanyikan dalam bahasa Melayu dan juga bahasa Arab.
4.2.2 Rentak
(a) Asli Rentak Asli juga dikenali sebagai Rentak Senandung. Rentak ini adalah antara rentak yang paling perlahan di antara kelima-lima rentak dari genre Tarian Melayu. Rentak Asli biasanya dimainkan dalam frasa 8 bit. Corak rentak asli adalah:
Rentak Asli
Rentak yang diberikan di atas adalah corak rentak asas untuk rentak Asli. Biasanya hanya bit pertama dalam bar 1 dan bit pertama, kedua dan ketiga dalam bar ke 2 adalah tetap. Bit-bit yang lain boleh dimainkan dengan variasi yang berbeza. Variasi dan corak rentak yang berlainan ini bergantung kepada pemain alat muzik dan penyanyi.
(b) Zapin Rentak dalam lagu zapin mempunyai ciri-ciri elemen rentak zapin Arab. Corak rentak asas untuk zapin diberikan dibawah.
Rentak Zapin
Lagu Zapin mempunyai struktur yang agak khusus. Lagu zapin biasanya dimulakan dengan taksim. Bahagian melodi ini biasanya dimainkan oleh gambus. Kemudian bahagian ini akan ditindih oleh alat muzik perkusi. Bahagian vokal dalam bentuk ABA akan menyusul. Terdapat juga bahagian coda yang biasanya dimainkan alat perkusi kopak. Bahagian kopak dimainkan dengan rancak oleh alat muzik marwas. Lagu ini akan berakhir dengan sebuah kaden finale yang dikenali sebagai wainab atau tahtim.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 48 X TOPIK 4 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK
4.2.3 Alat Muzik Iringan
(a) Asli Alat muzik yang biasa digunakan untuk mengiringi lagu asli adalah: (i) Rebana; (ii) Biola; dan (iii) Gong.
Rebana merupakan alat muzik perkusi yang paling utama dalam instrumentasi lagu asli. Dalam ensembel moden alat muzik seperti gitar dan beberapa muzik barat lain boleh digunakan.
(b) Zapin Daripada segi muzik, zapin Melayu mengekalkan kebanyakkan daripada cari-ciri muzik dari zapin Arab terutamanya dari segi alat muzik. Alat muzik yang selalu digunakan untuk mengiringi tarian zapin adalah gambus. Gambus biasanya dimainkan oleh penyanyi solo dan digunakan untuk memainkan bahagian melodi lagu dan mengiringi penyanyi solo. Manakala alat perkusi yang sering digunakan adalah marwas. Marwas adalah sebuah gendang dua muka di mana kulit lembu atau kerbau diikat pada kedua-dua permukan gendang dengan menggunakan tali. Dok merupakan alat perkusi lain yang digunakan untuk mengiringi tarian zapin. Alat perkusi ini berbentuk kon dan mempunyai satu permukaan sahaja. Untuk upacara-upacara tertentu, gong dan rebana digunakan bagi menguatkan lagi bahagian perkusi. Dalam ensembel zapin moden, alat muzik seperti violin, akordian, harmonium dan seruling digunakan untuk memainkan bahagian melodi.
Secara ringkas, alat muzik yang digunakan untuk mengiringi tarian zapin adalah: (i) Gambus; (ii) Marwas; (iii) Dok; (iv) Gong; dan (v) Rebana.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 4 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK W 49
SEMAK KENDIRI 4.2
1. Namakan alat muzik yang digunakan untuk mengiringi tarian zapin 2. Apakah nama lain untuk rentak asli?
4.3 INANG DAN KERONCONG
Inang dan keroncong merupakan dua genre muzik yang mempunyai latar belakang yang berbeza. Walau bagaimanapun kedua-dua genre muzik ini telah menjadi amat popular di negara ini.
4.3.1 Latar Belakang
(a) Inang Inang adalah tarian Melayu yang tidak mempunyai pengaruh dari mana- mana negara lain. Inang yang membawa maksud Âorang gajiÊ adalah sebuah tarian yang pada masa dahulu dipersembahkan oleh Âorang gajiÊ atau lebih dikenali sebagai inang. Tarian inang pada masa kini adalah versi moden yang diadaptasikan daripada tarian tradisional Mak Inang. Mak Inang bermaksud ketua inang. Beliaulah yang bertanggungjawab untuk menjaga anak-anak kerabat diraja.
Lagu-lagu untuk tarian inang diercayai digubah disekitar zaman Kesultanan Melayu Melaka. Pada zaman dahulu, tarian Inang hanya dipersembahkan oleh golongan perempuan dan gerak-geri tarian inang adalah amat lembut. Pergerakan tangan dan badan haruslah berpatutan dengan adat istiadat istana. Tetapi mada zaman sekarang tarian Inang juga dipersembahkan oleh golongan lelaki. Antara contoh lagu-lagu popular yang menggunakan rentak inang adalah Seri Langkat dan Lenggang Mak Limah.
(b) Keroncong Muzik keroncong yang dimainkan di negara ini sebenarnya berasal dari Indonesia. Kebanyakkan daripada elemen muzik dalam lagu Kroncong adalah sama dengan muzik Keroncong dari Jawa. Elemen muzik dalam keroncong Melayu juga mempunyai persamaan dengan muzik Portugis. Penggunaan alat muzik ukelele dalam ensemble keroncong adalah bukti bahawa genre muzik ini mempunyi ciri-ciri muzik Portugis. Antara komposisi terkenal dalam rentak keroncong adalah Bengawan Solo.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 50 X TOPIK 4 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK
4.3.2 Rentak
(a) Inang Lagu-lagu dalam rentak inang biasanya adalah dalam tempo yang cepat. Tarian inang adalah lebih cepat jika dibandingkan dengan tarian asli walaupun kedua-dua tarian ini mempunyai pergerakkan tangan dan badan yang agak serupa. Rentak untuk lagu inang adalah:
Rentak Inang
(b) Keroncong Rentak untuk lagu keroncong adalah agak berbeza daripada rentak-rentak lain. Rentak untuk lagu Keroncong kadang-kadang mengunakan rentak dangdut. Rentak keroncong agak kompleks dan bergantung pada jenis keroncong yand dimainkan.
4.3.3 Alat Muzik Iringan
(a) Inang Alat muzik yang biasanya digunakan untuk mengiringi lagu inang adalah: (i) Biola; (ii) Rebana; dan (iii) Gendang.
(b) Keroncong Alat muzik utama dalam ensemble keroncong adalah: (i) Ukelele; (ii) Biola; (iii) Gitar; (iv) Cuk; (v) Cak; (vi) Celo; dan (vii) Flute.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 4 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK W 51
ACTIVIT1 4.1
1. Dalam kumpulan yang kecil mainkan rentak joget. 2. Berikan contoh-contoh lagu yang menggunakan rentak inang dan rentak Zapin.
4.4 NASYID
Apakah yang ada faham mengenai nasyid? Adakah ia berbeza daripada genre muzik yang telah kita bincangakan dalam subtopik yng sebelum ini? Nasyid yang berasal dari negara Arab adalah sejenis nyanyian pantun di mana teksnya mempunyai unsur-unsur keagamaan. Perkara penting dalam nyanyian nasyid yang membezakannya dari genre-genre vokal yang lain adalah dalam teks lagu. Dalam nyanyian nasyid, mesej yang disampaikan adalah penting. Selalunya mesej dalam teks lagu berkait rapat dengan ajaran Islam.
4.4.1 Latar Belakang
Nasyid berasal dari negara Arab dan dibawa masuk ke Tanah Melayu sekitar kurun ke 14. Teks nyanyian untuk nasyid selalunya berunsur keagamaan dan sesetengah rangkap dalam lagu tersebut biasanya dipetik daripada kitab suci Quran. Nasyid pada amnya dinyanyikan secara Âa cappallaÊ iaitu nyanyian tanpa iringan muzik. Biasanya hanya alat muzik daf (alat perkusi dari Timur Tengah yang kelihatan seperti kompang) digunakan. Nasyid boleh dinyanyikan secara berkumpulan ataupun secara solo.
Gaya nyanyian ini menjadi popular kerana pada suatu masa, ramai ulamak- ulamak dan ahli fikir Islam menegaskan bahawa Islam menentang penggunaan alat muzik. Maka gaya nyanyian Âa cappalleÊ yang tidak menggunakan sebarang alat muzik iringan, kesucian dalam lirik lagu dan penggunaan corak melodi yang ringkas menyebabkan ramai orang tertarik kepada gaya nyanyian ini.
Nasyid kini banyak berunsurkan gaya moden di mana alat-alat muzik digunakan untuk mengiringi nyanyian nasyid. Tetapi asal usul nasyid masih diambil daripada maqamat (tarannum) al-quran dan qasidah tradisi arab. Di Malaysia, kumpulan muzik yang bertanggungjawab untuk mempopularkan Nasyid di negara kita adalah kumpulan muzik Raihan.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 52 X TOPIK 4 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK
4.4.2 Rentak
Rentak dalam nyanyian nasyid secara amnya adalah amat ringkas dan asas (basic). Penggunaan rentak dalam nasyid bergantung kepada gaya nyanyian kumpulan tersebut.. Dalam nyanyian nasyid yang asal, rentak yang digunakan adalah seakan-akan rentak masri. Tetapi terdapat juga rentak-rentak lain yang digunakan. Pada zaman sekarang penyanyi-penyanyi nasyid menggunakan pelbagai jenis rentak untuk mengikut peredaran zaman moden. Mereka menerapkan elemen-elemen muzik barat seperti nyanyian harmoni dalam komposisi mereka untuk menarik minat generasi muda.
4.4.3 Alat Muzik Iringan
Seperti yang telah dinyatakan, dalam nyanyian nasyid yang asal, hanya alat perkusi daf sahaja digunakan. Alat perkusi ini digunakan untuk memberi irama dan tempo yang konsisten kepada penyanyi nasyid.
Tetapi dalam nyanyian nasyid zaman sekarang, pelbagai jenis alat muzik digunakan. Oleh kerana rakaman nyanyian nasyid dilakukan dalam studio, maka ramai penyanyi nasyid sedang mengeksperimentasi dengan bunyi-bunyi dan warna ton berlainan. Mereka cuba untuk menggunakan alat-alat muzik sintesizer untuk memperkenalkan elemen baru dalam muzik mereka.
Antara alat muzik yang biasa digunakan utnuk mengiringi nyanyian nasyid adalah: • Daf; • Kompang; • Bonggo; • Kerincing; • Gitar; • Biola; dan • Piano.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 4 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK W 53
• Masri dan joget adalah dua tarian dan rentak popular dari genre tarian Melayu. • Tiga tarian yang lain adalah inang, zapin dan asli. • Masri pada asasnya adalah lagu tarian. • Asal usul masri dipercayai berasal dari negara Arab. • Rentak masri sering digunakan sebagai rentak asas dalam kebanyakkan komposis-komposisi Melayu. • Sebagai contoh kumpulan Muzik Nashid Raihan sering menggunakan rentak masri sebagai rentak asas dalam kebanyakkan komposi-komposisi mereka. • Terdapat juga sumber yang menyatakan bahawa masri adalah sebahagian daripada ensemble ronggeng asli. • Joget adalah antara contoh muzik sinkretik yang paling popular. • Tarian joget juga dikenali sebagai ronggeng. • Tarian joget mempunyai perkaitan rapat dengan elemen muzik Portugis terutamanya daripada segi alat muzik iringan yang digunakan. Di Melaka tarian joget dikenali sebagai Chakunchak. • Corak irama dalam rentak masri mempunyai pengaruh rentak Timur Tengah yang kuat. • Ciri-ciri utama lagu joget adalah pada corak iramanya yang cepat. 2 • Rentak ini biasanya dimainkan dalam meter . 4 • Rentak dan corak irama untuk tarian asli dikenali sebagai rentak asli. • Asli yang membawa maksud tradisional atau ÂoriginalÊ adalah nama bagi sebuah lagu tarian yang berasal dari Tanah Melayu. • Tarian asli sering mempunyai mood yang sedih dan dipersembahkan dalam tempo yang perlahan. • Tarian asli mula-mula dipersembahkan oleh kaum kerabat diraja terutamanya puteri-puteri. • Asal usul zapin adalah dari negara Arab. • Zapin dibawa masuk ke Tanah Melayu oleh pedagang Muslim di sekitar kurun ke 14.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 54 X TOPIK 4 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK
• Di Malaysia, zapin mulu-mula dipersembahkan di negeri Johor oleh masyarakat Arab yang tinggal di negeri itu. • Tarian zapin juga dipersembahkan oleh kaum Melayu yang berketurunan Arab. • Terdapat dua jenis tarian zapin iaitu zapin Arab dan zapin Melayu. • Rentak Asli juga dikenali sebagai Rentak Senandung. • Rentak ini adalah antara rentak yang paling perlahan diantara kelima-lima rentak daripada genre Tarian Melayu. • Rentak asli biasanya dimainkan daam frasa 8 bit.. • Rentak dalam lagu zapin mempunyai ciri-ciri elemen rentak zapin Arab. • Inang adalah tarian Melayu yang tidak mempunyai pengaruh daripada mana-mana negara lain. • Inang yang membawa maksud ÂmaidÊ adalah sebuah tarian yang pada masa dahulu dipersembahkan oleh Âorang gajiÊ atau lebih dikenali sebagai inang. • Tarian Inang pada masa kini adalah versi moden yang diadaptasikan daripada tarian tradisional Mak Inang. • Lagu-lagu untuk tarian inang diercayai digubah disekitar zaman Kesultanan Melayu Melaka. • Muzik Keroncong yang dimainkan di negara ini sebenarnya berasal dari Indonesia. • Kebanyakkan daripada elemen muzik dalam lagu Keroncong adalah sama dengan muzik Keroncong dari Jawa. • Elemen muzik dalam Keroncong Melayu juga mempunyai persamaan dengan muzik Portugis. • Lagu-lagu dalam rentak inang biasanya adalah dalam tempo yang cepat. • Tarian Inang adalah lebih cepat jika dibandingkan dengan tarian asli walaupun kedua-dua tarian ini mempunyai pergerakkan tangan dan badan yang agak serupa. • Rentak untuk lagu keroncong kadang-kadang mengunakan rentak dangdut. • Nasyid berasal dari negara Arab dan dibawa masuk ke Tanah Melayu sekitar kurun ke 14. • Teks nyanyian untuk nasyid selalunya berunsur keagamaan dan sesetengah rangkap dalam lagu tesebut biasanya dipetik dari Kitab Suci, Quran
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 4 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK W 55
• Nasyid pada amnya dinyanyikan secara Âa cappalleÊ iaitu nyanyian tanpa iringan muzik. • Biasanya hanya alat muzik daf (alat perkusi dari Timur Tengah yang kelihatan seperti kompang) digunakan. • Nasyid boleh dinyanyikan secara berkumpulan ataupun secara solo. • Rentak dalam nyanyian nasyid secara amnya adalah amat mudah dan asas (basic). • Penggunaan rentak dalam nasyid bergantung kepada gaya nyanyian kumpulan tersebut.
Asli Keroncong Chakunchak Masri Daf Nasyid Inang Zapin Joget
Asmad, S. (1990). Seni lagu dan permainan tradisi. Melaka: Association of Educational Distributors. Kementerian Pendidikan Malaysia. (2003). Huraian sukatan pelajaran pendidikan muzik rendah (Semakan). Kuala Lumpur: PPK. Matusky, P. & Tan, S.B. (2004). The music of Malaysia: The classical, folk and syncretic tradition. United Kingdom: Ashgate Publishing Ltd. Tan, S. B. (1993). Bangsawan: A social and stylistic history of popular malay opera. Singapore: Oxford University Press.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)
TTooppiikk X Muzik
Tradisional
55
Muzik
Sinkretik 2
HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1. Mengenali latarbelakang rentak dan alat muzik yang digunakan dalam nyanyian ghazal;
2. Mengetahui latar belakang dondang sayang; 3. Mengenali rentak dan alat muzik iringan untuk dondang sayang; 4. Mengetahui latar belakang boria; dan
5. Mengenali rentak dan alat muzik yang digunakan dalam nyanyian boria.
X PENGENALAN
Dalam topik ini, kita akan membincangkan tiga genre muzik vokal yang penting dalam Muzik Melayu. Genre-genre in adalah Ghazal, Dondang Sayang dan Boria. Ketiga-tiga genre muzik ini mempunyai sejarah asal usul yang amat berbeza. Kita akan meneliti latar belakang genre ini. Kita juga akan menganalisis jenis rentak yang digunakan untuk mengiringi ketiga-tiga genre muzik ini. Akhir sekali kita akan membincangkan jenis-jenis alat muzik yang biasa digunakan untuk mengiringi nyanyian ghazal, boria dan dondang sayang.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 5 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK W 57
5.1 GHAZAL
Ghazal mempunyai sejarah yang amat menarik dan unik. Di Malaysia, nyanyian ghazal adalah amat popular terutamanya di negeri Johor. Nyanyain ini berasaskan pantun dan puisi yang dinyanyikan dalam Bahasa Melayu.
5.1.1 Latar Belakang
Nyanyian ghazal yang popular di negeri Johor sebenarnya berasal dari negara Parsi. Kebanyakkan daripada teks lagu nyanyian ghazal mempunyai pengaruh dari negara Parsi (atau Iran), Pakistan dan India. Nyanyian ghazal dipercayai bermula pada kurun ke 10. Ghazal dibawa masuk ke negara India pada kurun ke 13 apabila India diterokai oleh negara-negara Islam. Ghazal pada asalnya dinyanyikan dalam bahasa Hindi dan Urdu. Nyanyian Ghazal diiringi oleh alat muzik tali yang dikenali sebagai sarenggi, harmonium dan tabla. Bentuk asal ghazal yang berasal dari India ini masih dipersembahkan oleh komuniti India Muslim di Malaysia.
Di kalangan kaum Melayu ghazal paling terkenal di selatan Semenanjung Malaysia, khususnya di Johor. Walau bagaimanapun, kewujudannya di negeri- negeri lain di Utara Semenanjung tidak boleh dinafikan. Negeri-negeri Perak, Kedah dan Pulau Pinang juga mempunyai kumpulan ghazal mereka masing- masing. Ghazal dipercayai dibawa masuk ke Tanah Melau melalui negeri Johor.
Pada abad ke-19, kerajaan Johor menjalin hubungan erat dengan kerajaan Riau- Lingga. Sejarah menyatakan bahawa beberapa bangsawan Johor yang berulang- alik Riau mempelajari kesenian ini dan memperkenalkannya kepada Sultan Johor pada ketika itu di Teluk Belanga, Singapura. Walaupun ghazal dinyanyikan dalam bahasa Malayu, tetapi gaya lagu dan komposisi ghazal mempunyai pengaruh Hindustani dan Persia.
Perkembangan seni muzik ghazal di negeri Johor sering dikaitkan dengan nama Allhayarham Datuk Bentara Luar, Mohd. Salleh Bin Perang. Semasa membuka daerah-daerah baru di Johor, Datuk Bentara turut juga memperkenalkan seni ghazal yang dimainkan di rumah-rumah penghulu dan juga pada hari-hari keramaian tertentu. Selain daripada Allahyarham Datuk Bentara Luar, ramai lagi pembesar istana yang turut menyumbangkan tenaga dalam memperkenalkan kesenian muzik ini. Di antaranya ialah Ungku Ahmad Bin Mohd. Khalid (Ungku Chik), Ungku Mohammed Bin Mohd. Khalid , Ungku Sulaimen Bin Daud, Ungku Abdul Aziz Bin Abdul Majid dan Encik Dapat.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 58 X TOPIK 5 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK
5.1.2 Rentak
Rentak dalam nyanyian Ghazal amat berbeza daripada rentak-rentak yang lain. ini adalah kerana, rentak asal untuk nyanyian Ghazal berdasarkan rentak yang berasal dari Parsi.
Rentak dalam genre ghazal dikenali sebagai Tal. Tal adalah perkataan Hindustani ynag bermaksud irama. Mengikut kata-kata ahli muzik Hindustani, kalau tiada tal bukanlah lagu tetapi 'autar' (temberang). Tal adalah penetapan had atau 'harkat-harkat' lagu. Agar panjang pendek had muzik yang dimainkan tidak dilakukan dengan sewenang-wenangnya. Kalau Tal tidak dipatuhi muzik yang dimainkan hanya akan menyakitkan telinga sahaja.
Terdapat banyak jenis Tal dalam sistem Hindustani yang dipraktikkan dan digunakan dalam lagu-lagu ghazal. Diantara ialah Khirwa (8 bit), Dadra (10 bit) dan Teen (16 bit). Malangnya kebanyakkan daripada Tal-tal muzik Ghazal ini sudah tidak digunakan lagi. Hanya Tal Khirwa dan Dadra sahaja lagi masih digunakan pada hari ini. Walaupun rentak yang dinyatakan diatas adalah berdasarkan Rentak Hindustani, tetapi kebanyakkan daripada rentk-rentak ini digunakan dalam ghazal Melayu. Nama untuk rentak ini mungkin berbeza tetapi pola bit dan corak iramanya adalah sama.
5.1.3 Alat Muzik Iringan Peralatan muzik ghazal tradisional yang berasal dari Parsi terdiri daripada peti harmonium, biola, gambus dan tabla atau dol (sejenis gendang). Alat muzik tali sarenggi juga digunakan untuk megiringi nyanyian ghazal. Tetapi di Malaysia agak susah untuk mencari pemain sarenggi. Maka alat muzik ini jarang digunakan.
Untuk ghazal Melayu yang dipopularkan di Johar alat muzik yang digunakan adalah: • Harmonium - alat muzik tradisional yang kelihatan seperti keybod kecil. Alat muzik ini yang berasal dari India memainkan peranan yang penting dalam Ghazal Melayu Johor. • Satu set alat perkusi tabla - juga merupakan alat muzik yang berasal dari India . • Gambus - alat muzik yang berasal dari Timur Tengah ini merupakan alat muzik bertali yang wajib ada dalam Ghazal Johor.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 5 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK W 59
• Gitar - sejenis alat muzik yang sangat diperlukan untuk permainan ghazal Melayu Johor. Alat muzik bertali ini digunakan untuk memainkan bahagian melodi atau rentak dalam lagu. • Tamborin - alat muzik perkusi yang menggantikan alat keroncong diperlukan sebagai alat tempo dan rentak. • Violin - alat muzik ini kecil sedikit daripada biola , tetapi biasanya disebut oleh orang-orang Melayu dengan sebutan biola sahaja. Alat jenis bertali ini adalah salah satu alat muzik dalam permainan ghazal Melayu Johor.
SEMAK KENDIRI 5.1 1. Senaraikan alat-alat muzik yang digunakan untuk mengiringi nyanyian ghazal. 2. Ceritakan asal usul nyanyain ghazal di Malaysia.
5.2 DONDANG SAYANG
Dondang sayangadalah sejenis genre vokal yang amat popular di kalangan masyarakat Melayu dan masyarakat Baba Nyonya di Melaka. Apabila diterjemahkan, dondang sayangbermaksud Âmenyanyi dengan penuh cintaÊ. Dondang sayangyang merupakan nyanyian pantun dipopularkan oleh kaum Baba dan Nyonya. Pada hari ini nyanyian Dondang sayangsering dikaitkan dengan masyarakat peranakan di Melaka.
Teks lagu dalam nyanyian dondang sayangbiasanya mempunyai unsur percintaan. Tetapi terdapat juga teks lagu yang berunsur komik. Teks lagu dondang sayangpada amnya berdasarkan pantun 4 kerat. Dua baris yang pertama dikenali sebagai pembayang.
Pembayang memainkan peranan yang penting kerana ia memulakan tempo untuk nyanyian dondang sayang. Teks dalam bahagian pembayang biasanya mengisahkan tentang seseorang, cuaca ataupun perkara yang am. Dua baris yang seterusnya dikenali sebagai maksud. Bahagain inilah yang membawa maksud pantun tersebut. Mesej yang ingin disampaikan dalam lagu-lagu dondang sayangterdapat pada dua baris yang terakhir ini.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 60 X TOPIK 5 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK
5.2.1 Latar Belakang
Dondang sayang adalah suatu genre muzik yang terhasil akibat daripada pergabungan tradisi dan kebudayaan Melayu dan Portugis. Walaupun persembahan Dondang sayangmemperlihatkan penglibatan kaum-kaum lain seperti India dan Cina, persembahan dondang sayang pada amnya merupakan tradisi warisan masyarakat Peranakan dan Melayu di Melaka.
Dondang sayang berasal dari Melaka di sekitar kurun ke 16 dan nyanyian dondang sayang sedikit sebanyak dipengaruhi oleh muzik rakyat Portugis. Ini adalah kerana semasa penjajahan Portugis di Melaka, masyarakat tempatan di Melaka telah mengasimilasikan banyak daripada tradisi masyarakat Portugal kedalam aktiviti seharian mereka.
Sebelum kedatangan Jepun, dondang sayang merupakan suatu bentuk hiburan dikalagan masyarakat Melayu dan juga kaum-kaum lain di Tanah Melayu. Penyanyi dondang sayangbiasanya menyanyi secara berpasangan sambil berbalas pantun. Setiap penyanyi akan cuba untuk mencipta pantun yang paling menarik untuk menewaskan pasangan mereka. Seringkali, pantun-pantun ini mempunyai mesej seperti pesanan, nasihat dan elemen sindir menyindir yang menghiburkan.
5.2.2 Rentak
Rentak dalam lagu dondang sayang selalunya bergantung kepada teks lagu dan penyanyi. Jika lagu tersebut mempunyai teks yang lucu maka rentak yang dimainkan oleh alat perkusi adalah agak cepat. Tetapi jika teks lagu tersebut mengisahkan kisah yang sedih, maka alat muzik seperti rebana dan tetawak akan memainkan rentak yang perlahan.
Kadang-kadang para pemuzik terpaksa mengikut tempo penyanyi. Setiap penyanyi mempunyai tempo mereka yang tersendiri dan semasa mereka mendendangkan lagu, mereka akan mengikut tempo mereka yang tersendiri. Maka para pemuzik harus peka dan sentiasa bersedia untuk menukar tempo lagu mengikut penyanyi.
