35 Irena MAZARAKI

Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 35

PORTRETY BOTANIKÓW POLSKICH PORTRAITS OF POLISH BOTANISTS

Irena MAZARAKI (1912–1995) – botaniczka-ﬂ orystka, nauczycielka szkół średnich, kierownik Działu Przyrody Muzeum w Chrzanowie, zasłużona w organizacji i działalności tegoż Muzeum, działaczka Ligi Ochrony Przyrody, współpracownik Ośrodka Dokumentacji Fizjograﬁ cznej Kra- kowskiego Oddziału Polskiej Akademii Nauk.

Przed domem rodzinnym przy ul. Słowackiego w Chrzanowie, lata 50/60 XX w.; zdjęcie o wym. 79 × 50 mm, br. inf. o fotograﬁ e, właściciel: Muzeum w Chrzanowie im. Ireny i Mieczysława Mazarakich (sygn. MCh-Fot 1714).

Opracował: Piotr KÖHLER 36 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

Mieczysław MAZARAKI (1913–2003) – botanik-ﬂ orysta, nauczyciel szkół średnich, organizator, a następnie dyrektor Muzeum w Chrzanowie, wieloletni radny miejski Chrzanowa, działacz ochrony przyrody, współpracownik Ośrodka Dokumentacji Fizjograﬁ cznej Krakowskiego Oddziału Polskiej Akademii Nauk.

Portret Mieczysława Mazarakiego, mal.: Zdzisław Czech, 1978 r., olej na płótnie, wym. 67 × 56 cm; obraz ze zbiorów Muzeum w Chrzanowie im. Ireny i Mieczysława Mazarakich (sygn. MCh-S/2964).

Opracował: Piotr KÖHLER Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 37

Naukę w szkole średniej rozpoczęła w 1938 roku. Po wybuchu wojny i zagarnięciu Wileńsz- ROZSTANIA OBITUARIES czyzny przez wojska sowieckie, została wraz z matką i rodzeństwem wysiedlona w 1942 roku do Podbrodzia (obecnie na Litwie), gdzie praco- DOC. DR HAB. ALINA HEJNOWICZ wała fi zycznie w fabryce marmolady. Przerwaną – IN MEMORIAM edukację gimnazjalną uzupełniała na tajnych kompletach. Jej ojciec, aresztowany przez Ro- Assistant Professor Alina Hejnowicz – In memoriam sjan podczas ich wycofywania się w 1941 roku, zaginął bez wieści. W lipcu 1945 roku wraz z rodziną wyje- chała z Wileńszczyzny i osiedliła się w Sopocie. Otrzymała pracę w Kuratorium Okręgu Szkol- nego Gdańskiego, a równocześnie podjęła naukę w liceum ogólnokształcącym. Po uzyskaniu matury w 1946 roku podjęła studia na Uniwersytecie Toruńskim na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym. Po roku prze- niosła się na Wydział Przyrodniczy Uniwersy- tetu Wrocławskiego. Jeszcze w trakcie studiów, w 1949 roku, została zatrudniona w charakterze zastępcy asystenta w Zakładzie Anatomii i Cy- tologii Roślin, kierowanym przez prof. Henryka Teleżyńskiego, gdzie pracowała nad metodologią badań struktury merystemów wierzchołkowych korzeni. W czerwcu 1952 roku uzyskała stopień magistra fi lozofi i w zakresie botaniki na podstawie pracy magisterskiej pt. „Budowa wierz- Ryc. 1. Doc. dr hab. Alina Hejnowicz – rok 2006 (fot. chołka korzenia u Allium fi stulosum”, wykonanej M. Guzicka). pod opieką prof. H. Teleżyńskiego, którego za- Fig. 1. Professor Alina Hejnowicz – 2006 (phot. M. Gu- wsze uważała za swojego mistrza. W zakładzie zicka). Profesora pracowała jako starszy asystent do końca lipca 1955 roku. W czasie swojej pracy Dnia 29 października 2010 roku, po długiej na Uniwersytecie Wrocławskim dwukrotnie chorobie zmarła śp. doc. dr hab. Alina Hejno- została wyróżniona nagrodą rektorską za osią- wicz, emerytowany pracownik naukowy Instytutu gnięcia naukowe. Dendrologii Polskiej Akademii Nauk w Kórniku, Z bardzo dobrą opinią prof. H. Teleżyńskiego znakomita znawczyni anatomii drzew. trafi ła od 1 sierpnia 1955 roku do ówczesnego Za- Doc. Alina Hejnowicz, z domu Ostaszewska, kładu Dendrologii i Pomologii Polskiej Akademii urodziła się 6 sierpnia 1926 roku w Głębokiem, Nauk w Kórniku, gdzie stworzyła od podstaw na północnej Wileńszczyźnie (obecnie miasto jedyną wówczas w Polsce pracownię zajmująca to leży na Białorusi). Należała do pokolenia się kompleksowo zagadnieniami z zakresu ana- Kresowian, którzy przeżyli prawdziwą gehennę tomii rozwojowej drewna. W tym okresie zaj- kolejnych okupacji: najpierw sowieckiej w la- mowała się badaniami zmienności elementów tach 1939–1941, potem niemieckiej w latach strukturalnych drewna, w szczególności zmien- 1941–1945 i znów sowieckiej, zakończonej nością długości włókien i członów naczyń oraz ekspatriacją. zależnością między długością tych elementów 38 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

Ryc. 2. Grupa studentów – asystentów w Zakładzie Anatomii i Cytologii Roślin Uniwersytetu Wrocławskiego (przełom lat 40. i 50. XX w.). Pierwsza z lewej – Alina Ostaszewska (później Hejnowicz), w środku siedzi prof. Henryk Teleżyński, pierwszy z prawej u góry – Zygmunt Hejnowicz (fot. archiwum). Fig. 2. Students and assistants of the Department of Plant Anatomy and Cytology of Wrocław University on the turn of the forties of the 20 century. First row from the left: ﬁ rst – Alina Ostaszewska (married Hejnowicz), fourth – prof. Henryk Teleżyński. Second row from the right – Zygmunt Hejnowicz (phot. archive). a wiekiem względnym kambium. Prowadziła nad drewnem modrzewia polskiego”, której pro- także badania sezonowej zmienności struktury motorem był prof. H. Teleżyński. W rozprawie wierzchołka pędu u gatunków z rodziny Cu- zawarła wyniki swych badań nad zmiennością pressaceae, co pozwoliło wyjaśnić naturę form 32 cech drewna pnia i korzenia Larix polonica. variegata. Ponadto zajmowała się intensywnie Dla każdej z cech ustaliła charakter zmienności problematyką zmienności mikroskopowej struk- w trzech podstawowych kierunkach: wzdłuż tury drewna niektórych gatunków drzewiastych, promienia (od osi organu na zewnątrz, anali- stosując opracowaną przez siebie metodę mace- zując kolejne pierścienie roczne), wzdłuż pnia racji tkanek, która pozwalała prawie całkowicie lub korzenia (w obrębie tego samego pierścienia uniknąć ich uszkodzenia. W następnych latach rocznego) oraz wewnątrz pierścienia, analizując doc. Alina Hejnowicz uczestniczyła w badaniach różnice między drewnem wczesnym i późnym. nad udziałem regulatorów wzrostu w tworzeniu Opracowana metoda analizy wewnątrzosobniczej elementów drewna sosny zwyczajnej, a także zmienności cech strukturalnych drewna (metoda zajęła się zagadnieniami morfogenezy tkanek kartograﬁ czna), pozwoliła na opisanie kierunku merystematycznych drzew, głównie merystemu zmian poszczególnych cech i przewidywanie wierzchołkowego pędów. charakteru zmienności danej cechy w drzewie W roku 1964 uzyskała stopień doktora nauk w następnych latach jego życia. przyrodniczych na Uniwersytecie Warszawskim Oprócz zastosowania zaawansowanych na podstawie rozprawy pt. „Badania anatomiczne metod statystycznych do analizy wyników, doc. Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 39

Alina Hejnowicz opracowała także specjalną, miczne nad drewnem różnych gatunków drzew negatywową metodę mikrofotograﬁ i. Badania (świerka, daglezji, sosny, limby, metasekwoi, te pozwoliły wyróżnić cechy stałe drewna, topoli i robinii). Jednym z najbardziej znanych o kluczowym znaczeniu diagnostycznym, a ich osiągnięć naukowych doc. Aliny Hejnowicz efektem było uzyskanie obrazu struktury drewna z tego okresu stała się opracowana przez nią ory- będącej funkcją odległości od rdzenia, odległości ginalna metoda rozróżniania drewna modrzewia od podstawy pnia i korzenia oraz sezonowej i świerka, która okazała się niezwykle przydatną zmiany warunków zewnętrznych. w archeologii i paleobotanice. Z dniem 1 października 1965 roku została za- W latach 70. XX wieku podjęła badania trudniona na stanowisku adiunkta w ówczesnym nad rozwojem i strukturą merystemów wierz- Zakładzie Dendrologii i Arboretum Kórnickim chołkowych pędów sosny zwyczajnej oraz nad PAN, najpierw na okres trzyletni, a następnie wpływem regulatorów wzrostu z grupy gibe- – od 1 października 1968 roku na czas nieokre- relin na aktywność mitotyczną komórek me- ślony, pełniąc obowiązki kierownika Pracowni rystematycznych. Wyniki tych badań rzuciły Anatomii i Cytologii. Po reorganizacji struktury nowe światło na mechanizmy działania giberelin Zakładu Dendrologii i Arboretum PAN w roku w procesie morfogenezy komórek merystema- 1971 pracownia ta weszła w skład Pracowni tycznych pędów drzew i przyniosły ich Autorce Fizjologicznej, a później Zakładu Fizjologii, międzynarodowe uznanie. kierowanego przez prof. dr. hab. Mirosława To- Na podstawie rozprawy habilitacyjnej pt. maszewskiego. „Budowa i rozwój wegetatywnych pąków sosny Po doktoracie kontynuowała badania anato- zwyczajnej”, dnia 19 grudnia 1983, roku Rada

Ryc. 3. Zjazd Polskiego Towarzystwa Botanicznego w Białowieży – rok 1974. Pierwsza z prawej – Alina Hejnowicz, obok niej – Hanna Strauss (fot. archiwum). Fig. 3. Meeting of the Polish Botanical Society in Białowieża – 1974. Sitting from the right: Alina Hejnowicz, Hanna Strauss (phot. archive). 40 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu – wówczas Leningradzie). Nie będąc już eta- im. Adama Mickiewicza w Poznaniu nadała dr towym pracownikiem, nie odmawiała konsultacji Alinie Hejnowicz stopień doktora habilitowa- i porady fachowej zarówno kolegom z Instytutu nego nauk przyrodniczych w zakresie botaniki. Dendrologii, jak i innych placówek naukowych. Po dwóch latach, w dniu 1 stycznia 1986 Swą głęboką i wszechstronną wiedzę wykorzy- roku, dr hab. Alina Hejnowicz została powołana stała także znakomicie opracowując rozdziały na stanowisko docenta i przeszła wraz z kiero- dotyczące anatomii, kariologii i embriologii waną przez siebie Pracownią do Zakładu Ge- drzew dla większości tomów serii wydawni- netyki Drzew, kierowanego przez prof. dr. hab. czej Instytutu Dendrologii PAN „Nasze drzewa Macieja Giertycha. Pozostawała w tym Zakła- leśne”. dzie nie tylko do przejścia na emeryturę w 1992 Doc. Alina Hejnowicz była członkiem Pol- roku, ale i przez następne 6 lat, do końca 1998 skiego Towarzystwa Botanicznego, Związku roku, w wymiarze 1/4 etatu. Od 1996 roku prze- Nauczycielstwa Polskiego oraz Polskiego Czer- kazywała swą wiedzę i bogate doświadczenie wonego Krzyża. Za swoje osiągnięcia naukowe następczyni dr Marzennie Guzickiej, wprowa- została odznaczona Medalem X-lecia PRL dzając ją w tajniki anatomii, cytologii i histologii (1955), Złotym Krzyżem Zasługi (1975) oraz roślin drzewiastych. Medalem 30-lecia PAN. Długa jest lista osób i instytucji krajowych Całe życie czuła się kresowianką. Utracone i zagranicznych, które zwracały się do doc. Kresy, a szczególnie ukochane rodzinne Głę- A. Hejnowicz z prośbą o konsultacje i ekspertyzy bokie, zawsze były Jej „krainą szczęśliwą”. Była w zakresie anatomii, cytologii i histologii drzew silną osobowością o zdecydowanych poglądach, leśnych. Uczestniczyła w wielu krajowych i za- osobą głęboko wierzącą, dzielnie znoszącą trudy granicznych zjazdach i kongresach botanicznych, życia. Zostawiła po sobie piękną pamięć czło- była także zapraszana do wygłoszenia wykładów wieka dobrego i szlachetnego, zawsze chętnego w kraju i za granicą. Nie wszystkie te zaproszenia do udzielenia życzliwej rady oraz wszechstronnej mogły zostać zrealizowane, a ówczesna sytuacja i konkretnej pomocy wszystkim, którzy Ją o to geopolityczna ograniczyła je do wyjazdów do prosili. byłej NRD i byłego ZSRR (szczególnie inten- Swym dobrym życiem i pracą naukową doc. sywne kontakty naukowe utrzymywała z Insty- dr hab. Alina Hejnowicz na trwale wpisała się tutem Botaniki im. Komarowa w Petersburgu w historię Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku i polskiej botaniki.

Władysław CHAŁUPKA, Marzenna GUZICKA

LISTA PUBLIKACJI

HEJNOWICZ A., HEJNOWICZ Z. 1956. Badania anatomiczne nad drewnem topoli. Arboretum Kórnickie 2: 195– 218.

HEJNOWICZ A., HEJNOWICZ Z. 1957. Natura niektórych form variegatae w rodzinie Cupressaceae. Acta Soc. Bot. Po- loniae 26(2): 647–655.

Ryc. 4. Alina Hejnowicz w swoim laboratorium – rok 1979 HEJNOWICZ A., HEJNOWICZ Z. 1958. Variations of length (fot. K. Jakusz). of vessel members and ﬁ bres in the trunk of Populus tremula L. Acta Soc. Bot. Poloniae 27(1): 131–218. Fig. 4. Professor Alina Hejnowicz in her lab – 1979 (phot. K. Jakusz). HEJNOWICZ A., HEJNOWICZ Z. 1959. Variation of length of Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 41

vessel members and fi bres in the trunk of Robinia pseudo- S. BIAŁOBOK (red.), Cis pospolity – Taxus baccata L. acacia. Acta Soc. Bot. Poloniae 28(3): 453–460. Nasze Drzewa Leśne, Monografi e popularnonaukowe, 3. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa – HEJNOWICZ A. 1964. Badania anatomiczne drewna mo- Poznań, s. 39–65. drzewia polskiego (Larix polonica Racib.). Arboretum Kórnickie 9: 97–174. HEJNOWICZ A. 1975. Anatomy, cytology, and embryology. W: S. BIAŁOBOK (ed.), Scots pine – Pinus sylvestris L. HEJNOWICZ A. 1967. Próba odróżnienia drewna modrzewia Nasze Drzewa Leśne, Monografi e popularnonaukowe, i świerka na podstawie ich mikroskopowej struktury. W: 1. Translated from Polish for the U. S. Department S. BIAŁOBOK (red.), Materiały Konferencji poświęconej of Agriculture and the National Science Foundation, badaniom nad świerkiem pospolitym w Polsce. Zakład Washington, D.C. by the Foreign Scientifi c Publica- Dendrologii i Arboretum Kórnickie PAN, Kórnik, s. tions Department of the National Center for Scientifi c, 105–108. Technical and Economic Information, Warsaw, Poland, HEJNOWICZ A. 1967. Sprawozdanie z II Węgierskiego Sym- s. 114–136. pozjum z Anatomii Roślin. Kosmos A 16(2): 234–236. HEJNOWICZ A. 1977. Anatomia i kariologia. W: S. BIAŁOBOK HEJNOWICZ A. 1968. A comparative study on the anatomical (red.), Świerk pospolity – Picea abies (L.) Karst. characters of wood of Picea abies Karst. and of Larix Nasze Drzewa Leśne, Monografie popularnonau- polonica Racib. Arboretum Kórnickie 13:156–165. kowe, 5. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 97–130. HEJNOWICZ A. 1969. Badania nad zmiennością cech anatomicznych drewna Picea abies (L.) Karst. Arboretum HEJNOWICZ A. 1978. Anatomy, embryology, and karyology. Kórnickie 14: 89–132. W: S. BIAŁOBOK (ed.), The Yew – Taxus baccata L. Nasze Drzewa Leśne, Monografi e popularnonaukowe, 3. Trans- HEJNOWICZ A., TOMASZEWSKI M. 1969. Growth regulators lated from Polish for the U. S. Department of Agriculture and wood formation in Pinus sylvestris. Physiologia and the National Science Foundation, Washington, D.C. Plantarum 22: 984–992. by the Foreign Scientifi c Publications Department of the HEJNOWICZ A. 1970. Anatomia, cytologia i embriologia. W: National Center for Scientifi c, Technical and Economic S. BIAŁOBOK (red.), Sosna zwyczajna – Pinus sylvestris Information, Warsaw, Poland, s. 33–54. L. Nasze Drzewa Leśne, Monografi e popularnonaukowe, HEJNOWICZ A. 1979. Tannin vacuoles and starch in the 1. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa – development of Scots pine (Pinus silvestris) vegetative Poznań, s. 124–151. buds. Acta Soc. Bot. Poloniae 48(2): 195–203. HEJNOWICZ A. 1970. Badania anatomiczne nad zrastaniem HEJNOWICZ A. 1980. Anatomia, embriologia i kariologia. się szczepów limby (Pinus cembra L.) i szczepów mo- W: S. BIAŁOBOK (red.), Olsze – Alnus Mill. Nasze drzewia europejskiego (Larix decidua Mill.). Arboretum Drzewa Leśne, Monografie popularnonaukowe, 8. Kórnickie 15: 165–196. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa – HEJNOWICZ A., TOMASZEWSKI M. 1970. Regulatory Poznań, s. 73–97. uczestniczące w procesie wytwarzania drewna u sosny HEJNOWICZ A. 1986. Anatomia i kariologia. W: S. zwyczajnej. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja BIAŁOBOK (red.), Modrzewie – Larix Mill. Nasze Kopernika w Toruniu. Biologia 13(23): 31. Drzewa Leśne, Monografie popularnonaukowe, 6. HEJNOWICZ A. 1971. Anatomia, cytologia i embriologia. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa – W: S. BIAŁOBOK (red.), Limba – Pinus cembra L. Poznań, s. 109–137. Nasze Drzewa Leśne, Monografi e popularnonaukowe, HEJNOWICZ A. 1986. Skrobia w rozwoju megagametofi tu 2. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa – i embriogenezie sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.). Poznań, s. 69–76. W: Streszczenia referatów III Konferencji Embriologów HEJNOWICZ A. 1971. Anatomical studies on the wood of Roślin, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, Pseudotsuga menziesii (Mirb.) Franco. Arboretum Kór- s. 18. nickie 16: 169–197. HEJNOWICZ A. 1987. Changes in the development of apical HEJNOWICZ A. 1973. Anatomia, embriologia i kariologia meristem of Pinus sylvestris in response to gibberellins topoli. W: S. BIAŁOBOK (red.), Topole – Populus L., application. Forest Ecology Management 19: 99–106. Nasze Drzewa Leśne, Monografi e popularnonaukowe, HEJNOWICZ A. 1988. Seasonal changes in the development 12. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa – of the shoot apex of Picea abies Karst. W: Abstracts of Poznań, s. 145–183. 2nd Symposium on Botany Integrated Ecology in Defense HEJNOWICZ A. 1973. Anatomical studies on the development of the Nature, La Habana, Cuba, 14–17 June 1988, s. of Metasequoia glyptostroboides Hu et Cheng wood. E 17–1983. Acta Soc. Bot. Poloniae 42: 473–491. HEJNOWICZ A. 1990. Anatomia, embriologia i kariologia. HEJNOWICZ A. 1975. Anatomia, embriologia i kariologia. W: W: S. BIAŁOBOK (red.), Buk – Fagus sylvatica L. 42 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

