Een droom op weg naar werkelijkheid

Droomfondsproject Haringvliet 2 3 Naar een dynamische delta...

NATUURONTWIKKELING RECREATIE STEUR Het Haringvliet. Je zou bijna Ooit, want de voltooiing van de Haringvlietdam De nieuwe natuur vormt bovendien in 1971 bracht hier verandering in. Het water- een effectieve veiligheidsbuffer tegen vergeten dat dit de monding en deltaleven kwam tot stilstand. Trekvissen overstromingen. Daarmee zetten we Nederland … waar … waar natuur … waar de steur is van twee grote Europese konden de rivieren niet meer bereiken en nog steviger op de wereldkaart als expert getijden­natuur en recreatie tussen rivier en rivieren: de Maas en de Rijn. unieke planten- en diersoorten verdwenen. op het gebied van innovatief en duurzaam Het Haringvliet verloor haar betekenis als watermanagement. Door te investeren in floreert beleving wordt zee trekt Een delta waar het getij en de kweekkamer en monding van twee grote West- natuur en landschap dragen we bij aan de natuurlijke overgang van zoet Europese rivieren. leefbaarheid en lokale economie op de Zuid- rivierwater naar zout zeewater Hollandse eilanden. voor een karakteristieke natuur Nieuw leven in de delta en soortenrijkdom zorgden. Zes deelprojecten Zes natuurorganisaties slaan de handen ineen Waar trekvogels zich konden om met het Droomfondsproject Haringvliet Vanuit zes deelprojecten zorgen we ervoor opvetten voor hun lange de delta ecologisch én economisch een dat het Haringvliet weer een natuurparel migratietochten, en waar impuls te geven. Met gerichte maatregelen wordt waar we trots op mogen zijn en waar de voor natuurherstel en toerismeontwikkeling toerismesector op in kan spelen. trekvissen toegang hadden tot sorteren we voor op de opening van de het Europese achterland. Haringvlietsluizen in 2018. Het Haringvliet wordt weer het belangrijke internationale knooppunt voor trekvogels en -vissen. SCHELPDIERBANKEN VISSERIJ MONITORING En we zorgen ervoor dat mensen de unieke natuur die ontstaat kunnen beleven. We laten Nederlanders kennismaken met de delta in Het Haringvliet, … waar schelp­ … waar economie … waar vogels al zijn natuurlijke rijkdom en grilligheid en een natuurparel om laten zien hoe ze mede onze culturele en dieren een zee en ecologie in en vissen goed economische roots heeft gevormd. trots op te zijn! van leven brengen balans zijn gedijen 4 5

DEN HAAG Delta’s zijn ware biodiversiteitshotspots. Ze vormen een wereld van overgangen: van zoet naar zout, van hoog naar laag en van droog naar nat. Een wereld die

Delta, bron GOUDA DELFT volgens zijn eigen dynamiek een landschap creëert, dankzij getijdenverschillen en van leven HOEK VAN HOLLAND zandverplaatsingen.

Rijk planten- en dierenleven Dichtbevolkt

De verbinding tussen zee NIEUWE WATERWEG ROTTERDAM In deze specifieke omstandigheden wemelt het van Maar ook de mens weet sinds jaar en dag deze vruchtbare en rivier is cruciaal voor trekvissen zoals de steur. de planten en dieren die geheel zijn ingesteld op de deltagronden te vinden. Het rijke waterleven, de dynamiek We werken aan de terugkeer van deze markante vis. dynamische wereld van slikken en schorren en brak en de rivieren als verbindingen naar het achterland water. Trekvissen als de zalm en zeeforel gebruiken het trekken landbouw, visserij en (haven)industrie. Niet voor

We zoeken samenwerking Met monitoring brengen brakke water als tussenstop op hun migratieroute om te niets behoren delta’s tot de dichtstbevolkte gebieden ter met de overheid en visserij- we historische gegevens acclimatiseren aan zoet rivierwater of juist zout zeewater. wereld! sector om te werken aan een en de nulsituatie in gezonde trekvisstand in en beeld. Ook doen we een RIDDERKERK Schelpdieren en specifieke plantensoorten zorgen onder om het Haringvliet. toekomstprognose. en boven water voor een rijk waterleven. Dat trekt op Wereldwijd staan delta’s onder druk. Er verrijzen dammen SPIJKENISSE BARENDRECHT zijn beurt weer vele vogels, vissen en (zee)zoogdieren en worden riviermondigen en zeearmen afgesloten.