Tetawak atau gong memainkan peranan yang penting untuk memastikan bahawa lagu tersebut mempunyai tempo yang tetap dan konsisten. Keunikan nyanyian dondang sayang adalah pada teks lagu tersebut dan bukannya irama atau rentak lagu.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 5 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK W 61
5.2.3 Alat Muzik Iringan Satu kumpulan penyanyi dondang sayang biasanya terdiri daripada 4 pemain violin, 2 pemain rebana, dan satu pemain gong atau tetawak. Ketua kumpulan bagi ensemble dondang sayang selalunya adalah pemain violin. Beliau memainkan peranan yang penting dalam ensemble dondang sayang. Ketua kumpulan ini akan memberikan counter melodi untuk melodi asal.
Irama gesekan biola dapat dianggap sebagai pembuka dan pengiring utama kepada nyanyian. Sementara tingkah pukulan rebana yang diselangi dengan paluan gong merupakan pelengkap lagu.
Alat muzik yang biasa digunakan untuk mengiringi nyanyian dondang sayang adalah: • Violin • Biola • Dua set rebana dan • Tetawak (sejenis gong)
Terdapat juga alat muzik lain yang digunakan sebagai contoh: • Seruling • Beberapa lagi violin dan • Akordian
SEMAK KENDIRI 5.2
1. Senaraikan alat-alat muzik yang digunakan untuk mengiringi nyanyian dondang sayang. 2. Ceritakan asal usul nyanyian dondang sayang.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 62 X TOPIK 5 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK
5.3 BORIA
Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan genre muzik vokal boria. Anda akan mempelajari latar belakang genre vokal ini, jenis rentak yang digunakan untuk mengiringi nyanyian boria dan juga jenis alat muzik yang digunakan dalam nyanyian boria.
Boria adalah sejenis teater yang amat popular di negeri utara Malaysia, terutama Pulau Pinang. Persembahan boria mempunyai dua segmen iaitu lakonan (lawak jenaka) dan nyanyian. Kedua-dua segmen ini saling bergantung di antara satu sama lain dalam menentukan mutu persembahan.
Pada asalnya, para pelakon boria adalah lelaki sahaja. Watak wanita yang timbul akan dilakonkan oleh seorang lelaki yang memakai pakaian wanita sambil merendahkan suaranya agar tidak selantang suara lelaki. Lakonan akan dipenuhi dengan lawak jenaka yang sengaja direka untuk mengelikan hati penonton. Jumlah pelakon biasanya enam orang.
5.3.1 Latar Belakang
Di Malaysia, boria mula-mula diperkenalkan di negeri Pulau Piang pada akhir kurun ke 19. Secara umumnya asal permainan Boria dikaitkan dengan peristiwa Karbala, iaitu peristiwa pembunuhan Saidina Hussein r.a oleh Muawiyah bin Abi Suffian. Kematian Saidina Hussein r.a yang penuh tragik itu diperingati oleh kaum Syiah dengan mengadakan upacara perkabungan tahunan khusus pada 10hb. Muharam di perkuburannya. Upacara itu dikenali sebagai takziya.
Dalam upacara ini lakonan dibuat untuk memperingati peristiwa yang menyayat hati itu. Seorang penyair akan mendendangkan syair-syair mengisahkan Saidina Hussein r.a. dikepung musuh. Bekalan air dan makanan disekat untuk melemahkan Saidina Hussein r.a. Apabila dendangan syair sampai ke episod pembunuhan Saidina Hussein r.a, pengikut-pegikut Syiah ini akan meratap sambil menjerit dan memukul-mukul badan dengan sekuat hati sehingga berdarah.
Kaum Syiah menganggap perbuatan ini sebagai satu jalan untuk menebus dosa mereka kerana membiarkan Saidina Hussein r.a. menemui ajalnya di tangan tentera-tentera Muawiyah bin Abi Suffian. Untuk acara akhir pula, mereka mengadakan satu perarakan yang membawa lambang tangan bewarna merah serta bendera-bendera di sekitar kawasan perkuburan Saidina Hussein r.a
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 5 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK W 63
Pada hari ini persembahan boria mengalami perubahan sedikit demi sedikit dari masa ke semasa. Syair-syair yang didendangkan tidak lagi berlegar di sekitar pembunuhan Saidina Hussein r.a. malah telah diselang selikan dengan peristiwa-peristiwa yang terdapat dalam Kitab Taurat, Injil serta cerita rakyat dari timur.
Para pengikut mulai berlakon agar dendangan syair menjadi lebih realistik. Mereka akan melakonkan babak tertentu sejajar dengan syair yang didendangkan dalam persembahan. (Kementerian Kebudayaan, Kesenian dan Pelancongan Malaysia. 2003)
5.3.2 Rentak
Boria merangkumi muzik, tarian dan teks yang berunsur komik. Suatu ensemble boria mempunyai seorang ketua, penyanyi korus dan para pemuzik. Persembahan boria selalunya bermula dengan sketsa komik. Sketsa ini kemudiannya diikuti oleh sebuah tarian yang diiringi oleh penyanyi korus dan penyanyi solo. (Kementerian Kebudayaan, Kesenian dan Pelancongan Malaysia. 2003)
Rentak dalam lagu boria bergantung kepada kisah yang ingin disampaikan. Suatu persembahan Boria mempunyi dua segmen iaitu sketsa dan nyanyian. Nyanyian boria diketuai oleh seorang tukang karang (biasanya akan memegang tongkat penunjuk ketika menyanyi). Sailor yang terdiri lebih dari enam orang di belakang tukang karang akan menyanyi dengan mengulangi rangkap pertama nyanyian tukang karang tadi.
5.3.3 Alat Muzik Iringan
Peralatan muzik yang digunakan dalam persembahan Boria tidaklah begitu khusus. Aspek yang penting ialah keupayaan para pemuzik untuk membawa irama yang dapat mengiringi nyanyian tukang karang. Oleh itu kadang-kadang alat muzik yang digunakan hanyalah gendang dan violin. Walau bagaimanapun, sekiranya lebih banyak alat muzik dapat digunakan semakin baiklah persembahan tersebut. Di antara alat muzik yang sering digunakan adalah: • Violin • Gambus • Marwas • Tabla
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 64 X TOPIK 5 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK
• Simbal • Gendang • Akordion • Harmonika dan lain-lain.
AKTIVIT1 5.1
1. Dalam kumpulan yang kecil kenalpasti beberapa jenis lagu boria. 2. Nyatakan perbezaan diantara genre ghazal, dondang sayang dan boria.
• Nyanian ghazal sebenarnya berasal dari negara Parsi. • Kebanyakkan daripada teks lagu nyanyian ghazal mempunyai pengaruh dari negara Parsi atau Iran, Pakistan dan India. • Nyanyian ghazal diiringi oleh alat muzik tali yang dikenali sebagai sarenggi, harmonium dan tabla. Bentuk asal ghazal yang berasal dari India ini masil dipersembahkan oleh komuniti India Muslim di Malaysia. • Di kalangan kaum Melayu ghazal paling terkenal di selatan Semenanjung Malaysia, khususnya di Johor. • Walau bagaimanapun kewujudannya di negeri-negeri lain di utara Semenanjung tidak boleh dinafikan. Negeri-negeri Perak, Kedah dan Pulau Pinang juga mempunyai kumpulan ghazal mereka masing-masing. • Ghazal dipercayai dibawa masuk ke Tanah Melau melalui negeri Johor. Pada abad ke-19, kerajaan Johor menjalin hubungan erat dengan kerajaan Riau- Lingga. • Walaupun ghazal dinyanyikan dalam bahasa Malayu, tetapi gaya lagu dan komposisi ghazal mempunyai pengaruh Hindustani dan Persia. • Rentak dalam nyanyian ghazal adalah amat berbeza daripada rentak-rentak yang lain. Ini adalah kerana, rentak asli untuk nyanyian ghazal berdasarkan rentak yang berasal dari Parsi. • Rentak dalam genre ghazal dikenali sebagai Tal. • Peralatan muzik ghazal tradisional yang berasal dari Parsi terdiri daripada peti harmonium, biola, gambus dan tabla atau dol (sejenis gendang).
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 5 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK W 65
• Dondang sayang adalah sejenis genre vokal yang amat popular di kalangan masyarakat Melayu dan masyarakat Baba Nyonya di Melaka. • Dondang sayang adalah suatu genre muzik yang terhasil akibat daripada pergabungan tradisi dan kebudayaan Melayu dan Portugis. • Walaupun persembahan dondang sayang memperlihatkan penglibatan kaum-kaum lain seperti India dan China, persembahan dondang sayang pada amnya merupakan tradisi warisan masyarakat Peranakan dan Melayu di Melaka. • Dondang sayang berasal dari Melaka di sekitar kurun ke 16 dan nyanyian Dondang sayang sedikit sebanyak dipengaruhi oleh muzik rakyat Portugis. • Sebelum kedatangan Jepun, dondang sayang merupakan suatu bentuk hiburan dikalagan masyarakat Melayu dan juga kaum-kaum lain di Tanah Melayu. • Penyanyi dondang sayang biasanya menyanyi secara berpasangan sambil berbalas pantun. • Rentak dalam lagu dondang sayang selalunya bergantung kepada teks lagu dan penyanyi. • Jika lagu tersebut mempunyai teks yang lucu maka rentak yang dimainkan oleh alat perkusi adalah agak cepat. • Tetapi jika teks lagu tersebut mengisahkan kisah yang sedih, maka alat muzik seperti rebana dan tetawak akan memainkan rentak yang perlahan. • Satu kumpulan penyanyi dondang sayang biasanya terdiri daripada 4 pemain violin, 2 pemain rebana, dan seorang pemain gong atau tetawak. • Ketua kumpulan bagi ensemble dondang sayang selalunya adalah pemain violin. • Boria adalah sejenis teater yang amat popular di negeri utara Malaysia, terutama Pulau Pinang. • Persembahan boria mempunyai dua segmen iaitu lakonan (lawak jenaka) dan nyanyian. • Di Malaysia, boria mula-mula diperkenalkan di negeri Pulau Piang pada akhir kurun ke 19. • Secara umumnya asal permainan boria dikaitkan dengan peristiwa Karbala, iaitu peristiwa pembunuhan Saidina Hussein r.a oleh Muawiyah bin Abi Suffian.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 66 X TOPIK 5 MUZIK TRADISIONAL MUZIK SINKRETIK
• Rentak dalan lagu boria bergantung kepada kisah yang ingin disampaikan. Suatu persembahan. • Peralatan muzik yang digunakan dalam persembahan boria tidaklah begitu khusus. • Aspek yang penting ialah keupayaan para pemuzik untuk membawa irama yang dapat mengiringi nyanyian tukang karang. • Oleh itu kadang-kadang alat muzik yang digunakan hanyalah gendang dan violin.
Boria Ghazal Dondang Sayang
Asmad, S. (1990). Seni lagu dan permainan tradisi. Melaka: Association of Educational Distributors. Kementerian Pendidikan Malaysia. (2003). Huraian sukatan pelajaran pendidikan muzik rendah (Semakan). Kuala Lumpur: PPK. Matusky, P. & Tan, S.B. (2004). The music of Malaysia: The classical, folk and syncretic tradition. United Kingdom: Ashgate Publishing Ltd. Tan, S. B. (1997). Bangsawan: A social and stylistic history of popular Malay opera. Kuala Lumpur: Malaysia.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)
TTooppiikk X Muzik
Tradisional:
66 Muzik Klasik
HASIL PEMBELAJARAN Di akhir topik ini anda seharusnya dapat: 1. Mengenal instrumen gamelan dan nobat, 2. Mengetahui teknik dalam permainan gamelan dan nobat; dan 3. Mengetahui kemahiran yang perlu ada dalam permainan gamelan dan nobat.
X PENGENALAN
Topik ini akan memperkenalkan bahagian-bahagian utama instrumen yang digunakan dalam persembahan gamelan dan nobat. Teknik-teknik dan kemahiran yang diperlukan dalam permainan gamelan dan nobat juga diperjelaskan.
Gamelan yang terdapat di negara kita dipanggil gamelan Terengganu. Ada juga yang menganggilnya sebagai Gamelan Melayu. Gamelan pada asalnya merupakan muzik yang dimainkan di istana. Ia dimainkan dalam skala pentatonik. Secara perbandingan dengan skala diatonik, skala pentatonik yang digunakan dalam permainan gamelan Terengganu adalah not 1, 2, 3, 5 dan 6. Ensembel nobat juga berasal dari muzik istana yang melambangkan simbol dan status masyarakat Melayu pada masa dahulu.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 68 X TOPIK 6 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK KLASIK
6.1 GAMELAN
Gamelan Terengganu mula diperkenalkan di Terengganu pada tahun 1913 ketika pemerintahan Sultan Ahmad Muadzam Shah. Muzik ini dimainkan dalam majlis formal dan tidak formal di istana. Orang yang bertanggungjawab dalam perkembangan muzik gamelan Terengganu adalah Tengku Meriam iaitu isteri kepada Sultan Sulaiman. Alatan muzik yang digunakan dalam ensembel gamelan Terengganu adalah seperti berikut: • Saron Demung • Gong Agong dan Sawokan • Kenong • Gambang Kayu • Saron Penerus • Saron Barong • Gendang Dua Muka • Slentem • Kerumong
6.1.1 Pengenalan Instrumen-Instrumen Gamelan
(a) Sarung Demung Alat muzik gamelan sarung demung mempunyai bilah-bilah yang diperbuat daripada perunggu. Ia disusun di atas tepak kayu dan disokong oleh bahan mengalas sebagai memenuhi prinsip akustiknya.
Rajah 6.1: Saron Demung
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 6 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK KLASIK W 69
(b) Gong Agong dan Gong Suwokan Gong Agong diperbuat daripada perunggu, mempunyai ukuran 90 - 95 sm pada garisan lintang serta ketinggian di antara 28 ă 30 sm. Ia mampu untuk menerbitkan siri overtone yang terbanyak dan juga mempunyai pic suara yang terendah dalam keluarga gong. Gong Agong digunakan secara berpasangan dengan Gong Suwukan, iaitu alat kolotomik yang berukuran sederhana besar dalam keluarga gong. Ianya diperbuat daripada penunggu dan berukuran 65 sm pada garis lintang.
Rajah 6.2: Gong Agong dan Gong Suwukan
(c) Kenong Kenong diperbuat daripada 'perunggu' dan mendukung peranan sebagai alat kolotomi yang dominan dalam rangkaian gamelan di Malaysia.
Rajah 6.3: Kenong
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 70 X TOPIK 6 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK KLASIK
(d) Gambang Kayu Bilah-bilah atau kepingan kayu itu dikenali sebagai 'belira' di negeri Kelantan. Terdapat juga belira-belira bagi alat gambang yang diperbuat daripada buluh dan kayu nibong (Oncosperma tigillaria), dipercayai dapat menghasilkan suara yang lebih mantap. Di bawah bilah-bilah tersebut mempunyai kotak bunyi. Bunyi gambang tidak terang jika dibandingkan dengan alat-alat gamelan yang lain.
Rajah 6.4: Gambang Kayu
(e) Saron Penerus Daripada segi fizikalnya, Saron Penerus mempunyai bilah-bilah tembaga yang berukuran lebih kecil tetapi lebih menebal jika dibandingkan dengan bilah-bilah yang ada pada Saron Barong. Untuk menghasilkan bunyi, Saron Penerus dipalu dengan menggunakan pemukul yang diperbuat daripada tanduk kerbau.
Rajah 6.5: Saron Penerus
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 6 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK KLASIK W 71
(f) Saron Barong Pada fizikalnya, bilah-bilah bagi alat Saron Barong berukuran lebih kecil dan nipis daripada Saron Demung dan juga Saron Penerus. Oleh itu alat mampu menghasilkan suara yang lebih nyaring daripada Saron Demung. Saron Barong berukuran kecil sedikit dari Saron Demung dan besar sedikit dari Sarun Peking.
Ianya merupakan sejenis alat zailofon yang mengandungi enam kepingan logam yang diletakkan di atas dengungan kayu. Kepingan logam ini dipakukan di atas kotak secara longgar dan dijarakkan sedikit antara satu dengan lain untuk membolehkan getaran yang maksimum. Kepingan yang lebih kecil dan lebih tebal bernada lebih tinggi.Ia menggunakan alat pemukul yang lebih lembut bagi menghasilkan ton yang terang.
Rajah 6.6: Saron Barong
(g) Gendang Dua Muka Persembahan gamelan menggunakan gendang dua muka bagi gendang ibu dan gendang anak. Ia dimainkan bagi tujuan memberi isyarat mulakan lagu, tamatkan lagu dan tempo lagu kepada pemain-pemain lain. Ia juga memberikan rentak dalam permain gamelan. Muka gendang ini diperbuat daripada kulit kambing dan diregangkan menggunakan rotan.
Rajah 6.7: Gendang Ibu
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 72 X TOPIK 6 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK KLASIK
(h) Slentem Alat muzik slentem ini mempunyai tiga bilah bagi setiap kotak resonator yang berbentuk silinder. Bilah-bilah diperbuat daripada perunggu. Ia merupakan sebagai alat penambahan baru dalam permainan gamelan Melayu.
Ianya berperanan sebagai alat melodi yang dapat menghasilkan suara yang lembut dan mempunyai dengung yang agak panjang.
Rajah 6.8: Slentem
(i) Kerumong Alat muzik ini merupakan alat Âgong-chimeÊ yang terdiri daripada 10 buah gong kecil yang diletakkan dalam rak kayu dalam dua barisan.
Rajah 6.9: Kerumong
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 6 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK KLASIK W 73
6.1.2 Teknik Permainan
Dalam permainan gamelan, setiap pemain bermain dalam keadaan duduk bersimpuh. Alat-alat muzik dimainkan dengan menggunakan pemukul khas dan tangan. Oleh itu, kemahiran yang perlu dititikberatkan adalah kemahiran menggunakan pergelangan tangan. Kesemua alat muzik dipalu atau dipukul menggunakan pemukul khas kecuali pemain gendang yang menggunakan tapak tangan.
Teknik pendam juga diamalkan dalam pemakaian alat slenteng, supaya pencemaran bunyi (sound pollution) tidak berlaku apabila dimainkan serentak dengan alat-alat melodi yang lain. Alat slenteng juga memerlukan 'resonator' iaitu kotak gema untuk meningkatkan (amplify) suaranya. Lazimnya, resonator tersebut diperbuat daripada kepingan besi yang dibentuk seperti tabung dan dilaraskan serentak bersama bilahnya dalam proses mencari suara. Ianya dipukul dengan sebelah tangan dengan menggunakan kayu pemukul yang dibalut dengan bahan-bahan jenis lembut seperti kain dan sebagainya.
Pemain hendaklah berhati-hati memukul alat. Anda perlu menasihati pelajar anda supaya menggunakan pemukul yang betul dan sesuai bagi setiap alat. Teknik memalu gong perlu dibuat secara lembut supaya dapat menghasilkan bunyi yang seimbang dengan bunyi alat yang lain. Jika anda memalukan gong secara kuat, ia akan merosakkan rai gong tersebut.
Alat-alat seperti gender, kromong dan slentem mempunyai bunyi yang sangat lembut. Oleh itu, hindarkan daripada mengetuk atau memalu alat tersebut dangan cara yang kuat. Ini akan menghasilkan karakter bunyi yang tidak baik. Alat ini dimainkan oleh seorang pemain dengan sepasang pemukul kayu. Saron barong ini memainkan melodi utama di mana satu not diketuk pada setiap rentak. Ia dimainkan dengan memalu kepingan kayu dengan sepasang pemalu kayu berbalut.
Teknik memukul alat jenis demung, saron dan saron penerus perlu dibuat dengan kuat supaya lebih jelas bunyinya. Ia berbeza dengan alat gambang, dimana paluan atau ketukan seharusnya sederhana.
Kenong boleh dipukul secara kuat atau perlahan. Ia bergantung pada keperluan. Ton bunyinya lebih besar daripada bunyi yang lain.
Teknik bermain gendang adalah bergantung pada ketegangan kulit. Jika anda memerlukan bunyi „Cak‰ atau „Cang‰ yang nyaring, anda perlu memukul pada bahagian hujung jari anda. Jika anda memukul menggunakan tapak tangan, anda akan menghasilkan bunyi yang lebih tebal.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 74 X TOPIK 6 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK KLASIK
6.1.3 Kemahiran dalam Permainan Gamelan
Dalam permainan gamelan, seseorang pemain perlulah mempunyai kemahiran tertentu. Antaranya adalah seperti berikut: Ć kemahiran membaca skor dan memainkan lagu, Ć kemahiran bermain dalam tempo yang tepat, Ć kemahiran bermain dalam satu ensembel, Ć kemahiran bermain dengan mood lagu, Ć kemahiran memulakan lagu dan menamatkan lagu, Ć kemahiran memukul dengan teknik yang betul.
Dalam memainkan sesebuah lagu, anda sebagai seorang guru adalah dinasihatkan supaya: (i) Memahami bahawa pelajar belum biasa memainkan alat-alat tersebut, oleh itu anda perlu memberi penerangan yang jelas tentang setiap alat dan fungsinya. (ii) Mengajar dengan menggunakan skor lagu supaya pengajaran dan pembelajaran boleh berlaku dengan cepat jika dibandingkan dengan pengajaran menerusi ingatan. (iii) Dalam melaksanakan pengajaran, anda perlu melatih pelajar-pelajar dengan tempo yang perlahan dahulu dan mengulangi beberapa kali bahagian yang sukar. (iv) Mengajar lagu yang senang dan mudah dahulu seperti memperkenalkan lagu Perang, Lantai Lima dan Sulang Arak. Lagu-lagu yang senang tidak mempunyai bunyi yang bertingkah, frasa lagu yang pendek dan tidak mempunyai variasi yang kompleks.
AKTIVITI 6.1 Jika anda kaji, muzik gamelan dimainkan dalam tempo yang perlahan jika dibandingkan dengan muzik caklempong. Mengapa agaknya? Bincangkan.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 6 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK KLASIK W 75
6.2 NOBAT
Nobat adalah sejenis muzik yang dimainkan di istana. Ia dianggap muzik Diraja. Pemuzik-pemuzik yang memainkan ensembel ini juga dipilih khas secara turun temurun. Muzik nobat mempunyai banyak pantang larangnya. Antaranya adalah ia tidak boleh dimainkan untuk rakyat jelata. Ia hanya dimainkan untuk majlis-majlis tertentu istana.
Antara majlis-majlis istana yang menggunakan muzik nobat sebagai penghibur utama atau pengiring majlis adalah seperti majlis perkahwinan, menyambut kelahiran baru di istana, istiadat pertabalan dan lain-lain lagi, daripada sekecil- kecil istiadat sehinggalah ke sebesar-besar peristiwa di istana. Nobat dipersembahkan secara instrumental. Melodi dimainkan dengan alat muzik serunai dan nafiri. Antara lagu-lagu yang dimainkan adalah Raja Burung, Seratan, Malawala dan sebagainya.
Rajah 6.10: Ensembel Nobat
6.2.1 Pengenalan Instrumen-instrumen Nobat
Dalam permainan nobat, dua kategori instrumen yang digunakan adalah erofon dan membranofon. Erofon adalah instrumen seperti nafiri dan serunai, manakala membranofon adalah instrumen seperti gendang dua muka dan nehara atau nahara.
(a) Nafiri Nafiri adalah sejenis alat tiupan seperti trumpet yang diperbuat daripada perak dan berukuran panjang 32 inci. Ia mengeluarkan bunyi yang sayup dan menggerunkan.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 76 X TOPIK 6 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK KLASIK
Rajah 6.11: Nafiri
(b) Serunai Serunai diperbuat daripada kayu keras seperti kayu nangka dalam bentuk kun dengan bahagian bawahnya berbentuk loceng. Mempunyai 7 lubang petik di bahagian tengah belakang. Alat tiupan ini mempunyai 4 lapis daun mengkuang atau daun lontar atau tar kering yang seakan-akan double- reed. Ia digunakan bagi memainkan melodi. Selain dimainkan dalam persembahan nobat, serunai dimainkan juga dalam ensembel wayang kulit, gendang keling, menora dan juga gendang silat.
Rajah 6.12: Serunai
(c) Gong Gong merupakan peralatan muzik yang penting dalam permainan nobat. Ia memberi tempo dan panduan kepada pemuzik lain. Busut atau tombol yang terdapat di tengah-tengah gong itu adalah tempat untuk dipukul atau dipalu. Ia dipalu menggunakan pemukul khas yang dibalut dengan getah.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 6 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK KLASIK W 77
Rajah 6.13: Gong
(d) Nehara (Nahara) Nehara atau nahara merupakan gendang satu muka berukuran 12 inci panjang dan berukuran lilit 36 inci. Badannya diperbuat daripada kayu merbau yang berongga dan permukaannya ditutup dengan kulit kijang.
Rajah 6.14: Nehara atau Nahara
Alat gendangan lain yang digunakan adalah gendang ibu dan anak. Gendang ini berbentuk bujur dan panjangnya berukuran tiga kaki dengan saiz kedua-dua permukaan yang berbeza. Kedua-dua permukaan ditutup dengan kulit lembu dan kulit kambing.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 78 X TOPIK 6 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK KLASIK
Rajah 6.15: Gendang Ibu (kiri) dan Gendang Anak (kanan)
6.2.2 Teknik dalam Permainan Nobat
Semua pemain muzik nobat bermain secara duduk. Permainan nobat menggunakan dua teknik utama iaitu paluan dan tiupan. Alat-alat yang dipalu adalah gendang dua muka, nehara atau nahara (nengkara dan gendang belanga) serta gong. Manakala alat tiupan adalah serunai dan nafiri (trumpet perak yang panjang).
(a) Alatan Gendangan Permainan alat gendangan dalam nobat menggunakan sistem nimonik yang dikenali sebagai „Dai‰. Dai terdiri daripada abjad jawi sebagai simbol atau notasi untuk mengeluarkan bunyi atau timbre tertentu bagi alat gendang dan gong. Huruf jawi digunakan untuk menggambarkan timbre gendang iaitu ÂTingÊ, ÂTikÊ, ÂDamÊ dan ÂKapÊ.
Timbre ÂTangÊ dapat dihasilkan apabila pukulan di bahagian tengah muka kulit kecil gendang dengan tangan kiri. Bunyi ÂDamÊ pula terhasil dengan pukulan yang berulang kali seolah-olah bunyi guruh dengan irama yang tidak bermeter. Gendang nobat dipukul dengan pemukul kayu pada muka kulit besar sebelah kanan.