Nasze Drzewa Leśne, Monografi e popularnonaukowe, WSPOMNIENIE O PROFESORZE 10. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. STANISŁAWIE LISOWSKIM – WYBITNYM 75–96. GEOBOTANIKU I TAKSONOMIE, HEJNOWICZ A. 1990. Anatomia, embriologia i kariologia. W: SZCZEGÓLNIE ZASŁUŻONYM S. BIAŁOBOK (red.), Dzikie drzewa owocowe – czereśnia W POZNANIU SZATY ROŚLINNEJ ptasia Cerasus avium (L.) Moench, jabłoń płonka Malus TROPIKÓW AFRYKI (1924–2002) sylvestris (L.) Miller, grusza dzika Pyrus communis L. Nasze Drzewa Leśne, Monografi e popularnonaukowe, Obituary for Professor Stanisław Lisowski 18. Agencja Arkadia, Poznań, s. 97–143. – eminency geobotanist and taxonomist, HEJNOWICZ A. 1990. Anatomia, embriologia i kariologia. particularly meritorious for plant cover W: S. BIAŁOBOK (red.), Wierzby – Salix alba L., Salix of tropical Africa (1924–2002) fragilis L. Nasze Drzewa Leśne, Monografi e popularnonaukowe, 13. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 35–59. Stanisław Lisowski urodził się 11 lutego 1924

HEJNOWICZ A. 1991. Kambium i wtórny ksylem. Kora roku w Wilnie. Do szkoły powszechnej uczęsz- wtórna. W: S. BIAŁOBOK (red.), Lipy – Tilia cordata czał w Rakowie koło Mińska, po ukończeniu Mill., Tilia platyphyllos Scop. Nasze Drzewa Leśne, której wyjechał do Łodzi. Tam pracował jako Monografie popularnonaukowe, 15. Wydawnictwo robotnik w Widzewskiej Manufakturze. W 1940 Arkadia, Poznań, s. 67–72. roku został wysiedlony do Nowego Sącza, po HEJNOWICZ A. 1993. Anatomia i embriologia W: czym wywieziony do pracy przymusowej naj- S. BIAŁOBOK, A., BORATYŃSKI, W. BUGAŁA (red.), Biologia sosny zwyczajnej. Sorus, Poznań – Kórnik, pierw do Gorzowa (Landsberg), a potem do Ber- s. 71–87 + tablice. lina, gdzie był robotnikiem fabrycznym w ﬁ rmie

HEJNOWICZ A. 1993. Anatomia i embriologia. W: W. BUGAŁA Meierei C. Bolle. (red.), Grab zwyczajny – Carpinus betulus L. Nasze W 1943 roku za próby przedostania się do Drzewa Leśne, Monograﬁ e popularnonaukowe, 9. Sorus, Polski został zesłany do obozu koncentracyjnego Poznań – Kórnik, s. 51–59. w Schirmeck (Alzacja), gdzie spędził dwa lata. HEJNOWICZ A. 1995. Anatomia i embriologia. W: W. BUGAŁA Po zakończeniu II wojny światowej przebywał (red.), Jesion wyniosły – Fraxinus excelsior L. Nasze początkowo w obozie dla Polaków w Chalon- Drzewa Leśne, Monografie popularnonaukowe, 17. Sorus, Poznań – Kórnik, s. 55–65. sur-Saone, a od lipca do września tegoż roku pracował w kopalni rudy żelaznej w Boliny. HEJNOWICZ A., OBARSKA E. 1995. Structure and development of vegetative buds, from the lower crown of Picea Jednocześnie rozpoczął naukę w gimnazjum abies. Annals of Forest Science 52: 433–447. i liceum w Schwenningen.

HEJNOWICZ A. 1998. Anatomia, embriologia i kariologia. W: Po powrocie do kraju kontynuował naukę A. BORATYŃSKI, W. BUGAŁA (red.), Biologia świerka w Liceum Pedagogicznym w Sulechowie, gdzie pospolitego. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, w 1948 roku otrzymał świadectwo dojrzałości. s. 91–104. W 1948 roku rozpoczął też studia biologiczne HEJNOWICZ A. 1999. Anatomia, embriologia i kariologia. na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym W: W. BUGAŁA (red.), Klony – Acer campestre L., Acer platanoides L., Acer pseudoplatanus L. Nasze Drzewa Uniwersytetu Poznańskiego. Ukończył je przed Leśne, Monografie popularnonaukowe,16. Bogucki terminem w 1952 roku, uzyskując tytuł magi- Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 75–93. stra fi lozofi i w zakresie botaniki na podstawie GUZICKA M., HEJNOWICZ A. 2006. Anatomia i embrio- pracy magisterskiej pt. „Wpływ substancji logia. W: W. BUGAŁA (red.), Dęby – Quercus L. Nasze grzybo- i owadobójczych na plazmę łuski cebuli Drzewa Leśne, Monografie popularnonaukowe, 11. (Allium cepa) i skórki owocu Symphoricarpos Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań – Kórnik, s. 147–164. racemosus”, wykonaną pod kierunkiem prof. Jerzego Czosnowskiego. W 1951 roku, będąc HEJNOWICZ A. 2007. Anatomy, embryology, and karyology. jeszcze na IV roku studiów, podjął pracę zawo- Bud structure and shoot development. W: M. G. TJO- ELKER, A. BORATYŃSKI, W. BUGAŁA (eds.), Biology dową w Zakładzie Botaniki ówczesnej Wyż- and ecology of Norway Spruce. Forestry Sciences, 78. szej Szkoły Rolniczej w Poznaniu. Tam też, po Springer, Dordrecht, s. 49–70. ukończeniu studiów, znalazł zatrudnienie jako Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 43 aspirant (1952–1955), a w 1956 roku przeniósł w 1958 roku przez Radę Naukową Wydziału się do Zakładu Systematyki i Geografi i Roślin Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu im. Adama UAM w Poznaniu (Ryc. 1, 2). Mickiewicza w Poznaniu. Praca doktorska, za- Przez kilka lat początkowej aktywności na- tytułowana „Mchy Bieszczadów Zachodnich”, ukowej zajmował się intensywnie i z wielkim wykonana została pod kierunkiem profesora powodzeniem badaniem mszaków. W tej nie- Zygmunta Czubińskiego. łatwej specjalizacji bardzo szybko posiadł wy- Fascynacja światem mchów stała się motorem sokie kwalifi kacje. Już wówczas mierzył się napędowym kolejnych projektów, przyczyniając z trudnymi zadaniami. Dowodzą tego prace się przede wszystkim do rozszerzenia badań na stopnie naukowe wykonane w kraju, jak o dalsze pasma górskie (Gorce, Tatry), a także i późniejsze etapy drogi naukowej. Wystarczy o regiony Polski niżowej (Roztocze, Pojezierze tylko zauważyć, że na pierwszy poligon eksplo- Pomorskie, Wyspa Wolin i Wielkopolska). Z badań racyjny wybrał prawie zupełnie nieznany pod tatrzańskich narodziła się geobotaniczna mono- tym względem fragment Bieszczadów położony grafi a „Charakterystyka bryologiczna wysokogór- w Polsce. Zgromadzone w trakcie tych badań skich zespołów murawowych Tatr Zachodnich”. interesujące materiały stały się osnową otwarcia Stała się ona podstawą habilitacji, przepro- przewodu doktorskiego, a jego zwieńczeniem wadzonej również na tymże Wydziale, zakoń- stopień doktora nauk przyrodniczych, nadany czonej w 1966 roku nadaniem stopnia naukowego

Ryc. 1. Przed wyjazdem terenowym na Mierzeję Łebską (przed 1960 r.). Stoją (od lewej): Florian Celiński, Zygmunt Czu- biński, Hanna Piotrowska, Šmarda (Brno), kierowca; siedzą (od lewej): Stanisław Lisowski, Urszula Kierska, pomocnik kierowcy (ze zbiorów Teresy Lisowskiej). Fig. 1. A ﬁ eld trip to Mierzeja Łebska (before 1960). Standing (left to right): Florian Celiński, Zygmunt Czubiński, Hanna Piotrowska, Šmarda (Brno), the driver; sitting (left to right): Stanisław Lisowski, Urszula Kierska, assistant driver (from the archive of Teresa Lisowska). 44 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

Ryc. 2. W czasie badań terenowych (przed 1960 r.). Od lewej: Zygmunt Tobolewski, Stanisław Lisowski, Jerzy Szweykowski, NN, leśniczy (ze zbiorów Teresy Lisowskiej). Fig. 2. During fi eld studies (left to right): Zygmunt Tobolewski, Stanisław Lisowski, Jerzy Szweykowski, unidentifi ed person, forester (from the archive of Teresa Lisowska). doktora habilitowanego w zakresie botaniki ze Drugi etap aktywności, naukowo bardzo szczególnym uwzględnieniem systematyki roślin, płodny, ściśle wiąże się z kilkunastoletnim a rok później powołaniem na stanowisko docenta. pobytem w Afryce, w zwrotnikowej strefi e za- Karierę akademicką wieńczą uzyskane tytuły na- chodnich i środkowych rejonów tego kontynentu. ukowe – profesora nadzwyczajnego w roku 1979 Afrykański okres rozpoczyna się w 1961 roku i profesora zwyczajnego w roku 1989. wyjazdem do Gwinei, a następnie kilkakrotnie Prof. S. Lisowski poza monografiami do Kamerunu, Konga, Ugandy, Czadu, Zairu, i artykułami ma znaczący udział w rozwoju i z przerwami trwa do 1985 roku (Ryc. 3, 4, 5, 6). briologii, polegający na stworzeniu i upowszech- Prof. Lisowski pracował tam w szkolnictwie, nieniu eksykatowej serii „Bryotheca Polonica”. a także jako konsultant i ekspert dwóch agend W okresie 10 lat (1956–1966) ukazały się 72 Organizacji Narodów Zjednoczonych – FAO fascykuły tego wydawnictwa (numerowane od i UNESCO oraz innych organizacji międzyna- I do LXXII), z których aż 66 jest Jego autorstwa. rodowych. Objęcie tak prestiżowych stanowisk Dwukrotny pobyt w środkowej Azji (Tienszan) świadczyło niezbicie o uznaniu dla jego kwali- również zaowocował wydaniem 5 fascykułów fi kacji w zakresie geobotaniki, kartografi i i pe- „Musci Asiae Mediae”. dologii, które wykorzystał też z powodzeniem Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 45 w specjalistycznym kształceniu młodych kadr. Mszaków Instytutu Botaniki PAN w Krakowie, W latach 1980–1983 na Uniwersytecie w Kisan- a kolekcję wątrobowców (ok. 200 okazów) wę- gani (Zair) wypromował 8 doktorów wg systemu gierskiemu hepatikologowi – prof. T. Pócs’owi francuskiego (4 doktoraty trzeciego cyklu i 4 tzw. (Budapeszt). tezy doktorskie). Był też recenzentem 4 prac W okresie afrykańskim, prof. Lisowski doktorskich realizowanych na Uniwersytecie poza obowiązkami dydaktycznymi, całą swoją w Kisangani i jednej na Wolnym Uniwersytecie energię, upór i wręcz niespożyte siły kierował na w Brukseli. rozpoznanie fl ory roślin naczyniowych. Badania Już na samym początku pobytu w Afryce te wypełniały cały jego wolny czas i pochłaniały ujawniła się jego nowa pasja – poznawanie jej go bez reszty. Tylko dzięki ogromnemu wysił- szaty roślinnej. Z pasją tą już się nie rozstawał kowi organizacyjnemu, nawiązaniu międzynaro- i rozwijał ją z godnym podziwu, zupełnie wyjąt- dowych kontaktów z najważniejszymi ośrodkami kowym rozmachem. Ta nowa fascynacja wpły- badań szaty roślinnej tropików Afryki, zdołał nęła znacząco na zahamowanie wcześniejszych stworzyć w Poznaniu unikalny, a zarazem je- zainteresowań briologicznych. Wprawdzie upo- dyny tak bogato wyposażony warsztat pracy wszechnił drukiem jeszcze dwa fascykuły eksy- w środkowej Europie. Warsztat ten, mozolnie katowe mchów Afryki Zachodniej (1966, 1968), budowany od samych podstaw, objął zgroma- później jednak ograniczył te badania do zbierania dzenie niedostępnej w Polsce literatury przed- materiałów zielnikowych. Po przywiezieniu ich miotu oraz zebranie i przetransportowanie do do kraju, nie widząc możliwości ich opraco- kraju na własny koszt (sic!) absolutnie najwięk- wania, dużą kolekcję mchów, liczącą 15000 szej kolekcji zielnikowej badanych obszarów. okazów zielnikowych, przekazał do Zielnika Według aktualnych szacunków zielnik ten liczy

Ryc. 3. Stanisław Lisowski w Gwinei (po r. 1960) (ze zbiorów Teresy Lisowskiej). Fig. 3. Stanisław Lisowski in Gwinea (early 1960s) (from the archive of Teresa Lisowska). 46 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

funkcjonowanie Zakładu zapewniali niezwykle oddani i odpowiedzialni, najstarsi stażem, pracownicy. W ramach poszerzania oferty dydaktycznej Za- kładu Geobotaniki Profesor Lisowski wprowadził do programu studiów biologicznych na Wydziale Biologii UAM w Poznaniu dwa nowe, specjali- styczne przedmioty – „Fitogeografi ę” i „Botanikę tropikalną”. Drugi przedmiot, uruchomiony został po raz pierwszy w Polsce i prowadzony w formie wykładu monografi cznego dla studentów wyż- szych kursów. Przez wiele lat, pomimo klauzuli „do wyboru”, cieszył się bardzo dużym zainteresowaniem. Magnesem była niezwykła atrak- cyjność wykładu, który był bogato ilustrowany autorskimi przeźroczami, okazami zielnikowymi omawianych roślin, licznymi dygresjami etnobo- tanicznymi, a nade wszystko sugestywnym prze- kazem. Profesor mówił żywo, donośnym głosem, „zapalał się” – był krasomówcą. Na słuchaczach pozostawiał niezatarte wrażenie. Profesor Lisowski posiadał szereg przy- miotów – wyróżniał się pracowitością i solidno- Ryc. 4. Stanisław Lisowski w Zairze (ok. 1970 r.) (ze zbiorów ścią, w przedsiębranych zadaniach był wytrwały, Teresy Lisowskiej). pracował szybko i wydajnie. Rozpierała go Fig. 4. Stanisław Lisowski in Zair (about 1970) (from the archive of Teresa Lisowska). wręcz nadzwyczajna witalność, a w kontaktach roboczych dająca często znać energiczność 150 tysięcy arkuszy zielnikowych, z czego i powierzchowna szorstkość. Stąd zapewne około 90% zostało zebranych i opracowanych pochodziły krzywdzące sądy o Jego trudnym przez Profesora! Tak ogromną kolekcję, w tak charakterze, gdy w gruncie rzeczy był dobrym krótkim czasie, mógł sporządzić tylko ktoś wy- człowiekiem. Nielicznym tylko znana jest od- jątkowy, pasjonat oddany bez reszty obranemu ważna i szlachetna postawa Profesora w trud- celowi, a takim właśnie był niewątpliwie Prof. nych czasach, dziś zrozumiałych wyłącznie dla Lisowski! starszej generacji. Nie afi szując się skutecznie Z chwilą, gdy uzyskał stanowisko docenta bronił współpracowników przed zwolnieniami, (1967 rok), powierzono mu kierownictwo nowej przedkładając kompetencje merytoryczne nad jednostki w ówczesnym Instytucie Biologii różnice wyznawanych poglądów. Łaskawy los UAM – Zakładu Geobotaniki, który stał się sowicie wynagrodził Profesora wspaniałą żoną przede wszystkim miejscem gromadzenia afry- – wyrozumiałą, pełną poświęcenia, oddania i ży- kańskich zbiorów, ale również – pomimo długo- ciowej mądrości. Pani Teresa była nieodłączną terminowych wyjazdów – pomyślnie rozwijanej towarzyszką afrykańskich wypraw. Podobnie działalności naukowej. W jej ramach Profesor Li- jak wcześniej, również i obecnie pracuje nad sowski wypromował trzech doktorów z briologii zbiorami zielnikowymi. (Piotr Szmajda, Anna Rusińska i Iwona Melosik) W pracach zespołowych był partnerem i dwóch doktorów z botaniki tropikalnej (Remi- odpowiedzialnym i słownym, sprawiedliwym giusz Mielcarek i Justyna Wiland-Szymańska). w ocenie wniesionego udziału. Miał wrodzone W okresach nieobecności Profesora prawidłowe predyspozycje podróżnika-badacza, kolekcjonera Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 47

Ryc. 5. Wyprawa w góry Ruvenzori (1974 r.), pierwszy z lewej Stanisław Lisowski (ze zbiorów Teresy Lisowskiej). Fig. 5. Trip to the Ruvenzori Mountains (1974), ﬁ rst from the left Stanisław Lisowski (from the archive of Teresa Lisowska).

Ryc. 6. Stanisław Lisowski przy napotkanym sagowcu (1975 r.) (ze zbiorów Teresy Lisowskiej). Fig. 6. Stanisław Lisowski of the sago palm encountered (1975) (from the archive of Teresa Lisowska). 48 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 i bardzo sprawnego organizatora, co dobitnie wy- w oddzielnym pomieszczeniu, nadając jej nazwę kazał tworząc wspomniane herbarium. O żyłce „Dydaktyczna Wystawa Botaniki Tropikalnej”. organizatorskiej można się też było przekonać Rozpoczęte na początku lat 60. XX wieku w czasie końcowego etapu przebudowy „Pal- intensywne badania obszarów zwrotnikowych miarni Poznańskiej”, kiedy to przewodniczył Afryki przełożyły się na bogaty dorobek pi- jej Radzie Naukowej. Palmiarnię wspomagał na śmienniczy Profesora. Składa się nań 110 pu- różne sposoby. Z kolejnych wyjazdów do Afryki blikacji, które w 1970 roku zapoczątkowała przywiózł i przekazał Palmiarni szereg żywych praca o Brassenia schreberi (Cabombaceae). roślin – osobliwości, w tym kwitnącego i owo- Ogromne bogactwo fl orystyczne sprawiło, że cującego w Palmiarni już od kilku lat kakaowca Profesor Lisowski skoncentrował się zwłaszcza (Theobroma cacao) czy paleoendemicznego na kilku rodzinach (Asteraceae, Convolvulaceae, przedstawiciela sagowców (Encephalartos lau- Scrophulariaceae, Xyridaceae), co nie oznacza rentianus). Wówczas też narodziła się koncepcja oczywiście, że nie zajmował się także wieloma zorganizowania na terenie Palmiarni otwartej innymi rodzinami i rodzajami, specyfi cznymi wystawy botanicznej roślin tropikalnych, która dla rejonów tropikalnych. Jego kompetencje miała być komplementarnym obiektem dla eks- zostały zauważone i szybko znalazły uznanie pozycji żywych roślin. Prof. Lisowski w nad- w europejskich centrach badań afrykańskich, zwyczaj krótkim czasie zaprojektował wystawę a to poskutkowało zaproszeniem Profesora do i wraz ze współpracownikami wyposażył ją udziału w opracowaniu szeregu rodzin m.in. w tematycznie zebrane przez siebie i przywie- fl ory Konga (dawniej Zair), a także do współ- zione do kraju eksponaty. Główny materiał eks- autorstwa w krytycznym dziele – „Flora Afryki pozycyjny stanowiły spreparowane okazy całych Centralnej”. Warsztatowa biegłość zaowocowała roślin bądź ich organy (szyszki, owoce, nasiona, opisaniem dla nauki trzech nowych rodzajów: fragmenty pędów), a uzupełniały go przedmioty Pseudocadiscus (Asteraceae), Paralepistemon codziennego użytku pochodzenia roślinnego oraz (Convolvulaceae) i Bampsia (Scrophulariaceae). plansze. Ofi cjalne otwarcie wystawy z udziałem Wręcz imponująca jest liczba opisanych przez władz miasta i uczelni odbyło się pod koniec Profesora nowych gatunków, a także taksonów 1992 roku. Niedługo potem ukazała się interesu- wewnątrzgatunkowych i kombinacji nomen- jąca książka autorstwa Profesora, Świat roślinny klatorycznych, które opisał samodzielnie bądź tropików, będąca kompendium wiedzy fi zjogra- z udziałem innych badaczy, a których łącznie jest fi cznej wraz z obszerną charakterystyką szaty ro- aż 195! W porządku alfabetycznym są to: ślinnej tytułowego regionu, spełniająca wymogi przewodnika do tej wystawy. Jej dwa wydania Acanthaceae szybko się wyczerpały. Oryginalność wystawy Dischistocalyx champluvieranus Lejoly & Li- w połączeniu z walorami książki umożliwiały sowski, Thunbergia atacorensis Akoègninou nie tylko zapoznanie się z bogactwem i różno- & Lisowski rodnością świata roślin strefy tropikalnej, przy- Araliaceae bliżały także zrozumienie istoty tego bogactwa Polyscias aequatoguineensis Lejoly & Li- i zróżnicowania oraz ich znaczenia w życiu co- sowski dziennym. Dość nagła likwidacja wystawy tylko cza- Asteraceae sowo wymusiła zawieszenie jej funkcjonowania. Ageratinastrum katangensis Lisowski, Eksponaty po demontażu przechowano, ale A. polyphyllum (Bak.) Mattf. var. marungense wkrótce znalazły one swoje stałe miejsce w nowo Lisowski, Anisopappus bampsianus Lejoly zbudowanym gmachu Collegium Biologicum & Lisowski, A. burundiensis Lisowski, A. la- UAM (Kampus Morasko). Tu podczas uroczy- walreeanus Lisowski, A. lejolyanus Lisowski, stego otwarcia w 2004 roku zaprezentowano je A. petitianus Lisowski, A. robynsianus Lisowski, Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 49

