Materiały Do Środkowego Okresu Epoki Brązowej W Wielkopolsce
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Przegląd Archeologiczny, 1964-1965, T. 17 R 39/40, s. 122-195 122 Stanisław Kurnatowski Tom XVII Stanisław Kurnatowski Materiały do środkowego okresu epoki brązowej w Wielkopolsce Matériaux contribuant à l'étude de la période moyenne de l'âge du bronze en Grand-Pologne WSTĘP konieczną do pewniejszej podbudowy ustalo- nych podziałów. Ograniczenie się natomiast Niniejsze zestawienie źródłowe jest częścią tylko do znanych dotychczas zabytków, da- pracy magisterskiej autora pisanej w 1952 r. towanych na trzeci okres, i próba wyciągnię- Przeprowadzona wtedy analiza materiałów wy- cia na ich podstawie wniosków natury typo- kazała wyraźnie, że dla właściwego przedsta- logicznej czy chronologicznej nie miałyby wienia całości znalezisk wielkopolskich po- większego sensu, nie dawały one bowiem mo- chodzących ze środkowej epoki brązu trzeba żliwości dodania nowych czy nawet częścio- by przede wszystkim znacznie rozszerzyć za- wego skontrolowania dawnych ustaleń. Mate- kres przestrzenny i czasowy opracowania oraz riały trzeciego okresu epoki brązu Wielkopolski uzyskać odpowiednią ilość zespołów zwartych, składają się bowiem prawie w całości ze zna- Tom XVII Materiały do środkowego okresu epoki brązu w Wielkopolsce 123 lezisk luźnych, przypadkowo znalezionych. lubuskiej ceramika guzowa narzucała się siłą Z zespołów zwartych dysponujemy jedynie rzeczy jako jeden z najbardziej charaktery- zawartością kilkunastu grobów1 pochodzących stycznych elementów w formach trzeciego z różnych zniszczonych cmentarzysk, a mate- okresu. W Wielkopolsce jednak, której za- riał z jedynej, wątpliwej zresztą osady2 jest tak chodnia część jest peryferią stylu guzowego, nikły, że nie może być przydatny do analizy. spowodowało to prawdopodobnie powstanie Dlatego zebranych znalezisk nie publikowano, opisanego wyżej kontrastu w rozłożeniu zna- zamierzając je umieścić dopiero w większej lezisk. Nowsze tendencje w literaturze 6, któ- pracy, obejmującej dłuższą część epoki brązo- rej tematem jest głównie Polska środkowa wej, gdzie w połączeniu z materiałami okresów i wschodnia, usiłują uwypuklić inne style ce- sąsiednich uzyskałyby one szerszą perspekty- ramiczne, istniejące w starszym i środkowym wę i mogłyby wskutek tego ulec odpowiednie- okresie epoki brązowej, dzięki czemu mogą się mu przepracowaniu. przyczynić w pewnej mierze do wyrównania Zaangażowanie się autora w innych tema- tego kontrastu. Nie wydaje się natomiast, by tycznie i chronologicznie odcinkach badań nie doprowadziły one do całkowitej eliminacji luki materiałowej zaznaczającej się między neoli- pozwoliło jednak zrealizować zaplanowanej 7 pracy. Publikacja zgromadzonych źródeł stała tem a młodszą epoką brązu . Zarówno cera- się natomiast aktualna obecnie w związku mika guzowa, jak trzciniecka i pochodne jej fazy nie reprezentują najprawdopodobniej z rozpoczętym przygotowaniem katalogu zna- 8 lezisk kultury łużyckiej w Wielkopolsce3. Bę- w całości konglomeratu stylów , istniejącego dzie ona pewną partią tego katalogu i razem poczynając od późnego neolitu na terenach z opublikowanymi w nim późniejszymi mate- Europy środkowej. Są one tylko przejawem