(b) Nafiri Dipegang tegak pada bibir peniup. Bibir diletak pada mulut peniup alat tiupan itu dan dibuat getaran bila udara ditiupkan ke dalam alatan itu. Pic bertukar mengikut ketegangan bibir mulut pemain.
(c) Serunai Untuk memainkan serunai, anda perlulah memasukkan pelidah empat lapis atau double-reed itu ke dalam rongga mulut. Angin ditiupkan melalui pipit dan pic-pic dikeluarkan dengan membuka atau menutup lubang
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 6 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK KLASIK W 79
petik. Kaedah pernafasan yang berpanjangan perlu dilakukan supaya lagu dapat dimainkan sehingga selesai. Peniup serunai yang mahir boleh meniup serunai tanpa berhenti untuk mengambil nafas sehingga lagu tamat. Teknik ini dipanggil „circular breathing‰
(d) Nehara atau Nahara Nehara atau nahara dimainkan dengan memalu permukaan dengan dua batang rotan halus berukuran 17 inci panjang. Semasa dimainkan sebatang kayu anggaran 70 inci panjang yang dibalut dengan kain baldu kuning diletakkan di bawah nehara supaya permukaan nahara mudah dipalu.
(e) Gong Gong merupakan alat penting bagi memberi tempo dan panduan kepada pemuzik yang lain. Gong dimainkan menggunakan pemukul atau pemalu dengan sebelah tangan. Gong tidak boleh dipukul terlalu kuat. Ini akan menghasilkan bunyi yang seakan pecah atau peak. Tombol atau busut yang terdapat di tengah-tengah gong adalah tempat paluan.
Teknik permainan nobat banyak dibatasi oleh pantang larang yang perlu diketahui. Menurut Siti Shukriyah Hamid (http://www.nobat. hostrocket.com) pantang larang permainan nobat adalah seperti berikut: Ć Alatan muzik nobat tidak boleh dipersendakan oleh sesiapa dan kedudukannya mestilah tetap dan tidak boleh diubah sesuka hati. Ć Semasa alat muzik nobat dibawa turun ke Balai Besar, sesiapa pun tidak dibenarkan melintas di hadapannya. Ć Mahaguru merupakan alat penunjuk dan mesti dihormati. Jika ada yang kurang tertib, mereka akan menerima balasannya. Ć Alat-alat nobat ini tidak boleh dimainkan di pesta-pesta atau temasya lain. Ć Orang-orang nobat tidak dibenarkan mengajar semua lagu yang diketahui kepada keturunannya. Ć Sesiapa pun tidak dibenarkan menyentuh alat muzik nobat ini kecuali pemain. Ć Semasa nobat hendak dimainkan setiap nobat ini mestilah mengikut jalannya ke tempat letak alat-alat itu sebelum dibenarkan duduk. Ć Sesiapa pun tidak dibenarkan melihat permukaan bawah gendang nehara kerana ia dipercayai diperbuat daripada kulit perut perempuan mengandung. Ć Kedudukan alat nobat ini mestilah tetap dan tidak boleh diubah. Nahara mestilah menghadap ke arah matahari terbit.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 80 X TOPIK 6 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK KLASIK
Ć Semasa hendak menyalin kulit nehara, pemain nobat mestilah menggunakan kain selendang berwarna kuning. Ć Apabila alat-alat hendak diturunkan ke tempat lain seperti Balai Besar hendaklah mengikut peraturan iaitu didahului oleh nafiri, serunai, gendang ibu, gendang anak, gong, dan nehara. Ć Semua pemain nobat, yang dipanggil Orang Kalau, mestilah mengikut keturunan dan muzik nobat selalu diperturunkan kepada anak lelaki sahaja. Apabila ayah atau pemain hendak berhenti dari bemain nobat, dia mestilah melatih anaknya di rumah terlebih dahulu dengan menggunakan alat nobat rekaan. Setelah anaknya mahir, dia boleh menggantikan tempat ayahnya dengan syarat ayahnya mesti menyediakan nasi kunyit dan dikemenyankan. Kemudian si anak perlu memakan sekepal nasi kunyit sebelum mula bemain. Ć Semasa bermain nobat, para pemain mestilah memakai pakaian rasmi berwarna hitam.
6.2.3 Kemahiran dalam Permainan Nobat
Dalam konteks permainan nobat, dua kemahiran utama yang perlu ada bagi pemain. Ini adalah meniup alatan tiupan dan alat paluan. Salah satu alatan tiupan tersebut adalah nafiri. Untuk meniup nafiri memerlukan pernafasan yang seimbang dan berterusan. Nafiri dimainkan dalam muzik nobat dalam majlis hiburan kaum kerabat Diraja, mengiringi istiadat-istiadat istana, istiadat pertabalan, hari keputeraan Sultan, perkahwinan Diraja dan upacara sambutan Diraja.
Alat tiupan yang penting juga dalam permainan nobat adalah serunai. Serunai menggunakan reed berkembar atas dan bawah. Seseorang pemain serunai mestilah mempunyai kemahiran untuk meniup serunai secara berterusan. Ia dipanggil circular-breathing. Oleh itu pengawalan nafas amat penting.
Bagi alat-alat gendangan seperti nehara atau nahara, gendang ibu dan gendang anak, seseorang pemain perlu mempunyai kemahiran dalam menghasilkan timbre yang berbeza-beza, tempo yang tetap, pukulan irama yang variasi dan bertingkah.
Oleh itu untuk memainkan gendang ibu dan anak: anda hendaklah memalu dengan kedua belah tangan mengikut pola irama asas dan pola irama yang bertingkah dalam pelbagai variasi. Pola irama yang mengiringi permainan nobat ada kalanya terlalu kompleks. Oleh itu seseorang pemain gendangan perlu mempunyai kemahiran menghafal dan mengingati bagi menghasilkan paluan yang bertempo tepat dan irama yang betul. Di bawah ini adalah keratan skor lagu yang menunjukkan pola irama bagi nahara dan gendang.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 6 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK KLASIK W 81
Skor 1
AKTIVITI 6.2
Mengapakah muzik nobat hanya dimainkan di Istana? Menerusi laman web http://www.nobat.hostrocket.com, senaraikan lagu-lagu yang dimainkan dalam permainan nobat.
Ć Teknik bermain gendang bergantung pada ketegangan kulit. Jika anda memerlukan bunyi „Cak‰ atau „Cang‰ yang nyaring, anda perlu memukul pada bahagian hujung jari anda. Jika anda memukul menggunakan tapak tangan, anda akan menghasilkan bunyi yang lebih tebal seperti bunyi „Bung‰. Ć Dalam permainan gamelan, setiap pemain bermain dalam keadaan duduk bersimpuh. Ć Alat-alat muzik dimainkan menggunakan tangan. Oleh itu, kemahiran yang perlu dititikberatkan adalah kemahiran menggunakan pergelangan tangan. Ć Kesemua alat muzik dipalu atau dipukul menggunakan pemukul khas kecuali pemain gendang yang menggunakan tapak tangan. Ć Semua pemain muzik nobat bermain secara duduk. Ć Permainan nobat menggunakan dua teknik utama iaitu paluan dan tiupan. Ć Gamelan yang terdapat di negara kita adalah dipanggil gamelan Terengganu. Ć Serunai menggunakan reed berkembar atas dan bawah. Ć Nobat adalah sejenis muzik yang dimainkan di istana. Ć Ia dianggap muzik Diraja. Ć Pemuzik-pemuzik yang memainkan ensembel ini juga dipilih khas secara turun temurun.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 82 X TOPIK 6 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK KLASIK
Gambang Kayu Nahara Gamelan Terengganu Nobat Gendang anak dan ibu Saron Barong Gong Agong dan Suwukan Saron Demong Kenong Saron Penerus Kerumong Serunai Mahaguru/Semambu Slentem Nafiri
Baines, Anthony (1991). Woodwind instruments and their history. New York: Dover Publication Inc. Kamien, R. (1996). Music: An appreciation (7th Ed). New York: McGraw-Hill Companies Kementerian Pendidikan Malaysia (2000). Sukatan pelajaran kurikulum bersepadu pendidikan muzik sekolah rendah. Kuala Lumpur: Pusat Perkembangan Kurikulum. Kementerian Pendidikan Malaysia (2002). Huraian sukatan pelajaran pendidikan muzik sekolah rendah. Kuala Lumpur: Pusat Perkembangan Kurikulum. Matusky, P. & Tan Sooi Beng (1997). Muzik Malaysia: Tradisi klasik, rakyat dan sinkretik. Penang: The Asian Centre. http://4countrywithlove.multiply.com/journal/item/31/Sejarah_Gamelan_ di_Malaysia http://www.nobat.hostrocket.com/kenal.html http://malaysiana.pnm.my/kesenian/Ero_Serunai.html
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)
TTooppiikk X Muzik
Tradisional:
77 Muzik Tarian
HASIL PEMBELAJARAN Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat:
1. Mengetahui latar belakang, rentak dan cara persembahan muzik tarian sumazau dan ngajat; 2. Mengetahui latar belakang, rentak dan cara persembahan muzik tarian dabus dan sewang; dan 3. Mengetahui latar belakang, rentak dan cara persembahan muzik tarian Cina (tarian singa).
X PENGENALAN
Tahukah anda, negara kita kaya dengan tarian tradisi yang diamalkan oleh pelbagai kaum. Setiap tarian tradisi ini dipersembahkan dengan iringan muzik mereka yang tersendiri. Kebanyakan muzik yang mengiringi tarian ini menggunakan muzik perkusi sebagai alat utama. Topik ini menekankan muzik yang mengiringi tarian Sumazau daripada negeri Sabah, tarian ngajat daripada negeri Sarawak, tarian dabus dan tarian sewang daripada negeri Perak, tarian singa yang mewakili tarian orang-orang Cina.
Jarang kita mendengar tarian ditarikan tanpa iringan muzik. Kepentingan muzik dalam mengiringi sesebuah tarian amat diperlukan. Ia bertujuan mendapatkan pergerakan yang seimbang, sama dan tepat dalam setiap aksi serta gerakan. Muzik juga mampu memberi kesan perasaan kepada penari dan penonton. Rentak kelajuan sesebuah muzik yang dipersembahkan bergantung pada jenis tarian. Sebagai contoh dalam tarian singa, pergerakan penari menentukan muzik dimainkan secara perlahan atau sebaliknya.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 84 X TOPIK 7 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK TARIAN
7.1 MUZIK SUMAZAU DAN MUZIK NGAJAT
7.1.1 Latar Belakang
Muzik Sumazau adalah muzik yang dimainkan untuk mengiringi tarian Sumazau. Tarian ini merupakan tarian tradisi suku kaum Kadazan di negeri Sabah. Tarian ini dipersembahkan sempena perayaan Tadau Kaamatan atau Hari Menuai oleh pasangan lelaki dan perempuan yang menggunakan kostum kaum Kadazan berwarna hitam yang dilengkapi dengan manik-manik berwarna-warni.
Tarian Ngajat pula merupakan tarian yang diamalkan oleh kaum Iban dan Orang Ulu di negeri Sarawak. Asal usulnya tarian ngajat adalah tarian perang kaum Iban selepas mereka kembali daripada medan peperangan. Di kalangan kaum Kenyah, Kayan dan Kajang tarian ngajat dikenali sebagai tarian ngajat asal. Dewasa ini, tarian ngajat dipersembahkan dalam pelbagai majlis rasmi dan menyambut tetamu. Tarian ini diiringi dengan muzik ngajat yang dimainkan oleh pemuzik yang memainkan instrumen gong besar, gong kecil, bebendai dan engkrumong. Bagi ngajat asal, ia diiringi oleh dua sapeh dan satu jatung utang. Modul ini hanya menekankan muzik ngajat yang dipraktikkan oleh kaum Iban. Muzik yang mengiringi tarian ini dimainkan oleh ensembel engkrumong. Alat muzik dalam ensembel engkrumong adalah engkrumong, ketebong, dumbak, tawak dan Bandai.
7.1.2 Rentak
(a) Rentak Muzik Sumazau Rentak muzik sumazau tidak tetap. Ini kerana muzik sumazau dipraktikkan turun temurun secara hafalan. Secara amnya, rentak asas sumazau ditunjukkan dalam pola irama di bawah ini. Rentak asas ini dicadangkan oleh Pusat Perkembangan Kurikulum (PPK), Kementerian Pelajaran Malaysia (2002).
Modul Pengajaran Muzik 4 (Zaharul Lailiddin Saidon et. al, 2008) telah memperjelaskan tentang corak irama asas rentak sumazau dalam meter empatan di mana tekanan kepada kuaver detik pertama dan empat kuaver pada detik ketiga dan keempat.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 7 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK TARIAN W 85
Rentak muzik sumazau juga mempunyai variasinya tersendiri apabila dipersembahkan dengan alat-alat muzik yang lain. Keratan pola irama di bawah menunjukkan rentak sumazau yang dimainkan dengan dua alat muzik buluh dan gong.
(b) Rentak Muzik Ngajat Rentak muzik ngajat yang menggunakan ensembel engkrumong adalah rentak dumbak 4-bit. Alat muzik seperti tetawak, ketebong, dumbak dan bandai akan memainkan rentak bagi mengiringi engkrumong yang memainkan melodi. Bandai yang menghasilkan timbre yang tajam dan kuat dimainkan pada setiap dua bit. Tawak pula dimainkan secara pukulan staccato atau putus-putus. Ketebong memainkan corak irama yang dipelbagaikan dan dumbak memainkan corak irama asas. Berikut adalah rentak asas 4-bit yang digunakan dalam permainan ensembel engkrumong.
Di bawah ini adalah tiga variasi rentak dalam permainan ensembel engkrumong yang mengiringi tarian ngajat.
7.1.3 Cara Persembahan
(a) Cara Persembahan Sumazau Muzik sumazau dipersembahkan untuk mengiringi tarian. Pergerakan tarian sumazau sangat lembut dan lemah gemalai. Dalam persembahan sumazau, setiap pasangan lelaki dan perempuan akan mengadap antara satu sama lain sambil mendepakan tangan serta menggerakkan kaki
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 86 X TOPIK 7 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK TARIAN
mereka dengan berjengket kecil sambil mengangkat tumit. Tarian ini diiringi oleh muzik. Alat muzik yang digunakan adalah lapan buah gong pelbagai saiz dan gendang. Ada sesetengah menggunakan buluh dan gong. Pola irama yang dimainkan tidak tetap dan ianya berbeza mengikut daerah-daerah.
Anda boleh menggunakan rentak sumazau untuk mengiringi lagu-lagu rakyat yang anda suka. Keratan skor lagu Jambatan Tamparuli merupakan contoh iringan rentak sumazau.
Skor 1: Keratan lagu Jambatan Tamparuli
(b) Cara Persembahan Ngajat Dalam persembahan ngajat, muzik digunakan untuk mengiringi tarian ngajat. Penari lelaki akan memakai sehelai kain merah dari paras pinggang ke lutut. Aksesori lain yang dipakai oleh penari ini adalah bulu burung kenyalang yang diikatkan di kepala. Baju yang digunakan oleh penari ini juga dihias dengan bulu. Penari akan membuat gerakan seorang pahlawan dengan melompat sambil memegang parang panjang dan perisai kayu. Penari ini menari dalam satu bulatan diiringi muzik.
Rajah 7.1: Penari Ngajat
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 7 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK TARIAN W 87
AKTIVITI 7.1
Anda boleh menggunakan rentak asas dan rentak variasi muzik sumazau untuk mengiringi lagu-lagu rakyat. Menerusi corak irama di bawah ini, anda dikehendaki mengiringi nyanyian atau permainan instrumental sebuah lagu rakyat.
7.2 DABUS DAN SEWANG
7.2.1 Latar Belakang
Dabus adalah satu gabungan persembahan tarian dan muzik yang ada kaitan dengan keagamaan. Permainan ini berasal dari Kuala Kangsar. Ia merupakan suatu kesenian dalam seni tari yang mempamerkan kegagahan. Gerak persembahan diperoleh mengikut kesesuaian tarian. Ia dicipta sebegitu rupa tanpa mengamalkan ciri-ciri ritual. Segala gerak laku ini diiringi dengan muzik yang dimainkan oleh pemuzik rebana kerincing atau rebana perak bersaiz besar dan kecil, gong dan anak dabus. Tarian dabus dipersembahkan secara rancak dan agresif. Anak dabus merupakan sejenis senjata tajam yang diperbuat daripada besi, akan tetapi untuk tujuan persembahan tarian, ianya dibuat daripada besi waja. Panjangnya daripada kepala ke hujung di antara lapan hingga sepuluh inci. Hujung anak dabus ditajamkan bagi tujuan tusukan ke lengan penari semasa persembahan. Tunjang anak dabus berpecah kepada tiga atau empat cabang telinga. Setiap satu cabang telinga dibubuh beberapa gegelang kecil bertujuan untuk mengeluarkan bunyi apabila anak dabus digoncangkan dalam pergerakan tarian. Bunyi yang terhasil seakan bunyi kerincing.
Sewang merupakan gabungan nyanyian, tarian, muzik, pengucapan dan magis bagi masyarakat orang asli di kawasan pendalaman Perak dan Pahang. Ianya bertujuan untuk hiburan, menyembuh penyakit, memuja (memohon kebenaran, memperbaharui janji dan kesyukuran) dan memulih semangat. Secara umumnya upacara sewang melibatkan pengendali atau ketua upacara yang mengamalkan perubatan tradisional (shaman) yang dikenali sebagai Tok Khalak atau Tok Bomoh. Secara khususnya, Tok Khalak mempunyai ÂelmuÊ (kuasa kebatinan)
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 88 X TOPIK 7 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK TARIAN
yang boleh menghubungi kuasa-kuasa ghaib seperti keramat dan penjaga sesebuah wilayah Orang Asli. Bidang ÂelmuÊ yang tinggi membolehkan Tok Khalak mengendalikan upacara yang lain seperti berkaitan dengan tanah, memulihkan atau mencuci kampung, menjamu keramat dan memulihkan semangat. Di samping itu, mereka juga sering diberikan tanggungjawab untuk mengendalikan sewang yang diadakan untuk hiburan.
7.2.2 Rentak
(a) Rentak Muzik Dabus Rentak muzik dabus tidak mempunyai pola irama yang khas. Rentak asas muzik dabus adalah seakan-akan rentak inang. Anak dabus kebiasaannya memainkan detik lagu. Gong pula memainkan not panjang seakan-akan pada setiap bar lagu. Ia memberi panduan kepada pemuzik lain. Di bawah ini adalah asas rentak muzik dabus.
Gabungan alat-alat muzik gendangan bagi muzik dabus ditunjukkan dalam keratan skor di bawah ini.
Skor 2: Rentak bagi alat-alat gendangan muzik dabus
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 7 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK TARIAN W 89
Di bawah ini adalah contoh skor lagu Dabus:
Skor 3: Contah lagu Dabus Contoh seni kata dalam Bahasa Malaysia (Berdasarkan transkripsi notasi muzik di atas)
„Baju Putih Serban Putih Lalu Dibawa Pergi Sembahyang Allah Kasih Muhammad Kasih Rasullullah Terlalu Sayang ..‰
(b) Rentak Muzik Sewang Rentak muzik sewang jelas boleh didengari menerusi permainan alat ÂlecenteuÊ atau centong. Ia berfungsi memainkan rentak kepada nyanyian sewang. Alat ini dimainkan dengan cara menghentakkan ke atas permukaan kayu yang sederhana besar untuk mendapatkan bunyi. Lazimnya corak irama bagi rentak asas muzik sewang adalah seperti berikut
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 90 X TOPIK 7 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK TARIAN
Walau bagaimanapun, ada sesetengah kumpulan memainkan rentak variasi seperti di bawah ini.
7.2.3 Cara Persembahan Dabus dan Sewang
(a) Cara Persembahan Dabus Persembahan tarian dabus yang asli mengandungi unsur-unsur kebatinan. Persembahan tarian dabus adalah gabungan tarian dan muzik. Langkah- langkah persembahan adalah seperti berikut: (i) Sebelum sesuatu persembahan dimulakan upacara memulihkan gelanggang di lakukan. (ii) Seorang bomoh yang digelar khalifah di dalam permainan dabus memulakan upacara dengan menjampi sebutir kemenyan. (iii) Jampi serapahnya adalah seperti berikut:- "Bismillah-hirrahmanirrahim" Assalamualaikum ya kemenyan, dijadikan Allah dari getah kayu yang putih, asal engkau he kemenyan, aku tahu asal engkau, mula menjadi tongkat Rasulullah, ku selang seraya".
(iv) Kemenyan ini dibakar dan diperasapkan kepada semua peralatan yang digunakan. Kemudian khalifah menyiram bertih, beras kunyit dan menepung tawar ke sekeliling gelanggang permainan. Ini bertujuan bagi menjauhkan daripada segala gangguan makhluk halus serta perbuatan khianat kepada ahli-ahli yang menjayakan tarian itu. (v) Setelah itu persembahan dimulakan dengan seorang atau dua orang pemuzik melagukan nasyid dabus diiringi dengan paluan rebana dabus. Nasyid dabus ini disambung pula dengan lagu-lagu rentak tari dabus yang dilagukan oleh semua pemuzik serentak dengan paluan rebana dabus dan gong.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 7 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK TARIAN W 91
(vi) Serentak dengan itu seorang penari masuk ke gelanggang untuk menari. Sebelum memulakan langkah, penari duduk bertinggung dengan kedua belah tangannya memegang sepasang anak dabus, satu di tangan kanan dan satu di tangan kiri dan bergerak ke hadapan tiga langkah dan tiga langkah ke belakang kemudian tunduk memberi hormat. (vii) Selepas itu beliau berdiri dan memulakan tarian. (viii) Habis satu lagu penari akan berundur dan digantikan dengan dua penari dan ini diikuti pula oleh empat pasang penari yang lain. (ix) Penari-penari yang akan mencucuk lengannya, menghadap khalifah untuk dibasuh lengan mereka dengan air penawar dan dijampi serta diiktikadkan dalam hati oleh khalifah, "tulang kamu besi, kulit kamu tembaga‰. (x) Penari meneruskan tarian sambil mencucuk lengan dengan pangkal anak dabus yang tajam. Luka-luka akibat tikaman ini dibasuh dengan air penawar dan dipicit keluar bisanya serta dijampi oleh khalifah untuk menyembuhkan luka. Jampi ini dipetik dari surah Al-'Lahab ayat satu yang berbunyi: "Tabbat ya da abi la ha biung wattab".
(xi) Selain daripada mencucuk lengan dengan anak dabus, terdapat juga penari-penari yang menghentakkan batu giling ke bahagian badan terutamanya bahagian paha. Satu persembahan dabus yang lengkap, mengambil masa lebih kurang 30 minit. (xii) Setelah selesai persembahan anak-anak dabus dibersihkan dan sekali lagi dijampi oleh khalifah.
(b) Cara Persembahan Sewang Dalam upacara sewang, bentuk muziknya diterjemahkan menerusi lagu- lagunya yang mendayu-dayu mengandungi pengucapan yang memuja kuasa-kuasa ghaib, memuji keindahan alam, mendekripsi kelemahan manusia dan memohon perlindungan supernatural. Dalam upacara tersebut Tok Khalak juga mengambil kesempatan untuk menyampaikan teguran-teguran dan nasihat kepada ahli komunitinya.
Upacara sewang menggunakan beberapa peralatan muzik yang direka cipta sendiri oleh masyarakat orang Asli. Ia dicipta menggunakan bahan- bahan yang ada di persekitaran mereka seperti buluh. Alat-alat tersebut adalah seperti berikut: (i) Lecenteu atau centong yang diperbuat daripada buluh.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 92 X TOPIK 7 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK TARIAN
(ii) Kerem juga diperbuat daripada buluh yang direntangi oleh dua utas tali. Dimainkan secara petikan seperti memetik gitar. (iii) Bangsi yang diperbuat daripada buluh kecil ditebuk sebanyak empat lubang. Bangsi ditiup menggunakan hidung. Ia seakan Ânose fluteÊ. (iv) Dinggong yang diperbuat daripada besi dengan ukuran satu setengah hingga lima sentimeter panjang. Alat ini dimainkan dengan menghasilkan getaran pada alat dengan bantuan lidah dan mulut seseorang seperti mendapat bunyi ÂyorlingÊ. Alat ini mengeluarkan bunyi seperti alat ÂkumingÊ daripada Filipina. (v) Seegel sejenis alat ayang diperbuat daripada buluh dan dimainkan dengan cara mengesek.
Upacara sewang dimulakan dengan Tok Khalak membaca jampi serapah. Seterusnya, penyanyi utama iaitu Tok Khalak berdiri di hadapan pentas dengan mengibas-ngibaskan badannya dengan daun ÂbalaiÊ dan menyanyi. Penari, pemuzik dan penyanyi akan memulakan aksi serentak. Pemuzik duduk di belakang penari. Penari menari dalam satu bulatan dengan cara mengayun tangan ke kiri dan ke kanan sambil bergerak membentuk satu bulatan. Pada peringkat awal tarian, muzik dan gerakan penari dalam tempo perlahan kemudian bertukar beransur-ansur kepada gerakan-gerakan yang pantas. Persembahan ini bermula seawal jam lapan malam berlarutan hingga ke pagi.
AKTIVITI 7.2
Anda boleh menggunakan rentak asas dan rentak variasi muzik sewang untuk mengiringi lagu-lagu rakyat. Menerusi corak irama di bawah ini, anda dikehendaki mengiringi nyanyian atau permainan instrumental sebuah lagu rakyat.
AKTIVITI 7.3
Cuba anda bandingkan corak irama muzik dabus dengan corak irama muzik sewang.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 7 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK TARIAN W 93
7.3 MUZIK TARIAN SINGA
7.3.1 Latar Belakang
Tarian bagi orang Cina yang paling terkenal dalam masyarakat Malaysia adalah tarian singa. Boleh dikatakan semua penduduk di Malaysia sudah biasa melihat persembahan tarian singa sempena menyambut tahun baru Cina. Persembahan tarian singa ini adalah gabungan antara pemuzik dan penari yang menggunakan kostum dan aksi singa.
Warna merah adalah warna yang sangat dominan dengan persembahan ini. Kebiasaannya persembahan tarian singa dipersembahkan sempena menyambut tahun baru Cina. Tarian singa juga dipersembahkan di dalam majlis keramaian seperti pembukaan kedai baru, perkahwinan, serta majlis-majlis menyambut pembesar-pembesar.