A. upembensis Lisowski, Aspilia malaissei Li- H. lejolyanum Lisowski, H. malaisseanum Li- sowski, Bidens bampsiana Lisowski, B. exilis sowski, H. nitens Oliv. & Hiern subsp. angusti- (Sherff) Lisowski, B. kasaiensis Lisowski, folium Lisowski, H. nitens Oliv. & Hiern subsp. B. lejolyana Lisowski, B. leptoglossa (Sherff) robynsii (De Wild.) Lisowski, H. polhilianum Lisowski, B. ugandensis (S. Moore) Sherff var. Lisowski, H. robbrechtianum Lisowski, H. ru- schweinfurthii (Sherff) Lisowski, B. ugandensis andense Lisowski, H. symoensianum Lisowski, (S. Moore) Sherff var. rogersii (Sherff) Lisowski, H. theresae Lisowski, H. zairense Lisowski, B. zairensis Lisowski, Blumea crispata (Vahl) Mikaniopsis camarae Lisowski, M. kivuensis Merxm. var. appendiculata (Robyns) Lisowski, Lisowski, M. kundelungensis Lisowski, M. ny- B. elatior (R. E. Fr.) Lisowski, B. heudelotii ungwensis Lisowski, M. rwandensis Lisowski, (C. D. Adams) Lisowski, Bothriocline attenuata M. troupinii Lisowski, Nicolasia coronata Wild. (Muschler) Lisowski, B. bampsii Lisowski, subsp. planifolia Lisowski, Nidorella bampsiana B. cuneifolia Lisowski, B. grandicapitulata Lisowski, N. burundiensis Lisowski, N. rese- Lisowski, B. hoyoensis Lisowski, B. ituriensis difolia DC. subsp. halophila Lisowski, Pasac- Lisowski, B. katangensis Lisowski, B. kunde- cardoa jeffreyi Wild. subsp. kasaiensis Lisowski, lungensis Lisowski, Bothriocline leonardiana P. jeffreyi Willd. subsp. procumbens Lisowski, Lisowski, B. malaissei Lisowski, B. marungensis Pleiotaxis bampsiana Lisowski, P. duvigneaudii Lisowski, B. pauwelsii Lisowski, B. upembensis Lisowski, P. jeffreyana Lisowski, P. lawalreeana Lisowski, B. wittei Lisowski, Conyza brevipetio- Lisowski, P. lejolyana Lisowski, P. perfoliata lata (Muschler) Lisowski, C. kahuzica Lisowski, Lisowski, P. petitiana Lisowski, P. robynsiana C. parvicapitulata Lisowski, C. vernonioides Lisowski, P. upembensis Lisowski, Pseudo- (Sch. Bip. ex A. Rich.) Wild. subsp. arborea cadiscus Lisowski: P. zairensis Lisowski, Lisowski, Crassocephalum kaessnerianum Schistostephium artemisiifolium Bak. subsp. (Muschler) Lisowski, C. torreanum Lisowski, marungensis Lisowski, Senecio bampsianus Dewildemania burundiensis Lisowski, D. glan- Lisowski, S. dilungensis Lisowski, S. jeffrey- dulosa Lisowski, D. upembensis Lisowski, Echi- anus Lisowski, S. katangensis O. Hoffm. ex De nops bampsianus Lisowski, Emilia bampsiana Wild. var. latifolia Lisowski, S. kundelunguensis Lisowski, E. bianoensis Lisowski, E. chioven- Lisowski, S. lawalreeanus Lisowski, S. lejolanus deana (Muschler) Lisowski, E. djalonensis Li- Lisowski, S. letouzeyanus Lisowski, S. lewalleii sowski, E. duvigneaudii Lisowski, E. jeffreyana Lisowski, Senecio malaissei Lisowski, S. sha- Lisowski, E. kasaiensis Lisowski, E. lejolyana bensis Lisowski, S. urundensis S. Moore var. Lisowski, E. libeniana Lisowski, E. lubumba- longecaliculata Lisowski, Stomatanthes helenae shiensis Lisowski, E. moutsamboteana Lisowski, (Busc. & Muschler) Lisowski, Vernonia lejolyana E. petitiana Lisowski, E. pseudactis C. Jeffrey Adamska & Lisowski, V. ochyrae Lisowski var. major Lisowski, E. pseudactis C. Jeffrey Burseraceae var. minor Lisowski, E. robynsiana Lisowski, Commiphora thermitaria Lisowski, Malaisse E. malaisseana Lisowski, E. rehmanniana Li- & Symoens sowski, E. shabensis Lisowski, E. schmitzii, Lisowski, E. subscaposa Lisowski, E. zairensis Convolvulaceae Lisowski, Emiliella epapposa Lisowski, Felicia Calycobolus bampsianus Lejoly & Lisowski, bampsiana Lisowski, F. petitiana Lisowski, C. campanulatus (K. Schum. ex Hallier f.) Heine Helichrysum bampsianum Lisowski, H. bru- subsp. oddonii (De Wild.) Lejoly & Lisowski, nioides Moeser subsp. reﬂ exifolium Lisowski, C. heineanus Lejoly & Lisowski, C. heudelottii H. devredii Lisowski, H. duvigneaudii Lisowski, (Bak. ex Oliv.) Heine subsp. libristylis Lejoly H. helothamnus Moeser var. majus (Moeser) & Lisowski, C. kasaiensis Lejoly & Lisowski, Lisowski, H. jeffreyanum Lisowski, H. kalan- C. letouzeyanus Lejoly & Lisowski, C. longira- danum Lisowski, H. lavalreeanum Lisowski, cemosus Lejoly & Lisowski, C. petitianus Lejoly 50 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

& Lisowski, C. robynsianus Lejoly & Lisowski, Lamiaceae C. thollonii Lejoly & Lisowski, C. upembensis Le- Haumaniastrum dilunguense Lisowski, Ma- joly & Lisowski, C. zairensis Lejoly & Lisowski, laisse & Symoens, Limniboza dilungenses Li- Ipomoea bampsiana Lejoly & Lisowski, I. barteri sowski & Mielcarek Bak. var. longisepala Lejoly & Lisowski, I. beni- Liliaceae (~Asphodelaceae) nensis Akoègninou, Lisowski & Sinsin, I. chry- Kniphofi a marungensis Lisowski & Wiland sochaetia Hallier f. var. lasiophylla (Hallier f.) Lobeliaceae Lejoly & Lisowski, I. chrysochaetia Hallier f. var. Lobelia sylvicola Lejoly & Lisowski velutipes (Welw. ex Rendle) Lejoly & Lisowski, Melastomataceae I. duvigneaudii Lejoly & Lisowski, I. katangensis Heterotis obamae Lejoly & Lisowski Lisowski & Wiland, I. lapathifolia Hall. f. subsp. Mimosaceae shabensis Lejoly & Lisowski, I. linosepala Hall. Pseudoprosopis bampsiana Lisowski f. subsp. kundelungensis Lejoly & Lisowski, I. li- Rutaceae nosepala Hall. f. subsp. alpina (Rendle) Lejoly Vepris mandangoana Lisowski & Lisowski comb. nov., I. linosepala Hall. f. Sapindaceae subsp. upembensis Lejoly & Lisowski, I. peti- Allophylus chrysothrix (Radlk.) Lisowski tiana Lejoly & Lisowski, I. refl exisepala Lejoly Scrophulariaceae & Lisowski, I. robbrechtii Lejoly & Lisowski, Bampsia Lisowski & Mielcarek, Bampsia I. robynsiana Lejoly & Lisowski, I. schaijesii lawalreeana Lisowski & Mielcarek, B. sy- Lejoly & Lisowski, I. verdcourtiana Lejoly & Li- moensiana Lisowski & Mielcarek, Lindernia sowski, Merremia verdcourtiana Lejoly & Li- suffruticosa Lisowski & Mielcarek, Melasma sowski, Neuropeltis alnifolia Lejoly & Lisowski, brevipedicellatum Lisowski & Mielcarek N. laxifl ora Lejoly & Lisowski, N. pseudovelu- tina Lejoly & Lisowski, Paralepistemon Lejoly Thymeleaceae & Lisowski, P. curtoi (Rendle) Lejoly & Li- Gnidia robynsiana Lisowski sowski comb. nov., P. shirensis (Oliv.) Lejoly Tiliaceae & Lisowski comb. nov., Xenostegia tridentata Triumfetta dilungensis Adamska & Lisowski, (L.) Austin & Staples subsp. alatipes (Dammer) T. kundelungensis Adamska & Lisowski Lejoly & Lisowski, comb. nov., X. tridentata (L.) Austin & Staples subsp. angustifolia (Jacq.) Le- Xyridaceae joly & Lisowski comb. nov. Xyris bampsii Lisowski, X. kibaraensis Li- sowski, X. kornasiana Brylska & Lisowski, Euphorbiaceae X. lejolyanus Lisowski, X. popeanus Lisowski, Phyllanthus leonardianus Lisowski, Malaisse X. symoensii Brylska & Lisowski & Symoens Fabaceae Zamiaceae Bolusia polhiliana Lisowski Encephalartos ituriensis Bamps & Lisow- ski. Iridaceae Lapeirousia erythrantha (Klotzsch ex Klatt) Dorobek naukowy Profesora Lisowskiego Baker var. briartii (De Wild. & T. Durand) Ge- związany z badaniami afrykańskimi zjednał mu erinck, Lisowski, Malaisse & Symoens, L. e. uznanie na arenie międzynarodowej i należne var. setifolia (Harms) Geerinck, Lisowski, Ma- miejsce w gronie najwybitniejszych znawców laisse & Symoens, L. e. var. teretifolia Geerinck, fl ory tropikalnej Afryki. Niewątpliwą miarą tego Lisowski, Malaisse & Symoens, L. e. var. wel- uznania jest 41 nazw eponimowych, utrwalają- witschii (Baker) Geerinck, Lisowski, Malaisse cych Jego nazwisko w nomenklaturze nie tylko & Symoens, L. euryphylla Harms var. minor okrytozalążkowych, ale także porostów, mchów Geerinck, Lisowski, Malaisse & Symoens i wątrobowców. W obrębie okrytozalążkowych Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 51 najwięcej, bo 23 nazwy eponimowe, dotyczy storczykowatych, a to za sprawą prof. Dariusza Szlachetko (Uniwersytet Gdański) i współpra- cowników. Od nazwiska Profesora nazwę przyjął rodzaj Lisowskia obejmujący 10 taksonów. Pełna lista nazw eponimowych jest następująca: Porosty Dimirella lisowskii Vězda (Gyalectaceae) Mchy Syrrhopodon lisowskii Orbán (Calympera- ceae) Wątrobowce Aphanojeleunea lisowskii Pócs (Lejeune- aceae) Okrytozalążkowe Asteraceae: Emilia lisowskiana C. Jeffrey, Vernonia lisowskii Kalanda Buxaceae: Buxus lisowskii Bamps & Mala- isse Combretaceae: Combretum lisowskii Jon- king Eriocaulaceae: Syngonanthus lisowskii Kim- Ryc. 7. Hall Collegium Biologicum UAM w Poznaniu pouni (23.09.2003r.). Mahoniowiec afrykański upamiętniający Fabaceae: Crotalaria lisowskii Polhill profesora Stanisława Lisowskiego, chwilę po posadzeniu. Hydrocharitaceae: Ottelia lisowskii Sy- Dr Karol Węglarski (trzeci z lewej w I rzędzie) wraz ze moens współpracownikami (ze zbiorów Ogrodu Botanicznego UAM w Poznaniu). Lamiaceae: Aeolanthus lisowskii Ryding, Fig. 7. Hall of Collegium Biologicum of the Adam Mickie- Limniboza (= Geniosporum) lisowskiana wicz University (Campus Morasko), 23.09.2003. Entandro- Bamps phragma angolense commemoratimg professor Stanisław Lobeliaceae: Lobelia lisowskii Thulin Lisowski, shortly after planting. Dr. Karol Węglarski (third Myrsinaceae: Ardisia lisowskii Taton & Le- from the left in the front row) and his workers (from the archive of Botanical Garden of the Adam Mickiewicz Uni- joly versity in Poznań). Orchidaceae: Agrostophyllum lisowskii Or- merod, Angraecopsis lisowskii Szlach. & Olsze- pygmaea (Summerh.) Marg., L. melanotoessa wski, Arachnaria lisowskiana (Geerinck) Szlach., (Summerh.) Szlach., L. physuroides (Schlecht.) Bicornella lisowskii (Szlach.) Szlach. & Kras, Bi- Szlach., L. prorepens (Kränzl.) Szlach., L. we- labrella lisowskii (Szlach.) Szlach. & Kras-Lap., berbauerana (Kränzl.) Szlach., L. welwitschii B. stanislawii Kras & Szlach, Brachycorythis (Rchb. f.) Marg, L. welwitschii (Rchb.f.) Marg. lisowskiana Szlach. & Olszewski, Cynorkis li- var. melanotoessa (Summerh.) Marg., Platyco- sowskii Szlach., Disa lisowskii Szlach., Eulo- ryne lisowskiana Szlach. & Kras, Tridactyle li- phia lisowskii Szlach., Gyaladenia lisowskiana sowskii (Szlach.) Szlach. & Olszewski (Szlach. & Olszewski) Szlach., Habenaria li- Poaceae: Aristida lisowskii Richel sowskiana Geerinck, H. lisowskii Szlach., Li- Santalaceae: Thesium lisowskii Lawalreé sowskia Szlach.: L. katangensis (Summerh.) Scrophulariaceae: Bacopa lisowskiana Miel- Szlach., L. katangensis (Summerh.) Szlach. var. carek, Buchnera lisowskiana Mielcarek. 52 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

W latach 2002–2009, a więc już pośmiertnie, ukazało się kilka znaczących publikacji będą- cych plonem wieloletnich prac terenowych i ka- meralnych. Do zbiorowego dzieła analitycznej fl ory Beninu Profesor opracował rodziny Aste- raceae, Convolvulaceae i Scrophulariaceae (poz. 221–223). Dorobek publikacyjny wieńczy wydana w 2009 roku dwutomowa monografi a obejmująca fl orę okrytozalążkowych Gwinei (poz. 225–226). Tom tekstowy zawiera diagnozy i klucze do oznaczania 2923 gatunków, a tom drugi materiał ilustracyjny. Profesor Stanisław Lisowski odszedł od nas w pełni swoich sił twórczych. Nie zdążył zre- alizować kolejnych planów związanych z jego wielką pasją – badaniem szaty roślinnej tropikalnej Afryki. Poza wspomnianą wcześniej „Dydak- tyczną Wystawą Botaniki Tropikalnej”, pamięć

Ryc. 9. Vernonia ochyrae Lisowski. Holotyp (2012) (fot. P. Van Wambeke). Fig. 9. Vernonia ochyrae Lisowski. A holotype (2012) (phot. P. Van Wambeke).

o Profesorze Stanisławie Lisowskim symboli- zuje rosnący w hallu Collegium Biologicum okazały mahoniowiec afrykański (Entandroph- ragma angolense). Wiele lat wcześniej siewkę tego garbnikodajnego drzewa Profesor przywiózł osobiście. Początkowo drzewo rosło w Palmiarni Poznańskiej, później ozdabiało budynek admini- stracji samorządowej, by w 1 rocznicę śmierci Profesora (we wrześniu 2003 roku) – za sprawą dr. Karola Węglarskiego, ówczesnego dyrektora Ogrodu Botanicznego – znaleźć godne i należne miejsce w kręgu afrykańskim wspomnianego hallu (Ryc. 7).

PODZIĘKOWANIA. Szereg osób wspierało mnie w trakcie przygotowywania niniejszego artykułu. Ryc. 8. Helichrysum theresae Lisowski. Holotyp (2012) (fot. Szczególne podziękowania jestem winien pani mgr P. Van Wambeke). Teresie Lisowskiej, bez pomocy której nie byłoby Fig. 8. Helichrysum theresae Lisowski. A holotype (2012) możliwe skompletowanie potrzebnych danych. Dr. (phot. P. Van Wambeke). Paul’owi Van Wambeke z National Botanic Garden Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 53

196. KALANDA K., LISOWSKI S. 1995. Le genre Vernonia (Asteraceae) dans la ﬂ ore d’Afrique centrale (Zaïre, Rwanda, Burundi). Fragm. Florist. Geobot. 40(2): 547–717.

197. LISOWSKI S. 1995. Asteraceae nouvelles pour la ﬂ ore de Guinée (Afrique occidentale). Fragm. Florist. Geobot. 40 (2): 905–907.

198. LISOWSKI S. 1995. Bolusia Benth. (Fabaceae, Genisteae) en Afrique centrale. Fragm. Florist. Geobot. 40(2): 907–909.

199. LISOWSKI S. 1996. Les Mimosaceae dans la ﬂ ore de Guinée (Afrique occidentale). Fragm. Florist. Geobot. 41(1): 339–354.

200. LISOWSKI S. 1996. Une espèce nouvelle du genre Senecio (Asteraceae) de l’Afrique centrale. Fragm. Florist. Geobot. 41(1): 484–485.

201. LISOWSKI S. 1996. Le genre Diplacrum (Cyperaceae) dans la ﬂ ore de Guinée (Afrique occidentale). Fragm. Florist. Geobot. 41(1): 485–487.

202. LISOWSKI S. 1996. Trois espèces nouvelles du genre Bothriocline (Asteraceae, Vernonieae) du Zaïre. Fragm. Florist. Geobot. 41(1): 487–489.

203. LISOWSKI S. 1996. Świat roślinny tropików. Przewodnik do wystawy botanicznej w Palmiarni Poznańskiej. SORUS, Poznań.

Ryc. 10. Xyris kornasiana Brylska & Lisowski. Holotyp 204. LISOWSKI S. 1997. Le genre Emilia (Cass.) Cass. (Aster- (2012) (fot. P. Van Wambeke). aceae) dans la ﬂ ore de Guinée (Afrique occidentale). Fig. 10. Xyris kornasiana Brylska & Lisowski. A holotype Bulletin du Jardin Botanique Nationale de Belgique (2012) (phot. P. Van Wambeke). 66: 201–206. 205. LISOWSKI S. 1998. Świat roślinny tropików. Przewodnik of Belgium składam podziękowanie za wykonanie do wystawy botanicznej w Palmiarni Poznańskiej. Wyd. i przesłanie skanów holotypów. Za udzielenie stosow- 2. SORUS, Poznań. nych informacji bądź służenie inną pomocą równie 206. LEJOLY J., LISOWSKI S. 1999. Novitates Guineae Aequa- serdecznie dziękuję dr Annie Kolasińskiej, mgr Elż- torialis. Les plantes des sables côtiers et des prairies lit- biecie Obarskiej, prof. Hannie Piotrowskiej, dr Annie torales de la Région continentale (Rio Muni). Bulletin du Rusińskiej, dr hab. Justynie Wiland-Szymańskiej oraz Jardin Botanique Nationale de Belgique 67: 99–106. mgr. Aleksandrowi Dembińskiemu, prof. Ryszardowi 207. LEJOLY J., LISOWSKI S. 1999. Novitates Guineae Ochyrze, prof. Tamasowi Pocs’owi, prof. Dariuszowi Aequatorialis. Dischistocalyx champluvieranus, une Szlachetko, dr. Karolowi Węglarskiemu oraz mgr. Acanthaceae nouvelle du Rio Muni. Bulletin du Jardin Adamowi Wysockiemu. Botanique Nationale de Belgique 67: 107–109. 208. LEJOLY J., LISOWSKI S. 1999. Novitates Guineae Ae- quatorialis. Les Gentianaceae et 4 espèces rares de Ru- WYKAZ PUBLIKACJI OD ROKU 1994 biaceae pour la Flore du Rio Muni. Bulletin du Jardin Botanique Nationale de Belgique 67: 110–111. Kontynuacja wykazu prac wcześniej opubli- 209. LEJOLY J., LISOWSKI S. 1999. Novitates Guineae Ae- kowanych (1–194) we Fragmenta Floristica et quatorialis. Polyscias aequatoguineensis, une Araliaceae Geobotanica 39(1): 7–23 (1994) nouvelle du Rio Muni. Bulletin du Jardin Botanique Nationale de Belgique 67: 112–114.