riałami stanowić może częściową przynajmniej stopniowego ujednolicenia kulturowego, zakoń- podstawę gruntowniejszej analizy środkowego czonego ostatecznie przy końcu środkowej epo- okresu brązu. ki brązu. Jeżeli zrealizowana zostanie jednocześnie pu- Jedyną drogą postępowania, zdolną rozwią- blikacja materiałów ze starszej epoki brązo- zać te zagadnienia, może być tylko generalna wej 4, a zwłaszcza materiałów późnoneolitycz- rewizja chronologii poszczególnych form tak nych, spełniony będzie pierwszy, wstępny późnoneolitycznych, mogących nieraz przeży- warunek konieczny do przeprowadzenia szer- wać się aż do trzeciego okresu, jak i materia- szej, radykalniejszej rewizji w datowaniu łów z młodszej epoki brązu, z których część sporej ilości zabytków, przede wszystkim ce- trzeba będzie najprawdopodobniej datować ramicznych, i do zapełnienia ilościowej luki wcześniej9. Przewidywana weryfikacja jest w znaleziskach, zaznaczającej się dotychczas —1924); (1923); (1928—1932); (1939); L. Kozłowski, między neolitem a młodszą epoką brązu. Trze- (1928); A. Lis sauer, (1891); B. Richthofen, ba bowiem podkreślić, że niniejsze zestawienie (1926); H. Seger, (1902); (1907); (1909); (1924); a z prac zawiera tylko część materiału pochodzącego powojennych: K. Kersten, (1958); J. Kostrzew- z trzeciego okresu. Wskazuje na to przede ski, (1955); (1958). 6 A. Gardawski, (1951—1952); (1959), s. 131 i n.; wszystkim mapa rozmieszczenia zabytków, na K. Jażdżewski, (1935); (1948); S. Nosek, (1947), której uwidacznia się kontrast miedzy pasem s. 46 i nast.; H. Wik lak, (1963). o znaczniejszym zagęszczeniu znalezisk cera- 7 Wymownym jej przykładem są ostatnio mapy micznych w zachodnim krańcu Wielkopolski i zestawienia znalezisk wczesnych faz kultury łu- życkiej z obszaru Polski środkowej, zebrane w pracy nad dolną i środkową Obrą a resztą obszaru, H. Wiklaka, (1963), s. 11, 35, 50, oraz 89 i n. Na posiadającą stosunkowo liczne skarby i poje- 66 stanowisk kultury łużyckiej znanych z III okresu dyncze przedmioty metalowe, mającą jednak epoki brązu przypadają 152 stanowiska z IV okresu. bardzo nieznaczna liczbę znalezisk ceramicz- Tego przeszło dwukrotnego wzrostu ilościowego zna- lezisk nie można wytłumaczyć działaniem czynników nych. Przyczyną takiej sytuacji sa niewątpli- natury demograficznej czy gospodarczej. Przyczyną wie dotychczasowe podziały typologiczno-chro- będzie tu raczej niedokładne jeszcze określanie chro- nologiczne materiałów epoki brązowej, usta- nologii części zabytków. lone dla Polski zachodniej w starszym nurcie 8 Trafnie scharakteryzowanego przez W. H e n s 1 a, literatury przedmiotu 5. W opracowaniach tych (1958 B), s. 153 i n. 9 Rewizja ta doprowadzić może także do odmien- występująca licznie na terenie Śląska i ziemi nego datowania rozwoju pewnych form w obrębie poszczególnych mniejszych regionów. I tak o ile w Wielkopolsce środkowej i wschodniej prawdopo- 1 Np. z Kotowa, pow. nowotomyski, z Roska, dobnym rezultatem dokładniejszej analizy może być pow. czarnkowski, z Trzciela, pow. międzyrzecki, czy wcześniejsze datowanie pewnych form określanych ze Zbąszynia, pow. nowotomyski, a z badań ostat- obecnie jako charakterystyczne dla IV okresu, o tyle nich z Międzyrzecza Wlkp. stan. 2 i z