Paluan gendang-gendangan dan mercun sangat sinonim dengan masyarakat Cina. Singa yang digunakan dalam tarian ini diperbuat daripada kertas dengan mata dan mulut. Setiap seekor singa ini digerakkan oleh dua orang penari, seorang di bahagian kepala dan seorang lain di bahagian belakang. Gerak geri dan aksi singa ini memberi gambaran mood seperti gembira, marah dan sedih. Klimaks persembahan tarian singa ini adalah singa akan memakan sayur hijau yang dipanggil ching. Adegan ini akan memberi gambaran tentang kemahiran penari untuk mendapatkan sayur dan ang-pow (duit upahan) yang diikat pada hujung galah.
Alatan muzik gendangan yang digunakan dalam muzik tarian singa ini adalah: (i) Luo atau gong yang dimainkan secara paluan menggunakan satu pemukul kayu. Ia diperbuat daripada gangsa. (ii) Bo iaitu dua simbal yang dimainkan menggunakan kedua-dua belah tangan. Ia diperbuat daripada gangsa. (iii) Chebagu atau Gu adalah sejenis gendang satu muka kulit yang tebal yang diletakkan pada kayu berbentuk silinder. Ia dimainkan secara paluan dari atas ke bawah menggunakan kedua-dua belah tangan. Ia dipukul menggunakan pemukul kayu. Di dalam rongga kayu berbentuk silinder mempunyai dawai besi
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 94 X TOPIK 7 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK TARIAN
7.3.2 Rentak
Rentak dalam tarian singa ini mempunyai pelbagai variasi. Ia dikaitkan dengan gerakan singa. Rentak yang dimainkan mengikut bahagian-bahagian tertentu seperti bahagian pengenalan, bahagian kemunculan singa, bahagian singa menyembah tiga kali dan bahagian pengembaraan singa ămencari makan, jumpa makan dan singa berjalan. Secara keseluruhannya, rentak yang mengiringi tarian singa mempunyai lima bahagian utama. Secara umumnya, muzik tarian singa adalah muzik yang dimainkan dengan alat-alat gendangan dalam meter dupel. Alat-alat muzik digunakan adalah gong, simbal dan gendang besar.
(i) Contoh Rentak Titir bahagian A Rentak ini digunakan bagi menimbulkan bunyi yang suspen kepada penonton terhadap aksi-aksi yang sukar dan bahaya.
(ii) Contoh rentak Bahagian B
(iii) Contoh Rentak Bahagian C
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 7 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK TARIAN W 95
(iv) Contoh Rentak Bahagian D
(v) Contoh Rentak Bahagian E
7.3.3 Cara Persembahan
Dalam persembahan tarian singa ini, kebiasaannya pemain gendang akan memulakan lagu dengan bunyi yang kuat. Bunyi ini sebagai isyarat kepada pemain lain untuk memulakan permainan. Ia dibunyikan dengan memukul kedua-dua kayu pemukul gendang. Isyarat ini akan dibuat bagi setiap perubahan di bahagian-bahagian pergerakan singa sebagai panduan kepada pemain gong dan simbal. Lagu yang mengiringi tarian singa lagu Gendang Tujuh Bintang. Muzik dalam lagu ini dipersembahkan dalam lima bahagian utama. Bahagian tersebut adalah: (i) Bahagian A ă merupakan bahagian pengenalan. Ia dimulakan dengan titiran gendang, simbal dan gong. (ii) Bahagian B ă Aksi singa menyembah tiga kali. Ini memberi penghormatan kepada penonton. Muzik yang dimainkan fleksibel mengikut gerak laku dan aksi singa. (iii) Bahagian C ă adegan ini menumpukan kepada singa berjalan untuk mencari makan. Gendang, simbal dan gong dimainkan secara titir bertujuan untuk membangkitkan debaran penonton semasa melakukan aksi dan gerakan yang sukar.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 96 X TOPIK 7 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK TARIAN
(iv) Bahagian D ă bahagian ini adalah adegan singa yang telah menjumpai makanannya. Oleh itu aksi dan gerakan singa ini akan dimainkan dengan teknik titiran pada gendang, gong dan simbal. Ia juga bertujuan menimbulkan efek perasaan penonton terhadap aksi dan gerakan yang dibuat oleh penari singa. Tahap klimaks dalam adegan ini adalah singa mendapat makanannya, memakan dan memulangkan kembali kepada tuan rumah. Ketika ini muzik dimainkan secara fleksibel mengikut gerak geri dan aksi singa. (v) Bahagian E ă bahagian ini adalah adegan singa berjalan. Muzik dimainkan secara improvisasi rentak 4-bit seperti yang berlaku dalam bahagian A dan bahagian C. Sewaktu adegan singa menyembah tiga kali, muzik dimainkan secara titiran.
Rajah 7.2: Permainan gendang dalam muzik tarian singa
Permainan muzik tarian singa didominasikan dengan alat muzik yang diketuk atau dipalu (percussion-dominated). Setiap pemuzik perlu peka dan sensitif terhadap setiap aksi dan gerakan penari. Muzik yang dimainkan mempunyai hubungan yang sangat kuat dengan perilaku penari ini bertujuan memberi kesan yang mendalam kepada penonton sama ada aksi dalam keadaan biasa atau sebaliknya.
Ć Tarian sumazau merupakan tarian tradisi suku kaum Kadazan di negeri Sabah. Ć Tarian ini dipersembahkan sempena perayaan Tadau Kaamatan atau Hari Menuai oleh pasangan lelaki dan perempuan yang menggunakan kostum kaum Kadazan berwarna hitam yang dilengkapi dengan manik-manik berwarna-warni.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 7 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK TARIAN W 97
Ć Tarian ngajat pula merupakan tarian yang diamalkan oleh kaum Iban dan orang Ulu di negeri Sarawak. Ć Asal usulnya tarian ngajat adalah tarian perang kaum Iban selepas mereka kembali dari medan peperangan. Ć Di kalangan kaum Kenyah, Kayan dan Kajang tarian ini dikenali sebagai tarian ngajat asal. Ć Setiap satu cabang telinga anak dabus dibubuh beberapa gegelang kecil bertujuan untuk mengeluarkan bunyi apabila anak dabus digoncangkan dalam pergerakan tarian. Bunyi yang terhasil seakan-akan bunyi kerincing. Ć Muzik tarian singa dimainkan dengan alat muzik yang diketuk atau dipalu (percussion-dominated). Ć Setiap pemuzik perlu peka dan sensitif terhadap setiap aksi dan gerakan penari. Ć Muzik yang dimainkan mempunyai hubungan yang sangat kuat dengan perilaku penari ini bertujuan memberi kesan yang mendalam kepada penonton sama ada aksi dalam keadaan biasa atau sebaliknya. Ć Sewang merupakan gabungan nyanyian, tarian, muzik, pengucapan dan magis bagi masyarakat orang asli di kawasan pendalaman Perak dan Pahang.
Dabus Sumazau Ngajat Tarian Singa Sewang
Hood, Mantle (1982). The Ethnomusicologist. 2nd ed. Ohio: The Kent State University Press. Myers, Helen (1992). Ethnomusicology: An introduction. London: The Macmillan Press. Nettl, Bruno (1992). The study of Ehnomusicology: Twenty-nine issues and concepts. Urbana: University of Illinois Press.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 98 X TOPIK 7 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK TARIAN
Mohd Ramli Buyong Kahar (2003). Kajian muzik sewang masyarakat orang asli di Pos Bersih, Ulu Slim, Slim River, Perak. (Kajian tidak diterbitkan). Jabatan Muzik, Fakulti Seni dan Muzik, Universiti Pendidikan Sultan Idris. Mastor Jarkaseh (2007). Asas pendidikan muzik 1. Sabak Bernam: Produksi Tabuh Emas. Matusky, P. & Tan Sooi Beng. (1997). Muzik Malaysia: Tradisi klasik, rakyat dan sinkretik. Penang: The Asian Centre. Kementerian Pendidikan Malaysia (2000). Sukatan pelajaran kurikulum bersepadu pendidikan muzik sekolah rendah. Kuala Lumpur: Pusat perkembangan Kurikulum. Kementerian Pendidikan Malaysia (2002). Huraian sukatan pelajaran pendidikan muzik sekolah rendah. Kuala Lumpur: Pusat Perkembangan Kurikulum.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)
Topik X Muzik Topik
Tradisional:
88
Muzik
Popular
Malaysia
HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat;
1. Mengenali, beberapa ciri genre muzik tradisional; 2. Mengenali, beberapa ciri genre muzik popular Malaysia; 3. Menganalisa beberapa contoh muzik popular Malaysia; dan
4. Menilai muzik-muzik jenis tradisional dan muzik popular Malaysia.
X PENGENALAN
Pengkaji muzik telah mengklasifikasikan muzik tradisional di Malaysia ini kepada tiga kategori iaitu, Muzik Klasik, Muzik Rakyat dan Muzik Sinkretik. Ketiga kategori ini dibuat berdasarkan kepada ciri-ciri serta peranan muzik tersebut. Melalui klasifikasi ini kita akan lebih mudah mengenali, membuat analisis terhadap muzik tersebut serta boleh menilainya berdasarkan kategori yang dicadangkan. Untuk menganalisis dan menilai sesebuah muzik tradisional semestinya kita memerlukan kefahaman terhadap genre muzik tersebut.
Pemahaman terhadap muzik tradisional pula tidak sama dengan pemahaman muzik popular kerana dua-dua genre muzik ini berada di dalam kelas yang berbeza. Namun begitu ciri-ciri muzikal yang ada dalam semua genre muzik masih dapat kita bincangkan dalam aspek-aspek yang tertentu.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 100 X TOPIK 8 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK POPULAR MALAYSIA
Dalam topik ini kita akan cuba mengenali ciri-ciri muzik popular Malaysia dan seterusnya kita akan cuba membuat sedikit analisa terhadap beberapa genre muzik ini. Kita juga akan menilai muzik melalui kefahaman terhadap elemen- elemen muzik. Beberapa genre muzik popular utama seperti muzik P. Ramlee, muzik Hindustani, muzik dangdut, muzik nasyid, muzik jazz serta rock and roll akan menjadi rujukan kita dalam topik ini.
8.1 MUZIK TRADISIONAL MALAYSIA
Secara umumnya klasifikasi muzik tradisi di Malaysia dibuat mengikut tiga kategori utama iaitu muzik klasik, muzik rakyat dan muzik sinkretik.
8.1.1 Muzik Klasik
Muzik klasik adalah muzik bagi golongan istana dan bangsawan. Selain hiburan di majlis-majlis istana, ia juga dimainkan sebagai persembahan untuk upacara tertentu seperti pertabalan, perkahwinan, dan lawatan rasmi. Pemuzik-pemuzik muzik Istana dilatih khusus dan dianggap sebagai pemuzik profesional kerana mereka bertugas sepenuhnya sebagai pemuzik untuk istana. Terdapat juga pemuzik yang dipilih khas mengikut keturunan serta mempunyai ciri-ciri khas yang bersesuaian. Namun begitu muzik Istana tidak lagi kekal ataupun popular di istana-istana di Malaysia. Ensembel muzik Istana yang masih kekal adalah ensembel nobat di istana Kedah, Perak, Selangor dan Terengganu.
Nobat kekal sebagai adat diraja dan kekal hingga kini. Nobat juga dihormati dan dimuliakan serta dipatuhi pantang larangnya oleh keturunan kesultanan Kedah. Dikatakan juga kononnya nobat telah bertapak sejak zaman Nabi Allah Ibrahim Alaihissalam. Disebabkan alasan ini maka ia wajar dihormati, dimuliakan dan dianggap keramat oleh rakyat.
Lain-lain ensembel yang juga berasal dari istana ialah ensembel gamelan dan teater makyung. Namun begitu ensembel ini tidak lagi dipersembahkan di istana-istana dan ianya sudah menjadi persembahan di kalangan rakyat di luar istana.
8.1.2 Muzik Rakyat
Muzik rakyat pula adalah kesenian rakyat yang dimainkan oleh rakyat untuk rakyat. Genre muzik ini berkonsepkan persekitaran dan kehidupan rakyat. Ia berfungsi seperti hiburan di majlis-majlis keramaian, upacara ritual dan pemujaan, sebagi muzik perbomohan, menyambut sesuatu perayaan dan sebagainya. Muzik rakyat kaya dengan pelbagai jenis muzik dan peralatan
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 8 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK POPULAR MALAYSIA W 101
muzik dan ianya berbeza antara satu tempat dengan tempat lain.. Sebagai contoh: ulik mayang, tumbuk kalang, , dondang sayang, boria,kuda kepang, ensembel enkeromong, ngajat dan banyak lagi.
Kita dapat mengenali banyak lagu-lagu rakyat melalui aktiviti sosial yang dijalankan dalam sesebuah masyarakat seperti lagu-lagu dari persembahan dondang sayang, lagu-lagu boria, dikir barat dan sebagainya.
Muzik rakyat juga boleh kita kelaskan dalam beberapa kategori mengikut jenis- jenis lagu. Melalui aktiviti seperti permainan tradisional, kita juga mengenal lagu-lagu seperti enjit-enjit semut, cak cekur udang gamit, lompat si katak lompat. Lagu-lagu rakyat juga berbentuk bercerita, berjenaka dan memberi nasihat.
8.1.3 Muzik Sinkretik (Acculturated)
Muzik sinkretik merupakan gabungan dan penyerapan pelbagai genre muzik luar ke dalam muzik tempatan khasnya muzik Melayu. Mungkin juga muzik tradisi kita bersifat fleksibel membolehkan berlaku penyerapan unsur muzik luar seperti dari Arab, Parsi, India, China dan Barat ke dalam muzik tradisi kita. Sebagai contohnya kita dapat melihat bagaimana rentak dan irama Hindi boleh dinyanyikan dalam lagu-lagu Melayu. Gabungan ini mewujudkan satu genre baru iaitu genre muzik popular. Genre ini mula dipersembahkan dalam persembahan-persembahan bangsawan dalam era 50an. Penggunaan alat-alat muzik luar seperti trompet, saksofon, double-bass, conga dan lain-lain alat digabungkan dengan alat muzik tempatan seperti rebana dan seruling.
Pemuzik-pemuzik juga mempelajari notasi muzik barat, mempelajari rentak- rentak baru seperti samba, rumba, cha-cha, waltz dan lain-lain rentak dari luar. Penglibatan pemuzik tempatan dalam tentera British juga menjadikan mereka terlatih dalam muzik-muzik moden ini. Muzik Sinkretik juga didapati dari pengaruh India. Filem-filem era 50an banyak diarah oleh pengarah-pengarah dari India. Lagu-lagu dalam filem pada era ini juga mempunyai ciri-ciri muzik India.
AKTIVITI 8.1
1. Bagaimanakah muzik dapat dijadikan medium dalam perubatan bagi sesetengah masyarakat? 2. Muzik juga disebarkan melalui agama. Bincangkan.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 102 X TOPIK 8 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK POPULAR MALAYSIA
8.2 MUZIK POPULAR
Untuk membincangkan apa itu muzik popular, asal usulnya, serta perkembangannya, kita perlu pembacaan yang lebih mendalam. Dalam topik ini bolehlah dijelaskan secara ringkas tentang maksud serta perkembangan muzik popular yang jelasnya dari Barat dan menular ke seluruh dunia. Namun begitu sehingga kini ahli-ahli muzikologi masih berdebat tentang definisinya.
Muzik popular muncul dari era kemasukan masyarakat kulit hitam ke Amerika dan pesat dalam era kemajuan teknologi, iaitu bila terciptanya alat-alat komunikasi dan rakaman. Muzik popular juga datang bersama artis, sama ada pemuzik atau penyanyi, berserta ciptaan-ciptaan lagu yang mudah difahami dan diterima oleh setiap lapisan masyarakat. Muzik popular juga daripada awal lagi banyak dikaitkan dengan unsur-unsur negatif, seperti pergaulan bebas, sosial, seks, dadah serta fesyen dan trend dan ianya dikatakan begitu mudah mempengaruhi kanak-kanak dan remaja, malah orang dewasa juga.
Gambar-gambar artis kegemaran disimpan di beg duit ataupun menjadi kertas pembalut buku-buku teks. T-shirt dan dinding bilik tidur dihiasi dengan gambar-gambar artis kegemaran. Gambar-gambar keluarga dikeluarkan dan digantikan dengan poster-poster dari kumpulan Dewa, Gigi, Padi, VE atau KRU. Keset atau cd Mawi, Siti, Dayang Nurfaizah dan Ruffedge menjadi koleksi yang disusun bersama buku-buku persekolahan. Gaya pakaian dan trend rambut juga mesti mengikut aliran semasa seperti yang digayakan oleh artis-artis kegemaran masa kini dan tidak mahu dikatakan ketinggalan zaman oleh rakan sebaya dan gaya begini terbawa-bawa hingga ke sekolah. Inilah fenomena muzik popular.
Dari zaman 60an dengan gaya rambut ala Jefridin atau The Beatles dan sekarang dengan gaya rambut Mawi atau Vince. Ibu bapa sukar untuk menghalang. Dunbar (2005), juga telah meletakkan remaja sebagai petanda bagi kita untuk melihat dan menilai perkembangan pengaruh-pengaruh muzik dan trend semasa. Ini mungkin bermaksud, apa yang mereka pakai atau muzik apa yang mereka dengar pada sesuatu ketika, itulah juga apa yang dipakai dan didengar oleh remaja-remaja dari negara lain. Menurut Shuker (2001:195), remaja akan berkongsi kegemaran serta minat yang sama yang kadangkala ianya akan bertentangan dengan pemikiran orang dewasa.
Konsep yang dipanggil youth culture muncul dalam tahun 1950an di mana pada era ini para remaja sedar akan hak mereka dalam memilih arah kehendak mereka sama ada dalam bersosial, khasnya dalam berpakaian dan muzik. Penganalisis ekonomi Mark Abraham (1959), melalui hasil banciannya dalam The Teenage Consumer telah menganggarkan bahawa remaja Britain telah berbelanja sebanyak 900 juta paun setahun untuk keperluan sosial mereka. Kita
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 8 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK POPULAR MALAYSIA W 103
tidak pasti berapa yang mereka belanjakan dalam era ini dan setakat ini mungkin belum ada bancian terhadap remaja Malaysia terhadap perkara ini.
AKTIVITI 8.2 1. Sesetengah negara tidak mudah dipengaruhi oleh perkembangan muzik popular semasa. Mengapa?
8.3 MUZIK POPULAR MALAYSIA
Untuk membincang tentang muzik popular di Malaysia, kita akan memberi fokus kepada beberapa genre muzik popular yang mempunyai pengaruh yang kuat dalam kepesatan industri muzik kita dari awal kedatangan penjajah tentera dari barat hingga penjajahan muzik yang juga dari barat. Dalam topik ini kita akan cuba mengenali ciri-ciri muzik popular Malaysia dan seterusnya kita akan cuba membuat sedikit analisis terhadap beberapa genre muzik ini. Kita juga akan menilai muzik melalui kefahaman terhadap elemen-elemen muzik. Beberapa genre muzik popular utama seperti muzik P.Ramlee, muzik Hindustrani, muzik dangdut, muzik nasyid, muzik jazz serta rock and roll akan menjadi rujukan kita dalam topik ini.
8.3.1 Muzik P. Ramlee
Allahyarham Tan Sri P. Ramlee merupakan satu nama agung dalam industri hiburan di Malaysia. Beliau terkenal sebagai penyanyi, pemuzik, pelakon, pengarah filem, penggubah lagu dan penulis lirik. Nama P. Ramlee sudah terkenal dari era kegemilangan filem-filem Melayu. Bermula dengan bermain ukele, P. Ramlee beralih kepada gitar dan biola di bawah bimbingan Kamaruddin (pemimpin brass band di Penang Free School). Beliau menyertai Orkestra Teruna Sekampung dan kemudian Sinaran Bintang Sore. Beliau pernah menjadi juara nyanyian anjuran Radio Pulau Pinang pada tahun 1947 dan terpilih sebagai Bintang Penyanyi Utama Malaya. Dalam pertandingan itu, beliau menggunakan huruf "P" (bagi Puteh) di awal namanya dan kekallah nama P. Ramlee itu hingga ke akhir hayatnya.
Bakat P.Ramlee berkembang setelah beliau berhijrah ke Singapura. Lagu-lagu ciptaannya banyak dimuatkan dalam filem-filem Malay Film Productions di Singapura dan Merdeka Film Productions di Kuala Lumpur. Sepanjang kariernya, P. Ramlee telah memenangi beberapa buah anugerah di Festival Filem Asia di Hong Kong, Jakarta, Kuala Lumpur, Manila, Singapura, Taipei dan Tokyo. Tidak ketinggalan juga, Festival Filem Antarabangsa di Berlin.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 104 X TOPIK 8 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK POPULAR MALAYSIA
Sehingga kini beliau telah menjadi ikon kepada perkembangan muzik popular di tanah air kita. Gubahan-gubahan muzik beliau amat popular dan menjadi „evergreen‰ hingga kini. Siapa yang tidak kenal lagu Getaran Jiwa, Ibu, Mencece Bujang Lapok, Azizah, Sedangkan Lidah Lagi Tergigit dan banyak lagi. Sebanyak lebih daripada tiga ratus buah lagu ciptaan beliau telah dirakamkan, dan mencipta hampir seribu buah lagu yang kebanyakan lagu-lagu beliau adalah dari filem-filem sama ada arahan beliau sendiri atau arahan pengarah lain.
Lagu pertama ciptaan P Ramlee ialah Azizah. Ianya ditulis pada 1945 dan ditujukan khas buat gadis idamannya yang bernama Azizah. P. Ramlee pertama kali membawa lagu Azizah di khalayak ramai sewaktu menyertai Pesta Pertanian Ria di Bukit Mertajam pada Jun 1948. Selepas itu nama P. Ramlee terus naik dengan ratusan gubahan dan ciptaan lagu apabila beliau berhijrah ke Singapura untuk bergiat aktif dalam perfileman. Siapa yang tak kenal filem Bujang Lapok, Do Re Mi, Tiga Abdul, Anak Bapak, Ibu Mertuaku dan banyak lagi filem-filem yang masih diputarkan di televisyen sehingga hari ini. Nama P. Ramlee amat sukar diganti oleh penggiat seni yang lain dan kerana itu beliau diberi gelaran Seniman Agung.
Agak sukar untuk kita meletakkan kategori kepada lagu-lagu ciptaan P. Ramlee kerana dengan hasilan ciptaan dan gubahan yang terlalu banyak, ianya berada di dalam pelbagai genre. Ciptaan dan gubahan P. Ramlee daripada genre Tradisional Melayu, iaitu berirama joget, zapin, inang, masri serta rentak Melayu asli hingga ke irama Latin seperti samba, rumba, cha-cha, beguine atau bossanova. Gubahan beliau juga dalam irama perlahan seperti Ballad dan Waltz dan juga rancak seperti twist, rock and roll dan ago go. Lagu-lagu ciptaan P. Ramlee bukan sahaja menjadi dendangan pada era 50an dan 60an malah ianya kekal hingga kini. Ć Lagu-lagu P. Ramlee dalam rentak tradisional ialah seperti; Damak, tudung periuk, puteri bunian, tidurlah permaisuri, joget merdeka, joget pahang, pukullah tabuh, maafkan kami dan lain-lain lagi. Ć Lagu-lagu P. Ramlee dalam rentak Latin ialah seperti; Mari dengar cerita, putus sudah kasih sayang, pok-pok bujang lapok, hai ubat, apek dan marjina, beginilah nasib dan banyak lagi. Ć Lagu-lagu P. Ramlee dalam berirama Twist atau Ago-go ialah seperti; Bunyi gitar, apa guna berjanji, hancur badan kandung tanah, pesta muda mudi, sabarudin tukang kasut, madu tiga dan banyak lagi.
Selain daripada contoh-contoh irama di atas, P. Ramlee juga mencipta lagu dalam irama keroncong, Ala-Hindustan, irama Jaipong (Jawa), Jazz serta berentak March. Selain dalam mud Melayu, P.Ramlee juga menggubah dalam mood yang berbeza- beza seperti ala-ala padang pasir, oriental, African serta Barat. Gubahan beliau memenuhi semua tema mengikut filem yang diarah beliau.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 8 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK POPULAR MALAYSIA W 105
AKTIVITI 8.3
Kenapakah lagu „Getaran Jiwa‰ begitu popular? Bincangkan.
8.4 MUZIK HINDUSTANI
Pengaruh muzik Hidustani di Malaysia sudah bermula dari awal tahun 50an lagi di mana filem-filem klasik Melayu dimonopoli oleh penerbitan dari India. Pengarahan filem dan jalan cerita bercirikan filem-filem Hindi atau Tamil dan seterusnya mempengaruhi corak lagu dalam filem tersebut. Mungkin kita pernah menonton filem-filem awal seperti Nilam, Nur Asmara, Racun Dunia, Takdir Ilahi, Juwita, dan Panggilan Pulau yang mana cerita dan gaya filemnya seperti filem dari India. Pengaruh Hindi ini disebabkan filem-filem awal ini di bawah arahan pengarah dari India seperti Rajhans, KM Basker, L. Krishnan, B.N. Rao, Phani Majumdar dan S. Ramanathan.
Kita mungkin masih dapat mendengar lagu-lagu nyanyian penyanyi legenda R. Azmi atau nama sebenarnya, Raja Azmi Raja Ambiah, yang terkenal dengan lagu „Kancing Suasa‰ (Tajuk lagu sebenar „Memikat Hati‰). Beliau popular dengan lagu-lagu berirama Hindustani. Selain lagu Memikat Hati, lagu popular lain daripada R Azmi ialah Si Cantik Manis, Putih Kuning, Kalau Ke Singapura, Helo Helo Sayang, Di Bawah Bulan Purnama (duet dengan Rokiah Wanda), Hati ku Kecewa, Mata Keranjang, Nasib Penyanyi, Kerana Mata, Hore Hore Samba, Pak Hitam dan banyak lagi. Boleh dikatakan kesemua lagu beliau digubah dalam irama Hidustani walaupun berentak Latin seperti samba atau rumba.