195. KIMPOUNI V., LEJOLY J., LISOWSKI S. 1994. Le genre 210. LEJOLY J., LISOWSKI S. 1999. Novitates Guineae Aequa- Syngonanthus Ruhl. (Eriocaulaceae) en Afrique cent- torialis. Premier aperçu sur la végétation des inselbergs rale. W: J. H. SEYANI, A. C. CHIKUNI (red.), Proc. XIIIth au Rio Muni. Bulletin du Jardin Botanique Nationale Plenary Meeting AETFAT, Malawi, 1, s. 567–581. de Belgique 67: 114–121. 54 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

211. LISOWSKI S., WILAND-SZYMAŃSKA J. 1999. Nouvelle (réd.), Flore analytique du Bénin. Universite d’Abomey- espèce du genre Ipomoea (Convolvulaceae) du Haut Calavi, Benin. Wageningen University Papers. Backhuys – Katanga (Congo-Kinshasa). Syst. Geogr. Pl. 69(1): Publishers, Cotonou & Wageningen, s. 931–945. 135–137. 224. LISOWSKI S., GEERINCK D. 2006. Les Amaranthaceae 212. LEJOLY J., LISOWSKI S. 1999. Novitates Guineae de la Tshopo (RD Congo). Taxonomania 18: 23–29. Aequatorialis Heterotis obamae (Melastomataceae) 225. LISOWSKI S. 2009. Flore (Angiospermes) de la Répub- espèce nouvelle du Rio Muni. Syst. Geogr. Pl. 69(1): lique de Guinée. Scripta Botanica Belgica, 41. Première 185–188. partie (texte). Jardin Botanique National de Belgique, 213. LISOWSKI S. 1999. Xyris nouveaux (Xyridaceae) du Bruxelles. Haut – Katanga (Congo-Kinshasa). Syst. Geogr. Pl. 226. LISOWSKI S. 2009. Flore (Angiospermes) de la Répub- 69(1): 205–214. lique de Guinée. Scripta Botanica Belgica, 41. Deux- 214. LISOWSKI S., MELOSIK I., TOBOLSKI K. 2000. Mchy ième partie. Jardin Botanique National de Belgique, Parku Narodowego Bory Tucholskie. Wyd. Domini, Bruxelles. Bydgoszcz – Poznań. Karol LATOWSKI 215. LEJOLY J., LISOWSKI S. 2000 Novitates Guineae Ae- quatorialis (7): Lobelia sylvicola (Lobeliaceae) espèce nouvelle de l’Afrique équatoriale occidentale. Acta Bo- tanica Gallica 147(2): 119–122.

216. LEJOLY J., LISOWSKI S. 2000. La végétation des clairières sur sol hydromorphe dans le Parc National ZBIGNIEW DOMAŃSKI 1920–2012 d’Odzala (Congo-Brazzaville). Colloques Phytosoci- ologiques, 27. Données de la Phytosociologie sigmatiste. Zbigniew Domański 1920–2012 Bailleul 1997, s. 371–382.

217. LISOWSKI S., BRYLSKA B., WILAND – SZYMAŃSKA J. 2001. Xyridaceae. Flore d’Afrique centrale (Zaire Zbigniew Marian Domański urodził się – Rwanda – Burundi). Jardin Botanique Nationale de 2 sierpnia 1920 roku w Turku jako syn Wa- Belgique, Bruxelles. cława i Izabeli (z d. Szymańska) Domańskich. 218. LEJOLY J., LISOWSKI S. 2001. Merremia cissoides et Wychowywał się w rodzinie o tradycjach nie- Merremia quinquefolia (Convolvulaceae), espèce synan- podległościowych i patriotyczno-wojskowych. tropiques nouvelles pour la ﬂ ore du Bénin. Acta Botanica Jego ojciec, Wacław Józef, był dyplomowanym Galica 148(2): 151–157. oficerem Wojska Polskiego i dosłużył się 219. LISOWSKI S., WILAND-SZYMAŃSKA J. 2002. Espèce stopnia podpułkownika. W 1939 roku pracował nouvelle du genre Kniphoﬁ a du Haut – Katanga (R. D. Congo). Syst. Geogr. Pl. 72: 235–238. w Sztabie Głównym WP jako szef Wydziału Ko- munikacji Szefostwa Komunikacji Wojskowej 220. AKOÈGNINOU A., LISOWSKI S., SINSIN B. 2004. Notulae Florae Beninensis 2. Un Ipomoea (Convolvulaceae) nou- (Rybka, Stepan 2006, Wesołowski, Bujniewicz veau et un Thunbergia (Acanthaceae) noveau du Benin. 2011). Wuj Zbigniewa (mąż siostry matki), Syst. Geogr. Pl. 74: 337–340. Władysław Langner był żołnierzem Legionów 221. LISOWSKI S. 2006. Asteraceae. W: A. AKOÈGNINOU, Polskich, uczestnikiem wojny polsko-bolsze- W. J. VAN DER BURG, L. J. G. VAN DER MAESEN, wickiej w 1920 roku, generałem Wojska Pol- V. A DJAKIDJÈ, J. P. ESSOU, B. SINSIN, H. YÉDOMONHAN skiego, szefem Biura Ogólno-Administracyjnego (réd.), Flore analytique du Bénin. Universite d’Abomey- Calavi, Benin. Wageningen University Papers. Backhuys Ministerstwa Spraw Wojskowych, zastępcą II Publishers, Cotonou & Wageningen, s. 375–423. wiceministra spraw wojskowych i szefa Ad-

222. LISOWSKI S. 2006. Convolvulaceae W: A. AKOÈGNINOU, ministracji Armii, dowódcą obrony Lwowa we W. J. VAN DER BURG, L. J. G. VAN DER MAESEN, V. AD- wrześniu 1939 roku (Mierzwiński 1990). Nato- JAKIDJÈ, J. P. ESSOU, B. SINSIN, H. YÉDOMONHAN (réd.), miast dziadek Zbigniewa, ojciec matki, Tomasz Flore analytique du Bénin. Universite d’Abomey-Calavi, Eugeniusz Szymański walczył w obronie Polski Benin. Wageningen University Papers. Backhuys Pub- lishers, Cotonou & Wageningen, s. 498–518. przed najazdem bolszewickim w wojnie 1920 roku, był prawnikiem, senatorem II Rzeczypo- 223. LISOWSKI S. 2006. Scrophulariaceae, W: A. AKO- ÈGNINOU, W. J. VAN DER BURG, L. J. G. VAN DER MAESEN, spolitej w latach 1930–1935. Zbigniew miał dwie V. A DJAKIDJÈ, J. P. ESSOU, B. SINSIN, H. YÉDOMONHAN młodsze siostry: Zoﬁ ę i Halinę. Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 55

Ukończył Liceum im. Stefana Batorego W 1948 roku ożenił się z Danutą Krystyną w Warszawie (matura na tajnych kompletach Spytek-Jordan, ps. „Bronka” (Zgrupowanie w 1940 roku). W roku szkolnym 1938/39 uczęsz- Pułku „Baszta” AK), swoją okupacyjną miłością, czał do klasy przyrodniczej, której wychowawcą więźniem Pawiaka i obozu w Ravensbrück. był profesor Władysław Lewicki (Kwiatkowski, W 1950 roku Akademia Medyczna w War- Wiland 1993, Kujawski, Grabski 2003). szawie wystawiła Zbigniewowi Domańskiemu Na początku września 1939 roku, wraz z ro- dyplom lekarza „po odbyciu studiów lekarskich dziną ewakuował się na południowy-wschód w latach 1941–1947”. W 1957 roku ukończył (dotarli do Korczakowa k. Czortkowa). Po wkro- specjalizację pierwszego stopnia w zakresie ra- czeniu wojsk sowieckich wrócił do Warszawy diologii, uzyskując tytuł lekarza radiologa. w połowie listopada. Pracował w PCK, później Całe życie pracował jako lekarz. Po powrocie w RGO (Rada Główna Opiekuńcza) – opiekował do Polski, od 1 czerwca 1948 roku pracował się na dworcach (m.in. na Dworcu Zachodnim) w Szpitalu Powiatowym w Pruszkowie. W 1951 jeńcami i wysiedlonymi rodzinami. W 1941 roku został skierowany do Szpitala Wojewódz- roku wstąpił do Prywatnej Szkoły Zawodowej kiego w Słupsku, gdzie pracował do 1955 roku. dla Pomocniczego Personelu Sanitarnego Jana Po powrocie ze Słupska do Warszawy pracował Zaorskiego, stanowiącej tajny Wydział Lekarski kolejno w Szpitalu Praskim (1955–1957), Woj- Uniwersytetu Warszawskiego. Był żołnierzem skowym Szpitalu Okręgowym nr 1 (1957–1959), Armii Krajowej, ukończył tajną Podchorą- Przychodni Rejonowej przy ul. Szajnochy 8, żówkę w stopniu kaprala (pseudonim „Kis”), pełniąc również dyżury w Szpitalu Bielańskim walczył w Powstaniu Warszawskim w Grupie (1959–1978) i w Przemysłowym ZOZ nr 4 przy „Krybar”, III Zgrupowaniu „Konrad”, 1 kom- Hucie Warszawa (1978–1984). W 1985 roku panii „Wrzos” i plutonie 112 „Jur”. Akcję bo- przeszedł na emeryturę. Ponownie zatrudnił się jową zaczął 1 sierpnia 1944 roku na Powiślu w SPZZLO Warszawa Żoliborz przy ul. Szaj- w okolicach ulic Radnej, Cichej i Tamka, gdzie nochy 8, gdzie w latach 1993–1998 pracował na skutecznie użył granatu typu „fi lipinka”. Wal- stanowisku asystenta – lekarza radiologa. czył na ul. Smulikowskiego i ul. Czerwonego Od młodzieńczych lat interesował się bota- Krzyża oraz w Śródmieściu na ul. Świętokrzy- niką. W 1939 roku był na wycieczce szkolnej, skiej w obronie Poczty Głównej. W Powstaniu m.in. w Gorganach i we wspomnieniach „miło- był lekko ranny (Michelis, Rudniewska 1993). śnika przyrody”, jak siebie określił w pamięt- Po kapitulacji Powstania, 5 października 1944, niku, wymienił kilka gatunków roślin z okolic przez obóz w Ożarowie wywieziony do obozu Skolego (zerwę kłosową, czosnek niedźwiedzi, jenieckiego Stalag XI B Fallingbostel k. Hano- ciemiężycę białą). W tym samym roku był na veru. Po wyzwoleniu, 14 kwietnia 1945 roku, obozie Przysposobienia Wojskowego w Boiskach przez oddziały amerykańskie trafi ł 1 września k. Kozienic, gdzie widywał kotewkę wodną 1945 roku do Edynburga, gdzie studiował medy- (orzech wodny) Trapa natans i salwinię pływa- cynę. Do 1 września 1947 roku przebywał m.in. jącą (paproć wodną) Salvinia natans, o czym w Perth, Glasgow, London i Chester. Do Polski również wspomina w zachowanych fragmentach wrócił 6 grudnia 1947 roku. Za udział w szere- pamiętnika. W 1939 roku, ewakuując się z ro- gach Armii Krajowej w Powstaniu Warszawskim dziną przed Niemcami w okolice Czortkowa, został odznaczony Krzyżem Armii Krajowej, chodził na „wycieczki botaniczne”, podczas któ- przyznanym przez gen. Tadeusza Bora-Komo- rych, uzupełniając zapasy do jedzenia, zbierał rowskiego w Londynie, Medalem Zwycięstwa grzyby, m.in. opieńki. i Wolności 1945, Medalem za Warszawę 1939– Zbigniew Domański zaczął prowadzić ba- 1945, Warszawskim Krzyżem Powstańczym, dania nad grzybami wielkoowocnikowymi Odznaką Pamiątkową Akcji „Burza” oraz Złotą wkrótce po powrocie z Anglii, na przełomie Odznaką Honorową za Zasługi dla Warszawy. lat 40. i 50. XX wieku. Z tego okresu, z Tatr, 56 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 okolic Warszawy, Słupska i Góry Chełmowej planował doktorat z mykologii pod kierunkiem pochodzą jego pierwsze zbiory grzybów za- prof. Aliny Skirgiełło. chowane (prawdopodobnie nie wszystkie) do Zbierał grzyby w różnych typach środowisk. dzisiaj w prywatnym „Zielniku Zbigniewa Do- Najczęściej były to lasy, ale również tereny mańskiego” przekazanym przez Rodzinę w 2012 otwarte, pastwiska i łąki oraz tereny miejskie. roku do Zakładu Mikologii i Fitopatologii Leśnej Istotnym wkładem Domańskiego w poznanie SGGW. Zielnik zawiera 204 torebki. Najstarsze grzybów w Polsce było publikowanie wykazów zachowane tam zbiory pochodzą z roku 1950, gatunków (udokumentowanych w postaci za- a ostatnie z 1995. Na torebkach znajdują się suszonych okazów złożonych w Zielniku Uni- etykiety z 3 rodzajami nagłówków: „Zielnik wersytetu Warszawskiego) dla obszarów słabo Zbigniewa Domańskiego”, „Herbarium Mycolo- zbadanych w naszym kraju pod względem gicum” i „Herbarium Universitatis Varsaviensis mykologicznym. Jemu również zawdzięczamy Flora Polonica”. Część torebek nie posiada ety- znalezienie kilkunastu nowych dla Polski ga- kiet, podstawowe dane (bez nagłówka) zapisano tunków grzybów. Niektóre z nich np. Clitocybe na maszynie, bezpośrednio na papierze torebki. ornamentalis Velen., Hygrophorus calophyllus Na części etykiet widnieją napisy wykonane P. Karst., Lyophyllum coracinum (Fr.) Singer ołówkiem „Nsp” (niesprawdzone ?) lub „Dpl” (Tephrocybe coracina), Omphalina discorosea (duplikat ?). Zdecydowaną większość zebranych (Pilát) Herink & Kotl., Squamanita paradoxa okazów grzybów Z. Domański przekazywał do (A. H. Sm. & Singer) Bas (Cystoderma para- Zielnika Zakładu Systematyki i Geografi i Roślin doxum) i Tricholoma josserandii Bon do dzisiaj UW (od 2008 roku – Zielnik Wydziału Biologii nie zostały ponownie znalezione (Wojewoda UW). Znajdujące się tam okazy, ofi arowane 2003, Kujawa 2012). przez Domańskiego, mają etykiety tego ziel- W sumie opublikował 12 prac, w tym jeden nika z nagłówkiem „Herbarium Universitatis popularny przewodnik grzyboznawczy, trzy prace Varsaviensis” lub też jego własne z nagłówkiem w Acta Mycologica, dwa artykuły we Wszech- „Herbarium Mycologicum”. świecie i pięć prac wydanych nakładem własnym. W pozostałych po nim dokumentach znaj- Pierwsza publikacja mykologiczna Domańskiego duje się również notatka (bez daty) z listą 29 ukazała się w miesięczniku Wszechświat w 1960 gatunków grzybów, które przekazał prof. Marii roku. W sposób popularny przybliżył w niej Ławrynowicz. niektóre gatunki grzybów rosnące w Polsce, W protokołach posiedzeń Oddziału Warszaw- wyróżniające się owocnikami o niecodzien- skiego Polskiego Towarzystwa Botanicznego nych kształtach lub rozmiarach. W tym samym znajdujemy informacje, że Zbigniew Domański periodyku, w 1989 roku opublikował w formie 27 kwietnia 1961 roku został przyjęty w po- listu „Uwagi dotyczące Czerwonej listy grzybów czet członków nadzwyczajnych Towarzystwa, wielkoowocnikowych zagrożonych w Polsce a później, 14 grudnia 1973 roku, przeniesiony Władysława Wojewody i Marii Ławrynowicz. do grona członków zwyczajnych. Jego nazwisko PWN, Warszawa 1986”. W latach 1965–1993 na można znaleźć na listach członków PTB pu- łamach Acta Mycologica opublikował trzy prace blikowanych w Wiadomościach Botanicznych poświęcone wielkoowocnikowym grzybom do- (Anonim 1967, 1991). Aktywnie działał w Sekcji liny Kowańca w Gorcach (znajduje się tu wykaz Mykologicznej PTB. W 1966 roku brał udział 211 zebranych gatunków), pastwisk okolic Turka w IV Kongresie Mykologów Europejskich odby- (23 gatunki) i rezerwatu „Jegiel” w obecnym wającym się w Polsce (Anonim 1968). Udzielał powiecie węgrowskim (216 gatunków). W roku się, wspólnie z dr Wandą Rudnicką-Jezierską, 1981, wspólnie z prof. Aliną Skirgiełło, opubli- jako konsultant podczas wystaw grzybów orga- kował tekst referatu wygłoszonego w Czechosło- nizowanych przez dzielnicowe stacje Sanepidu wacji o grzybach wielkoowocnikowych centrum w Warszawie (Skirgiełło 2006). Wiadomo, że Warszawy, w którym wymienili ok. 50 taksonów. Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 57

Ryc. 1. Okładka, pierwszego wydania z 1982 roku, przewod- Ryc. 2. Okładka, drugiego wydania z 1988 roku, przewodnika nika Zbigniewa Domańskiego Grzyb jadalny czy trujący. Zbigniewa Domańskiego Grzyb jadalny czy trujący. Fig. 1. Cover of the ﬁ rst edition (1982) of the guidebook Fig. 2. Cover of the second edition (1988) of the guidebook Edible or poisonous mushroom by Zbigniew Domański. Edible or poisonous mushroom by Zbigniew Domański.