We richten proeflocaties in HELLEVOETSLUIS Het Haringvliet - gelegen op als bruinvis en zeehond aan die zich uitgebreid tegoed Dijken moeten de deltabewoners beschermen tegen de om te werken aan het herstel steenworp afstand van de regio van schelpdierbanken, een HARINGVLIETDAM Rotterdam - zetten we op de kunnen doen aan het vruchtbare zeeleven. grillen van de zee. Met als resultaat dat het rivierleven belangrijke bron van leven kaart als natuurparel met unieke voor de Noordzeenatuur. recreatieve mogelijkheden. ernstig wordt gehinderd, de rivier en de zee niet meer OUD-BEIJERLAND met elkaar verbonden zijn en de leefomgeving ontregeld STELLENDAM raakt. De dynamiek in de delta verdwijnt. En daarmee haar NOORDZEE Florende deltanatuur is een DORDRECHT trekpleister voor dier, plant karakteristieke biodiversiteit. en mens. Rondom de oevers van het Haringvliet werken we aan natuurherstel. HARINGVLIET Het Kierbesluit GREVELINGEN Nederland deltaland MIDDELHARNIS BIESBOSCH Vanaf 2018 gaan de Haringvlietsluizen op een kier. Nederland deltaland heeft de strijd tegen het water in NUMANSDORP Vissen kunnen weer tussen rivier en zee trekken en er TIENGEMETEN komt een geleidelijke overgang tussen zoet en zout het verleden beslecht met het bouwen van dijken en water in het Haringvliet. In 2000 nam de regering terpen. Met als hoogtepunt de Deltawerken die voorgoed het zogenaamde Besluit Beheer Haringvlietsluizen moesten afrekenen met het overstromingsgevaar. De (“Kierbesluit”). Dit besluit is ingegeven door de voltooiing van de Haringvlietdam in 1971 heeft er echter OUDE-TONGE internationale verantwoordelijkheid om de delta en ook toe geleid dat het rijke waterleven in het Haringvliet WILLEMSTAD de rivier weer toegankelijk te maken voor ernstig tot stilstand is gebracht. In 2018 komt daar verandering in bedreigde trekvissen. Om de zoetwatervoorziening en gaan de Haringvlietsluizen op een kier (zie kader). zout water brak water zoet water niet in gevaar te brengen, is afgesproken dat het zoute water niet verder mag komen dan de denkbeeldige lijn Spuimonding – Middelharnis. 6 7

(Trek-)Vogels (Trek-)Vissen Internationaal DEN HAAG Miljoenen trekvogels vliegen jaarlijks van noord Waar de vogels van noord naar zuid en omge- naar zuid en omgekeerd. Zij gebruiken het Haring­ keerd vliegen, zwemmen onder hen de vissen vliet als belangrijke tussenstop. De deltanatuur is oost- en westwaarts. Wanneer de Haringvlietslui- knooppunt essentieel om voldoende voedsel te vinden en aan zen in 2018 op een kier gaan, vormt het Haringvliet ROTTERDAM te sterken voor de lange tocht van de noordelijke weer de cruciale toegangspoort tot de Rijn en de toendra’s naar Zuid-Europa en Afrika en vice versa. Maas voor vissen die tussen rivier en zee trekken. HARINGVLIET ’s Zomers broeden bijzondere kustvogels in het In het Haringvliet kunnen ze in het brakke water BIESBOSCH Haringvliet. In de winter biedt het Haringvliet een acclimatiseren voordat ze hun reis vervolgen west- veilige plek om te overwinteren. waarts richting de zee of oostwaarts de rivier op.