Secara umum, ciri-ciri irama Hindustani ialah bentuk lagu yang agak berubah- ubah. Tidak seperti lagu-lagu pop biasa yang mempunyai sistem form ABA (verse+korus+verse) atau AABA (verse+verse+korus+verse). Lagu-lagu ala Hindustani lebih berkembang pada struktur bentuknya seperti AABABCA. Muzik bridge juga berubah-ubah.
Pengaruh muzik Hindustani di Malaysia tenggelam dalam tahun 60an tetapi muncul kembali dalam era 70an. Banyak filem-filem box-office seperti Kati Patang (1970), Haathi Mere Saathi, Andaaz (1971), Bobby (1972) Yadon Ki Barat (1973) dan Aap Ki Kasam (1974) diputarkan di panggung wayang di bandar- bandar seluruh Malaysia. Lagu-lagu Hindustan menjadi siulan ramai. Ramai anak-anak Melayu yang boleh menghafal lagu-lagu Hindustan walaupun tidak memahami maksudnya dan dipersembahkan dalam kumpulan-kumpulan muzik khasnya kumpulan muzik Ghazal Party di utara Malaysia. Era Hindustan ini berada dalam industri muzik Malaysia hingga kini.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 106 X TOPIK 8 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK POPULAR MALAYSIA
Filem-filem Hindi atau Hindustan pada era ini juga mempengaruhi muzik tempatan. Dalam era 70an, terdapat gubahan-gubahan muzik bercirikan lagu- lagu Hindustan. Komposer terkenal Ahmad Nawab dan S. Atan telah mencipta banyak lagu bercirikan irama Hindustan untuk ramai artis tempatan. Antara artis-artis popular 70an yang menyanyikan lagu-lagu bercirikan lagu-lagu Hindustan ialah Zaleha Hamid, DJ Dave, M.Sani dan Sanisah Huri. Terdapat artis tempatan menyanyikan lagu Melayu saduran daripada lagu Hindustan.
DJ Dave atau Dhammi Jagjit Sukhdev berasal dari Tanjong Malim, Perak, digilap oleh Datuk Ahmad Nawab tetap sinonim dengan artis Malaysia yang popular dengan lagu-lagu berirama Hindustan atau lagu-lagu saduran daripada lagu Hindustan seperti lagu „Ingin Bersua‰, „Tak Ingin Menangis Lagi‰ dan „Kanda dan Dinda‰. Beliau juga telah melancarkan album Hindi berjudul Mar Gaye Oye di India, pada Disember 2005.
AKTIVITI 8.4
Cuba dengar sebuah lagu Hindustani dan bincangkan daripada aspek form lagu tersebut.
8.5 MUZIK DANGDUT
Dangdut berasal dari Indonesia dan dikatakan sebagai muzik jalanan. Namun begitu pengaruh muzik dangdut amat kuat dan menjadi ikon kepada muzik popular di Indonesia. Nama besar dalam muzik dangdut Indonesia ialah Rhoma Irama. Beliau terkenal dengan muzik dangdut serta tema ketuhanan yang dibawanya melalui muzik tersebut. Kini irama dangdut menjadi ikutan ramai di Indonesia dan muncul ramai penyanyi terkenal serta kaya raya dalam industri muzik dangdut. Nama besar seperti Inul tidak asing lagi di Indonesia dan juga di Malaysia. Dangdut juga menjadi satu genre muzik popular di Malaysia kerana tidak kurang juga penggemarnya. Antara artis-artis dalam genre ini ialah seperti Amelina, Malek Ridzuan, Ifa Raziah, Mas Idayu, Ani Mayuni, M. Daud Kilau dan ramai lagi. Terdapat juga artis-artis seperti Herman Tino, Sudirman, Sharifah Aini, kumpulan-kumpulan muzik seperti Black Dod Bone, Carefree dan ramai lagi menyelitkan lagu-lagu dangdut dalam album mereka.
Muzik dangdut mula popular seiring dengan kemasukan lagu-lagu Hindustan di Malaysia. Dalam era 70an, irama Hindustan dan irama dangdut mempunyai ciri- ciri irama yang hampir sama di mana bunyi tabla sebagai alat penting. Rentak asas kepada dangdut bolehlah kita samakan seperti rentak inang cuma ianya agak lebih keras dan rancak. Lain-lain alatan muzik sama seperti alat-alat moden
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 8 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK POPULAR MALAYSIA W 107
seperti gitar, bass, dram, kibod kadangkala diiringi juga oleh tiupan seruling buluh.
Rentak muzik dangdut mempengaruhi pergerakan badan untuk turut menari. Seni kata lagu-lagu dangdut mungkin ada sedikit perbezaan dengan lagu-lagu lain kerana ia mempunyai ciri-cirinya yang tersendiri. Contoh keratan lagu berikut mungkin dapat menjelaskan apa yang dimaksudkan dengan ciri-ciri seni katanya;
Tajuk lagu: Ser Ser Ser nyanyian Ifa Raziah Ser Ser Ser Berjumpa dengan sidia Ser Ser Ser Berpandang mata dengannya Ser Ser Ser Bikin aku jatuh cinta Ser Ser Ser Gejolak di dalam dada
Mungkin kita dapat mendengar banyak lagi lagu-lagu dangdut yang mempunyai ciri-ciri seni kata yang agak berlainan dengan lagu-lagu biasa. Dangdut juga berkonsepkan dance music di mana penyanyi akan menyanyi sambil menari dangdut dengan gaya yang tersendiri dan kadangkala diberi dengan berbagai nama pada jenis tarian yang dipersembahkan. Muzik dangdut kini menjadi salah satu muzik popular dalam industri muzik di Malaysia.
8.6 MUZIK JAZZ
Muzik jazz merupakan satu seni muzikal yang diperkembangkan oleh penduduk „African American‰ pada sekitar abad ke20. Karakternya berdasarkan dari „blue notes‰, „syncopation‰, „swing‰, „call and response‰, „polyrhythms‰ dan „improvisation‰. Ia adalah seni asli yang utama bagi Amerika dan dianggap sebagai muzik klasikal Amerika. Sebenarnya jazz datang dari „blues‰ yang merupakan muzik „folk‰ bagi hamba-hamba kaum Afrika di Amerika yang muziknya dipengaruhi daripada budaya dan muzik tradisi orang-orang barat Afrika yang turut dibawa oleh pemuzik-pemuzik kulit hitam.
Pada awalnya, jazz dipengaruhi dengan „marching band‰ dan band muzik tarian yang mana ia adalah „standard form‰ yang popular bagi konsert muzik. Instrumentasi yang digunakan ialah „brass, reeds‰ dan dram (alat muzik jazz yang asas).
Jazz kebiasaannya dimainkan dalam ensembel kecil (combo), iaitu tiga ke lapan pemuzik dan tulang belakang muzik jazz ialah bahagian rhythm section yang
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 108 X TOPIK 8 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK POPULAR MALAYSIA
terdiri daripada piano, double bass, gitar dan dram. Di dalam Big Band, bilangan pemuzik adalah antara sepuluh ke lima belas orang pemuzik. Peranan alat muzik lain seperti alat bras dan saxes penting sebagai alat solo untuk menunjukkan kemahiran individu dan memberi warna ton untuk gubahan ensembel yang harmoni.
Muzik Jazz menggunakan banyak kord sekunder (secondary chords). Improvisasi dalam permainan adalah penting dalam Jazz. Kemampuan pemuzik membuat improvisasi secara spontan juga amat penting. Dalam membuat improvisasi ketepatan, kelajuan dan originaliti juga menjadi aspek yang penting. Irama swing menjadi irama yang mempopularkan jazz. Pemuzik menetapkan satu irama (steady-pulse) dengan memasukkan „swing-feeling‰ . Pemuzik memainkan not-not tidak seperti yang ditetapkan oleh skor. Mungkin tercepat atau terlambat daripada not sebenar (Accented notes come between the beats).
8.6.1 Muzik Jazz di Malaysia
Muzik Jazz di Malaysia tidaklah begitu kuat pengaruhnya walaupun daripada awal era perfileman kita dapat melihat budaya menggunakan muzik Jazz cuba diketengahkan. Dalam filem-filem P.Ramlee kita dapat melihat muzik Jazz dipersembahkan di kelab-kelab malam. Malah lagu-lagu gubahan P. Ramlee juga mempunyai ciri-ciri jazz iaitu penggunaan kord-kord sekunder. Namun begitu irama jazz tidaklah sekuat irama Dangdut atau Rock yang sehingga kini ramai pengikutnya.
Penyanyi lagu-lagu Jazz awal di Malaysia seperti Zain Azman, Julie Sudiro dan kumpulan adik beradik Suliano telah bergiat aktif dalam genre muzik ini. Namun begitu mereka hanya dikenali oleh peminat-peminat yang khusus sahaja. Tidak banyak-lagu-lagu jazz tempatan yang popular kerana kebanyakan penyanyi lagu-lagu jazz menyanyikan lagu-lagu dari barat yang dipopularkan oleh Nat King Cole, Frank Sinatra, Ella Fitzgerald dan lain-lain penyanyi terkenal daripada luar. Terdapat juga lagu-lagu gubahan penggubah tempatan bercirikan irama jazz dalam era 50an dan 60an seperti lagu Gadis Idaman, Jauh-jauh dan Cendering, tetapi tidak begitu popular walaupun gubahan dan penciptaannya amat baik sekali.
Dalam era kini terdapat penyanyi seperti Sheila Majid, Fairuz Hussein, Rozita, Liza Aziz dan Noryn Aziz yang cuba mengetengahkan irama Jazz tetapi kurang mendapat perhatian seperti penyanyi-penyanyi dalam genre lain. Namun begitu, penyanyi-penyanyi dalam genre Jazz tetap mempunyai peminat tersendiri dalam persembahan-persembahan tertentu. Namun begitu, peminat muzik di Malaysia masih dapat menerima irama RNB yang mana mempunyai ciri-ciri Jazz dalam muziknya, cuma ianya lebih jelas iramanya tanpa banyak improvisasi pada pemuziknya.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 8 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK POPULAR MALAYSIA W 109
AKTIVITI 8.5
1. Apakah ciri-ciri utama dalam muzik jazz? 2. Apakah yang dimaksudkan dengan swing feeling?
8.7 MUZIK ROCK AND ROLL
Muzik Rock and Roll muncul sebagai satu stail muzik di Amerika pada lewat 1940-an, yang mana pada ketika itu dikenali sebagai R&B dan ditukar namanya pada awal 1950-an. Elemen-elemen rock and roll dapat didengar dalam rakaman lagu-lagu blues sekitar tahun 1920-an lagi. Bentuk atau form awal muzik rock and roll adalah rockabilly yang mana ianya telah menggabungkan elemen- elemen muzik blues, boogie woogie, dan Jazz dengan pengaruh daripada muzik tradisional „Appalachian‰, muzik gospel dan juga country and western.
Muzik rock and roll biasanya dimainkan dengan alat muzik gitar elektrik, gitar bass elektrik , set drum dan kadang-kadang menggunakan juga alat muzik piano atau kibod. Stail muzik rock and roll pada awal tahun 1950an menggunakan alat muzik saksofon sebagai alat muzik utama dan ianya digantikan pula dengan gitar pada pertengahan tahun 1950-an. Manakala pada peringkat awal perkembangan muzik rock and roll, iaitu pada lewat 1940-an, alat muzik piano merupakan alat muzik utama, dan sememangnya muzik rock and roll berkembang melalui permainan dalam boogie woogie piano.
Di Malaysia muzik rock and roll amat popular dalam era akhir 50an dan awal 60an, iaitu era kemunculan penyanyi Elvis Presley dan Kumpulan The Beatles. Dalam era ini tetubuhnya banyak kumpulan-kumpulan muzik anak-anak muda Melayu yang memainkan lagu-lagu rancak yang dipanggil rentak ago-go. Inilah dikatakan era Pop Yeh-yeh. Kehebatan Pop Yeh-yeh telah melenyapkan populariti lagu-lagu pop yang dikuasai oleh P. Ramlee pada ketika itu.
Pulau Pinang sebagai negeri pertama menerima perkembangan Pop Yeh-yeh di mana L. Ramli dan kumpulan Teruna Ria mula dikenali. M. Osman mencetuskan idea pembentukan kumpulan gitar rancak (KUGIRAN) bersama dengan isterinya Afidah di Singapura. Kemudian KUGIRAN telah mula berkembangan ke seluruh Tanam Melayu . Di antara kumpulan kugiran terkenal adalah seperti The Rhythm Boys bersama A. Ramli, The Siglap Five bersama Jeffery Din, The Clan bersama A . Halim dan The Zurah bersama pemain gitar terkenal iaitu M. Sharif.
Pakaian menjadi elemen utama yang seiring dengan muziknya. Perempuan memakai Âmini skirtÊ, berambut tinggi serta bercermin mata gelap manakala
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 110 X TOPIK 8 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK POPULAR MALAYSIA
yang lelaki pula berseluar yengki dan berkasut tajam serta rambut berjambul di depan. Muzik Pop Yeh-yeh ini diperkembangkan melalui Juara Kugiran dan peranan Studio Jalan Ampas serta Cathay Keris dalam menerbitkan filem ago-go 67 menjadikan genre ini amat popular dalam era 60an.
Peralatan muzik rock and roll tidak banyak kerana lebih penekanan kepada bunyi gitar dan dram sahaja. Lagunya rancak untuk tarian ago-go dan twist walaupun berseni kata sedih dan pilu.
Rock and roll adalah kebangkitan kepada genre-genre muzik rock seterusnya di mana penekanan kepada penyanyi, pemain gitar, trend pakaian serta persembahan secara „open concert‰ menjadi elemen penting.
AKTIVITI 8.6
1. Apakah perbezaan antara genre muzik 60an dan 70an di Malaysia? 2. Apakah yang dimaksudkan dengan Pop-Yeh-yeh?
Ć Secara umumnya klasifikasi muzik tradisi di Malaysia dibuat mengikut tiga kategori utama iaitu muzik klasik, muzik rakyat dan muzik sinkretik.
Ć Muzik klasik adalah muzik bagi golongan istana dan bangsawan. Selain hiburan di majlis-majlis istana, ia juga dimainkan sebagai persembahan untuk upacara tertentu seperti pertabalan, perkahwinan, dan lawatan resmi.
Ć Muzik rakyat pula adalah kesenian rakyat yang dimainkan oleh rakyat untuk rakyat. Genre muzik ini berkonsepkan persekitaran dan kehidupan rakyat.
Ć Muzik sinkretik merupakan gabungan dan penyerapan pelbagai genre muzik luar ke dalam muzik tempatan khasnya muzik Melayu.
Ć Muzik Popular muncul dari era kemasukan masyarakat kulit hitam ke Amerika dan pesat dalam era kemajuan teknologi, iaitu bila terciptanya alat- alat komunikasi dan rakaman.
Ć Allahyarham Tan Sri P. Ramlee merupakan satu nama agung dalam industri hiburan di Malaysia. Beliau terkenal sebagai penyanyi, pemuzik, pelakon, pengarah filem, penggubah lagu dan penulis lirik.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 8 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK POPULAR MALAYSIA W 111
Ć Pengaruh muzik Hidustani di Malaysia sudah bermula dari awal-awal tahun 50an lagi di mana filem-filem klasik Melayu dimonopoli oleh penerbitan dari India.
Ć Dangdut berasal dari Indonesia dan dikatakan sebagai muzik jalanan. Namun begitu pengaruh muzik dangdut amat kuat dan menjadi ikon kepada muzik popular di Indonesia
Ć Muzik jazz merupakan satu seni muzikal yang diperkembangkan oleh penduduk „African American‰ pada sekitar abad ke20. Karakternya berdasarkan daripada „blue notes‰, „syncopation‰, „swing‰, „call and response‰, „polyrhythms‰ dan „improvisation‰.
Ć Lagu-lagu gubahan P. Ramlee juga mempunyai ciri-ciri jazz iaitu penggunaan kord-kord sekunder.
Ć Di Malaysia Muzik rock and roll amat popular dalam era akhir 50an dan awal 60an, iaitu era kemunculan penyanyi Elvis Presley dan Kumpulan
Boogie Woogie Open Concert Dance Music Oriental Jaipong Pop Yeh-yeh Kugiran Rockabilly Muzik Gospel
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 112 X TOPIK 8 MUZIK TRADISIONAL: MUZIK POPULAR MALAYSIA
Adorno, T, Philosophy of Modern Music (London: Sheed and Ward, 1973), xii Azuan Nahar, Raja.,; The Indentities In Malay Popular Music, Master Disertation (University of Newcastle upon tyne, 2003) Introduction Chambers, Ian Pop Music, Popular Culture and the Possible in Popular Music Perspectives 2, (Exeter: Weaton & Co. Ltd.,. 1985) Coopland, A, What to Listen for in Music (New York:McGraw-Hill Book Company, 1957). Driver,Jim, The Mammoth Book of Sex, Drugs and Rock ÂnÊ Roll (London: Constable Publisher, 2001) Martin, J, Sound and Society; Themes in the Sociology of Music (Manchester: Manchester University Press, ,1996), 94-99, 217, 238 Middleton, R, Studying Popular Music (St Edmunsbury Press Ltd.1990), 35-63.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)
TTooppiikk X Perancangan
Pengajaran
99
Kemahiran
Guru
HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat; 1. Mengetahui dan mengaplikasikan kemahiran memainkan, menyanyi dan kepekaan terhadap muzik;
2. Mengetahui pengetahuan tentang konsep muzik, sukatan pelajaran dan isi kandungan serta pengetahuan tentang mata pelajaran muzik; dan
3. Mengetahui tentang aspek pedagogi iaitu aplikasi teori pembelajaran, pengurusan kelas dan pengurusan aktiviti.
X PENGENALAN
Kemahiran muzikal melibatkan pembelajaran tentang kemahiran bermain alat muzik, menyanyi dan kepekaan muzikal. Semua kemahiran ini memerlukan pelajar melalui pengalaman penghasilan bunyi muzik seperti mengawal pengeluaran bunyi dan membentuknya (shaping) dengan kefahaman dan boleh bermain secara individu dan ensembel. Selain itu ia melibatkan pembelajaran tentang pembacaan notasi dan mempraktikkan simbol-simbol muzik yang ditulis. Aktiviti-aktiviti kemahiran muzikal adalah seperti mempersembahkan sesuatu skor atau lagu menggunakan instrumen atau vokal. Mempelajari lagu melalui pembelajaran dalam kelas, latihan secara individu atau ensembel berdasarkan notasi (Glover. J & Ward. S., 1998).
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 114 X TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU
Sesuatu kualiti yang menampakkan kemahiran muzikal adalah berteraskan sesuatu objektif atau matlamat yang hendak dicapai dalam sesuatu pembelajaran muzik. Penguasaan sesuatu kemahiran bermaksud berusaha membina tingkah laku muzikal (musical behaviors) termasuk bermain alat muzik, membaca muzik, latihan improvisasi, memimpin, latihan, mencipta muzik, menggubah muzik, mendengar muzik, menganalisis, berbincang dan membuat kritikan. (Labuta. J. A, 1997)
AKTIVITI 9.1
Nyatakan aktiviti pembelajaran yang berkaitan dengan kemahiran bermain alat muzik, nyanyian dan kepekaan muzikal?
9.1 KEMAHIRAN MUZIKAL
Terdapat beberapa kemahiran muzikal yang sering ditekankan dalam pembelajaran muzik. Kemahiran tersebut adalah yang seperti disenaraikan di bawah.
9.1.1 BERMAIN ALAT MUZIK
Mengikut klasifikasi barat, alat muzik boleh dibahagi kepada enam kategori iaitu alat tali, alat tiup, alat bras, alat perkusi, alat kibod dan alat elektronik (Roger Kimien, 2004). Alat muzik mempunyai register (jarak bunyi yang luas). Klarinet mempunyai ton yang gelap dan menarik pada register yang rendah dan cerah pada register tinggi. Selalunya alat muzik mempunyai register yang lebih luas berbanding vokal manusia. Manusia yang terlatih daripada segi vokal mempunyai register lebih kurang 2 oktaf, sementara alat muzik mempunyai keluasan 3 atau 4 oktaf dan ada antaranya 6 hingga 7 oktaf.
(a) Alat Muzik Bertali Alat muzik bertali adalah seperti violin, biola, cello dan „double bass‰. Ia adalah instrumen yang membentuk seksyen instrumen bertali dalam persembahan orkestra. Teknik bermain bagi alat muzik ini adalah dengan menggesek tali dengan penggesek (bow) yang menyebabkan getaran, seterusnya menghasilkan bunyi tertentu.
Kelajuan dan tekanan yang dilakukan oleh pemain pada tali pula, akan menghasilkan dinamik dan warna ton bagi instrumen tersebut. Pic dikawal oleh pemain dengan menggunakan tangan kiri. Pelbagai jenis teknik digunakan untuk menghasilkan bunyi bagi instrumen ini. Pizzicato
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU W 115
dihasilkan dengan cara petikan. „Double stop‰ (menghasilkan dua bunyi serentak) menggunakan teknik gesekan dua tali serentak dan vibrato dengan cara menggesek berkali-kali (rocking). Selain itu terdapat alat bertali daripada keluarga instrumen ini seperti gitar dan harp.
(b) Alat Tiup kayu (woodwind) Alat muzik yang dikategorikan dalam keluarga ini adalah seperti flute, piccolo dan klarinet. Ia dimainkan dengan cara meniup pada „mouth hole‰ yang di kawal oleh „reed‰. Terdapat dua jenis reed iaitu „single reed‰ yang digunakan bagi alat klarinet, saksofon dan klarinet bass. Dan „double reed‰ digunakan bagi alat oboe, English horn dan bassoon.
(c) Alat Brass Alat brass yang utama dalam persembahan orkestra simfoni adalah trompet, French Horn, trombone dan tuba. Bibir pemuzik menghasilkan getaran dengan cara meniup pada „mouthpieces‰.
(d) Alat Perkusi Kebanyakan alat perkusi bagi alat orkestra dipalu dengan tangan menggunakan kayu atau pemukul. Ia boleh dibahagi kepada alat perkusi berpic dan tidak berpic. Alat perkusi berpic adalah terdiri daripada timpani, glokenspiel, xylophone, celestra dan chimes. Sementara alat perkusi tidak berpic terdiri daripada dram samping, dram bes, tamborin, kerincing, simbal dan gong.
(e) Alat Kibod Jenis instrumen yang tergolong dalam keluarga ini adalah seperti piano, kibod, organ dan akordian. Alat ini dapat menghasilkan beberapa ton secara serentak.
(f) Alat Elektronik Elektronik instrumen terdiri daripada alat muzik yang bunyinya dihasilkan melalui sistem pembesar suara. Alat muzik ini adalah seperti elektrik piano, organ, gitar muzik yang dihasilkan menggunakan komputer.
9.1.2 Nyanyian
Kemahiran nyanyian melibatkan penguasaan terhadap aspek-aspek tertentu seperti yang tersebut di bawah ini:
(a) Penguasaan terhadap simbol dan notasi pada skor Masalah ini adalah berkaitan dengan bahasa muzik. Muzik mengandungi simbol-simbol yang tersendiri. Tanpa menguasai sepenuhnya bahasa muzik pelajar akan menghadapi masalah semasa menyanyi.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 116 X TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU
(b) Menyanyi dengan pic yang tepat Pelajar perlu membunyikan not, sama ada tinggi atau rendah, dengan tepat semasa menyanyi. Guru perlu mengetahui frasa yang sukar dalam skor. Latih tubikan skor tersebut. Ini bertujuan supaya masalah nyanyian pic yang kurang tidak dihadapi semasa menjalankan aktiviti nyanyian bagi lagu yang dipersembahkan.
Guru menggunakan prosedur mengajar iaitu memperdengarkan harmoni sepanjang 2 bar, 4 bar dan keseluruhanya bagi setiap jenis suara. Selepas itu guru membimbing kumpulan demi kumpulan menyanyikan skor mengikut jenis suara bagi harmoni yang digubah. Akhirnya guru menggabung semua jenis suara untuk nyanyian secara harmoni. Pelajar mesti tegas dalam memastikan mereka dapat menguasai pic bagi skor mengikut suara mereka masing-masing semasa latihan dijalankan.
(c) Menyanyi dengan irama tepat Irama adalah satu elemen yang perlu dikuasai oleh pelajar yang terlibat dengan koir. Walaupun pelajar telah dapat menguasai pic dengan betul tetapi aspek irama seperti tempo dan nilai not perlu diambil perhatian semasa menyanyi. Masalah irama di kalangan pelajar akan menyebabkan ciri-ciri nyanyian yang lain seperti ‰attack dan release‰ yang tidak dapat dilakukan dengan tepat.
„Attack‰ bermaksud bagaimana seseorang penyanyi atau kumpulan penyanyi atau pemain alat muzik memulakan sesuatu petikan, rangkai lagu dengan tepat. Kualiti muzik akan terjejas sekiranya‰attack‰ tidak dapat dilakukan dengan tepat. Begitu juga dengan aspek ‰release‰ yang membawa bermaksud bagaimana petikan, rangkai lagu atau skor dapat ditamatkan dengan tepat. Masalah ini sering berlaku dalam persembahan muzik yang melibatkan ramai anggota seperti nyanyian koir.
Oleh yang demikian beberapa langkah perlu diambil perhatian di mana guru memimpin nyanyian koir atau melatih pelajar memimpin nyanyian. Semasa latihan dijalankan, guru seharusnya membimbing pelajar yang melakukan kesilapan dalam nyanyian mereka. Guru tidak seharusnya membiarkan kesilapan yang dilakukan oleh pelajar secara berterusan.
(d) Penguasaan Terhadap Bacaan Semerta Ramai pelajar lemah dalam nyanyian semerta. Ciri-ciri kontur melodi yang melompat menyebabkan pelajar sukar membaca notasi. Guru boleh membimbing pelajar menyanyi secara ansur maju iaitu sepanjang dua bar kemudian empat bar dan seterusnya. Beri penekanan kepada jeda yang melompat. Jalankan latih tubi sehingga pelajar dapat menguasai dengan yakin.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU W 117
Begitu juga kepada jenis suara bagi nyanyian berharmoni yang lain. Tidak semua skor mengikut suara yang kita gubah itu sukar. Selalunya suara seperti soprano yang lebih tinggi picnya akan menonjol daripada yang alto. Suara ini lebih mudah dinyanyikan berbanding suara alto, yang mana kebanyakan picnya berada di tengah.