Ważną pozycją w dorobku Domańskiego jest nakłady (brak danych o liczbie egzemplarzy), przewodnik Grzyb jadalny czy trujący wydany można jednak przypuszczać, że niewielkie. Bi- w ramach serii „Zdrowie dla wszystkich” przez blioteka PTB mieszcząca się w Alejach Ujaz- Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, dowskich w Warszawie posiada jedynie pracę który miał dwa (1982 i 1988) wysokonakła- z 1997 roku. Poza tą jedną pozycją „Nowe dowe (po 200 tys. egz.) wydania (recenzentem stanowiska rzadkich i interesujących grzybów pracy była dr W. Rudnicka-Jezierska) (Ryc. w Polsce” (1997), dedykowaną pamięci Profe- 1, 2). Opisy 46 gatunków grzybów jadalnych sora Jana Kornasia, lepiej przygotowaną pod i trujących, zilustrowanych barwnymi rysunkami względem edytorskim i technicznym (75 stron na 16 tablicach, poprzedzone są informacjami i 22 plansze, format A5, skład komputerowy, ma- ogólnymi z zakresu biologii i ochrony grzybów, teriał powielany, bindowany, errata i podpisy pod rozpoznawania wg zaproponowanego, z prak- rysunkami wykonane na maszynie), ale niestety tycznego punktu widzenia, podziału na 11 grup; z licznymi literówkami, pozostałe mają charakter informacjami o tym jak zbierać, uprawiać, prze- powielonych, sklejonych na grzbiecie, maszyno- chowywać i przygotować do spożycia owocniki pisów. W pracy z 1997 roku (Ryc. 3, 4) zamieścił grzybów oraz opisami objawów i postępowania 364 gatunki (19 Ascomycota, 345 Basidiomy- w przypadku zatruć grzybami. cota), błędnie podając w angielskim streszczeniu W latach 1997–2001 nakładem własnym liczbę 366, bardzo krótki opis owocnika i za- wydał pięć prac. Nie wiadomo jakie były ich rodników, informacje o siedlisku, datę zbioru 58 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

gatunków, z Suwalszczyzny 195, z Roztocza 194 (nie wymienione w pracy Sałaty z 1972 roku), z Lasów Łochowskich 527 gatunków. Zapewne brak recenzji omawianych prac sprawił, że część zawartych w nich danych budzi zastrzeżenia, co potwierdzają adnotacje specjalistów na ko- pertach, rewidujących niektóre materiały zło- żone przez Z. Domańskiego w Zielniku Zakładu Systematyki i Geograﬁ i Roślin Uniwersytetu Warszawskiego. Z przeglądu jego prac można wywnioskować, że bardziej interesowały go grzyby agarykoidalne niż np. afylloforoidalne czy kortycjoidalne. Przedstawicieli ostatniej grupy nie zbierał praktycznie w ogóle. Informację o istnieniu prac Zbigniewa

Ryc. 3. Strona tytułowa pierwszej pracy „Nowe stanowiska rzadkich i interesujących grzybów w Polsce” wydanej na- kładem własnym przez Zbigniewa Domańskiego w 1997 roku. Fig. 3. Title page of the ﬁ rst work, New localities of rare and interesting fungi in Poland, author-published by Zbigniew Domański in 1997. i znane autorowi stanowiska z Polski lub tylko ich liczbę, a na końcu zilustrował osobiście wykonanymi barwnymi rysunkami 335 gatunków na 22 tablicach. Z kolei praca z 2001 roku, po tekście (31 stron), zawiera 9 kolorowych ry- sunków i 63 zdjęcia przedstawiające 72 gatunki. We wszystkich tych pięciu pracach zamieszczał wykazy, w układzie systematycznym, gatunków grzybów z bardzo krótką informacją o liczeb- ności owocników, siedlisku i dacie zbioru oraz spis literatury, przede wszystkim atlasy i klucze, na podstawie których oznaczał zebrany materiał. Ryc. 4. Jedna z kolorowych plansz z rysunkami wykona- Czasami, np. w przypadku gatunków nowych nymi własnoręcznie przez Zbigniewa Domańskiego w pracy „Nowe stanowiska rzadkich i interesujących grzybów dla Polski lub rzadkich, podobnie jak w pracach w Polsce” (1997). publikowanych w Acta Mycologica, przedstawiał Fig. 4. One of color plates with drawings by Zbigniew najważniejsze elementy opisu. W opracowaniu Domański from his work New localities of rare and inter- poświęconym Borom Tucholskim wymienia 111 esting fungi in Poland (1997). Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 59

Domańskiego wydanych przez niego własnym nakładem upowszechnił w naszej literaturze myklogicznej prof. Władysław Wojewoda, który otrzymywał je od autora (świadczy o tym zachowana korespondencja i dedykacja na jednym z opracowań). Wszystkie zacytował w opracowaniu „Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski” (Wo- jewoda 2003). Zbigniew Domański przygotował również manuskrypt, nieopublikowanego atlasu grzybów, który początkowo miał tytuł „Grzyby polskie”. Z zachowanej, pozytywnej, recenzji (brak daty) dr W. Rudnickiej-Jezierskiej dowiadujemy się, że praca zawierała 947 krótkich opisów grzybów i tyleż ich barwnych rysunków własnoręcznie przez autora wykonanych a zestawionych w 138 tablicach. Na początku lat 90. XX wieku próbował, przy pomocy i wsparciu znajomego nauczyciela

Ryc. 6. Torebki zielnikowe Zbigniewa Domańskiego z róż- nymi nagłówkami etykiet. Fig. 6. Zbigniew Domanski’s herbarium bags with different label captions.

Ryc. 5. Exlibris zaprojektowany i wykonany przez Zbigniewa Ryc. 7. Przykład etykiety na torebce z „Zielnika Zbigniewa Domańskiego. Domańskiego”. Fig. 5. Exlibris of Zbigniew Domański; designed and made Fig. 7. Example of label on a bag from Zbigniew Doman- by him. ski’s herbarium. 60 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

fi zyki Arkadiusza Kusiaka (poznali się na wysta- opracowań mykologicznych, 47 książek i broszur wach grzybów) wydać, jednak bez powodzenia, o tematyce przyrodniczej, głównie botanicznej poprawiony zgodnie z sugestiami recenzenta, atlas oraz 45 zeszytów różnych wydawnictw ciągłych pod nieco zmienionym tytułem („Atlas grzybów z lat 1947–1992) i zachowanego fungarium do polskich lasów i łąk”) w Państwowym Wydaw- Zakładu Mikologii i Fitopatologii Leśnej SGGW. nictwie Naukowym, Państwowym Wydawnictwie Dziękuję również Panu prof. dr. hab. Tomaszowi Rolniczym i Leśnym oraz w Instytucie Wydaw- Majewskiemu za pomoc w poszukiwaniu ma- niczym Związków Zawodowych. Manuskrypt teriałów i cenne uwagi do niniejszego tekstu, atlasu wraz z dyskietką komputerową zawierającą Panu dr. Dariuszowi Karasińskiemu z Zakładu tekst, przechowywane w ostatnich latach przez Mykologii Instytutu Botaniki PAN w Krakowie A. Kusiaka, prawdopodobnie zaginęły. za udostępnienie kopii prac wydanych nakładem Działał również w Lidze Ochrony Przyrody. własnym przez Zbigniewa Domańskiego, Panu Był prezesem Oddziału Warszawa-Żoliborz. Wiesławowi Gniazdowskiemu – Prezesowi W 1984 roku za zasługi w realizacji zadań statu- Środowiska „Krybar” Światowego Związku towych LOP został odznaczony „Złotą Odznaką Żołnierzy Armii Krajowej i Pani Eleonorze Honorową”. Kasznicy za informacje z okresu Powstania War- Interesował się muzyką poważną i był jej szawskiego, Pani Małgorzacie Sobczyk-Makow- znawcą. Posiadał rozległą wiedzę na temat hi- skiej – Sekretarzowi Zarządu Stowarzyszenia storii Polski, a zwłaszcza interesowała go historia Wychowanków Gimnazjum i Liceum im. Stefana oręża i lotnictwa. Miał zdolności plastyczne, Batorego w Warszawie za pomoc w dotarciu do przed Powstaniem Warszawskim wykonał ma- literatury oraz Panu Arkadiuszowi Kusiakowi – kietę (stół plastyczny) terenu i budynków Mu- emerytowanemu nauczycielowi fi zyki z III Li- zeum Wojska Polskiego i Muzeum Narodowego, ceum Ogólnokształcącego im. gen. Sowińskiego na którym dowództwo III Zgrupowania AK w Warszawie za cenne informacje. ćwiczyło i przygotowywało się do przydzielo- nego zadania bojowego zdobycia tych obiektów WYKAZ OPUBLIKOWANYCH PRAC (Michelis, Rudniewska 1993). Dwie prace my- MYKOLOGICZNYCH kologiczne, z roku 1997 i 2001, ilustrował wła- ZBIGNIEWA DOMAŃSKIEGO snoręcznie wykonanymi barwnymi rysunkami owocników grzybów. DOMAŃSKI Z. 1960. Niektóre nasze grzyby. Wszechświat Zbigniew Domański był człowiekiem o wy- 12: 316–319. sokiej kulturze osobistej, skromnym, niekon- DOMAŃSKI Z. 1965. Grzyby wyższe doliny Kowańca fl iktowym, szanowanym i lubianym. Miał córkę (Gorce). Acta Mycologica 1: 147–167. Joannę Kohutnicką i troje wnuków. Ostatnie lata DOMAŃSKI Z. 1969. Grzyby wyższe pastwisk koło Turka. życia spędził przykuty do łóżka, w domu na Żo- Acta Mycologica 5: 57–59. liborzu, pod troskliwą opieką żony i rodziny, DOMAŃSKI Z. 1982. Grzyb jadalny czy trujący. Wyd. 1. dzielnie znosząc chorobę. Zmarł 14 stycznia 2012 Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa. roku, a został pochowany 24 stycznia 2012 roku DOMAŃSKI Z. 1988. Grzyb jadalny czy trujący. Wyd. na Cmentarzu Wawrzyszewskim w Warszawie. 2. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa. W imieniu Sekcji Mykologicznej Oddziału War- szawskiego PTB żegnali go dr Krystyna Grzelak DOMAŃSKI Z. 1989. Uwagi dotyczące Czerwonej listy gr- zybów wielkoowocnikowych zagrożonych w Polsce i dr hab. inż. Andrzej Szczepkowski. Władysława Wojewody i Marii Ławrynowicz. PWN, Na zakończenie autor pragnie serdecznie Warszawa 1986. Wszechświat 90(11): 264. podziękować Rodzinie Zbigniewa Domań- DOMAŃSKI Z. 1993. Macromycetes rezerwatu „Jegiel”. Acta skiego za udostępnienie dokumentów, rodzin- Mycologica 28(2): 185–199. nych pamiątek i przekazanie cennych informacji SKIRGIEŁŁO A., DOMAŃSKI Z. 1981. Grzyby wyższe centrum oraz za ofi arowanie księgozbioru (68 zwartych Warszawy (Higher fungi of the central part of Warsaw). Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 61

W: M. SEMERDŽIEVA, V. ŠAŠEK (red.), Organizace boje SAŁATA B. 1972. Badania nad udziałem grzybów wyższych proti otrávam houbami v ČSSR a Polsku. Komise pro w lasach bukowych i jodłowych na Roztoczu Środkowym. mykologickou toxikologii Čsl. vědecké společnosti pro Acta Mycologica 8(1): 69–139. mykologii při ČSAV, Praha, s. 40–44. SKIRGIEŁŁO A. 2006. Zapiski ze stuletniego życia. BEL DOMAŃSKI Z. 1997. Nowe stanowiska rzadkich i intere- Studio Sp. z o.o., Warszawa. sujących grzybów w Polsce. Nakładem autora, WESOŁOWSKI A., BUJNIEWICZ N. (red.) 2011. Kolejnictwo Warszawa. w polskich przygotowaniach obronnych i kampanii DOMAŃSKI Z. 1999a. Grzyby zebrane w Borach Tucholskich. wrześniowej. T. 1, Relacje. cz. 2. Centralne Archiwum Nakładem autora, Warszawa. Wojskowe im. mjr. Bolesława Waligóry. Wyd. Tetragon, Warszawa. DOMAŃSKI Z. 1999b. Przyczynek do znajomości ﬂ ory mikologicznej Roztocza. Nakładem autora, Warszawa. WOJEWODA W. 2003. Checklist of Polish larger Basidiomy- cetes. Biodiversity of Poland, 7. W. Szafer Institute of DOMAŃSKI Z. 1999c. Notatki mikologiczne z Suwalszczyzny. Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Nakładem autora, Warszawa. DOMAŃSKI Z. 2001. Grzyby Lasów Łochowskich. Nakładem Andrzej SZCZEPKOWSKI autora, Warszawa.

LITERATURA

ANONIM 1967. Polskie Towarzystwo Botaniczne. Powstanie i rozwój. Wiadomości Botaniczne 11(1): 49–74. ROCZNICE, JUBILEUSZE

ANONIM 1968. Compte-rendu du IV-éme Congrés des My- ANNIVERSARIES, JUBILEES cologues Européens Warszawa 1968. Acta Mycologica 4(2): 181–198.

ANONIM 1991. Polskie Towarzystwo Botaniczne w dniu JUBILEUSZOWA KONFERENCJA Z OKAZJI 30 czerwca 1991 roku. Wiadomości Botaniczne 35(2): 3–54. 80-LECIA URODZIN PROFESORA ZW. DR HAB. KRZYSZTOFA ROSTAŃSKIEGO KUJAWA A. 2012. Grzyby makroskopijne Polski w literaturze mykologicznej. W: M. SNOWARSKI, Atlas grzybów Polski. Jubilee conference dedicated to Professor (http://www.grzyby.pl/grzyby-makroskopijne-Polski-w- Krzysztof Rostański on the occasion of his 80th literaturze-mikologicznej.htmp/ dostęp 05.02.2012. birthday anniversary KUJAWSKI E., GRABSKI W. (red.) 2003. Pochodem idziemy… . Dzieje i legenda Szkoły im. Stefana Ba- Okrągłe rocznice w życiu każdego czło- torego w Warszawie. Tom I: Dzieje Szkoły w latach 1918–1944. Wyd. 2 uzup. Stowarzyszenie Wychow- wieka są niewątpliwie okazją do pewnej re- anków Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego fl eksji, zadumy, różnorakich podsumowań, ale w Warszawie, Warszawa. i podejmowania dalszych zamierzeń i snucia KWIATKOWSKI S., WILAND M. 1993. Materiały biografi czne planów. Każdy z kolei jubileusz pracownika wychowanków Liceum i Gimnazjum im. Stefana Ba- nauki stanowi dobry moment dla uczczenia torego w Warszawie z lat 1918–1944. Wyd. 2 uzup. Jubilata za jego wysiłek w dążeniu do odkry- Stowarzyszenie Wychowanków Liceum i Gimnazjum im. Stefana Batorego w Warszawie, Warszawa. wania prawdy, wytrwałość, systematyczność, odwagę, upór, a przede wszystkim za uzyskane MICHELIS DE A., RUDNIEWSKA A. 1993. Pod rozkazami „Konrada”. Pierwsza monografia III Zgrupowania przez niego osiągnięcia, które są dowodem na Obwodu Warszawskiego AK. Oficyna Wydawnicza rozwijanie i pomnażanie talentów otrzymanych Volumen, Warszawa. w momencie narodzin. Przy takich okazjach MIERZWIŃSKI Z. 1990. Generałowie II Rzeczypospolitej. radujemy się wspólnie z Jubilatem, okazu- Wyd. Polonia, Warszawa. jemy mu swą życzliwość, a jednocześnie wy- RYBKA R., STEPAN K. 2006. Rocznik ofi cerski 1939. Stan rażamy w tym dniu serdeczne podziękowania na dzień 23 marca 1939. Biblioteka Centrum Doku- za Jego wsparcie dla nas i pomoc w chwilach mentacji Czynu Niepodległościowego, 29. Księgarnia Akademicka, Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu trudnych. Tak też pragniemy postąpić w sto- Niepodległościowego, Kraków. sunku do naszego Nauczyciela, ale i oddanego 62 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

Przyjaciela, Profesora zw. dr. hab. Krzysztofa 6) z okazji 75 rocznicy urodzin prof. Krzysztofa Rostańskiego. Rostańskiego. Wzmiankowany artykuł, przetłu- W dniu 15 października 2010 roku na Wy- maczony przez Agnieszkę Dybich, zamieszczono dziale Biologii i Ochrony Środowiska Uniwer- również w miesięczniku Uniwersytetu Śląskiego sytetu Śląskiego w Katowicach już po raz drugi Gazeta Uniwersytecka nr 6 (136) marzec 2006. zorganizowano konferencję naukową z okazji Nie ma zatem potrzeby przypominania szcze- jubileuszu urodzin Profesora. Dziesięć lat temu gółowego biogramu naszego dostojnego Jubi- okazją do świętowania były dwie uroczystości: lata i Jego zasług dla nauki, a zwłaszcza dla 45-lecie pracy naukowej i 70 rocznica urodzin umiłowanej przez Niego dyscypliny, jaką jest Profesora. Jubilatowi poświęcono z tej okazji taksonomia roślin kwiatowych. Warto jednak cały tom 35(32) Acta Biologica Silesiana (2000). w tym miejscu odnotować, że ofi cjalnie prze- Jego współpracownicy omówili w tym tomie szedł On na emeryturę w 2005 roku. Nadal dotychczasowe osiągnięcia Profesora. Z kolei jednak aktywnie pracuje naukowo, a spotkać Go można najczęściej w Pracowni Dokumen- tacji Botanicznej, czyli w Zielniku Uniwersy- tetu Śląskiego. Ogółem w latach 1956–2010 Pan Profesor Krzysztof Rostański opublikował 218 artykułów naukowych i monografi i. Ma też w swoim dorobku świadectwo racjonalizatorskie Akademii Medycznej we Wrocławiu pt. „Se- lekcjonowanie różnych gatunków i ekotypów wiesiołka pochodzenia krajowego i zagranicz- nego” oraz świadectwo współtwórcy odmiany wiesiołka AMAR w roku 2001. Bogaty dorobek naukowy uzupełniają opracowania popularnonaukowe. Za popularyzowanie badań botanicznych przyznano Profesorowi medal Polskiego w Wiadomościach Botanicznych (Vol. 45, no. Towarzystwa Botanicznego im. Bolesława 3/4, 2001) Profesor Adam Zając oddał nie tylko Hryniewieckiego oraz Medal Komisji Edukacji atmosferę tych podniosłych uroczystości na na- Narodowej. W czasie swojej pracy zawodowej szym Wydziale, lecz w sposób zwięzły, ale do- uzyskał stypendia zagraniczne, odbył długoter- bitny wyartykułował wszystkie atrybuty naukowe minowe staże naukowe, m.in. w Instytucie Bo- i osobowe Profesora Krzysztofa Rostańskiego. taniki Uniwersytetu w Budapeszcie, Instytucie Wiele informacji na temat Jego pracy zawodowej Botaniki im. Komarowa w Leningradzie, Insty- i osiągnięć naukowych można znaleźć w takich tucie Botaniki Czeskiej Akademii Nauk w Průho- źródłach informacyjnych, jak: Who is Who in nicach, w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Science and Engineering (3 wyd. 1996–1997), w Duesseldorfi e, w Muzeum Botanicznym Uni- Who’s Who in the World (wyd. 12–14), American wersytetu w Lund. Biographical Institute: Five Thousands Perso- Ze szczególnym sentymentem wspo- nalities of the World (wyd. 6, 1998), Longman mina Pan Profesor swój dwukrotny pobyt Reference on Research Database and CD Rom w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu w Ha- (1994, 1995), Kto jest kim w woj. katowickim wanie. W sumie na Kubie spędził 12 miesięcy, (1998), Kto jest kim w Polsce (1999), Encyklo- pracując m.in. nad gatunkami z rodzaju Lu- pedia Kto jest Kto, Polska (1992–1993), Wiatra dwigia. W czasie swoich 44 podróży naukowych (1992). O naszym Jubilacie pisali też R. I. Burda, zgromadził cenne materiały dokumentacyjne, W. W. Protopowa, W. K. Tohtar i M. W. Shevera które znacząco wzbogaciły kolekcje naszego w Ukraïnskij Botaničnij Žurnal (2005, t. 62, nr śląskiego zielnika. Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 63

Ryc. 1. Jubilat Prof. dr hab. Krzysztof Rostański w otoczeniu botaników, przybyłych na uroczystą sesję naukową, Katowice, 15.10.2010 (fot. A. Pasierbiński). Fig. 1. Professor Krzysztof Rostański with the botanists, participating in the special scientiﬁ c session, Katowice, 15 October 2010 (phot. A. Pasierbiński). 1 – S. Sokół, 2 – A. Zając, 3 – M. Mizianty, 4 – R. Jean, 5 – I. Gerold-Śmietańska, 6 – R. Sumara, 7 – J. Anioł-Kwiatkowska, 8 – E. Krawczyk, 9 – K. Jędrzejko, 10 – M. Ławrynowicz, 11 – J. Rybczyński, 12 – F. Święs, 13 – W. Rostańska (żona), 14 – K. Rostański, 15 – A. Urbisz, 16 – K. Falińska, 17 – S. Cabała, 18 – S. Wika, 19 – K. Oklejewicz, 20 – Z. Wnuk, 21 – B. Tokarska-Guzik, 22 – A. Rostański, 23 – prof. B. Sudnik-Wójcikowska, 24 – K. Bzdęga, 25 – K. Koszela, 26 – J. Derwisz, 27 – S. Tarłowska, 28 – I. Żabińska, 29 – M. Jędrzejczyk-Korycińska, 30 – B. Węgrzynek, 31 – K. Latowski, 32 – E. Gucwa-Przepióra, 33 – K. M. Rostański, 34 – B. Fojcik, 35 – A. Urbisz, 36 – T. Nowak , 37 – B. Babczyńska-Sendek, 38 – J. Zygmunt, 39 – R. Kurtyka, 40 – G. Woźniak, 41 – M. Lubera, 42 – W. Karcz, 43 – P. Witosławski, 44 – R. Ciepał, 45 – V. Jehlík, 46 – M. Shevera, 47 – L. Frey, 48 – P. Kwiatkowski, 49 – M. Kowolik, 50 – Ł. Małkowski.