Poręby, pow. — jeśli chodzi o tereny ziemi lubuskiej i zachodni miedzvrzecki. skraj Wielkopolski — należy się liczyć raczej z dłuż- 2 W Zbąszyniu, pow. nowotomyski. szym trwaniem typowej ceramiki guzowej. Na to 3 Opracowują go D. Durczewski i W. Śmi- ostatnie wskazywałyby między innymi znane z po- gielski. wojennych badań zespoły grobowe z cmentarzysk 4 Przygotowuje ja M. P i a s z y k o w a. w Borku, pow. gorzowski, (por. S. Jasnosz, 1953) 5 Por. m. in.: W. Poege, (1934); W. Bohm, (1935); i w Międzyrzeczu Wlkp., stan. 2 (W. Śmigielski, C. Kleemann, (1934); J. Kostrzewski, (1922— 1965). 124 Stanisław Kurnatowski Tom XVII sprawą przyszłości. Pierwszym jej etapem musi biorąc pod uwagę ciekawych, ale wciąż dysku- być opublikowanie znanych materiałów w ra- syjnych, prób zmierzających do zmian jego mach dotychczasowych podziałów, dla ułatwie- niektórych ustaleń7. W ceramice natomiast nia bardzo pracochłonnej porównawczej ana- wobec nie określonych dotąd ściślej etapów jej lizy form. Jeżeli poniższe zestawienie ułatwi rozwoju poszerzono zestawienia tak o formy tę analizę, rola jego zostanie spełniona. typologicznie wcześniejsze, jak i późne8. Pragnę podziękować wszystkim pomagają- Opis znalezisk ujęto w następujący schemat: cym mi przy opracowaniu zestawienia, przede 1. Miejscowość i powiat; 2. Położenie; 3. Ba- wszystkim prof. Józefowi Kostrzewskiemu za dania; 4. Rodzaj znalezisk; 5. Inwentarz; użyczenie wszelkich potrzebnych materiałów 6. Zbiory; 7. Literatura; 8. Uwagi. i informacji; prof. Witoldowi Henslowi i nie- W razie niemożności ustalenia, czy też w wy- żyjącemu już prof. Eugeniuszowi Frankowskie- padku braku potrzeby zastosowania któregoś mu zawdzięczam wiele rad i wskazówek w kwe- z punktów schematu — pomijano go. Brzmie- stii dokumentacji źródłowej; kolegom mgr Sta- nie miejscowości, jak i jej przynależność ad- nisławowi Jasnoszowi i mgr Wojciechowi Śmi- ministracyjną ustalono według ostatnich zmian gielskiemu dziękuję za pomoc przy zbieraniu w podziałach administracyjnych. W punkcie 2. i ilustracji materiałów. można było podać tylko bardzo nikłe, często wątpliwe dane. W wypadku niemożności ziden- Poznań, w czerwcu 1964 r. tyfikowania miejsca znalezienia z którymś ze stanowisk figurującym w ewidencji archiwal- nej podawano opis położenia według brzmie- OBJAŚNIENIA DO MATERIAŁÓW nia pierwotnego, podanego przez odkrywcę 9. Przy nieznacznej ilości badań systematycz- Katalog materiałów obejmuje znaleziska po- nych punkt 3. zawiera zwykle informacje o od- chodzące z obszaru obecnego województwa po- kryciach przypadkowych i o dalszych kolejach znańskiego, poszerzonego na wschodzie o po- znalezionych zabytków. Zwrócono w nim mię- wiaty województwa bydgoskiego, mogileński dzy innymi uwagę na pozycję socjalną znalaz- i żniński, a na zachodzie o powiat między- cy lub osoby donoszącej o odkryciu, ważną rzecki i teren dawnego powiatu babimojskie- ze względu na ocenę wiarogodności informacji. go 1 wchodzące w skład województwa zielono- górskiego. Za włączeniem dodatkowym tere- O ustaleniu rodzaju znaleziska decydowały nów na wschodzie przemawiały wysunięte tam zwykle wobec minimalnej ilości innych da- najdalsze znaleziska naczyń guzowych2, zbli- nych liczba i rodzaj zabytków. Przyjęto na-