Begitu juga dengan suara bes berbanding suara tenor. Jadi, sebagai seorang guru atau jurulatih koir, kita harus memberi penekanan kepada jenis suara yang sukar dinyanyikan.
Beberapa latihan tambahan boleh dilakukan untuk mempertingkatkan penguasaan nyanyian semerta di kalangan pelajar. Latihan-latihan tersebut adalah latihan pendengaran dalaman (inner hearing) .Pelajar boleh dibawa menjalankan aktiviti ini agar mereka dapat merasakan secara dalaman pic itu dengan penuh tumpuan.
Pendengaran dalaman semestinya memerlukan tumpuan yang tinggi. Guru boleh menunjukkan frasa skor mengikut suara dan menyuruh seluruh kelas membaca secara dalaman. Selepas itu salah seorang pelajar dipanggil untuk menyanyikan dengan kuat frasa tersebut. Pelajar yang dapat menyanyi dengan tepat akan memimpin nyanyian mengikut frasa bagi jenis suara tersebut. Selain itu, teknik-teknik Kodaly seperti isyarat tangan, konsep do bergerak atau do tetap boleh digunakan untuk mempelbagaikan teknik penyampaian agar pelajar merasa seronok.
9.1.3 Kepekaan Muzikal
Beberapa perkara perlu kita ambil kira dalam meningkatkan kepekaan kita terhadap muzik: (i) Bagaimanakah perlakuan itu dapat menyampaikan emosi dalaman kita. Bila kita sedang menyanyi atau bermain alat muzik, cuba kita dengar tonnya, adakah ia cukup tepat untuk menyampaikan emosi muzik? (ii) Belajar serta kenal pasti elemen lain dalam muzik yang boleh membantu menyampaikan emosi. Terdapat banyak elemen dalam muzik yang membantu kita untuk menyampaikan mud. Antara elemen tersebut ialah ekspresi, tempo, ton dan lain lagi. (iii) Ingat bahawa mud itu datang secara serentak dengan perlakuan yang dibuat dan ia berlaku secara berterusan. Kita haruslah faham bahawa sesuatu perlakuan muzik, seperti bermain alat muzik atau menyanyi tidak dapat dipisahkan dengan makna yang tersirat. Oleh yang demikian perlakuan muzik mestilah menggambarkan mud yang hendak disampaikan dalam muzik tersebut.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 118 X TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU
(iv) Kita boleh menggunakan pelbagai teknik untuk memahami perasaan muzik melalui kinestetik . Antaranya adalah melalui teknik metafora atau metafor. Teknik ini menggunakan gambaran kisah, untuk meningkatkan ekspresi muzik yang disampaikan. Penggunaan teknik metafora dalam meningkatkan ekspresi muzik telah menjadi pilihan utama dalam pengajaran. Ini diperkukuhkan oleh hasil dapatan daripada satu kajian yang telah dijalankan oleh Erik Linstrom, Patrik N. Justin, Roberto Bresin dan Aoron Williamson (2003).
Beberapa permainan boleh dijalankan untuk mempertingkat kepekaan muzikal pelajar. Antaranya adalah Rasa dan Gerak. Aktiviti ini boleh digunakan untuk meningkatkan ekspresi dalam kemahiran muzikal. Aktiviti permainan ini adalah seperti berikut:
(i) Aktiviti melibatkan kan ‰Deep Listening‰ untuk diekspresikan dalam bentuk gerak dan perasaan. Ć Hasilkan satu bunyi vokal bila kita menangis, biarkan memek muka mengikut rasa kesedihan dan biarkan badan anda bertindak balas terhadap perasaan yang dialami. Oleh yang demikian, pergerakan dan isyarat tubuh badan kita akan dapat menyampaikan sesuatu perasaan.
(ii) Aktiviti-aktiviti lain yang dapat membantu meningkatkan kualiti ekspresi dalam sesuatu permainan alat muzik adalah seperti berikut: • Lukiskan satu garis lengkong di udara dengan sebelah tangan. Tambah, kurang dan kemudian tambahkan tenaga semasa anda membentuk garis lengkung. Dengan menggunakan alat muzik hasilkan satu bunyi yang sepadan dengan bentuk tenaga yang digunakan dalam melukis garisan tadi. • Bina bentuk yang pelbagai dan padankan dengan bunyi alat muzik digunakan. Aktiviti boleh ditukar untuk menghasilkan satu bunyi dan lukiskan bunyi yang anda mengimaginasikan di udara.
AKTIVITI 9.2
Apakah yang dimaksudkan dengan pengetahuan muzikal?
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU W 119
9.2 PENGETAHUAN MUZIKAL 9.2.1 Konsep Muzik
Muzik adalah bidang yang mengkaji tentang bunyi. Ada bunyi berpic dan tidak berpic. Untuk memastikan proses pengajaran dan pembelajaran berjalan dengan jayanya seorang guru perlu memastikan pelajar menguasai dan memahami sesuatu konsep muzik melalui aktiviti mendengar secara aktif. Tiga elemen utama yang perlu dikuasai oleh pelajar dalam mempelajari muzik adalah irama, melodi dan ekspresi.
(a) Konsep Melodi Ada beberapa pendapat tentang konsep melodi mengikut Eric Taylor (1991): „The melody or theme is usually the most identifiable feature. ItÊs what we sing to ourselves when we think of a composition. In a very real sense, the melody,or more accurately in an extended work, the theme is what a musical composition is all about‰ (Taylor, 1989)
Pembelajaran konsep melodi adalah melibatkan pic. Pic adalah kelangsingan bunyi. Pic dihasilkan melalui getaran daripada alat muzik. Gelombang getaran bunyi ini dapat diukur berdasarkan bilangan getaran sesaat (hertz). Bunyi pic dalam muzik ditandakan dengan A, B, C, D, E, F dan G. Not-not dilukis pada baluk untuk dibaca oleh pemuzik dan diaplikasikan melalui permainan instrumen. Melodi juga mengandungi kaden.
Kaden bermaksud pergerakan dua kod di penghujung frasa lagu. Terdapat beberapa kaden iaitu kaden lengkap (Kod V ke kod I), tak lengkap (kod I ke kod V), plegal (Kod IV ke I) dan melencong (Kod V ke kod lain selain I). Salah lagi ciri melodi adalah ia mengandungi klimaks. Ciri-ciri melodi adalah seperti berikut: Ć Melodi dibina daripada beberapa bahagian kecil yang dipanggil motif. Unit muzikal yang digabungkan bagi menghasilkan satu melodi yang lebih besar. Seseorang pencipta lagu biasanya menggunakan unit kecil ini sebagai satu unsur/alat penggabungan ciptaan. Unit kecil ini kita namakan sebagai motif (Eric Taylor, 1991) Ć Melodi juga terdiri daripada rangkai lagu. Ada rangkai lagu yang sama panjang dan ada yang tidak sama panjangnya. Ć Memiliki kontur iaitu bertangga, melompat atau gabungan kedua- duanya.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 120 X TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU
Ć Mempunyai jarak bunyi atau jeda. Ć Ia juga dibina daripada „chordal tone‰ dan „non chordal tone‰. „Chordal tone‰ maksudnya not yang terdapat dalam sesuatu triad. Kemudian „non chordal tone‰ adalah not yang bukan keluarga triad. Ia boleh dibahagikan seperti berikut: (i) „Accented non harmonic‰: Kedudukan not tersebut ialah pada detik yang utama, contohnya not pertama atau ketiga dalam meter 4/4. Mengambil peranan „harmonic ton‰:
(ii) „Non harmonic tone‰ Wujud di antara dua „harmonic tone‰. Contoh dalam nada C major di bawah:
(iii) Gabungan (a) dan (b):
(b) Irama Selain melodi konsep irama penting untuk difahami dalam pembelajaran muzik. Ia adalah konsep muzik yang berkaitan masa. Apabila mendengar muzik, dapat dirasai bahawa adanya denyutan di mana kita boleh bertepuk dengan teratur. Ini dipanggil detik (Pulse) atau rentak (Beat).
Sebahagian detik atau rentak dimainkan dengan kuat berbanding dengan detik dan rentaik yang lain. Ini dipanggil tekanan (Accents).
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU W 121
Rentak biasanya diletakkan di dalam keadaan tersusun dalam dua atau tiga beat. Yang pertama dalam setiap kumpulan adalah tekanan.
> tanda tekanan
Masa bagi sesebuah lagu ditunjukkan dengan Tanda Masa (Time- signature), dan ditulis selepas tanda nada pada permulaan sesebuah lagu. Dengan itu, melalui dua contoh yang ditunjukkan pada perenggan 41, 2 4 menunjukkan terdapat dua detik krocet dalam tiap-tiap bar, dan 3 2 menunjukkan terdapat tiga detik minim dalam tiap-tiap bar .
Masa kadangkala (dalam muzik lama) dipanggil Masa Lazim (Common Time), dan ditulis dengan menggunakan lambang . Patut diambil kira bahawa bukannya huruf besar untuk masa lazim. Pada zaman permulaan, muzik dalam masa tigaan diwakili oleh lambang , di mana bulatan ini menunjukkan simbol kesempurnaan; muzik dalam masa duaan dan empatan diwakili dengan lambang , yang menunjukkan ketidaksempurnaan atau bulatan yang tidak lengkap. Masa kadangkala di panggil Alla Breve, dan ditunjukkan dengan lambang . Pelajar dinasihatkan agar tidak menggunakan lambang atau (walaupun maknanya patut difahami) kerana ianya mudah membawa kepada kekeliruan. Menggunakan tanda masa berikut adalah lebih baik untuk mengelak kekeliruan. – Empat detik krocet dalam setiap bar – Dua detik minim dalam setiap bar – Empat detik minim dalam setiap bar
(c) Ekspresi Menurut Joseph A. Labuta (2001: 162), beliau telah menggunakan tiga elemen ekspresi yang utama yang banyak melibatkan kawalan sesuatu permainan alat muzik. Tiga elemen tersebut adalah (1) dinamik, (2) tempo dan (3) stail atau mud.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 122 X TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU
(d) Konsep mud Jika pelajar dapat menguasai simbol-simbol muzik yang menerangkan tentang ketiga-tiga aspek di atas, banyak masa latihan dapat dikurangkan. Mereka pula akan menjadi pemain yang lebih matang dan berkeyakinan diri.
Kualiti muzik yang dipersembahkan selalunya akan memberi respons terhadap emosi yang dominan, dengan menggunakan kualiti ton dan dinamik selari dengan bentuk emosi. Contohnya bila kita gembira atau terperanjat ton vokal atau alat muzik kita adalah terang dan kuat, sementara kesedihan menghasilkan ton yang gelap dan perlahan. (J. Timothy Caldwell:1995).
Jadual 9.1: Mud dan emosi yang digambarkan
Jenis Mud Emosi yang digambarkan Kegembiraan Seronok, riang, kelakar, semangat, minat Kesedihan Meratap, putus asa, menangis Keghairahan Gementar ,resah, marah, jenaka Keberanian Kekuatan, inspirasi, keperwiraan, kesabaran Kemarahan Radang, berang, kepahitan, berdendam Ketakutan Cemas, bimbang, amaran, kemusnahan Cinta Kesetiaan, sayang, asyik, hasrat Kebencian Permusuhan, peperangan, perseteruan, dengki Sanjung Perbezaan, hormat, berdarjat, pujaan
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU W 123
Selain itu mud boleh dilambangkan dengan simbol-simbol berikut:
Jadual 9.2: Simbol-simbol muzik yang melambangkan sesuatu mud
Stail sesuatu mud: A. Simbol untuk menunjukkan stail yang umum 1. Legato lembut , stail yang berterusan 2. Staccato ( . ) ringan, stail yang terpisah 3. Marcato ( > ) berat , stail yang terpisah B. Simbol untuk yang mewakili stail atau mud yang lebih spesifik 1. Agitato „agitated‰ 2. Animato „with spirit‰ 3. Appassionato emosi dan berperasaan 4. Cantabile stail menyanyi 5. Con brio dengan semangat 6. Con fuoco „with fire‰ 7. Dolce dengan manis 8. Grandioso dengan mulia 9. Grazioso „graceful style‰ 10. Maestoso penuh kebesaran 11. Pesante dengan beratnya 12. Sotto Voce „subduced voice‰ C. Tempo yang juga dikonotasikan sebagai mud 1. Andante kelajuan berjalan 2. Allegretto ringan dan ceria 3. Allegro spirito „quick with spirit‰ 4. Grave tenang dan sopan 5. Largo lambat 6. Alla Marcia tempo mac
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 124 X TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU
(e) Konsep Ekspresi Dinamik membawa maksud kuat atau lembutnya sesuatu bunyi. Apakah yang menentukan anda bercakap kuat atau lembut? Apa yang kita maksudkan serta mud yang digunakan tentu sekali memberi kesan terhadap cara percakapan yang kita sampaikan. Kita bercakap secara lembut untuk minta simpati dan kesedihan, kuat untuk tujuan kegembiraan dan sebagainya.
Dinamik dalam sesebuah skor ditentukan oleh simbol-simbol berikut:
Rajah 9.1: Tahap kekuatan dan kelembutan (dinamik)
Antara aktiviti yang boleh dijalankan untuk meningkatkan dinamik adalah seperti berikut:
Aktiviti adalah berdasarkan pada skor 1 dan 2 di bawah:
Skor 1
(i) Mainkan skor ini daripada pp ff
(ii) Mainkan skor ini daripada ff ke ff pp
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU W 125
Skors 2
(i) Mainkan skor pp (ii) Mainkan skor ff (iii) Mainkan skor mf (iv) Mainkan skor mp (v) Mainkan skor p (vi) Mainkan skor f (vii) Mainkan secara cressendo ke decressendo (viii) Ulang perkara yang sama dan transpos dengan menggunakan semua tangga nada.
AKTIVITI 9.3
Apakah yang dimaksudkan dengan konsep melodi, irama, ekspresi dan mud?
9.2.2 Sukatan Pelajaran dan Isi Kandungan KBSR
Asas muzik iaitu irama dan pic, memang sedia terdapat dalam pertuturan dan pergerakan harian. Keadaan ini menjadikan kanak-kanak berasa senang dan memberi respons secara spontan dalam melahirkan ekspresi diri. Kecenderungan seperti ini apabila dikendalikan dengan baik, memainkan peranan yang efektif dalam proses perkembangan diri kanak-kanak.
Penglibatan secara aktif dalam aktiviti muzik yang tersusun berupaya menggalakkan perkembangan kognitif, afektif dan psikomotor murid, di samping memupuk nilai sosialisasi. Daripada segi kognitif, murid mendapat pengetahuan dan kefahaman konsep muzik yang asas. Bagi murid Tahap 1 khasnya, aktiviti muzik dan pergerakan bukan sahaja membantu pertumbuhan kecerdasan kinestetik malahan berperanan membantu mereka memahami konsep muzik yang abstrak.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 126 X TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU
Dari aspek sosialisasi, aktiviti menyanyi, bergerak dan bermain alat muzik secara berkumpulan memberi kesempatan murid berkomunikasi dan berinteraksi dengan mengamalkan nilai-nilai murni. Di samping itu, terdapat pelbagai bentuk muzik dalam budaya masyarakat Malaysia yang harus dikenali murid sebagai warisan bangsa.
Pengetahuan dan pengalaman mengenai pelbagai unsur budaya dalam muzik dapat membantu memupuk elemen jati diri dan patriotisme pada diri murid. Untuk merealisasikan potensi kurikulum Pendidikan Muzik KBSR, pelaksanaannya harus mengambil kira dan meneroka pelbagai pendekatan, strategi dan teknik yang berkaitan dengan pengajaran dan pembelajaran seperti teori Pelbagai Kecerdasan, Kajian Masa Depan, Pembelajaran Masteri, teknik Berfikir Secara Kritis dan Kreatif, dan Kemahiran Belajar.
(a) Matlamat Pendidikan Muzik bertujuan melahirkan murid yang mempunyai pengetahuan dan kefahaman yang asas tentang muzik, mempunyai kemahiran minimum dalam penghasilan muzik, berpotensi dalam aspek kreativiti dan inovasi, dapat menghargai dan menikmati estetika muzik dan dapat mengamalkan nilai murni.
(b) Objektif Setelah mengikuti pelajaran Pendidikan Muzik KBSR, murid seharusnya dapat: Ć Mengetahui dan memahami konsep unsur-unsur asas muzik dan terminologi muzik. Ć Mengetahui dan memahami konvensi penulisan muzik. Ć Membaca dan menulis notasi muzik. Ć Mengetahui dan memahami teknik menyanyi. Ć Memperkembangkan kemahiran menyanyi dengan amalan teknik yang betul. Ć Mengetahui dan memahami teknik bermain alat muzik. Ć Memperkembangkan kemahiran bermain alat muzik dengan teknik yang betul. Ć Memperkembangkan ekspresi diri dan daya kreatif. Ć Memperkembangkan daya penghargaan estetik terhadap karya. dan persembahan muzik. Ć Menghargai pelbagai jenis muzik malaysia serta budaya yang berkaitan dengannya. Ć Mengamalkan nilai kerjasama dalam pasukan, sikap positif dan ingin mencuba.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU W 127
(c) Organisasi Kandungan Sukatan Pelajaran Pendidikan Muzik KBSR (2000) mengandungi program pembelajaran untuk enam tahun persekolahan iaitu dari Tahun 1 hingga Tahun 6. Isi kandungannya memberi tumpuan kepada elemen pengetahuan dan kemahiran di samping mengambil kira penerapan nilai. Kurikulum ini melihat perkembangan diri murid daripada sudut penghayatan estetik dalam seni muzik. Sesuai dengan statusnya dalam struktur KBSR, mata pelajaran ini memberi tumpuan kepada perkembang domain efektif murid khususnya dalam bidang kesenian. Selaras dengan itu, sukatan pelajaran ini digubal untuk membimbing murid ke arah menghayati dan menikmati muzik secara intelektual. Oleh yang demikian, kandungan sukatan pelajaran Pendidikan Muzik KBSR disusun berdasarkan aspek-aspek berikut: (i) Persepsi estetik (ii) Pengalaman muzikal (iii) Ekspresi kreatif (iv) Penghargaan estetik
Setiap aspek seterusnya diikuti dengan ceraian aspek yang mengandungi faktor-faktor yang lebih spesifik sebagai tumpuan pengajaran dan pembelajaran.
Susunan keempat-empat aspek tersebut bukanlah suatu hierarki yang tetap. Susunan sedemikian adalah semata-mata bagi kemudahan mengorganisasikan kandungan sukatan pelajaran.
9.2.3 Pengetahuan Mata Pelajaran Muzik
Komponen utama yang terdapat dalam pembelajaran muzik adalah seperti berikut:
(a) Persepsi Estetik Pengetahuan dan kefahaman Bahasa Muzik. Dalam aspek ini, murid mengetahui dan memahami konsep bagi unsur-unsur asas dalam muzik dan selanjutnya berkebolehan membaca, menulis dan menganalisis muzik. Untuk mencapai tujuan itu murid mendengar, mengajuk, merasa, memberi respons, membuat lakuan, menyanyi, memainkan alat muzik, membaca dan menulis. Ia melibatkan pembelajaran tentang konsep muzik 1) Irama, 2) Melodi, 3) Ekspresi dan 4) Isyarat serta simbol muzik.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 128 X TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU
(b) Pengalaman Muzikal Pengetahuan dan kemahiran asas dalam nyanyian dan permainan alat muzik. Dalam aspek ini murid melibatkan diri dalam aktiviti nyanyian dan permainan alat muzik. Murid membina kemahiran menyanyi dan bermain alat muzik mengikut teknik yang betul secara amali. Ia berkaitan dengan 1) Pengetahuan teknik (postur, penjarian, teknik vokal) dan 2) Pengalaman muzik (permainan alat muzik).
(c) Ekspresi Kreatif Menyatakan persepsi, perasaan dan idea kreatif. Dalam aspek ini murid meluahkan fikiran dan perasaan kreatif melalui aktiviti meneroka, mengimprovisasi dan membuat ciptaan berasaskan bunyi. Murid memilih, mengubah, memodifikasi, mengadaptasi, menyusun atur dan membentuk bahan muzik. Ia melibatkan aspek 1) Penerokaan, iaitu pengalaman menemui: meneroka pelbagai bunyi, 2) Improvisasi: pengalaman kreatif: mengimprovisasi lirik, corak irama dan melodi, 3) Reka cipta iaitu pengalaman kreatif seperti mereka cipta corak irama.
(d) Penghargaan estetik Memberi pendapat terhadap hasil karya dan persembahan muzik masyarakat Malaysia dan menyatakan budaya yang berkaitan dengannya secara lisan dan bertulis. Dalam aspek ini murid menghayati dan meletak nilai terhadap bahan muzik dan persembahan. Murid mendengar, merasa, mengecam, mengenal pasti, membanding beza, mengklasifikasikan, menganalisis, menghuraikan, berkongsi pandangan dan berbincang secara lisan dan bertulis. Ia melibatkan pengajaran tentang 1) Nyanyian, iaitu memberi respons kepada pelbagai aspek tentang karya atau persembahan muzik vokal seperti konsep muzik (irama, melodi, bentuk, ekspresi); fungsi muzik ( perayaan, tarian, upacara); dan teknik persembahan. Kepelbagai muzik vokal: nyanyian solo; nyanyian berkumpulan; nyanyian dua lapisan suara. 2) Muzik instrumental iaitu aktiviti yang berkaitan dengan memberi respons kepada pelbagai aspek tentang karya atau persembahan muzik instrumental seperti konsep muzik (irama, melodi, bentuk, ekspresi); fungsi muzik (perayaan, tarian, upacara); dan teknik persembahan. Pelbagai muzik instrumental: solo; berkumpulan.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU W 129
9.3 ASPEK PEDAGOGI
Pedagogi adalah bidang yang membincangkan tentang aspek pengajaran dan pembelajaran dalam profesion keguruan.
9.3.1 Aplikasi Teori Pembelajaran
Tokoh-tokoh pendidikan telah mengemukakan pelbagai jenis pembelajaran. Mereka terdiri daripada mazhab behavioris, mazhab kognitif, mazhab sosial dan mazhab konstruktif. Di sini kita akan memfokuskan kepada teori pembelajaran yang dikemukakan oleh pakar-pakar daripada mazhab behavioris dan mazhab kognitif.
(a) Teori Pembelajaran Behavioris Di sini kita akan memfokuskan kepada Teori Pembelajaran Klasik Pavlov dan Teori Pembelajaran Thorndike.
(i) Teori Pembelajaran Klasik Pavlov Antara teori penting dalam mazhab ini adalah P. Pavlov yang mempelopori teori pelaziman klasik. Gerak balas adalah apa yang timbul daripada rangsangan. Contohnya guru mewujudkan satu suasana pembelajaran. Ini bermakna rangsangannya adalah suasana pengajaran dan gerak balas adalah emosi, keseronokan dan penglibatan pelajar.
Teori pembelajaran ini diaplikasikan dalam pembelajaran muzik melalui kaedah pembelajaran Kodaly yang menekan pengalaman sebelum mempelajari notasi. Antaranya adalah pembelajaran muzik berdasarkan budaya rakyat tempatan.
Setiap kanak-kanak mempunyai satu bahasa ibunda muzikal yang berasaskan muzik tradisional rakyatnya, sama seperti bagaimana setiap kanak-kanak itu mempunyai satu bahasa ibunda yang digunakan di rumah. Negara kita memiliki masyarakat yang unik iaitu berbilang bangsa. Kita ingin mewujudkan bangsa Malaysia di mana budaya masyarakat yang berbeza boleh dikongsi bersama. Oleh yang demikian kita mempunyai muzik yang berasaskan budaya tempatan yang berbeza. Oleh itu guru boleh menggunakan pelbagai bahan lagu ini sebagai bahan pengajaran mereka berinteraksi dengan jiran-jiran atau rakan-rakan yang berbeza bangsa.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 130 X TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU
Lagu-lagu rakyat bagi masyarakat Melayu di Malaysia banyak menggunakan skel diatonik major atau minor. Dan kebiasaan diiringi dengan rentak masri, inang, zapin atau asli. Di bawah adalah KBSR yang digubah mengikut ciri-ciri muzik rakyat Melayu:
Rajah 9.2: Skor Lagu KBSR
Implikasi Teori Pavlov yang pertama yang menyebut tentang rangsangan dan gerak balas boleh dilazimkan dan dipelajari. Untuk memastikan pelajar dapat menyanyikan lagu dengan tempo yang betul guru akan mengarah pelajar menghentak kaki mengikut tempo dan memberi tekanan pada detik yang pertama bagi meter tersebut. Ini akan menjadi satu pelaziman kepada pelajar dalam membantu mereka merasai tempo semasa menyanyi.
Implikasi lain daripada ini adalah pembelajaran boleh berlaku melalui latihan, pembiasaan atau pengalaman. Semasa mempelajari lagu ini, implikasi daripada teori Pavlov iaitu latihan boleh dijalankan.
Contohnya untuk menyanyikan lagu ini dengan pic yang tepat guru boleh membimbing pelajar melalui aktiviti latih tubi (latihan). Latihan akan meningkatkan penguasaan pelajar terhadap sesuatu kemahiran. Pelajar boleh menjalankan latih tubi daripada dua bar, empat bar, lapan bar dan keseluruhan lagu. Latihan yang dilalui akan melahirkan pembiasaan. Dan ini seterusnya akan menjadi pengalaman kepada pelajar.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU W 131
Dalam pada itu pelajar juga membina pengalaman merasa sukar dalam latihan ini. Seterusnya pengalaman mencapai kejayaan setelah dapat menyanyikan lagu ini dengan pic yang tepat. Implikasi seterusnya ialah berkaitan dengan motivasi dalam pembelajaran. Pelajar yang dapat menyanyikan lagu dengan tempo yang baik akan diberi motivasi seperti tepukan atau laungan berirama dari rakan-rakan.
(ii) Teori Pembelajaran Thorndike Teori pembelajaran behavioris kedua adalah dikemukakan oleh Thorndike. Beliau telah mengemukakan tiga hukum. Iaitu Hukum Kesediaan, Hukum Latihan dan Hukum Kesan.
Hukum tentang kesediaan adalah berkaitan dengan persiapan yang perlu ada sebelum individu dapat bertindak. Dalam pembelajaran adanya kesediaan pelajar akan merasa puas untuk bertindak. Apabila pelajar telah bersedia bertindak tetapi guru tidak melakukan dia akan merasa kecewa.