Profesor Krzysztof Rostański znany jest nie i związek ten nieprzerwanie trwa do dziś. W po- tylko w środowisku naukowym naszego kraju, szukiwaniu wiesiołków przemierzył On prawie lecz również w całej Europie, a nawet na in- cały kontynent europejski, organizując w tym celu nych kontynentach. Znakiem rozpoznawczym, blisko 30 wypraw naukowych. Przejrzał dokładnie tzw. „znakiem fi rmowym” Profesora jest Jego zielniki naukowe w najważniejszych ośrodkach nieustająca pogoda ducha, uśmiech, życzliwość naukowych na wschodzie, zachodzie, północy dla świata i ludzi. W środowisku naukowym tym i południu. Łącznie gatunkom i mieszańcom z tego znakiem fi rmowym jest wiesiołek, Nachtkertze, rodzaju, występującym w Polsce i innych krajach evening-primrose, Oenothera. Rodzajowi temu europejskich, poświęcił ponad 80 prac. Ukoro- poświęcił Profesor niemal całe życie naukowe nowaniem badań nad rodzajem Oenothera jest 64 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 książka Evening-primroses (Oenothera) occurring „Wybrane, aktualne problemy biologii”, prof. in Europe – Wiesiołki (Oenothera) występujące Karol Latowski z Uniwersytetu im. Adama Mic- w Europie (2010), która w dniu tak uroczystym, kiewicza w Poznaniu pt. „Morfologia w taksonomii wraz z dedykacją Autora, trafi ła do naszych rąk. roślin – między źródłem pisanym a prawdą”, prof. Jest to opracowanie szczególnie wyczekiwane Barbara Sudnik-Wójcikowska z Uniwersytetu przez botaników. Zawiera bowiem klucz do ozna- Warszawskiego pt. „Kurhany jako mikrocentra czania gatunków z tego rodzaju oraz opisy 61 tak- różnorodności biologicznej”, dr hab. Vladimir sonów odnotowanych dotąd w różnych rejonach Jehlik z Republiki Czeskiej pt. „Oenothera spe- kontynentu europejskiego. Profesor Rostański – cies in river harbours of Central Europe” oraz dr wnikliwy i zdolny badacz, obdarzony szczególną hab. Adam Rostański z Uniwersytetu Śląskiego pt. charyzmą w identyfi kowaniu gatunków, opisał „Rodzaj Oenothera L. w zbiorach zielnika Nauko- samodzielnie lub z kolegami (m.in. profesorami wego Uniwersytetu Śląskiego – Herbarium KTU”. Peterem Gutte z Lipska, Vladimirem Jehlikiem Sesja zakończyła się uroczystym poczęstunkiem z Pragi i Adriano Soldano z Włoch) 34 gatunki i spotkaniem w gronie przyjaciół. i utrwalone mieszańce taksonomiczne, stając się Dr hab. Adam Rostański przygotował multi- światowym specjalistą od tego rodzaju. medialny pokaz z życia Jubilata i Jego najbliższej Jubileuszowa Sesja Naukowa z okazji rodziny i przyjaciół. Były dalsze wspomnienia, 80 rocznicy urodzin Profesora Krzysztofa gratulacje i życzenia od kolegów i uczniów. Wy- Rostańskiego pod hasłem „Współczesność czuwało się atmosferę ogólnej życzliwości dla do- i perspektywy taksonomii roślin w Polsce. stojnego Jubilata i Jego nieukrywane wzruszenie. Z wiesiołkiem w tle” odbyła się w auli Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Stanisław WIKA Śląskiego przy ul. Bankowej 9 w Katowicach. Jej organizatorami byli: Zakład Botaniki Sys- tematycznej, Pracownia Dokumentacji Bota- PRO MEMORIA nicznej Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska 265-lecie urodzin Jacka (Hiacynta) Augusta Uniwersytetu Śląskiego oraz Śląski Oddział Dziarkowskiego (1747–7(8?) III 1828), lekarza, Polskiego Towarzystwa Botanicznego. W uro- botanika, ur., zm. w Warszawie, posiadał praktykę czystości wzięła udział małżonka Wanda Ro- lekarską na Ukrainie, w Warszawie i Płocku, wy- stańska i synowie Profesora – Tadeusz, Adam kładał w Królewskim Uniwersytecie Warszaw- i Krzysztof (Junior), władze dziekańskie Wy- skim, opublikował m.in. Wybór roślin krajowych działu, goście zagraniczni (m.in. prof. Raymond dla okazania skutków lekarskich ku użytkowi do- Jean z Francji, prof. Vladimir Jehlik z Repu- mowemu (1803), a także wraz z K. Siennickim bliki Czeskiej, dr Miroslav Shevera z Ukrainy) Pomnożenie dykcjonarza roślinnego X. Krzysztofa oraz liczni goście, reprezentujący różne krajowe Kluka (T. 1–3, 1824–1826), które spotkało się uczelnie i placówki naukowo-badawcze. z krytyką, m.in. Wilibalda Bessera. W opraco- Po uroczystym powitaniu uczestników waniu trzeciego tomu nie brał udziału. i przedstawieniu sylwetki Jubilata odczy- tano okolicznościowe adresy. Dostojny Jubilat 110-lecie urodzin przyjął życzenia i gratulacje od władz Uczelni Anny Stachurskiej (22 i Wydziału, gości z kraju (reprezentujących m.in. II 1902–7 III 1984), Uniwersytety: Jagielloński, Łódzki, Warszawski, paleobotanika, palino- Wrocławski, Opolski, Rzeszowski, oraz instytuty loga, ur. w Kęblinach naukowe Polskiej Akademii Nauk z Krakowa w dawnym woj. łódzkim, i Warszawy) i z zagranicy, współpracowników, zm. w Kościelisku, do- rodziny oraz przyjaciół. Referaty wygłosili: prof. centa Uniwersytetu Wro- Adam Zając z Uniwersytetu Jagiellońskiego pt. cławskiego, kierownika Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 65

Katedry, a następnie Zakładu Paleobotaniki, 100-lecie śmierci Franciszka Kamieńskiego prowadziła badania roślinności czwartorzędu (9 X 1851–16 IX 1912), botanika pracującego i trzeciorzędu, zajmowała się również analizą głównie w zakresie ana- sporomorf, zarówno współczesnych, jak i ko- tomii, fi zjologii i syste- palnych, autorka m.in. opracowań Roślinność matyki, ur. w Lublinie, interglacjalna z Włodawy nad Bugiem (1957), zm. w Warszawie, do- Schyłek interglacjału mazowieckiego w Susznie centa uniwersytetu we koło Włodawy nad Bugiem w świetle analizy bo- Lwowie, profesora uni- tanicznej (1961), Morphology of pollen grains of wersytetu w Odessie, the Juglandaceae (1961), inicjatorka „Kartoteki był światowego formatu palinologicznej roślin polskich”. znawcą roślin z rodziny pływaczowatych (Lenti- 100-lecie urodzin, 45-lecie śmierci Zyg- bulariaceae), szczególnie munta Czubińskiego (24 VI 1912–1 II 1967), rodzaju pływacz (Utricularia) (opracował tę ro- fitogeografa, fitosocjo- dzinę w wydawnictwie A. Englera i K. Prantla loga, działacza ochrony Die natürlichen Pfl anzenfamilien, 1891). Bar- przyrody, ur. w Kiel- dziej znany jako współodkrywca mikoryzy, cach, zm. w Poznaniu, czyli współżycia korzeni roślin naczyniowych profesora Uniwersytetu ze strzępkami grzybów, co zaobserwował na Poznańskiego, kierow- korzeniach Monotropa hypopitys (tymczasowe nika Katedry Systema- doniesienia – 1880, 1881, opracowania szczegó- tyki i Geografi i Roślin, łowe – 1882, 1883) (zob. Wiadom. Bot. 40(3/4): dyrektora Ogrodu Bo- 92, 1996). tanicznego UP, autora wielu opracowań doty- 145-lecie śmierci Karola Maurycego Die- czących Wielkopolski singa (16 VI 1800–10 I 1867), lekarza, zoologa, i Pomorza, m.in. klasycznej pracy Zagadnienia botanika, ur. w Krakowie, zm. w Wiedniu, pracow- geobotaniczne Pomorza (1950), oprócz roślin nika m.in. Muzeum Przyrodniczego w Wiedniu, naczyniowych zajmował się także mchami, był autora wielu prac z zakresu helmintologii oraz wybitnym nauczycielem i wychowawcą mło- współautora jednej publikacji o glonach. dych uczonych (zob. Wiadom. Bot. 51(1/2): 100-lecie śmierci Edwarda Strasburgera 60, 2007). (1 II 1844–19 V 1912), jednego z klasyków 100-lecie urodzin Marii Fiedotjew-Jesse biologii, współtwórcy cy- (27 II 1912–28 I 1985), mikologa, ur. w Sie- tologii roślin, ur. w War- radzu, zm. w Poznaniu, szawie, zm. w Bonn, absolwentki Uniwersy- docenta Warszawskiej tetu Poznańskiego, autorki Szkoły Głównej, profesora prac Stan badań nad ro- uniwersytetów w Jenie ślinnością Wielkopolski i Bonn, gdzie stworzył i zadania na przyszłość. sławną szkołę badawczą, 4. Grzyby wyższe (1936), autora fundamentalnych Grzyby wyższe Wielkopol- prac z zakresu cytologii skiego Parku Narodowego i embriologii roślin, opisał (1947) oraz zachowanej zjawisko mitozy (karioki- w rękopisie pracy magi- nezy) czyli podziału wegetatywnego komórki sterskiej Grzyby Parku Narodowego w Ludwi- (1875) oraz mejozy (podziału redukcyjnego) kowie (1936/1937). (w latach 1900–1904 przedstawił poszczególne 66 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 stadia tego procesu). Stwierdził też występo- storczyków. Istnieje kilkadziesiąt nazw ro- wanie stałej liczby chromosomów u poszcze- ślin utworzonych na cześć Warszewicza (zob. gólnych gatunków (ustanowił pojęcie kariotypu) Wiadom. Bot. 40(3/4): 93, 1996). (zob. Wiadom. Bot. 43(1/2): 72, 1999). 160-lecie urodzin Bronisława Gustawicza 50-lecie śmierci Romana Dreżepolskiego (1852–9 X 1916), geografa, etnografa, przy- (9 IX 1884–17 IV 1962), botanika, fykologa, rodnika, ur., zm. w Kra- muzyka, ur. we Lwowie, zm. w Poznaniu, dok- kowie, nauczyciela szkół tora Uniwersytetu Lwowskiego, specjalisty od w Krakowie i Żywcu, wy- krajowych wiciowców roślinnych, nauczyciela kładowcy w krakowskiej w gimnazjach Stanisławowa, Lwowa i Poznania, Wyższej Szkole Przemy- działacza amatorskiego ruchu muzycznego (zob. słowej, członka Komisji Wiadom. Bot. 38(3/4): 121, 1994). Fizjograficznej i Antro- 50-lecie śmierci Franciszka Ksawerego pologicznej AU, miło- Skupieńskiego (21 XI 1888–26 VI 1962), mi- śnika i znawcy Karpat, kologa, cytologa, ur. w Tumie koło Łęczycy, zm. zwłaszcza Tatr, Pienin, w Łodzi, profesora Uniwersytetu Wileńskiego oraz Żywiecczyzny, Spisza Uniwersytetu Łódzkiego, gdzie kierował Katedrą i Orawy, autora wielu pu- Anatomii i Cytologii Roślin, udowodnił wystę- blikacji poświęconych m.in. geografi i, etnografi i, powanie rozmnażania płciowego u śluzowców kartografi i, meteorologii, ochronie przyrody oraz (1920) (zob. Wiadom. Bot. 41(2): 58, 1997). botaniki, w tym pracy Przyczynek do fl ory pie- nińskiej (1881). 40-lecie śmierci Marii Berner (22 VIII 1908–11 II 1972), farmaceutki, botaniczki, ur. 160-lecie urodzin Władysława Zaleskiego w Brzesku pod Krakowem, zm. w Krakowie, (2 X 1852–5 X 1925), arcybiskupa, podróżnika, asystentki Zakładu Farmakologii Uniwersytetu pisarza, ur. w Wielonie Warszawskiego, gdzie uzyskała doktorat far- na Kowieńszczyźnie, zm. macji, kierownika apteki Instytutu Radowego w Rzymie, dyplomaty sto- w Warszawie, współzałożycielki i współredak- licy apostolskiej, delegata torki miesięcznika Polskie Zioła, autorki prac papieskiego w Indiach z zakresu zielarstwa i uprawy roślin leczni- Wschodnich, spędził ok. czych. 25 lat na Cejlonie w mie- ście Kandy, wiele podró- 200-lecie urodzin Józefa Warszewicza żując, był autorem wielu (1812–29 XII 1866), podróżnika, zbieracza ro- książek podróżniczo-etno- ślin, ur. na Litwie, zm. w Krakowie, głównego grafi cznych opublikowa- ogrodnika (inspektora) Ogrodu Botanicznego nych w języku polskim, Uniwersytetu Jagielloń- francuskim, angielskim i włoskim, np. Podróż po skiego, podróżnika, świa- Indyach w roku 1896 (1897), a także artykułów towej sławy zbieracza na temat przyrody i kultury Azji Południowo- i odkrywcy nowych roślin Wschodniej; zgromadził ikonotekę roślin tro- w Ameryce Południowej pikalnych (ok. 35 tys. wizerunków roślin), i Środkowej, gdzie po- znajdującą się obecnie w zbiorach Ogrodu Bo- dróżował w latach 1844– tanicznego Uniwersytetu Warszawskiego (zob. 1853. Zbierał również Wiadom. Bot. 39(3/4): 88, 1995). okazy zwierząt i ptaków. Odkrył setki nowych ga- 45-lecie śmierci Marii Chmielińskiej (7 IV tunków roślin, zwłaszcza 1890–15 X 1967), inżyniera rolnika, botaniczki, Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 67 ur. w Ciechanowie, zm. w Warszawie, współor- ganizatorki polskiego zielarstwa w dwudziesto- SPRAWOZDANIA ZE SPOTKAŃ leciu międzywojennym, redaktorki Wiadomości NAUKOWYCH Zielarskich oraz Powszechnego Wydawnictwa SCIENTIFIC MEETING REPORTS Rolniczego i Leśnego (PWRiL), autorki dwóch monumentalnych bibliografi i Polskiej bibliografi i zielarstwa (1954) oraz Polskiej bibliografi i roślin przemysłowych (1963) (zob. Wiadom. Bot. „ENVIRONMENTAL ARCHAEOLOGY OF URBAN SITES” – VII SYMPOZJUM ORAZ 34(2): 27, 1990). IV MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA 45-lecie śmierci Józefa Karola Łukasze- POLSKIEGO STOWARZYSZENIA wicza (13 III 1894–4 XI 1967), przyrodnika, ur. ARCHEOLOGII ŚRODOWISKOWEJ w Krakowie, zm. we Wrocławiu, absolwenta UJ – GDAŃSK, 5–10 WRZEŚNIA 2011 oraz Akademii Handlowej w Krakowie, nauczy- ‘Environmental Archaeology of Urban Sites’ – ciela średnich szkół zawodowych w Krakowie, 7th Symposium and 4th International Conference asystenta naukowo-technicznego Instytutu Bota- of Polish Association for Environmetal niki Uniwersytetu Wrocławskiego, autora m.in. Archaeology – Gdańsk, 5–10 September 2011 pracy Przyczynek do mikrochemii włoska parzą- cego Urtica dioica L. (1923). 85-lecie śmierci Witolda Wróblewskiego (29 VI 1839–1 XI 1927), geografa, populary- zatora nauk przyrodniczych, m.in. botaniki, ur. w Grodnie, zm. w Warszawie, nauczyciela szkół w Warszawie, wydawcy Pamiętnika Fizjografi cz- W dniach 5–10 września 2011 roku, nego i Wszechświata, gdzie zamieszczał artykuły w Gdańsku, odbyła się międzynarodowa i notatki z zakresu botaniki, zoologii oraz spra- konferencja dotycząca problematyki badań wozdania z wypraw badawczych (zob. Wiadom. przyrodniczych na miejskich stanowiskach ar- Bot. 41(3/4): 89, 1997). cheologicznych. Konferencja „Environmental Archaeology 50-lecie śmierci Witolda Sławińskiego of Urban Sites” została zorganizowana przez (27 XI 1888 – 4 IX 1962), fi tosocjologa, histo- Pracownię Paleoekologii i Archeobotaniki ryka botaniki, ur. w Wil- (Katedra Ekologii Roślin) na Wydziale Bio- nie, zm. w Białymstoku, logii Uniwersytetu Gdańskiego, jako kolejna doktora i doktora habili- impreza naukowa Polskiego Stowarzyszenia towanego Uniwersytetu Archeologii Środowiskowej (SAS). Współor- Poznańskiego, profesora ganizatorami konferencji były Muzeum Arche- botaniki na Wydziale ologiczne w Gdańsku oraz Fundacja na Rzecz Rolnym Uniwersytetu im. Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, która była M. Curie-Skłodowskiej odpowiedzialna za stronę organizacyjną sympo- w Lublinie, kierownika zjum. Konferencja została zadedykowana Pani Katedry Bio logii Akade- Profesor Krystynie Wasylikowej z Instytutu Bo- mii Medycznej w Białymstoku, założyciela Od- taniki im. W. Szafera w Krakowie, która była jej działu Białostockiego PTB, autora prac z zakresu Gościem Honorowym. Wyróżniono w ten sposób fi tosocjologii, mikrobiologii technicznej i historii wybitny wkład Prof. K. Wasylikowej w rozwój botaniki w ośrodku wileńskim (zob. Wiadom. paleoekologii i archeobotaniki. Konferencja Bot. 42(3/4): 104, 1998). ta, stanowiła również wyraz wdzięczności Jej Alicja ZEMANEK wychowanków za wieloletnią pomoc naukową. 68 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