Nederland is eigenlijk één

grote delta. Het Haringvliet is VOGELS DIE HET HARINGVLIET GEBRUIKEN OM ECHTE TREKVISSEN TE BROEDEN EN/OF OM DOOR TE TREKKEN daarin een cruciale schakel. In het Haringvliet monden de grote Europese rivieren Rijn en Maas uit ZALM STEUR LEPELAAR VISAREND KLUUT in de Noordzee. Ze verbinden het IJSSEL West-Europese achterland Nederland, LEK FINT ELFT HOUTING WAAL DUITSLAND EUROPA MAAS België, Duitsland, Zwitserland en STRAND- BONTBEK- GROTE VISDIEF PLEVIER PLEVIER STERN Frankrijk met de zee. Als voortuin BELANGRIJKE VISSOORTEN DIE PROFITEREN VAN DE VERBINDING TUSSEN ZEE EN RIVIER EN HET MAAS SCHELDE VOGELSOORTEN DIE HIER OVERWINTEREN HARINGVLIET GEBRUIKEN ALS OPGROEIGEBIED van de internationale Rotterdamse RIJN haven is het onderdeel van één van BELGIË de dichtstbevolkte en bedrijvigste HARING SPROT BOT SPIERING stukjes Nederland. Maar het is SMIENT WINTERTALING ZEEAREND MAIN MOESEL OVERIGE BELANGRIJKE VISSEN DIE bovenal een belangrijke rust- en VOGELS DIE HIER HET HELE JAAR TE VINDEN ZIJN IN HET HARINGVLIET VOORKOMEN

foerageerplek voor trekvogels, een AFRIKA NECKAR broedplaats voor kustvogels en een MAAS cruciale toegang tot de Rijn en Maas DRIEDOORNIGE DIKKOPJE GLASAAL ZEEPRIK FRANKRIJK RIJN MIDDELSTE BRUINE KIEVIT STEKELBAARS (BRAKWATER- voor trekvissen. Een internationaal ZAAGBEK KIEKENDIEF GRONDEL) knooppunt voor mens en dier! ZWITSERLAND 8 9 Waar we aan Natuurontwikkeling Verbetering van de natuurkwaliteit in en om het Haringvliet is de centrale schakel in dit deelproject. Een gezonde deltanatuur is een werken op trekpleister voor dieren (trekvogels en -vissen) en mensen (recreanten). Daarom maken we stap voor stap de oevers gereed voor terugkeer van de het land deltanatuur als de sluizen van de Haringvlietdam in 2018 op een kier gaan. We creëren groene zomen met natuurlijke oevers waar dier- en plantensoorten die in een delta thuishoren goed gedijen en mensen van de unieke getijdennatuur kunnen genieten. Dat doen we door bestaande natuurgebieden te verbeteren, gronden aan te kopen en nieuwe natuur te ontwikkelen. De verbeterde en nieuwe natuur dient als paai-, broed en opgroeigebied voor trekvissen en -vogels.