Hukum yang kedua adalah Hukum Latihan. Menurut hukum ini, pertalian antara rangsangan dengan gerak balas akan bertambah kukuh jika terdapat kesan yang menyeronokkan selepas terhasilnya gerak balas.
Dan akhir sekali adalah Hukum Kesan yang menyatakan bahawa pertalian antara rangsangan gerak balas akan bertambah kukuh jika kesan yang menyeronokkan selepas terhasilnya gerak balas.
(b) Teori Pembelajaran Kognitif Ahli-ahli psikologi kognitif tidak bersetuju dengan pendapat ahli-ahli mazhab behavioris. Mereka berpendapat bahawa proses pembelajaran adalah mudah dan ia tidak selalunya berlaku melalui konsep cuba jaya sebagaimana yang dicadangkan oleh mazhab behavioris.
(i) Teori Perkembangan Kognitif Jean Piaget Beliau dikenali sebagai bapa psikologi kanak-kanak, psikologi perkembangan dan kognitif. Istilah kognitif merujuk kepada aktiviti- aktiviti mental seperti berfikir, menaakul, menganalisis, membentuk konsep, menyelesaikan masalah dan sebagainya. Piaget membahagikan perkembangan kognitif itu kepada peringkat seperti berikut: Ć Peringkat deria motor (0-2 tahun) Ć Peringkat pra-operasi (2-7 tahun)
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 132 X TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU
Ć Peringkat operasi konkrit (7 -11 tahun) Ć Peringkat operasi formal (11 tahun ke atas)
Implikasi teori perkembangan kognitif Piaget terhadap pengajaran dan pembelajaran adalah seperti berikut: Ć Pada peringkat awal, kanak-kanak seperti di kelas tadika perlu didedahkan kepada bahan-bahan pelajaran yang terdiri daripada objek-objek yang besar, iaitu yang senang dilihat dan disentuh. Ć Pada peringkat tahun 2 dan 3, kanak-kanak bersifat egosentrik. Oleh itu, tajuk-tajuk seperti Rumah saya, Rakan karib saya, Keluarga saya sesuai dijadikan tema lagu untuk pembelajaran muzik. Ć Pelbagai jenis alat bantu mengajar diperlukan untuk mengajar kanak-kanak di peringkat sekolah rendah disebabkan perkembangan kognitif yang terhad. Ć Pelajar-pelajar di peringkat sekolah rendah masih belum bersedia menyelesaikan masalah yang abstrak atau dalam bentuk hipotesis. Oleh itu, banyak contoh konkrit dan analogi diperlukan untuk memudahkan pemahaman pelajar sekolah rendah. Ć Isi dan aktiviti-aktiviti pelajaran yang disediakan perlu selaras dengan peringkat perkembangan kognitif pelajar. Jika tidak, bahan atau aktiviti pelajaran tersebut mungkin akan membosankan pelajar atau didapati terlalu sukar bagi mereka. Ć Setiap tajuk pelajaran perlu disusun dan diperingkatkan. Ini membolehkan penyampaian tajuk pelajaran daripada peringkat yang senang kepada peringkat yang susah. Cara seperti ini akan menjamin pelajar-pelajar memperoleh hasil pelajar yang maksimum.
9.3.2 Pendekatan dan Kaedah Khas Dalam Pembelajaran Muzik
(a) Kaedah Kodaly Kaedah ini telah dikemukakan Zoltan Kodaly (1882 ă 1967). Di lahirkan pada 16 Dis 1882 di Kecskement Hungary. Beliau mendapat pendidikan tinggi di Franzs Liszt Academy dan di Universiti of Hungary dan memperoleh Ijazah dalam bidang ciptaan dan juga Ijazah Doktor Falsafah dalam bidang Linguistik (Bahasa Jerman & Hungary). Beliau telah banyak
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU W 133
menggunakan corak gerakan melodi dan idiom muzik tradisional Hungary sebagai bahan asas untuk mencipta muziknya.
(i) Prinsip-Prinsip Utama Kodaly Mengenai Muzik Prinsip utama yang terkandung dalam falsafah Kodaly adalah seperti berikut: Ć Literasi muzikal, iaitu kebolehan membaca dan menulis serta berpengetahuan tentang muzik adalah hak asasi bagi setiap manusia. Ć Untuk menjiwai muzik, pembelajaran muzik harus dimulakan dengan alat muzik semula jadi kanak-kanak, iaitu suara mereka sendiri. Ć Pendidikan muzik harus dimulakan daripada peringkat awal kanak-kanak lagi. Ć Setiap kanak-kanak mempunyai satu bahasa ibunda muzikal yang berasaskan muzik tradisional rakyatnya, sama seperti bagaimana setiap kanak-kanak itu mempunyai satu bahasa ibunda yang digunakan di rumah. Ć Hanya muzik yang berkualiti tinggi harus digunakan dalam pendidikan muzik tanpa mengira sama ada muzik itu dicipta atau merupakan muzik rakyat.
(ii) Aspek-Aspek Pendekatan Kodaly Ć Penggunaan muzik yang bermutu sahaja Ć Muzik untuk semua dan bukan untuk golongan yang berada sahaja Ć Pengalaman muzik di peringkat awal kanak-kanak lagi Ć Pembelajaran muzik berasaskan budaya rakyat tempatan dahulu Ć Pembelajaran muzik dengan asas vokal a capella dahulu. Ć Literasi muzikal sebagai satu jalan ke arah berdikari tentang muzik Ć Penggunaan nyanyian solfa Ć Pengalaman muzik sebelum mempelajari notasi muzik Ć Urutan pembelajaran yang berpusat kepada minat dan cita rasa pelajar
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 134 X TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU
Kaedah Kodaly merupakan satu kurikulum muzik yang lebih berasaskan aktiviti vokal dan diatur secara berperingkat. Latihan untuk mendengar muzik secara lebih mendalam, membaca, menulis dan mendengar muzik, gerakan berirama dan nyanyian diberi keutamaan dalam Kaedah Kodaly. Ć Sistem mengajar irama ala Kodaly dinamakan Notasi Lidi (dinotasikan tanpa kepala not):
Nama not Notasi Kodaly Sebutan Krocet ta
2 kuaver ti-ti
4 semikuaver ti-ri-ti-ri (boom-a- cik - a)
3 kuaver ti-ti-ti
Ć Sistem mengajar SOLFA dengan „do‰ bergerak: Kodaly mendapati kanak-kanak tidak dapat menyanyi not-not yang berjeda separuh ton atau semi ton dengan tepat atau memuaskan. Kerana itu Kodaly hanya mengutamakan lagu-lagu yang menggunakan tangga nada (skel) pentatonik (do, re, mi, so, la) dalam program muziknya kerana tidak terdapat jeda semi ton dalam skel pentatonik. Dia menjadikan skel pentatoniok sebagai asas latihan vokal pada peringkat awal dalam kaedah Kodaly. Jeda yang paling lazim di kalangan kanak-kanak mengikut Kodaly adalah jeda minor ketiga yang menurun:
Not kelima ditambah: la
Konsep „do‰ bergerak: Kodaly juga menggunakan sistem mengajar solfa dengan „do‰ bergerak.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU W 135
Contoh: − Skel C major, „do‰ nya pada not C. − Skel G major, „do‰ nya pada not G. − Skel F major, „do‰ nya pada not F, dan seterusnya.
Ć Sistem Isyarat Tangan Perkembangan kemahiran psikomotor atau kinestetik juga diambil kira dalam pendekatan Kodaly iaitu mempelajari aspek melodi melalui isyarat tangan. Penggunaan isyarat tangan ini bermakna bahawa aspek- aspek audio, visual dan psikomotor itu digabungkan. Dengan itu kanak-kanak dapat mengaitkan pembacaan muzik dengan gerak-geri badan. Isyarat tangan Kodaly berasal daripada sistem isyarat tangan Curwen dari England.
(b) Pendekatan Carl Orff Carl Orff (1895 ă 1982). Seorang pencipta muzik Jerman. Mempunyai cita rasa yang menyeluruh terhadap beraneka jenis muzik dari Zaman Baroque ke Zaman Romantik. Berdasarkan cita rasa ini dia telah membentuk satu teori untuk pedagogi muzik bagi kanak-kanak.
Pada tahun 1924 telah ditubuhkan sebuah sekolah muzik khas bersama seorang guru tarian bernama Dorothea Gunther. Sekolah ini dinamakan Gunther Schule (Sekolah Gunther). Di sekolah ini, para pemuzik dikehendaki berfungsi sebagai penari dan para penari juga di sebaliknya. Alat utama yang digunakan ialah beraneka rekoder, zilofon, metalofon, glokenspiel, dram, gong, simbal, kerincing, violin, viol da gamba, dan juga kibod-kibod lama seperti spinettos.
Pendekatan Orff banyak berdasarkan aktiviti irama dan improvisasi yang dipetik dari alam semula jadi kanak-kanak seperti irama berjalan, berlari, melompat, nyanyian, permainan, dan pertuturan berirama dijadikan bahan asas. Orff juga dipengaruhi oleh idea-idea pendidik muzik iaitu Emile- Jacques Dalcroze. Muzik dan gerakan sentiasa digabungjalinkan sebagai satu aktiviti kerana aktiviti ini membawa erti yang sama bagi kanak-kanak, iaitu satu saluran untuk melahirkan perasaan.
Pengalaman melodi dimulakan dengan minor ketiga yang menurun, iaitu so dan mi seperti yang terdapat dalam turutan kaedah Kodaly.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 136 X TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU
Solfa: • So dan mi. • Ditambah dengan tiga ton (so-mi-la) • Pentatonik lengkap ă tambah do dan re • Tangga nada diatonik major ă tambah dua ton fah dan ti • Nyanyian mode-mode: (i) Aeolian (ii) Dorean (iii) Mixolydian (iv) Lydian (v) Phrygian dan (vi) Locrian.
Harmoni diperkenalkan melalui drone secara vokal dan instrumental dengan menggunakan not kelima terbuka.
Contoh 1:
atau
Not yang berirama juga boleh digunakan menyanyikan drone ini. Nyanyian drone seperti ini dinamakan bordun
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU W 137
Contoh 2:
Selepas nyanyian harmoni dengan iringan drone dikuasai, nyanyian dengan iringan ostinato diperkenalkan.
Contoh 3:
Akhir sekali nyanyian dengan lapisan suara yang menggambarkan pertukaran kord secara berulang dilakukan mengikut turutan-turutan kord seperti: • I - V • I - IV - V dan • I - V - IV - V.
Pendekatan Orff juga dikenali sebagai „Orff Schulwerk‰ dan merupakan buku panduan am yang boleh membantu golongan pendidik muzik untuk memperkembangkan pembelajaran muzik bagi kanak-kanak.
Pendekatan Orff dibahagikan kepada empat komponen utama, iaitu: Fasa I Penerokaan (mencari sendiri) Fasa II Imitasi (mengajuk-balik) Fasa III Improvisasi dan Fasa IV Mencipta.
Ć Fasa I: Penerokaan (mencari sendiri) Kanak-kanak digalakkan supaya membuat eksperimen dengan bunyi- bunyi muzikal dan gerakan dengan usaha sendiri.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 138 X TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU
Ć Fasa II: Imitasi (mengajuk-balik) Merupakan perkembangan kemahiran-kemahiran asas dengan menggunakan pertuturan berirama dan juga irama badan seperti menepuk tangan, memetik jari, menampar paha (patschen), menghentak kaki, dan sebagainya.
Kesemua aktiviti ini dilakukan bersama pembelajaran nyanyian dan bermain alat muzik. − Gerakan bebas juga digalakkan. − Alat-alat perkusi tidak berpic dan berpic digunakan. − Rekoder memainkan melodi yang utama.
Ć Fasa III: Improvisasi Kanak-kanak digalakkan melakukan improvisasi secara individu atau kumpulan dengan kesemua peralatan Orff. Contoh: 1. Tangga nada pentatonik disyorkan. 2. Alat zilofon dan metelofon memainkan not do dan so 3. Alat berpic lain memainkan not-not yang lain secara ostinato dalam tangga nada pentatonic.
Ć Fasa IV: Mencipta Kanak-kanak melakukan penciptaan dengan menggunakan bahan asas daripada fasa satu hingga fasa tiga. Bahan itu digunakan untuk mencipta rondo, suite mini, serta tema dan variasi. Cerita kanak-kanak dan puisi digunakan sebagai bahan untuk penciptaan muzik dengan menggunakan pertuturan berirama, gerakan, nyanyian dan permainan alat-alat muzik Orff.
Kanak-kanak juga mempelajari daripada yang mudah kepada yang susah dengan menggunakan aktiviti dan strategi yang berperingkat atau berturutan. Dalam Pendekatan Orff, kanak-kanak tidak diajar tetapi dipandu oleh guru supaya membuat „penemuan‰ (jumpa sendiri). Guru sebagai pemudah cara dan pendorong.
9.3.3 Pengurusan Kelas
Setelah dikaji beberapa situasi yang berlainan tentang interaksi guru dengan pelajar, guru perlulah memikirkan cara-cara untuk membentuk interaksi yang objektif di dalam sesebuah bilik darjah. Antara cara yang boleh diamalkan adalah seperti berikut.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU W 139
(i) Praktik gaya kepimpinan demokratik Gaya kepimpinan guru akan mempengaruhi corak interaksi antara guru dengan pelajar dan antara pelajar dengan pelajar. Seorang guru autokratik dan dominan akan menimbulkan suasana pengajaran-pembelajaran yang dipenuhi ketegangan dan tekanan. Suasana emosi seperti ini menyebabkan pelajar-pelajar menarik diri serta menjadi pasif. Mereka jarang menyertai pengajaran gurun dengan giat. Pelajar juga cenderung berbincang sesama sendiri.
(ii) Galakan penglibatan dan mengelolakan aktiviti Sesuatu pelajaran boleh dirancang supaya dapat menampung aktiviti pelajar. Aktiviti di dalam bilik darjah , jelas akan mewujudkan interaksi antara pelajar dengan pelajar dan antara guru dengan pelajar.
(iii) Gunakan kaedah kumpulan sekiranya keadaan mengizinkan KBSR memang menekankan penggunaan kaedah kumpulan. Kaedah kumpulan membenarkan perbincangan antara ahli kumpulan. Dengan cara ini, interaksi antara pelajar dengan pelajar dan antara guru dengan pelajar dapat dikembangkan.
(iv) Banyakkan penggunaan teknik main peranan, lakonan sesi buzz Teknik-teknik tersebut jelas akan mewujudkan peluang untuk membolehkan pelajar-pelajar mengembangkan bahagian yang aktif dalam pengajaran guru. Dengan itu, interaksi yang berkesan nyata akan berlaku.
(v) Adakan sesi soal jawab dalam pengajaran Sesi soal jawab bukan sahaja dapat menolong pelajar mengingatkan kembali bahan yang telah dipelajari, bahkan juga membentuk pelajar yang setia memberi perhatian. Lebih penting lagi , sesi seperti ini dapat menggalakkan interaksi lisan antara guru dengan pelajar.
(vi) Gunakan alat bantu mengajar Alat bantu mengajar seperti pita rakaman, slaid, carta berwarna-warni, kad imbasan yang digunakan dengan berkesan bukan sahaja mempercepatkan penanggapan konsep oleh pelajar, malahan akan mencungkil minat dan naluri ingin tahu pelajar-pelajar. Oleh itu, mereka lebih cenderung untuk bertanya dan mengambil bahagian yang aktif. Interaksi antara guru dengan pelajar memang akan terdorong.
(vii) Ikhtiarkan penyertaan pelajar Strategi pengajaran seseorang guru berbeza mengikut mata pelajaran dan situasi. Sekiranya seseorang guru sedar bahawa interaksi antara guru dengan pelajar dan antara pelajar dengan pelajar adalah penting, maka dia akan sentiasa berusaha untuk pelajar-pelajarnya menyertai pengajarannya.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 140 X TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU
(viii) Adakan sesi kaunseling dengan pelajar bermasalah Pelajar-pelajar yang pendiam atau pemalu, yang tersingkir dan terasing akan menjejaskan interaksi dalam bilik darjah. Guru seharusnya berikhtiar untuk menolong pelajar-pelajar ini dengan merujukkan mereka kepada kaunselor sekolah supaya dapat mengurangkan dan mengatasi masalah mereka. Selepas beberapa sesi kaunseling diharap mereka akan pulang ke bilik darjah untuk mengambil bahagian yang aktif dalam perbincangan atau pengajaran guru. Dengan ini, interaksi antara pelajar bermasalah dengan pelajar lain dan dengan guru mereka akan bertambah baik.
9.3.4 Pengurusan Aktiviti
Aktiviti pengajaran perlu diurus dengan teliti agar objektif pembelajaran dapat dicapai secara yang maksimum. Sekiranya aktiviti yang dirancang itu sukar untuk dilaksanakan, kebanyakan pelajar enggan mengambil bahagian. Dengan itu, pelajar-pelajar akan menjadi pendengar yang pasif sahaja. Oleh itu, ketika merancang aktiviti-aktiviti pengajaran dan pembelajaran, seseorang guru seharusnya menanyakan diri soalan-soalan berikut: Ć Bolehkah aktiviti ini menarik minat pelajar? Ć Adakah aktiviti ini selamat dijalankan dalam kalangan pelajar? Ć Adakah aktiviti ini sejajar dengan tahap pengetahuan sedia ada pelajar? Ć Berapa ramaikah pelajar yang dapat dilibatkan dalam aktiviti-aktiviti ini? Ć Adakah masa yang diperuntukkan itu mengizinkan aktiviti dijalankan? Ć Adakah aktiviti ini sesuai dijalankan dalam bilik darjah? Ć Bagaimanakah keadaan disiplin ketika aktiviti dijalankan? Ć Adakah aktiviti itu memerlukan pengawasan rapi? Ć Adakah aktiviti itu sesuai dengan umur pelajar-pelajar yang terlibat? Ć Adakah aktiviti itu sejajar dengan objektif-objektif pengajaran dan pembelajaran?
Setiap aktiviti patut dirancang dengan objektif-objektif pengajaran dan pembelajaran. Ia akan meningkatkan lagi keberkesanan pengajaran sejajar dengan pepatah yang berbunyi, Saya dengar saya lupa, Saya lihat saya faham, Saya buat saya faham.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU W 141
Kesimpulannya, adalah ditekankan bahawa setiap aktiviti yang dirancangkan itu hendaklah berupaya menarik minat pelajar-pelajar hingga menjadikan pembelajaran lebih bermakna dan menyeronokkan.
AKTIVITI 9.4
(a) Bincangkan perbezaan antara teori pembelajaran behavioris dan teori pembelajaran kognitif? (b) Bincangkan perbezaan antara pendekatan Kodaly dan pendekatan Carl Off.
Ć Tugas guru dalam proses pengajaran dan pembelajaran adalah kompleks. Oleh yang demikian, guru perlu sentiasa meningkatkan penguasaannya terhadap pengetahuan, kemahiran muzikal, dan kemahiran pedagogi . Ć Pengetahuan tentang konsep muzik adalah berkaitan dengan elemen-elemen muzik seperti irama, melodi, ekspresi dan simbol atau isyarat muzik. Ć Sukatan Pelajaran Pendidikan Muzik Kurikulum Bersepadu Sekolah Rendah merangkumi aspek bahasa muzik, pengalaman muzikal, ekspresi kreatif dan penghargaan estetik. Ć Mata pelajaran ini bertujuan memberi murid pengetahuan tentang unsur unsur muzik, pelbagai jenis muzik, pelbagai jenis alat muzik, serta memberi murid pengalaman menghasilkan muzik yang mudah. Ć Aspek pedagogi yang perlu diambil kira dalam meningkatkan prestasi guru dalam pengajarannya adalah bagaimana teori pembelajaran dapat diaplikasi dalam pengajarannya. Di samping itu bagaimana menguruskan kelas dan aktiviti dengan berkesan.
Aeolian Drone Dorean Locrian Mixolydian Phrygian Lydian
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 142 X TOPIK 9 PERANCANGAN PENGAJARAN KEMAHIRAN GURU
Hoermann, D. & Bridges, D. (1987). A developmental music program. Victoria: The Book Printer- Maryborough.
Meng, E. A. (2003). Ilmu pendidikan: Pengetahuan dan ketrampilan ikhtisas (Semester I). Kuala Lumpur: Academe Art & Printing Services Sdn. Bhd.
Elliot, R. J. & Wing, L. (2004). Basic consepts for elementary teachers. Ohio: Charles E. Merrill Books, Inc.
Geoffrey Winters, (1986). A music course for students. Bristol: J. W. Arrowsmith Ltd.
Glover, J. & Ward, S. (1998). Teaching music in the primary school (2nd ed.). London: Wellington House.
Herrold, R. M., (1997). Mastering the fundamentals of music. New Jersey: Prentice-Hall, Inc.
Kamien, R (2004). Music: An Appreciation. New York: McGraw Hill.
Labuta, J.A. (1997). Teaching musicianship in the high school band. U.S.A: Parker Publishing Company, Inc.
Loh, P. K. (1991). A handbook of music theory. Kuala Lumpur: Penerbit Muzikal.
Taylor, Eric (1989). The AB guide to music theory. London: The Associated Board of The Royal Schools of Music.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)
Topik X Perancangan Topik
Pengajaran
1100
Bahan Bantu
Mengajar
HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat; 1. Mengetahui dan mengaplikasikan penggunaan bahan bantu mengajar dalam bentuk ikon, media dan skor;
2. Mengenal pasti serta menjelaskan kesesuaian sesuatu bahan bantu mengajar daripada aspek tujuan dan objektif, tahap keupayaan
pelajar serta saiznya; dan
3. Mengenal pasti dan menjelaskan tentang aspek daya tarikan bahan bantu belajar daripada aspek kepelbagaian rangsangan, warna dan strategi penggunaan.
X PENGENALAN
Bahan bantu mengajar adalah aspek pengajaran yang penting dan dapat membantu guru meningkatkan penguasaan pelajar terhadap pembelajaran. Guru perlu menguasai pengetahuan tentang pengurusan sumber pengajaran, membina bahan yang berkesan serta dapat mengaplikasikannya dalam pengajaran. Muzik adalah bidang yang banyak memerlukan bahan bantu mengajar dalam menyampaikan konsep muzik melalui aktiviti lisan dan mahupun amali juga. Keupayaan memilih serta menggunakan bahan bantu mengajar memberi kelebihan kepada seseorang guru. Abdul Rahim Mohd Saad (1996), dalam bukunya bertajuk „Merancang Pengajaran yang Efektif‰, telah menyenaraikan tiga pertimbangan dalam memilih bahan atau media pengajaran.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 144 X TOPIK 10 PERANCANGAN PENGAJARAN BAHAN BANTU MENGAJAR
Yang pertama, adakah ia boleh dipraktikkan? Yang kedua, adakah sesuai ianya untuk pelajar? Dan akhir sekali, adakah ia sesuai untuk menyampaikan aktiviti pengajaran? Seseorang guru juga perlu mengambil kira strategi dan perancangan yang kemas, tersusun dan rapi bila hendak menggunakan bahan tadi. Ini adalah untuk memastikan ianya dapat dimanfaatkan sepenuhnya bagi tujuan mencapai objektif pengajaran yang telah ditetapkan.
AKTIVITI 10.1 Cuba anda fikirkan, apakah yang dikatakan bahan bantu mengajar dalam bentuk ikon, media dan skor? Nyatakan contoh-contoh bahan bantu mengajar dalam kategori yang dinyatakan tadi?
10.1 BENTUK BAHAN BANTU MENGAJAR
Bahan bantu mengajar boleh dikategorikan dalam pelbagai bentuk. Antara bentuk tersebut adalah seperti berikut:
10.1.1 Bentuk Ikon
Jerome Bruner (1966), menyatakan bahawa untuk mempelajari konsep muzik, tiga mod pembelajaran boleh digunakan. Iaitu mod enaktik, ikonik dan simbolik.
Mod ikonik bermaksud penggunaan bahan-bahan visual seperti gambar benda hidup dan juga corak-corak untuk menjelaskan konsep irama seperti nilai not dalam pembelajaran muzik. Menurut Bruner penggunaan ikonik ini sangat sesuai bagi pelajar peringkat awal persekolahan. Sebab itulah pelajar pada peringkat awal persekolahan amat sukar untuk menguasai pembelajaran muzik menggunakan simbol seperti notasi. Berikut adalah contoh bahan bantu mengajar muzik yang menggunakan bentuk mod ikonik:
(a) Ikon haiwan
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 10 PERANCANGAN PENGAJARAN BAHAN BANTU MENGAJAR W 145
Ikon di atas boleh digunakan untuk mengajar konsep muzik seperti di bawah:
(b) Ikon Corak Ini melibatkan pelbagai jenis corak seperti segi empat, segi tiga dan sebagainya. Rujuk contoh di bawah:
Jenis ikon ini menjelaskan pengajaran aspek muzik yang sama seperti di atas tadi:
Pelbagai bentuk ikon yang lain seperti bunga dan ikon alam semula jadi. Guru boleh melaksanakan pembelajaran menggunakan ikon seperti saranan pada aktiviti di bawah: (i) Guru menyediakan semua bentuk ikon. Ikon yang lebih besar bagi menunjukkan not yang besar atau lebih panjang nilainya. Ikon yang lebih kecil bagi menunjukkan not yang lebih kecil atau pendek nilainya. (ii) Guru menunjukkan ikon kepada pelajar. Pelajar menepuk nilai not berdasarkan ikon yang ditunjukkan. (iii) Seterusnya pelajar diminta membuat bulatan. (iv) Guru melonggokkan pelbagai jenis ikon (besar dan kecil) di tengah- tengah bulatan. (v) Guru menepuk beberapa corak irama mudah sepanjang satu atau dua bar. Pelajar secara spontan atau dipilih menyusun ikon dengan betul berdasarkan nilai not yang betul
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 146 X TOPIK 10 PERANCANGAN PENGAJARAN BAHAN BANTU MENGAJAR
10.1.2 Bentuk Media
Dalam situasi ini guru harus membuat sedikit anjakan paradigma terhadap pemikiran serta tanggapan yang akan melibatkan penyusunan strategi pengajaran begitu juga dalam amalan di bilik darjah:
„Kita perlu berkisar dan berganjak daripada norma dan kebiasaan dalam melaksanakan tugas-tugas kita yang lazim, rutin dan „reasonable‰ kepada yang lain: yang inovatif dan imaginatif; yang bersifat non-linear, dan lateral yang menggunakan budaya „reflective rationality‰ dan yang „unreasonable‰ (Wan Mohd. Zahid Mohd. Nordin) Petikan di atas membawa implikasi bahawa guru tidak seharusnya berpuas hati dengan apa yang mereka peroleh sekarang. Guru harus bertindak lebih gigih serta sanggup menerima segala cabaran dalam arena mencari dan menyampai ilmu. Guru seharunya lebih bersifat responsif, proaktif serta dapat membuat penyesuaian terhadap apa sahaja perubahan yang berlaku dalam sistem pendidikan akibat daripada perkembangan teknologi dan peledakan maklumat.