W zjeździe wzięło udział około 60 uczestników pochodzenia zaprezentowanych materiałów były z 10 krajów europejskich. bardzo różnorodne. Zakres chronologiczny za- Podczas ofi cjalnego otwarcia obrad gości wierał się w przedziale od starożytności po przywitała prof. dr hab. Małgorzata Latałowa, czasy nowożytne, natomiast miejsca badań roz- która nakreśliła cele tego spotkania i przedsta- mieszczone były w całej Europie – od Bliskiego wiła sylwetkę naukową Pani Profesor Krystyny Wschodu (bizantyjski port w Istambule) przez Wasylikowej. Za zasadniczy cel konferencji orga- Europę południową (m.in. Herculanum, Modena, nizatorzy uznali dyskusję w gronie archeologów okolice Rzymu, Lyon) i środkową (m.in. Praga, i przyrodników nad wynikami najnowszych Chrudim, Berlin, Poznań, Kołobrzeg, Szczecin), badań, dotyczących m.in. wykorzystywania za- po Europę północną (m.in. Wilno, Tallin). Przed- sobów roślinnych i zwierzęcych przez miesz- stawiono wyniki oparte na badaniach makrosko- kańców miast w różnych okresach ich historii powych szczątków roślinnych, palinologicznych, (od starożytności po czasy nowożytne) oraz uwa- dendrochronologicznych oraz szczątków zwie- runkowań przyrodniczych rozwoju organizmów rząt (bezkręgowców i kręgowców), a także ana- synantropijnych w przeszłości i związanych lizy chemiczne gleb. z tym procesem zmian środowiska w różnych Ostatnia sesja była poświęcona badaniom regionach geografi cznych. Jednym z celów była w Gdańsku. W sesji tej przedstawiono 9 re- też dyskusja nad teoretycznymi i praktycznymi feratów obejmujących zagadnienia archeolo- aspektami współpracy interdyscyplinarnej na giczne, antropologiczne, archeozoologiczne miejskich stanowiskach archeologicznych. i archeobotaniczne. Referat dotyczący pro- Gości przywitali również prof. dr hab. Grze- blemów związanych z wykopaliskami w obrębie gorz Węgrzyn, Prorektor ds. nauki Uniwersytetu obiektów kościelnych wygłosił ojciec Marek Gdańskiego oraz dr hab., prof. UAM, Mirosław Grubka, dominikanin, odpowiedzialny z ra- Makohonienko, który w swym wystąpieniu mienia zakonu za badania realizowane na terenie przedstawił działalność Stowarzyszenia Arche- zabudowań klasztornych i kościoła św. Mikołaja ologii Środowiskowej. Wykład inauguracyjny w Gdańsku. Warto podkreślić duże zaintereso- pt. „What we have learned from 30 years of wanie uczestników konferencji tym wystąpieniem, environmental archaeology in York” wygłosił a także uznanie, z jakim spotkały się otwartość prof. Terry O’Connor z Uniwersytetu w Yorku Zakonu Dominikanów na problemy związane (Wielka Brytania). z pracami archeologicznymi prowadzonymi na W ciągu trzech dni obrad wygłoszono 28 ich terenie oraz zaangażowanie w popularyzację referatów zgrupowanych w sześciu sesjach badań archeologiczno-środowiskowych. oraz przedstawiono 14 posterów. Były to refe- Referatowa sesja dotycząca Gdańska była raty dotyczące zagadnień teoretycznych – m.in. kontynuowana w godzinach popołudniowych Andrzej Gołębnik – „Analysis of archaeolo- bezpośrednio na terenie historycznej części tego gicallayers – necessity or whim”, syntetyczne miasta. Uczestnicy podzieleni na dwie grupy, opracowania z określonych regionów geogra- w trakcie spaceru po najpiękniejszych zakątkach fi cznych – m.in. ze Szwecji (Karin Viklund) Gdańska, mieli okazję wysłuchać szczegółowych i Czech (Jaromír Beneš) lub analizy dotyczące referatów ilustrowanych posterami. Wystąpienia wybranych zagadnień, takich jak przyczyny dotyczyły archeobotaniki zwiedzanych stano- różnic w wykorzystywaniu roślin konsumpcyj- wisk i oparte były na wynikach wieloletnich nych w regionie bałtyckim w średniowieczu badań materiałów roślinnych. Krótkie wykłady (Sabine Karg), czy historia garbarstwa i kuśnier- zostały przygotowane i przedstawione przez stwa w średniowiecznej Europie (Lena Strid). pracowników Pracowni Paleoekologii i Arche- Większość referatów dotyczyła jednak wyników obotaniki UG – prof. M. Latałową, dr Monikę badań szczegółowych z określonych stanowisk Badurę i dr Joannę Świętą-Musznicką. Dodat- archeologicznych. Zarówno wiek jak i miejsce kowe informacje na temat archeologii i historii Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 69 zwiedzanych miejsc przedstawił archeolog mentów przyrodniczych, etnograficznych A. Gołembnik i przewodniczka Katarzyna i historycznych okolic Gdańska. Wycieczkę Antończyk. w Dolinę Dolnej Wisły rozpoczęto od zwiedzania Interesującą formą zakończenia każdego dnia zamku krzyżackiego w Malborku, a następnie konferencji były zaplanowane, moderowane pa- osady menonickiej w Chrystkowie i zabytkowego nele dyskusyjne. Poruszano na nich określone młyna w Grucznie. Przewodnikiem był tu dr w programie konferencji zagadnienia. W kolej- Jarosław Pająkowski reprezentujący Towarzy- nych dniach konferencji omówiono następujące stwo Przyjaciół Dolnej Wisły. Oprócz historii tematy: „Archeologia i nauki przyrodnicze: wkład tego obszaru omawiano tu również aspekty et- archeologii w rozwój nauk przyrodniczych” (pro- nografi czne. Podczas tego wyjazdu goście mieli wadzący: prof. T. O’Connor), „Nauki przyrod- okazję obejrzeć sady dawnych odmian drzew nicze i archeologia: wkład nauk przyrodniczych owocowych i wysłuchać wykładu na temat ich w rozwój archeologii” (prowadzący: dr hab. restytucji, spróbować tradycyjnych polskich pie- M. Makohonienko) oraz „Perspektywy współ- rogów (Chrystków) oraz wziąć udział w sma- pracy międzynarodowej i interdyscyplinarnej żeniu słynnych powideł śliwkowych i wypieku w badaniach nad średniowieczną (VIII–XII w.) miejscowego chleba na chrzanowym liściu gospodarką we wczesnych ośrodkach miej- (Gruczno). skich” (prowadzący: prof. Karl-Ernst Behre). Wycieczkę na Pojezierze Kaszubskie rozpo- We wszystkich trzech doskonale przygotowa- częto od zwiedzania najstarszego w Polsce skan- nych i prowadzonych dyskusjach wzięło udział senu etnografi cznego położonego we Wdzydzach wielu uczestników. Padło szereg argumentów Kiszewskich. Następnym miejscem było malow- na rzecz podejmowania wspólnych prac i mo- niczo położone cmentarzysko kurhanowe kultury delowych rozwiązań dotyczących form współ- wielbarskiej w Węsiorach. Po objaśnieniach ar- pracy między przyrodnikami i archeologami cheologicznych przygotowanych przez Urszulę w realiach miejskich wykopalisk ratunkowych. Wilkoszewską, wysłuchano trzech prezentacji Podjęto także próbę wskazania najważniejszych dotyczących późnoglacjalnych i holoceńskich kierunków badań środowiskowych w kontekście zmian roślinności i klimatu oraz ewolucji jezior studiów nad historią udomowienia i synatropi- lobeliowych na Pojezierzu Kaszubskim autor- zacji gatunków roślin oraz zwierząt, których po- stwa prof. M. Latałowej, dr J. Świętej-Musz- zostałości odnajdywane są podczas wykopalisk nickiej oraz dr Anny Pędziszewskiej. Kolejnym archeologicznych prowadzonych na terenach punktem na trasie wycieczki był Prywatny Ogród miejskich. Botaniczny w Gołubiu, założony i prowadzony Organizatorzy zapewnili uczestnikom moż- przez Zbigniewa Butowskiego i jego rodzinę. liwość sympatycznego spędzenia wolnego Kolekcja obejmująca 4500 gatunków roślin kra- czasu. Jeden z wieczorów zakończyła wspólna jowych i egzotycznych rosnących w malowniczej kolacja na terenie zrekonstruowanego, wcze- scenerii Pojezierza Kaszubskiego, profesjonalne snośredniowiecznego grodziska w Sopocie, przewodnictwo i degustacja domowych wy- gdzie odbyły się pokazy szermierki rycerskiej pieków, którymi ugościli nas Gospodarze, były i łucznictwa oraz konkurs łuczniczy. Z kolei uro- szczególnie interesującym i miłym akcentem czysta kolacja kończąca zasadniczą część konfe- tego dnia. Ostatnim wystąpieniem w sesji tere- rencji odbyła się w średniowiecznym spichlerzu nowej był referat Dawida Weisbrodta na temat „Błękitny Baranek” będącym siedzibą Muzeum późnoglacjalnej i wczesnoholoceńskiej historii Archeologicznego w Gdańsku, gdzie przed po- roślinności i klimatu okolic Jeziora Raduńskiego. siłkiem goście zwiedzili nowoczesną ekspozycję Został on przedstawiony na tle panoramy Poje- ilustrującą życie gdańszczan w przeszłości. zierza Kaszubskiego rozciągającej się ze wzgórza Dwie pokonferencyjne wycieczki naukowe widokowego w Brodnicy. Stąd szlak podróży miały na celu pokazanie najcenniejszych ele- wiódł do Muzeum Ceramiki Kaszubskiej rodziny 70 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

Neclów w Chmielnie, w którym uczestnicy wy- i Etnologii PAN, Polska), dr Dominique Marguerie cieczki mogli spróbować swych sił za kołem (University of Rennes, Francja), dr Bernat Martí garncarskim. Był to ostatni punkt programu wy- (Museo de Prehistoria de Valencia, Hiszpania), cieczki, a zarazem gdańskiej konferencji. dr Oliver Nelle (University of Kiel, Niemcy), dr Mitchell J. Power (University of Utah, USA), Grzegorz SKRZYŃSKI dr Juan Sánchez (University of Valencia, Hisz- pania), dr Rita Scheel-Ybert (Federal University of Rio de Janeiro, Brazylia), dr Werner Schoch 5. MIĘDZYNARODOWE SPOTKANIE (Laboratory of Quaternary Research, Szwajcaria), ANALIZY WĘGLI DRZEWNYCH: dr Andrew Scott (Royal Hollaway University of WĘGLE DRZEWNE JAKO KULTURALNE London, U. K.), dr Ingelise Stuijts (Discovery I BIOLOGICZNE DZIEDZICTWO Programme, Irlandia), dr Stéphanie Thiébault (WALENCJA, HISZPANIA, (Muséum national d’Histoire naturelle, Francja), 5–9 WRZEŚNIA 2011) dr Lydia Zapata (University of Basque Country, 5th International Meeting of Charcoal Analysis: Hiszpania). charcoal as cultural and biological heritage Cykliczne zjazdy antrakologów, odbywa- (Valencia, Spain, 5–9 September 2011) jące się co 3–4 lata, promują międzynarodową współpracę i dyskusję oraz prezentują aktualne wyniki i stan wiedzy w zakresie badania węgli drzewnych. Prawie 100 prezentacji przedstawio- nych na tej konferencji odzwierciedla aktualną mnogość i interdyscyplinarność badań prowadzonych nad węglami drzewnymi oraz podkreśla ich znaczenie dla poznania dynamiki naturalnych i antropogenicznych zmian roślinności. W XX wieku badania z zakresu antrakologii były ograniczone prawie wyłącznie do obszaru Europy. Obecnie prowadzi się je w 29 różnych krajach Konferencja naukowa „5th International Me- Europy, Ameryki, Azji i Afryki. eting of Charcoal Analysis: Charcoal as Cul- Zdecydowaną większość uczestników konfe- tural and Biological Hertige”, koncentrująca się rencji stanowili badacze wywodzący się z pla- wokół zagadnień z obszaru antrakologii, odbyła cówek naukowych Hiszpanii i Francji. Europę się w Walencji (Hiszpania), w dniach 5–9 wrze- środkową reprezentowały mniej liczne grupy: śnia 2011 roku. Spotkanie zostało zorganizowane z Czech – 2 osoby, z Niemiec – 12 osób i z Polski przez naukowców z Zakładu Prehistorii i Arche- – 2 osoby. ologii Wydziału Geologii i Historii Uniwersytetu Podczas konferencji przedstawiono 55 re- w Walencji (Department of Prehistory and Ar- feratów i 42 postery. Prezentacje zostały podzielone chaeology University of Valencia). pomiędzy 5 sesji tematycznych, odpowiadających W składzie Komitetu Naukowego spotkania głównym obszarom zastosowania analizy węgli znaleźli się: dr Ernestina Badal (University of Va- drzewnych. Cztery pierwsze sesje referatowe lencia, Hiszpania), dr Lucie Chabal (University of i posterowe odbywały się w sali wykładowej Montpellier, Francja), dr Freddy Damblon (Royal Wydziału Geologii i Historii Uniwersytetu w Wa- Belgian Institute of Natural Sciences, Belgia), dr lencji, a ostatnia w auli walenckiego Muzeum Isabel Figueiral (Institut National de Recherches Prehistorii. Każdą z nich rozpoczynało blisko Archéologiques Préventives, Francja), dr Giro- godzinne wystąpienie wprowadzające, przedsta- lamo Fiorentino (University of Lecce, Włochy), wiające rozwój i kluczowe odkrycia w zakresie dr Maria Lityńska-Zając (Instytut Archeologii prezentowanego działu. Pierwszą sesję „Metody, Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 71 tafonomia, datowanie”, obejmującą 9 prezentacji powierzchnię terenu uwidocznił wielokrotnie i 5 posterów, otwierał wykład „Short tree ring wyższą liczbę miejsc potencjalnego wypalania. series: the study materials of the dendro-anth- Wstępna lustracja wskazań lasera potwierdziła racologist” przedstawiony przez dr Dominique faktyczne istnienie pozostałości pieców. Nowa Marguerie z Uniwersytetu w Rennes. Sesję „Ana- metoda znacznie ułatwia wykrycie stanowisk, tomia drewna i węgli drzewnych” (5 prezentacji, między innymi w miejscach, gdzie gęstość 2 postery) rozpoczęło wystąpienie dr Wernera podszycia lasu uniemożliwia penetrację w toku H. Schoch’a (Laboratory of Quaternary Research poszukiwań polowych. Ingelise Stuijts i Lorna w Langnau) pt.: „Wood and charcoal anatomy: O’Donnell z Uniwersytetu w Dublinie (referat problems and solutions”. Trzecią sesję „Pedo-an- „Working with – an online charcoal database”) trakologia i węgle przedczwartorzędowe” (8 pre- zaprezentowały nowopowstałą, internetową bazę zentacji, 3 postery) poprzedził wykład „What is „WODAN”, której celem jest archiwizacja danych natural: the role of palaeoenvironmental research z analiz węgli drzewnych (aktualnie gromadzi wy- in reconstructing the history of continental ecosys- niki z 530 stanowisk archeologicznych, głównie tems” przedstawiony przez dr Antonia Martínez z terenu Irlandii); standaryzacja przechowywa- Cortizas’a (Uniwersytet Santiago de Compostela). nych danych oraz optymalizacja sposobu pobie- Najobszerniejszą pod względem liczby wystąpień rania prób. Badacze z Uniwersytetu w Marsylii: sesję (25 prezentacji, 28 posterów), obejmującą Christophe Vaschalde, Aline Durand i Jacques badania węgli drzewnych pochodzących ze sta- Thiriot w wystąpieniu pt.: „Vitrifi cation and craft nowisk archeologicznych pt: „Archaeological fi re in occidental Mediterranean. Describing cha- charcoal: natural or human impact on the vege- racteristics, fi rst results and research hypothesis” tation” otwierał wykład autorstwa Isabel Figu- przedstawili wyniki badań nad witryfi kacją węgli eiral, Laurenta Fabre i Christophe’a Tardy’ego drzewnych na różnych stanowiskach archeolo- z Uniwersytetu w Montpellier („Charcoal analysis gicznych z zachodniego rejonu basenu Morza in Preventive Archaeology: combining culture Śródziemnego. Autorzy podjęli próbę określenia, heritage management with scientifi c research in które z wykrytych tam taksonów drzew i krzewów the A75 motorway [Clermont l’Hérault – Béziers, najczęściej wykazują ślady witryfi kacji. Robyn Southern France]”). Ostatnia sesja, łącząca etno- Veal (Uniwersytet w Sydney), Lorna O’Donnell grafi czne dane o użytkowaniu drewna z bada- i Laura McParland (Uniwersytet w Dublinie) za- niami antrakologicznymi „Ethnographical data of prezentowali swoje badania nad zastosowaniem wood and charcoal use” (8 prezentacji, 4 postery), pomiaru współczynnika odbicia dla określenia została rozpoczęta wykładem „Interpretation of temperatury spalania węgli drzewnych (referat fi rewood management as a socio-ecological in- pt. „Measuring burn temperatures from charcoal dicator” dr Alexy Dufraisse (Muzeum Historii using the refl ectance method, fi rst results from an Naturalnej w Paryżu). Irish Bronze Age cremation site”). Analizowane W ramach sesji „metodologiczno-tafono- przez autorów próby pochodziły z grobów dato- micznej” zaprezentowano szereg różnorodnych wanych na epokę brązu. Temperatura spalania zagadnień. Thomas Ludemann z Uniwersytetu wyznaczona dla badanych węgli drzewnych wy- we Freiburgu w swoim referacie „Scanning the nosiła przeciętnie 360–450 °C, co jest wartością historical and scientifi c signifi cance of charcoal niewystarczającą do spalenia ciała. Naukowcy production – local scale, high resolution kiln site z Uniwersytetu w Montpellier: Julia Chrzavzez, anthracology at the landscape level” przedstawił Isabelle Théry-Parisot, Jean-Frédéric Terral, Ale- zastosowanie nowoczesnego lasera lotniczego do xandre Ducom, Gilbert Fiorucci w referacie pt. wykrywania pozostałości po historycznych pie- „Differential preservation of anthracological ma- cach do wypalania węgla drzewnego w lasach terial and mechanical properties of wood char- Szwarcwaldu. Tradycyjnymi metodami odkryto coal, an experimental approach of fragmentation” około 2000 takich stanowisk. Laser skanujący omówili eksperyment mający wykazać wpływ 72 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 siły nacisku na fragmentację węgli drzewnych in the Pleistocene of the California Islands” au- w zależności od gatunku drzewa lub krzewu. torstwa Andrew C. Scott’a, Mark Hardiman’a, W trakcie sesji „anatomicznej” zaprezento- Nicholas Pinter’a i R. Scott Anderson’a oraz wano referaty dotyczące badań nad materiałem referat przygotowany przez zespół z Uniwersy- pochodzącym z nadal niewystarczająco pozna- tetu w Kilonii (autorzy: Doris Jansen, Uta Lun- nych fl orystycznie obszarów Afryki, Azji i Ame- gershausen, Vincent Robin i Oliver Nelle) pt. ryki. W swoim wystąpieniu pt. „Archaeological „Charcoals in dunes – an example from Northern charcoal from the African Rainforest. Describing Germany”. W pierwszym z cytowanych refe- and defi ning wood types from a diverse envi- ratów przedstawiono badania węgli drzewnych ronment” dr Alexa Hoehn z Uniwersytetu im. z osadów plejstoceńskich w rejonie Wysp Santa Johanna Wolfganga Goethe’go we Frankfurcie Barbara, dla których wyznaczono, metodą ponad Menem omówiła trudności, które napotkała miaru współczynnika odbicia, temperaturę spa- w analizie taksonomicznej węgli drzewnych ze lania. Ujawniona temperatura (500 °C) wskazała stanowisk z rejonu afrykańskich lasów deszczo- na występowanie w badanym okresie głównie wych. Inne wystąpienie pt. „The multipurpose pożarów typu powierzchniowego i zaprzeczyła date palm «tree»: anatomical identifi cation of teorii o uderzeniu komety w młodszym dryasie. modern palm stems and practical application in Drugi referat omawia badania drobnych frag- the archaeological site of Madâ’in Sâlih (Saudi mentów węgli (rzędu 1 mm) w profi lach osadów Arabia)” autorstwa Charlène Bouchaud, Ro- śródlądowych wydm na terenie Niemiec. Dzięki main Thomas, Margarety Tengberg (Uniwersytet analizom potwierdzono przemiany krajobrazu w Paryżu) dotyczyło badań węgli drzewnych (przed powstaniem wydmy) od zalesionego, do ze stanowiska archeologicznego w Arabii Sau- otwartego, sprzyjającego nawiewaniu piasku. dyjskiej. W paleniskach stwierdzono głównie W warstwach piasku wydmowego odnaleziono obecność resztek palmy daktylowej. Ponieważ liczne fragmenty węgli dębu i buka, które naj- w tym rejonie palma ta jest ważnym surowcem prawdopodobniej zostały przyniesione z wiatrem i wykorzystuje się gospodarczo dowolne frag- z odleglejszych terenów. menty tej rośliny, zbadano i opisano anatomię Podczas sesji „archeologicznej” prezen- zdrewniałych elementów poszczególnych części towano analizy spektrów antrakologicznych palmy daktylowej. Dzięki temu ustalono, że w ba- pochodzących z różnych stanowisk arche- danych paleniskach dominują przede wszystkim ologicznych na terenie Europy, Azji i Afryki. nasady liści. W referacie pt. „Wood and char- W dwóch referatach zaprezentowanych przez coal anatomy in species of the Brazilian cer- naukowców z Uniwersytetu w Kilonii: „Neo- rado: effect of carbonization on wood structure” lithic wood usages: examples from the lowlands (Thaís A. P. Gonçalves, Camen R. Marcati i Rita of Germany” (Doris Jansen, Oliver Nelle) oraz Scheel-Ybert z Uniwersytetu w Rio de Janeiro) „Woodland and its use in central Bosnia during omówiono zmiany cech anatomicznych drewna the late Neolithic. Results from anthracolog- lokalnych (Brazylia) taksonów pod wpływem ical investigations in the Visoko-basin” (Tim karbonizacji. Stwierdzono przede wszystkim Mattis Schroedter, Robert Hofmann, Martin redukcję wymiarów naczyń drewna w kierunku Furholt, Johannes Müller i Oliver Nelle) na radialnym (związane z wysychaniem), przy podstawie analiz węgli drzewnych wykazano braku istotnych zmian w ich frekwencji. W wy- wpływ działalności człowieka na zmiany szaty niku zwęglania nie zmieniła się wysokość pro- roślinnej. Stwierdzono między innymi stopniowe mieni rdzeniowych, a szerokość promieni uległa pojawienie się w paleniskach taksonów związa- zmianie tylko u niektórych gatunków. nych z wypasem i drzew owocowych. Dr Ka- Jako przykład tematyki referatów z sesji pedo- tleen Deckers z Instytutu Nauk Przyrodniczych antrakologicznej i przedczwartorzędowej należy i Archeologii w Tübingen (referat pt. „On the wymienić wystąpienie „Evidence of fi re regimes distribution of deciduous oak in the second half Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 73 of the Holocene in northern Syria”) udowadniała, population at Szczepanki site 8 (NE Poland)” że zanik lasów dębowych na terenie północnej mgr Katarzyna Cywa i dr Agnieszka Wacnik Syrii nie jest wynikiem lokalnej gospodarczej z Instytutu Botaniki im. Wł. Szafera PAN przed- działalności człowieka, ale raczej globalnych stawiły wyniki badań antrakologicznych, ksy- zmian klimatu. W paleniskach zbadanych przez lologicznych i palinologicznych wykonanych autorkę referatu występowały fragmenty węgli na stanowisku Szczepanki 8. Poster pt. „Use of dębu, jednak pochodziły one głównie z drob- wood in the ancient cult of fi re temple at Mele nych gałęzi, a nie dużych pni. Poza tym analizy Hairam (south-western Turkmenistan), based wykazały, że najczęściej wykorzystywanym na on preliminary charcoal analysis” (Katarzyna opał surowcem były odchody zwierząt. Wyniki Cywa, Instytut Botaniki im. Wł. Szafera PAN) badań antrakologów z Uniwersytetu w Walencji przedstawiał rezultaty analizy węgli drzewnych (Ernestina Badal, Yolanda Carrión Marco i Jesús ze stanowiska archeologicznego w południowo- F. Jordá) zostały przedstawione na posterze zachodnim Turkmenistanie. „Charcoal analysis at the San Chuis hill fort Na ostatniej „etnografi cznej” sesji refera- (Allande, Asturias, Spain)”. Na analizowanym towej zaprezentowano m.in. referat pt. „The stanowisku znaleziono spaloną i zburzoną kon- cremation structures of the Roman Empire: strukcję drewnianą przynależną fazie osadniczej anthracological data versus historical sources” z czasów rzymskich. Wyróżniono w niej ele- (Carine Cenzon-Salvayre i Aline Durand z Uni- menty ścian i dachu. Analizy antrakologiczne wersytetu w Marsylii). Przedstawiono w nim wykazały różnice w składzie zwęglonego ma- rezultaty złożonych badań, zestawiających dane teriału pochodzącego z poszczególnych części archeologiczne, etnografi czne, historyczne i an- konstrukcji. W ścianach dominowały fragmenty trakologiczne. Potwierdzono nieprzypadkowość dębu, pochodzące ze stosunkowo dużych ko- doboru drewna do budowy stosów pogrzebo- narów, a w dachu fragmenty niewielkich gałązek wych, których konstrukcja miała gwarantować dębowych i wrzosu. Na kolejnym plakacie „Neo- osiągnięcie właściwej temperatury spalania, lithic landscape management at Cova de l’Or szybkość spalenia zwłok oraz stabilność stosu (Alicante, Spain)” naukowcy z Walencji (Erne- w trakcie trwania ceremonii. stina Badal i Bernat Martí) prezentowali inne W miejsce materiałów konferencyjnych, or- eksplorowane antrakologicznie stanowiska z za- ganizatorzy opublikowali w „Sagvntvm Extra” chodniej części regionu śródziemnomorskiego, (tom 11) rozszerzone streszczenia wszystkich datowane od wczesnego do środkowego neolitu. prezentacji (zawierające abstrakt, wprowadzenie, Przedstawiono rekonstrukcje zmiany szaty ro- opis metody oraz główne rezultaty badań). ślinnej na podstawie analizy węgli drzewnych. Pomimo napiętego harmonogramu konfe- Autorzy odkryli również obecność zwęglonych rencji oraz bardzo wysokich temperatur panu- mikroorganizmów (nierozpoznanych na tym jących w Hiszpanii w czasie trwania zjazdu, etapie badań) we wnętrzu naczyń drewna. W tej spotkanie przebiegało zgodnie z planem. Obok części konferencji zaprezentowano także wyniki trwających sesji uczestnicy mieli możliwość polskich badań. Dr hab. Maria Lityńska-Zając zwiedzić miejscowy Ogród Botaniczny, który z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN przedsta- gromadzi głównie rośliny endemiczne i zagro- wiła rekonstrukcję zbiorowisk leśnych na terenie żone z rejonu basenu Morza Śródziemnego. Tam Polski na podstawie wyników analizy diaspor również można było degustować tradycyjny i węgli drzewnych z różnych stanowisk arche- we wschodniej Hiszpanii napój – orxatę, wy- ologicznych (poster pt. „An attempt to recon- rabiany z bulw cibory jadalnej (Cyperus escu- struct forest communities on the basis of plant lentus L.). W programie konferencji było także material from Roman Iron Age in Poland”). Na zwiedzanie Muzeum Prehistorii Walencji, gdzie plakacie pt. „The charcoal and wood remains, prezentowane są zbiory archeologiczne, od pa- and the settlement activity of the Zedmar culture leolitu do okresu rzymskiego oraz ekspozycja 74 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 numizmatyczna. Na zakończenie konferencji odbyła się jednodniowa wycieczka terenowa do mauretańskiego zamku w Deni oraz na stanowisko w Cova de les Cendres, gdzie naukowcy z Uniwersytetu w Walencji prowadzą badania archeologiczne, geomorfologiczne, stratygrafi czne, palinologiczne i antrakologiczne.