Monitoring

Recreatie Met het deelproject Monitoring volgen we de duurzame ontwikkeling van de vis- en Natuur om trots op te zijn, dat wordt de nieuwe vogelstand in het Haringvlietgebied. Met deltanatuur in en om het Haringvliet! We zorgen monitoring zorgen we voor een nulmeting, ervoor dat bezoekers uit binnen- en buitenland meten we het effect van onze ingrepen en deze nieuwe natuur met zijn ongekende planten- kunnen we de natuurwinst voor het gebied en dierenrijkdom kunnen ervaren, dankzij voorspellen als de Haringvlietsluizen in vaarverbindingen, fiets-, wandel- en struinroutes 2018 open gaan. De trekvissen en vogels en bijzondere uitkijkpunten. We doen dat in zijn de iconen van het project en vormen samenwerking met (lokale) ondernemers, een goede graadmeter voor de kwaliteit in aansluiting op bestaande plannen, en we van de natuur. Dit werk doen we in nauwe stimuleren initiatieven voor nieuwe toeristische samenwerking met de Nederlandse trekpleisters en horecamogelijkheden. Daarmee overheid, diverse wetenschappers en we wordt deze voortuin van de regio Rotterdam een betrekken honderden sportvissers en gebied met (inter)nationale toeristische allure en vogelliefhebbers bij ons werk. Zij zijn de biedt het kansen voor een economische impuls ogen en oren van het gebied én belangrijke voor de Zuid-Hollandse eilanden. ambassadeurs. 10 11 Waar we aan Visserij Steur Niet alleen de steur, ook andere trekvissen, zoals De Europese Atlantische steur moet zalm, paling en zeeforel kunnen profiteren van de weer een vaste bewoner van de Rijn opening van de Haringvlietsluizen in 2018. Om die en de Nederlandse rivierdelta worden. werken in kansen ten volle te benutten, werken we aan herstel Deze iconische vis legde het in de vorige van de trekvisstand in en om het Haringvliet (meer eeuw af tegen vervuiling, overbevissing, diversiteit in soorten en de aanwezigheid van meer riviercorrecties, stuwen en sluizen. Het op het water oudere/grotere vissen). Daarom willen we de visserij een kier gaan van de Haringvlietsluizen is (economie) in balans brengen en/of houden met de een goede stap, maar voor de terugkeer draagkracht van het systeem (ecologie). We stellen een van de steur is meer nodig. Er is een Masterplan op waarin staat wat er moet gebeuren om nieuwe generatie steuren nodig met de Rijn trekvissen nu en in de toekomst beter te beschermen. als geboortegrond. Daarom zetten we een Op basis daarvan zoeken we samenwerking met de Rijn-opkweekcentrum op voor onderzoek, overheid en de visserijsector gericht op het realiseren kweek en uitzet van jonge steuren. Met van een gezonde trekvisstand in en om het Haringvliet. gezenderde jonge steuren brengen we eventuele knelpunten in de rivier en aanvullende maatregelen in kaart. We werken aan draagvlak voor herintroductie bij de belangrijkste belanghebbenden en delen het belang en succes ervan met professionals en publiek.

Schelpdierbanken

Bij een gezonde delta horen schelpdierbanken. echter dat schelpdierbanken niet uit zichzelf Het zijn de biodiversiteitshotspots van het terugkeren en een zetje nodig hebben. Wij waterleven. Ze zijn in de vorige eeuw onder­zoeken welke ondergrond er nodig is om vrijwel geheel uit onze delta verdwenen, een schelpdierbank te kunnen vormen, welke terwijl ze een belangrijke rol vervullen in de locaties gunstig zijn en hoe we overleving, groei Noordzeenatuur. Schelpdier­banken bieden en voortplanting kunnen bevorderen. Daarvoor een rustgebied en kraamkamer voor veel leggen we in de Voordelta proefvelden met waterdieren. Schelpdieren filteren het water platte oesters en mossels aan. Daar monitoren en vormen bovendien voedsel voor veel we of de schelpdieren in leven blijven, groeien soorten vissen en vogels. De ervaring leert en zich voortplanten. 12 13 Wat we doen Wie we zijn

Van werkzaamheden gericht op natuurherstel en de aanleg van recreatieve voorzieningen, tot het uitzet- ARK Natuurontwikkeling, Natuurmonumenten, Sportvisserij Nederland, Staatsbosbeheer, ten van gezenderde steuren en het inrichten van proeflocaties voor herstel van schelpdierbanken. Met Vogelbescherming Nederland en het Wereld Natuur Fonds zijn een unieke samenwerking aangegaan een ambitieus pakket aan maatregelen sorteren wij voor op het moment dat de Haringvlietsluizen op een om de gedroomde toekomst voor het Haringvliet te realiseren. Ieder werkt vanuit zijn eigen expertise, kier gaan. Onze ambitie: ruim baan voor de dynamiek van deltanatuur, trekvissen en -vogels waar mensen betrokkenheid en netwerk aan de zes deelprojecten. Samen vertellen we het verhaal van het Haringvliet, van kunnen genieten! En daar kunt u ook aan bijdragen. Zie www.haringvliet.nu voor meer informatie. gesteund door de Nationale Postcode Loterij en inmiddels vele partners.