Dalam memastikan pelajar menguasai pembelajaran muzik, guru perlu melatih pelbagai deria yang dimiliki oleh pelajar. Ini disebabkan pembelajaran muzik melibatkan penggunaan deria dengar, deria lihat dan deria rasa. Oleh itu guru perlu peka dengan pelbagai bahan pembelajaran yang dapat meningkatkan penguasaan deria dan seterusnya mereka dapat mempelajari muzik dengan berkesan.
Bahan bantu belajar yang bentuk media dalam pembelajaran muzik boleh kita bahagikan seperti berikut:
(a) Bentuk Media Jenis Audio Media audio adalah satu sistem untuk mengirim atau menerima suara atau bunyi secara elektronik menerusi kabel dan udara (Muhammad Hassan Abdul Rahman, 2000; M.S 85). Media audio mungkin terdiri daripada perkara berikut iaitu satu sumber bunyi, satu alat peka bunyi, satu sistem pengiriman audio dan penerimaan radio. Media audio ini sangat sesuai untuk meningkatkan penguasaan kemahiran mendengar dalam muzik.
Dalam pembelajaran muzik, melatih kemahiran mendengar adalah penting. Dalam meningkatkan penguasaan pelajar terhadap konsep muzik beberapa kemahiran perlu dikuasai. Melaksanakan proses pengajaran kepada pelajar yang belum bersedia daripada segi mental dan fizikal, akan menyebabkan kesukaran dan pembaziran masa (D'Augustine, 1973). Antaranya kemahiran muzik yang perlu dikuasai pelajar adalah kemahiran mendengar.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 10 PERANCANGAN PENGAJARAN BAHAN BANTU MENGAJAR W 147
Kemahiran mendengar dalam muzik adalah satu aspek yang sangat penting kerana muzik itu adalah bunyi. Latihan untuk meningkatkan kemahiran mendengar adalah satu proses di mana seseorang pelajar belajar untuk mengenal pasti elemen asas seperti melodi, irama dan ekspresi.
Tokoh seperti Klonoski (1998) dalam kajiannya pula menjelaskan bahawa matlamat asas kemahiran aural adalah membina keupayaan pelajar mengecam dan memahami perkaitan secara muzikal antara pendengaran dan otak. Karpinski (2000), pula menyatakan bahawa belajar mendengar dan membaca notasi muzik dengan kefahaman menjadi perkara yang penting dalam pembelajaran muzik. Seterusnya Karpinski menjelaskan bahawa latihan kemahiran aural telah menjadi satu perkara yang penting dalam pembelajaran muzik sejak bermulanya penubuhan pusat latihan bacaan semerta (sight-singing) oleh Guido dÊ Arezzo.
Antara aktiviti pembelajaran yang menggunakan media audio adalah untuk latihan pendengaran terhadap elemen muzik. Dalam pembelajaran mengenai melodi, pelajar dilatih untuk mengecam pic tinggi, tengah dan rendah. Guru memainkan pada audio petikan sepanjang 2 atau 4 bar. Pelajar diminta menyatakan nombor bar yang mempunyai pic yang dikehendaki. Skor di bawah adalah soalan yang boleh digunakan untuk tujuan aktiviti latihan pendengaran menggunakan alat audio.
Skor 1: Latihan Aural -Mendengar
(b) Bentuk Media Jenis Komputer Komputer adalah alat elektronik yang kompleks dan mempunyai banyak kelebihan. Ia sesuai untuk dijadikan alat membantu guru muzik khasnya dalam proses pengajaran dan pembelajaran kerana ia berkemampuan menerima dan memproses data. Giesert Futrell (1990), menegaskan bahawa seseorang guru yang menggunakan komputer dalam pengajaran dan pembelajarannya boleh dikategorikan sebagai mempunyai bakat dan kebolehan tambahan. Pengajaran yang disertakan dengan alat bantu mengajar terkini akan dapat menambah minat pelajar terhadap pembelajaran.
Sekarang terdapat banyak perisian pengajaran muzik yang menggunakan komputer untuk pengajaran. Contohnya perisian untuk latihan aural atau mendengar. Antara perisian tersebut adalah „Ear Power‰ dan „Ear Training‰. Selain itu, terdapat juga perisian yang digunakan untuk menulis
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 148 X TOPIK 10 PERANCANGAN PENGAJARAN BAHAN BANTU MENGAJAR
notasi muzik. Antara perisian tersebut ialah „Encore‰, „Finale‰, Sibelius, „Cakewalk‰ dan sebagainya. Guru boleh membuat pembelian jenis perisian untuk pembelajaran muzik melalui internet atau muat turun secara percuma atau „trial version‰ daripada internet. Di bawah adalah beberapa contoh paparan untuk jenis perisian komputer untuk muzik.
Rajah 10.1: Perisian „EAR Training‰
(c) Bentuk Skor Bahan pengajaran dan pembelajaran yang paling mudah dibina dan diperoleh serta sering digunakan adalah bahan bantu mengajar bentuk skor. Bahan bantu mengajar jenis ini merupakan skor-skor muzik yang boleh dihasilkan sendiri oleh guru muzik, atau difotostat atau dicetak daripada sumber rujukan seperti buku atau bahan bercetak yang lain.
Bahan bentuk skor boleh diajar menggunakan paparan daripada LCD komputer atau ditulis menggunakan bahan seperti manila kad. Guru akan memaparkan bahan mengajar ini kepada pelajar semasa pembelajaran muzik. Pada masa sekarang skor ini boleh dihasilkan menggunakan perisian muzik seperti Encore, Finale atau Sibelius. Ia menghasilkan skor yang menarik dan menjimatkan masa berbanding kaedah tradisional iaitu dengan menulis semula skor tersebut ke atas kad manila. Di bawah adalah bahan bantu belajar yang dipapar menggunakan perisian muzik.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 10 PERANCANGAN PENGAJARAN BAHAN BANTU MENGAJAR W 149
Rajah 10.2: Skor Untuk Rekoder Menggunakan Periasian Finale
10.2 KESESUAIAN BAHAN BANTU MENGAJAR
Media merupakan bahan atau alat bantu dalam proses pengajaran yang dapat membantu guru bagi penyampaian pengajaran seperti video, televisyen, model, gambar, poster, carta, rajah, pita kaset, komputer dan bahan rujukan. Media digunakan semata-mata bertujuan memudahkan guru dan murid berinteraksi atau berhubung, iaitu perhubungan dua hala yang dapat menarik minat penerima untuk menghasilkan tindak balas.
Terlalu banyak media digunakan juga belum tentu dapat memberi kesan sepenuhnya kepada pengajaran. Apa yang penting ialah cara guru mengendalikan pengajarannya. Media memainkan peranan yang penting dalam proses pembelajaran dan pengajaran. Penggunaan media dapat menarik minat pelajar untuk menumpukan perhatian kepada pengajaran dan pembelajaran. Keberkesanan penggunaan media juga memainkan peranan dalam proses pengajaran dan pembelajaran.
Justeru seseorang guru perlu tahu memilih media yang bersesuaian dengan kumpulan sasaran dan situasi pembelajaran serta topik yang hendak diajar. Rajah di bawah dapat menjelaskan lagi peranan yang dimainkan oleh guru dalam menyampaikan pengajaran menggunakan media kepada pelajar.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 150 X TOPIK 10 PERANCANGAN PENGAJARAN BAHAN BANTU MENGAJAR
Rajah 10.3: Media Dalam Pengajaran dan Pembelajaran (sumber diubahsuai daripada Heinich (1996)
10.2.1 Kesesuaian dengan Tujuan dan Objektif Pengajaran
Guru perlu sedar bahawa pengajarannya perlulah mengikut sukatan pelajaran yang ditetapkan. Sukatan pelajaran mengandungi falsafah, matlamat, objektif serta isi pelajaran yang hendak disampaikan. Di samping itu , guru perlu memastikan jenis objektif yang hendak dicapai. Dalam pengajaran muzik terdapat beberapa objektif yang perlu dicapai. Antaranya adalah mengetahui, memahami, mengaplikasikan, menganalisis, mensintesiskan dan memberi pendapat tentang sesuatu aspek pengajaran yang disampaikan.
Pemilihan bahan ini memerlukan guru merancangnya dengan bijak dengan mengambil kira kesesuaiannya kepada pelajar. Guru perlu sedar tentang hasil pembelajaran yang hendak dicapai. Hasil pembelajaran ditentukan oleh objektif pembelajaran yang telah ditetapkan. Leshin, Pollock dan Reigeluth (1992), berpendapat keputusan memilih media hanya dibuat setelah domain pembelajaran, tugasan pembelajaran dan peristiwa pengajaran ditetapkan. Mengikut Gagne (1985), dan Gagne dan Wager (1988), terdapat lima jenis hasilan pembelajaran, iaitu kemahiran intelek, maklumat lisan, strategi kognitif, kemahiran motor dan sikap.
Di samping itu bila menyampaikan setiap peristiwa pengajaran, satu atau lebih daripada dua media mungkin dipilih dan bergantung kepada prestasi yang hendak dicapai (Yusup, 1993). Aspek muzik yang hendak dicapai pula melibatkan penguasaan terhadap konsep muzik, kemahiran muzik, aspek kreativiti dan apresiasi muzik. Setiap aspek ini memerlukan guru untuk memilih bahan yang sesuai untuk pembelajaran.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 10 PERANCANGAN PENGAJARAN BAHAN BANTU MENGAJAR W 151
(a) Objektif Pembelajaran Berkaitan Dengan Intelek Untuk mencapai objektif ini pengajaran perlu disusun supaya ada interaksi antara pelajar dengan bahan yang digunakan seperti bahan terancang dan pengajaran berasaskan komputer. Jika objektif untuk mencapai pembelajaran konsep atau pembelajaran peraturan yang melibatkan penyusunan ruang atau langkah tertentu, maka persembahan menggunakan gambar adalah paling wajar. Sebagai contoh objektif yang menekankan kepada pengetahuan lebih sesuai menggunakan bahan-bahan LCD menggunakan komputer, kad manila, lembaran kerja atau papan tulis. Untuk mengukuhkan kefahaman tentang pengetahuan atau konsep muzik yang diajar maka guru boleh menggunakan tayangan tentang contoh persembahan muzik berkaitan dengan konsep muzik yang diajar.
(b) Objektif Pembelajaran Berkaitan Maklumat Lisan Jika maklumat lisan hendak dipelajari, media yang dipilih harus boleh menunjukkan kebolehan lisan seperti bahan teks bercetak atau bahan audio. Pelajar diminta menyatakan semula perkara-perkara penting sahaja dan bukan mengingat atau meluahkan semula fakta atau maklumat (GagneÊ, Briggs dan Wager, 1988). Maklum balas pelajar tidak perlu tepat, betul atau salah seperti mempelajari pembelajaran berkaitan dengan intelek.
(c) Objektif Pembelajaran Berkaitan Kemahiran Motor Untuk mempelajari kemahiran motor, media yang dipilih harus boleh menunjukkan prosedur atau cara. Prosedur yang ditunjukkan boleh diikuti oleh pelajar. Prosedur ini melibatkan peraturan. Peraturan merupakan kemahiran intelek yang harus dikuasai sebelum melakukan latihan sama ada menggunakan peralatan ataupun tidak. Setelah peraturan dipelajari, pelajar dikehendaki membuat latihan untuk menguasai gerakan yang terlibat dalam sesuatu kemahiran motor yang ingin dikuasai. Banyak aktiviti muzik yang melibatkan kemahiran motor. Antara kemahiran tersebut adalah bermain alat muzik, menyanyi dan pergerakan kreatif.
10.2.2 Kesesuaian Dengan Tahap Pelajar
Keupayaan antara pelajar adalah berbeza. Ianya ditentukan oleh faktor umur dan kecerdasan. Umur pelajar menjadi faktor penting dalam pemilihan media dengan andaian bahawa kebolehan membaca adalah sama (Briggs dan Wager, 1981 ; GagneÊ dan Briggs, 1978 ; Tosti dan Ball, 1976).
Dalam konteks ini, pengalaman Kon Dale (1969), boleh digunakan sebagai sumber rujukan untuk memilih media. Dale menyenaraikan 12 jenis media yang ada hubungan dengan umur dan pengalaman pelajar (rujuk rajah di bawah).
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 152 X TOPIK 10 PERANCANGAN PENGAJARAN BAHAN BANTU MENGAJAR
Pada umur yang paling rendah (peringkat kanak-kanak), iaitu peringkat pertama, media yang dicadangkan oleh Dale ialah manipulasi bahan yang benar atau maujud. Ia merupakan pengalaman belajar melalui deria lihat, rasa dan tingkah laku. Manakala pada peringkat 12, iaitu peringkat dewasa, simbol bahasa adalah lebih sesuai dipilih. Simbol bahasa bermaksud menggunakan media tutur atau membaca notasi dari bahan cetak.
Rajah 10.4: Kon Pengalaman Pembelajaran Dale
Oleh yang demikian bila guru menyedia rancangan pengajaran, pemilihan bahan mengikut pendapat Dale di atas boleh diambil kira. Kesimpulannya, mengikut kebiasaan , pilihlah mana-mana peringkat pengalaman yang boleh menjamin berlakunya proses pembelajaran. Bagi Briggs dan Wager (1981), jika mempelajari pembelajaran kognitif seperti kemahiran intelek, maklumat berbahasa dan strategi kognitif, pilihlah media yang serendah mungkin dalam susunan Dale, asalkan ia membantu pembelajaran dan begitulah sebaliknya.
Selain kesesuaian berdasarkan tahap umur , kesesuaian daripada aspek keupayaan belajar juga berlaku di kalangan pelajar. Guru perlu menganalisis
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 10 PERANCANGAN PENGAJARAN BAHAN BANTU MENGAJAR W 153
kumpulan sasaran pelajar yang hendak diajar. Secara umumnya, ciri-ciri pelajar mencakupi kebimbangan, kesediaan mental, kawalan lokus, kawalan pelajar, gaya pembelajaran, motivasi belajar dan kefahaman konsep.
10.2.3 Kesesuaian Dengan Saiz Pelajar
Mengikut Reiser dan GagneÊ (1983), elemen-elemen dalam situasi/kaedah pengajaran yang mempengaruhi keputusan memilih media ialah lokasi pengajaran, jenis kumpulan sama ada individu, kumpulan kecil atau kumpulan besar. Bretz mencadangkan supaya menggunakan media cetak (bukan tutur) untuk pengajaran individu kerana pelajar boleh mengurus dan menentukan masa belajar mengikut keupayaan sendiri. Dalam pengajaran individu beliau juga menyarankan supaya menggunakan maklum balas (betul atau salah) untuk membolehkan pelajar mengetahui jawapan yang sebenarnya.
Seterusnya beliau menyatakan bahawa saiz kumpulan yang akan diajar dan kaedah yang digunakan boleh menentukan jenis media yang akan digunakan. Romizowski (1986), menegaskan bahawa tiada gunanya kita menggunakan media satu hala seperti televisyen atau rakaman audio, jika kaedah yang akan digunakan ialah perbincangan kumpulan dan bertukar pengalaman. Penyampaian pengajaran atau latihan bagi kumpulan besar pula memerlukan kaedah penyampaian atau media yang sesuai seperti kuliah, penggunaan LCD komputer dan gambar bergerak.
10.3 DAYA TARIKAN
Selain ciri-ciri pemilihan yang telah dijelaskan, faktor tarikan dan motivasi sangat penting dalam membuat keputusan memilih media yang sesuai.
10.3.1 Kepelbagaian Rangsangan
Keller (1983), telah menggunakan model ARCS dalam reka bentuk pengajaran. Elemen ARCS boleh digunakan untuk memilih atau membina bahan pengajaran. Akronim ARCS bermaksud:
A = Attention (Perhatian) R = Relevance (Sesuai) C = Confidence (Keyakinan) S = Satisfaction (Kepuasan)
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 154 X TOPIK 10 PERANCANGAN PENGAJARAN BAHAN BANTU MENGAJAR
Perhatian boleh menimbulkan motivasi atau dorongan untuk belajar. Jika bahan yang dibina itu menarik perhatian, maka pelajar akan berminat terhadap pembelajaran. Jika bahan itu sesuai dengan objektif pembelajaran, pelajar juga akan mempunyai motivasi untuk belajar. Jika bahan yang dipilih itu mempunyai elemen menarik perhatian, ini akan memberi keyakinan untuk pelajar menggunakannya. Akhir sekali bahan bantu mengajar juga boleh memberi kepuasan kepada pelajar. Kepuasan ini diperoleh jika bahan yang dipilih mempunyai elemen maklum balas dan peneguhan (Skinner, 1954).
10.3.2 Warna
Warna merupakan elemen yang amat penting bagi satu-satu visual dan ia berperanan menarik perhatian pelajar terhadap pembelajaran. Warna dapat memainkan peranan sebagai penyatuan, penumpuan dan perseimbangan dalam visual. Seseorang itu harus memahami konsep warna terlebih dahulu sebelum menggunakannya dalam pembinaan bahan untuk pembelajaran. Ini melibatkan pengetahuan tentang kategori warna iaitu sejuk dan panas. Warna biru dan hijau tergolong dalam kategori sejuk manakala warna merah dan kuning tergolong dalam kategori panas.
Dalam pembelajaran muzik menggunakan ikon bagi memperkenalkan nilai not adalah amat penting. Sebaiknya guru patut mengambil kira aspek warna bagi ikon untuk pembelajaran kerana kanak-kanak pada peringkat awal persekolahan amat meminati sesuatu yang cantik dan menarik. Ini menambahkan motivasi mereka untuk belajar. Penggunaan visual berwarna lebih menarik perhatian pelajar daripada hitam putih. Ini memberi gambaran yang lebih jelas tentang sesuai visual.
10.3.3 Strategi Penggunaan Bahan Bantu
Walaupun guru mengajar menggunakan pelbagai bahan pengajaran, jika pengajaran tersebut tidak disertakan dengan strategi penggunaan yang terancang sudah pasti kesannya menurun.
Pada peringkat pelaksanaan ini, pembelajaran yang berkesan hanya akan berlaku jika proses pengajaran dirancang secara sistematik. Peranan media termasuk guru ialah membantu proses pengajaran dan pembelajaran. Guru seharusnya menyusun strategi dengan rapi agar setiap langkah pengajaran dilaksanakan dengan berkesan. GagneÊ (1988), mencadangkan sembilan peristiwa pembelajaran yang dapat mencetuskan pembelajaran. Peristiwa ini boleh dirancang dalam buku persediaan mengajar. Manakala Dick dan Carey (1990), mencadangkan lima langkah dalam melaksanakan pengajaran seperti aktiviti- aktiviti pra pengajaran, penglibatan pelajar, ujian dan aktiviti susulan.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 10 PERANCANGAN PENGAJARAN BAHAN BANTU MENGAJAR W 155
Berikut adalah strategi yang boleh dijadikan panduan dalam menggunakan bahan bantu mengajar. (i) Sesuai dengan objektif. Ini bermakna adakah bahan itu sesuai atau boleh membantu mencapai objektif-objektif pembelajaran? (ii) Sesuai dengan peristiwa pengajaran. Maksudnya adakah bahan itu sesuai atau dapat membantu peristiwa atau peristiwa pengajaran? Mengikut GagneÊ (1985), terdapat sembilan peristiwa pengajaran semasa mengajar. (Sila buat rujukan sendiri). (iii) Boleh menjelaskan konsep/prosedur. Jika bahan itu mempunyai atribut visual kaku, gerak, audio, maklum balas dan sebagainya, adakah atribut- atribut media ini dapat membantu menjelaskan konsep atau prosedur yang terdapat dalam unit pengajaran? (iv) Menggalakkan interaksi pelajar. Menyediakan latihan dan ujian untuk menggalakkan pelajar memberi maklum balas secara aktif. (v) Menggalakkan perbincangan/aktiviti kumpulan. Menyediakan ruang untuk perbincangan atau menyediakan aktiviti susulan yang boleh memperkembangkan lagi kognitif pelajar. (vi) Maklumat yang lengkap. Maklumat yang disediakan itu tepat dan relevan dengan objektif pengajaran. Maklumat yang tepat boleh memperkembangkan lagi kognitif pelajar (Keller, 1983). (vii) Membolehkan kumpulan sasaran menguasai pembelajaran menggunakan bahan. (viii) Memastikan sesuatu bahan itu sesuai dengan kadar pembelajaran pelajar. (ix) Memastikan bahan dapat menarik minat pelajar seperti penggunaan animasi, grafik, warna dan lain lagi. Bahan yang menarik dapat meningkatkan motivasi pelajar. (x) Memastikan bahan tidak mengelirukan pelajar tentang sesuatu konsep pengajaran. (xi) Memastikan bahan mempunyai ciri-ciri kreatif yang dapat menguatkan fungsi bahan pengajaran.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 156 X TOPIK 10 PERANCANGAN PENGAJARAN BAHAN BANTU MENGAJAR
SEMAK KENDIRI 10.1 1. Nyatakan tiga bentuk bahan bantu mengajar dalam muzik ? 2. Bagaimana objektif pembelajaran, tahap pelajar dan saiz pelajar dapat membantu guru menghasilkan bahan bantu mengajar yang baik. 3. Setelah mempelajari modul ini, jelaskan tiga aspek yang dapat menjadikan sesuatu bahan bantu mengajar itu menarik?
• Guru perlu menguasai pengetahuan tentang pengurusan sumber pengajaran, membina bahan yang berkesan serta dapat mengaplikasikannya dalam pengajaran. • Menghasilkan bahan pengajaran memerlukan peringkat iaitu penentuan huraian sukatan, isi pelajaran perlu dianalisis sebelum membina bahan, media akan diintegrasikan dalam pengajaran melalui rancangan mengajar, pelaksanaan pengajaran dan seterusnya proses pembelajaran. • Terdapat pelbagai bentuk bahan bantu mengajar iaitu bentuk ikon, media dan skor muzik. Ikon adalah penggunaan visual untuk menerangkan konsep. Media pula adalah bahan teknologi seperti audio untuk latihan mendengar dalam muzik dan perisian mengajar menggunakan komputer. Sementara skor adalah bentuk media yang menggunakan lambang notasi untuk menyampaikan sesuatu pengajaran konsep muzik. • Penggunaan bahan media memainkan peranan yang penting dalam proses pembelajaran dan pengajaran. Penggunaan media dapat menarik minat pelajar untuk menumpukan perhatian kepada pengajaran dan pembelajaran. Keberkesanan penggunaan media juga memainkan peranan dalam proses pengajaran dan pembelajaran. Justeru seseorang guru perlu tahu memilih media yang bersesuaian dengan kumpulan sasaran dan situasi pembelajaran serta topik yang hendak diajar. • Fungsi bahan bantu mengajar sebagai tarikan memang tidak dapat dinafikan kalau ianya dibina berasaskan prosedur yang betul. Untuk memastikan ianya menarik beberapa perkara perlu diambil kira iaitu kepelbagaian rangsangan, faktor warna dan strategi penggunaan bahan tersebut oleh guru.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) TOPIK 10 PERANCANGAN PENGAJARAN BAHAN BANTU MENGAJAR W 157
Attribut Ikon Ear Power Media Ear Training Solfa
Abdul Rahim Mohd. Saad (1994). Merancang pengajaran yang efektif. Pulau Pinang: Sinaran Bros Sdn. Bhd.
Augustine, C. H. (1973). Multiple methods of teaching mathematics in the elementary school. New York: Harper & Row Publisher.
Dale, E., (1946). Audio-visual methods in teaching. New York: Dryden Press Holt, Rinehart and Winston.
Glover, J. & Ward, S. (1998). Teaching music in the primary school (2nd Ed.). New York: Gassell.
Herrold, R. M., (1997). Mastering the fundamentals of music. New Jersey: Prentice-Hall, Inc.
Kamien, R. (1996). Music: An appreciation (7th Ed.). New York: McGraw- HilCompanies,Inc.
Karpinski, G.S. (2000). Lessons from the past: Music theory pedagogy and the future (Electrnic Version). Music Theory Online, 6(3), 8.
Kementerian Pendidikan Malaysia, (2003). Sukatan Pelajaran Pendidikan Muzik Sekolah Rendah (Semakan). Kuala Lumpumpur: PPK.
Klonoski, E. (1998). Teching Pitch Internalization Precesses, Journal of Music Theory Pedagogy, 1281-96.
Lee. C.H. (1996). Pendidikan Muzik KBSR Tahun 4. Penang: Rhythm Distribution Sdn. Bhd.
Loh, P. K. (1991). A Handbook of music theory. Kuala Lumpur: Penerbit Muzikal.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) 158 X TOPIK 10 PERANCANGAN PENGAJARAN BAHAN BANTU MENGAJAR
Muhamad Hasan Abdul Rahman, (2000). Media pengajaran: Penghasilan bahan pengajaran berkesan. Selangur Darul Rhsan: AREMES (M) Sdn. Bhd.
Taylor, Eric,(1989). The AB Guide to Music Theory. London: The Associated Board of the Royal Schools of Music.
Yusup Hashim, (2002). Media Pengajaran Untuk Pendidikan dan Latihan. Kuala Lumpur: Anda Sdn. Bhd.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)
MODULE FEEDBACK MAKLUM BALAS MODUL
If you have any comment or feedback, you are welcome to:
1. E-mail your comment or feedback to [email protected]
OR
2. Fill in the Print Module online evaluation form available on myINSPIRE.
Thank you.
Centre for Instructional Design and Technology (Pusat Reka Bentuk Pengajaran dan Teknologi ) Tel No.: 03-27732578 Fax No.: 03-26978702
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM) Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)