2016 2017 2018 ARK Natuurontwikkeling Staatsbosbeheer

Aankoop ruim 70 hectare Start herstel getijdennatuur Start herstel getijdennatuur Aanleg ruim 70 hectare nieuwe Oplevering alle werkzaamheden ARK verlegt grenzen voor wilde natuur met als resultaat robuuste natuur­ Natuur waarmee je je verbonden voelt. Daar maakt Staatsbosbeheer zich landbouwgrond waar nieuwe, Meneerse Plaat, Stads- en Korendijkse Slikken natuur grenzend aan Scheelhoek gericht op verbeteren gebieden waar de natuur haar eigen gang mag gaan en mensen welkom sterk voor. Wij zetten ons in voor een Nederland waar we natuur en landschap toegankelijke natuur ontwikkeld Hoge Gors en Zuiderdiepgorzen natuurkwaliteit zijn. Dat levert een grote rijkdom aan landschappen, planten en dieren op. koesteren, maar waar ook plaats is voor beleven en benutten. Als een van wordt Bovendien genereert die natuur inkomsten voor bijvoorbeeld recreatie, de terreinbeheerders in het Haringvliet zijn wij voor het Droomfondsproject Natuurontwikkeling­ delfstofwinning en gezondheid. Vrij toegankelijke natuur is spannend en Haringvliet aangehaakt bij de deelprojecten Natuurontwikkeling, Recreatie en voorwaarde voor de betrokkenheid van mensen. Voor het Droomfondsproject Communicatie. Haringvliet coördineren wij de deelprojecten Schelpdierbanken en Steur. Pilot waterverbinding van en naar Organisatie Dag van het Aanleg recreatieve voorzieningen Organisatie weekend van het Aanleg vogelspiekkoepel voor het Haringvliet Haringvliet Meneerse Plaat en Korendijkse Haringvliet en aanleg uitkijktoren unieke vogelbeleving Aanleg steiger natuureiland Aanleg recreatieve voorzieningen Slikken Aanleg recreatieve voorzieningen Organisatie week van het Natuurmonumenten Vogelbescherming Nederland Tiengemeten Stads- en Hoge Gors Inrichten speelnatuur en in nieuwe natuur bij Scheelhoek Haringvliet Recreatie publieksplekken en Zuiderdiepgorzen Natuurmonumenten is een beweging van mensen met hart voor de natuur. Vogelbescherming Nederland zet zich in voor in het wild levende vogels in We delen onze passie en fascinatie voor de natuur en activeren mensen Nederland en daarbuiten. We zijn breed actief in de Nederlandse samenleving, Uitzetten gezenderde steuren Monitoren uitgezette, jonge Uitzetten gezenderde steuren Opzetten eigen opkweekcentrum Presentatie plan van aanpak voor om naar buiten te gaan. Samen met onze achterban van vrienden, leden, van achtertuin tot Waddenzee, van landelijke overheid tot lokale werkgroepen. steuren Inrichten publieksplek over de Monitoren uitgezette, jonge verdere herintroductie steur vrijwilligers en bedrijven kopen we gebieden aan en stellen die veilig voor Onze prioriteit ligt bij het in stand houden van gezonde vogelpopulaties. Voor steur in Blijdorp steuren de toekomst. In het Droomfondsproject Haringvliet coördineren wij het het Droomfondsproject Haringvliet staan wij aan het roer van het deelproject deelproject Natuurontwikkeling. Recreatie. Steur

Inrichten eerste twee proef­ Monitoren hoe de uitgezette Inrichten nieuwe proeflocaties op Monitoren hoe de uitgezette Presentatie plan van aanpak Sportvisserij Nederland Wereld Natuur Fonds locaties met platte oesters en schelpdieren zich ontwikkelen basis van ervaringen in 2016 schelpdieren zich ontwikkelen voor duurzaam herstel mosselen schelpdierbanken Sportvisserij Nederland is de landelijke organisatie voor vis én sportvisser. Het Wereld Natuur Fonds (WNF) streeft ernaar de prachtige rijkdom aan dier- Wij zetten ons in voor een gezonde visstand in gezond water. Daarbij hoort en plantensoorten op aarde te beschermen. We weten al meer dan 50 jaar Schelpdierbanken­ ook een duurzaam watergebruik. We bevorderen de sportvisserijmogelijk­ mensen te inspireren en te mobiliseren voor het behoud en herstel van natuur heden en zetten onze kennis en expertise in voor het behoud en herstel van wereldwijd. Samen met anderen willen we een wereld tot stand brengen waarin de visstand. Binnen het Droomfondsproject Haringvliet staan wij aan het mens en natuur in harmonie leven. Voor het Droomfondsproject Haringvliet zijn Opstellen Masterplan: wat is Pilot starten gericht op Met overheid en de visserijsector Kennis uitdragen over wat Afspraken met de overheid en roer van het deelproject Monitoring. wij coördinator van het deelproject Visserij en hosten we het secretariaat. er nodig voor een gezonde ander vistuig of alternatieve in gesprek, bijvoorbeeld voor er nodig is om trekvissen te visserijsector gericht op een trekvisstand? inkomstenbron vissers visserijvrije zone beschermen gezonde trekvisstand Ontwikkelen migratiekalender en Visserij factsheets van 14 trekvissoorten Nationale Postcode Loterij

Verzamelen historische data Nulmeting vogel en visstand in en Toekomstprognose vogels en Organisatie jaarlijkse vogel- en Organisatie jaarlijkse vogel- en De Nationale Postcode Loterij is in 1989 opgericht om goede doelen te steunen visstand Haringvliet (voor 1970) om het Haringvliet vissen (voor na 2018) visteldag rond het Haringvliet visteldag rond het Haringvliet die werken aan een rechtvaardige en groene wereld. Sinds de oprichting van de Postcode Loterij is ruim 4,7 miljard euro aan mens en natuur gegeven. De loterij Mede mogelijk heeft het Droomfonds in het leven geroepen om nieuwe, moedige en baanbre- Monitoring kende initiatieven mogelijk te maken. Aan het Droomfondsproject Haringvliet gemaakt door heeft de loterij 13,5 miljoen euro geschonken. Indicatieve planning die gedurende de looptijd van het project kan wijzigen op basis van nieuwe inzichten. Projectkaart VOORNE-PUTTEN

SPIJKENISSE HARINGVLIETDAM

HELLEVOETSLUIS QUACKGORS

SCHEELHOEK

ZUIDERDIEP BUITENGORZEN EN POLDER BENINGERWAARD

SLIJKPLAAT HOEKSE WAARD Colofon

WESTPLAAT HARINGVLIET © 2016 Droomfondsproject EINDREDACTIE & COÖRDINATIE BUITENGRONDEN Haringvliet (eerste druk, Mirjam Wagteveld, WNF 24 maart 2016). TEKSTREDACTIE KORENDIJKSE De brochure ‘Een Droom op weg Maja Neijsen, bee in tune GREVELINGEN SLIKKEN naar werkelijkheid’ is een uitgave van het Droomfondsproject ONTWERP & VORMGEVING MENEERSEPLAAT Haringvliet waarvan het Remco van den Top, Graphius secretariaat gevestigd is bij het Wereld Natuur Fonds te Zeist. ILLUSTRATIES Jeroen Helmer, MIDDEL- Deze brochure is gedrukt op ARK Natuurontwikkeling HARNIS FSC-gecertificeerd papier. Het (pagina 8 t/m 11) keurmerk FSC staat garant voor hout en houtproducten uit DRUKWERK verantwoord beheerde bossen. Graphic, Leusden

TIENGEMETEN

STADSEGORS

HOGEGORS

ZEEHONDENPLAAT Landelijk Dorpen Zee, rivieren Bestaande en Bestaande gebied en steden en kanalen nieuw in te natuur buiten GOEREE OVERFLAKKEE richten natuur projectgebied