Katarzyna CYWA, Maria LITYŃSKA-ZAJĄC

I MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „MODERN PHYTOMORPHOLOGY” (LWÓW – UKRAINA, 24–26 KWIETNIA 2012) Ryc. 2. Prof. S. Y. Kondratyuk (Kijów, Ukraina) w trakcie 1th International Scientiﬁ c Conference on Plant otwarcia sesji plenarnej konferencji (fot. M. R. Novikoff- morphology ‘Modern phytomorphology’ (Lviv – Supp). Ukraine, 24–26 April 2012) Fig. 2. Prof. S. Y. Kondratyuk (Kyiv, Ukraine) at the opening plenary session of the conference (phot. M. R. Novikoff- We Lwowie (Zachodnia Ukraina), w dniach Supp). 24–26 kwietnia 2012 roku, odbyła się I Mię- dzynarodowa Konferencja Naukowa „Modern Fedkovicha, Muzeum Historii Naturalnej Na- phytomorphology”, dotycząca szeroko pojętych rodowej Akademii Nauk Ukrainy, Instytutu badań z zakresu botaniki, opartych na morfologii. Ekologii Karpat Narodowej Akademii Nauk Konferencję przygotowali m.in. pracownicy Ukrainy oraz członkowie oddziału lwowskiego Uniwersytetu Lwowskiego im. Ivana Franka, Ukraińskiego Towarzystwa Botanicznego. Czerniowieckiego Uniwersytetu im. Yuriya Celem tego spotkania była prezentacja badań, a także forum dyskusyjne na temat morfologii i anatomii roślin, grzybów oraz porostów. Za- proszenie skierowano do młodych, a także do- świadczonych naukowców, wykorzystujących różnego rodzaju cechy morfologiczne oraz anatomiczne w botanice systematycznej, embriologii, czy ekologii. Obrady konferencyjne odbyły się w budynku Wydziału Biologii Uni- wersytetu Lwowskiego. W konferencji uczestniczyło 60 osób z 37 placówek naukowych, skupionych łącznie w 11 ośrodkach, takich jak: Baku – Azejberdżan, Chi- şinău – Mołdawia, Kraków, Ojców – Polska, Mo- skwa – Rosja, Donieck, Ivano-Frankivsk, Jałta, Kijów, Lwów, Sewastopol – Ukraina, Edinburgh – Wielka Brytania. Największą grupę stanowili Ryc. 1. Stylizowane logo konferencji „Modern phytomor- oczywiście gospodarze. Logo konferencji to sty- phology”. lizowany kwiat, wzorowany na kwiatach z ro- Fig. 1. Stylized logo of the conference ‘Modern phytomorphology’. dzaju Stellaria (Ryc. 1). Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 75

W pierwszym dniu obrady sesji plenarnej za- (Kijów, Ukraina) „Phylogeny and taxonomy of inaugurował J. Mitka z Uniwersytetu Jagielloń- the Teloschistaceae (Ascomycota): Importance skiego w Krakowie (Polska) referatem „Aconitum of monophyletic groups” (Ryc. 2). in Central Europe: from Linnaean taxonomy Ponieważ większość uczestników konfe- to molecular markers”. Kontynuacja tematyki rencji wybrała ustną formę prezentacji swoich związanej z miejscem tradycyjnych badań mor- wyników badań, po przerwie odbyła się krótka fologicznych w świetle rozwoju nowych technik sesja posterowa. W ramach tej sesji zaprezen- molekularnych poruszona została m.in. w wystą- towano tylko trzy plakaty, dotyczące wyko- pieniu T. Pochynok z Uniwersytetu Lwowskiego rzystania cech morfologicznych w klasyﬁ kacji (Ukraina) – „Is there a place for plant morphology i oznaczaniu gatunków rodzaju Rosa – Rosaceae in the contemporary research?”. Wystąpienie to (A. Sołtys-Lelek, B. Barabasz-Krasny, P. Turis, wywołało ożywioną dyskusję wśród uczestników I. Turisová, Polska – Słowacja), morfologicz- konferencji. Sesję plenarną zakończył interesu- no-anatomicznych badań liści Cynara scolymus jący referat wygłoszony przez S. Y. Kondratyuka – Asteraceae (C. C. Ciobanu, Mołdawia) oraz

Ryc. 3. Uczestnicy konferencji podczas zwiedzania Lwowa (fot. M. R. Novikoff-Supp). Fig. 3. The conference participants during the tour of Lviv (phot. M. R. Novikoff-Supp). 1 – T. V. Pochynok (Lviv, Ukraine), 2 – P. dos Santos (Edinburgh, UK), 3 – A. F. Likhanov (Kyiv, Ukraine), 4 – A. S. Abdullayev (Baku, Azerbaijan), 5 – E. N. Shamilov (Baku, Azerbaijan), 6 – I. V. Azizov (Baku, Azerbaijan), 7 – J. Puła (Kraków, Polska), 8 – I. A. Savinov (Moscow, Russia), 9 – M. A. Kazemirska (Chernivtsi, Ukraine), 10 – C. C. Ciobanu (Chisinau, Moldova), 11 – A. V. Novikoff (Lviv, Ukraine). 76 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

Ryc. 4. Wycieczka do Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Lwowskiego (fot. M. R. Novikoff-Supp). Fig. 4. Excursion to the Botanical Garden of the Lviv University (phot. M. R. Novikoff-Supp). 1 – B. Barabasz-Krasny (Kraków, Polska), 2 – O. M. Nedukha (Kyiv, Ukraine), 3 – A. M. Lyakh (Sevastopol, Ukraine), 4 – V. L. Miligula (Lviv, Ukraine), 5 – D. V. Zadorozhna (Donetsk, Ukraine), 6 – E. N. Shamilov (Baku, Azerbaijan), 7 – A. Sołtys-Lelek (Ojców, Polska). morfologicznych cech zbóż, rosnących w upra- anatomicznymi m.in., takich gatunków jak: Clay- wach zachwaszczonych Bromus secalinus – Po- tonia sibirica i C. perfoliata – Montianaceae aceae (A. Stokłosa, J. Puła, Polska). Po dyskusji (P. dos Santos, S. Brockington, B. Glover, L. P. i przerwie, na zakończenie pierwszego dnia Ronse de Craene, Wielka Brytania), Fritillaria obrad uczestnicy konferencji udali się na spacer montana – Liliaceae (A. V. Novikoff, M. A. Ka- po Lwowie, mieście bogatym w ciekawe zabytki zemirska, Ukraina), Cobeane scandens – Pole- architektoniczne (Ryc. 3). moniaceae (S. P. Mashkovska, A. F. Likhanov, Następnego dnia (25.04.2012) w ramach A. A. Kliuvadenko, Ukraina), przedstawicieli ro- przedpołudniowej sesji, prowadzonej przez prof. dzaju Gentiana – Gentianaceae (A. I. Prokopiv). A. V. Odintsovą z Uniwersytetu Lwowskiego, Ponadto zaprezentowano wyniki molekularnych zaprezentowanych zostało osiem referatów. Te- analiz mitochondrialnego DNA Deschampsia matyka referatów związana była z badaniami antarctica – Poaceae (R. O. Makarenko, B. V. morfologicznymi, mikromorfologicznymi oraz Ivashchuk, O. P. Savchuk, A. E. Rumiantseva, Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 77

M. N. Cherep, N. A. Matveeva, M. V. Kuchuk, przez Uniwersytet Lwowski Modern Phytomor- B. V. Morgun, Ukraina). phology. Są one dostępne w formie plików pdf W godzinach popołudniowych sesję prowa- na stronie internetowej: http://phytomorphology. dził prof. S. Y. Kondratyuk (Kijów, Ukraina). org/journal/archive/issue-2/. Wygłoszone podczas niej referaty dotyczyły m.in. Pierwsza konferencja oceniona została przez kierunków i metod oznaczania grzybów licheni- uczestników jako bardzo interesująca i owocna. zujących (N. V. Pirogov, Lwów, Ukraina), mor- Wspólnie uznano, iż istnieje potrzeba następnych fologicznych oraz fi zjologicznych cech grzybów tego typu spotkań. Dlatego też w przyszłym roku mikroskopijnych, wytwarzających biocydy (T. O. planowana jest kolejna, II konferencja pod ha- Kondratyuk, Kijów, Ukraina). Bardzo interesu- słem „Modern phytomorphology”. jąca była również prezentacja oprogramowania 3D-Microalge, pomocna w szacowaniu objętości Anna SOŁTYS-LELEK, biomasy i powierzchni zajmowanej przez mikro- Beata BARABASZ-KRASNY algi (A. M. Lyakh, Sevastopol, Ukraina). We czwartek (26.04.2012) odbyła się ostatnia z sesji referatowych. Przewodniczył jej dr A. V. Novikoff z Uniwersytetu Lwowskiego. Podczas tej sesji zaprezentowano kilka referatów dotyczą- Z ŻYCIA PTB cych m.in. metod analizy anatomicznej struktury POLISH BOTANICAL SOCIETY NEWS blaszki liściowej Festuca valesiaca agg. – Po- aceae (I. O. Bednarska, Ukraina), morfologii i anatomii liści Nuphar lutea –Nymphaceae, SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI w zależności od stopnia zanurzenia (O. N. Kli- POLSKIEGO TOWARZYSTWA menio, Ukraina), zmienności morfometrycznych BOTANICZNEGO W 2011 ROKU cech liści Platanus ×acerifolia – Platanaceae, w zależności od stopnia zanieczyszczenia środo- Annual Report 2011, Polish Botanical Society wiska (D. V. Zadorozhna, Ukraina), ultrastruktury Niniejsze opracowanie stanowi skróconą epidermy liści Trapa natans – Lythraceae (O. M. wersję „Sprawozdania z działalności Polskiego Nedukha, T. B. Kotenko, Ukraina), struktural- Towarzystwa Botanicznego w 2011 roku”, przy- nych cech liści Ficus – Moraceae (Ye. V. Sosno- jętego na posiedzeniu Zarządu Głównego PTB vskyi, Ukraina) oraz antyradiacyjnego wpływu w dniu 11 czerwca 2012 r. Pełną treść Spra- ekstraktów roślinnych na wzrost i rozwój nasion wozdania opublikowano na stronie internetowej Triticum – Poaceae (E. N. Shamilov, A. S. Ab- Towarzystwa http://pbsociety.org.pl. dullayev, I. V. Azizov, Azerbejdżan). Po zakoń- czeniu części referatowej konferencji i dyskusji I. DZIAŁALNOŚĆ ORGANIZACYJNA końcowej, uczestnicy obrad mogli zapoznać się z kolekcją roślin ozdobnych i użytkowych, zgro- Na podstawie decyzji Zarządu Głównego madzoną w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu (podjętej na posiedzeniu w dniu 20 listopada Lwowskiego (Ryc. 4). 2010) w roku 2011 przeprowadzono ogólno- Łącznie na konferencję zgłoszono 47 wy- polski spis powszechny członków Polskiego stąpień. Jednak część z nich nie odbyła się, Towarzystwa Botanicznego. Akcja spisowa była gdyż organizatorzy dopuścili możliwość tzw. koordynowana przez Sekretariat PTB, natomiast „uczestnictwa biernego”, sprowadzającego się dane zostały zgromadzone przez Zarządy tere- do nadsyłania artykułów i abstraktów wystąpień, nowych oddziałów PTB. Oprócz weryfi kacji bez udziału w konferencji. Wszystkie materiały faktycznej liczby członków Towarzystwa spis konferencyjne zostały opublikowane w nowo po- powszechny miał na celu konsolidację środo- wstałym recenzowanym roczniku wydawanym wiska polskich botaników przez zwiększenie 78 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 skuteczności przekazywania informacji o or- podano na podstawie danych uzyskanych ze ganizowanych przez PTB konferencjach i po- spisu powszechnego). W roku 2011 przyjęto do siedzeniach naukowych. Każdy Zarząd Sekcji PTB 29 nowych członków (wykazy nowoprzy- otrzymał wykaz członków PTB deklarujących jętych członków przedstawiono w sprawozda- przynależność do danej Sekcji, wraz z danymi niach z posiedzeń Zarządu Głównego). W tym kontaktowymi. samym czasie z wykazu członków PTB ubyło Zgodnie z Ustawą o ochronie danych oso- 221 nazwisk (osoby zmarłe lub skreślone z listy bowych z dnia 29 sierpnia 1997 roku (Dz. U. na skutek zalegania z opłacaniem składek, por. z dnia 29.10.1997) członkowie PTB zostali Tabela 3). poinformowani o celu przeprowadzenia spisu i miejscu przechowywania danych osobowych 1. ZEBRANIA ZARZĄDU GŁÓWNEGO PTB oraz o prawie każdego członka Towarzystwa do W roku sprawozdawczym odbyły się 2 ze- kontroli przetwarzania swoich danych osobo- brania Zarządu Głównego PTB w terminach wych, a w szczególności do ich poprawiania, 11 czerwca i 3 grudnia 2011. Dotyczyły one uzupełniania i aktualizowania. Odpowiednie głównie stanu fi nansowego Towarzystwa, sytu- ogłoszenie w tej sprawie zamieszczono na acji Biblioteki PTB, modernizacji procesu wy- stronie PTB. dawniczego czasopism wydawanych przez PTB, Liczba członków Polskiego Towarzystwa Bo- organizacji 56 Zjazdu PTB w Olsztynie oraz tanicznego wykazywała dużą dynamikę. Według spisu powszechnego członków Towarzystwa. danych spisowych (gromadzonych w okresie od Na posiedzeniu Zarządu Głównego PTB 1 kwietnia do listopada 2011 roku), PTB liczyło w dniu 11 czerwca 2011, w ramach omówienia 877 członków. Natomiast według sprawozdań sprawozdania z działalności Towarzystwa za rok z działalności poszczególnych Oddziałów 2010, przedstawiono kilka zagadnień zasygna- PTB (stan na grudzień 2011 roku), Towarzy- lizowanych w sprawozdaniach poszczególnych stwo liczyło 899 członków. Znaczący spadek Oddziałów i Sekcji. Dyskusję uzupełniono o za- liczebności Towarzystwa w stosunku do danych proszenia na spotkania naukowe organizowane z 2010 roku (1104 członków w poprzednim w 2011 i 2012 roku (konferencja pt. Synantropi- roku sprawozdawczym) to skutek wyjaśnienia zacja w dobie zmian różnorodności biologicznej, sytuacji członków zalegających z opłacaniem 30.06–02.07.2011, Wrocław; 5th European Sym- składek, które przeprowadzono przy okazji posium on Aerobiology, Kraków, 3–7.09.2012; spisu powszechnego. Równolegle z gromadze- warsztaty Sekcji Pteridologicznej, planowane na niem danych spisowych niektóre osoby zalega- wrzesień 2012). Przedstawiono wstępne wyniki jące ze składkami regulowały swoje zaległości spisu powszechnego członków Towarzystwa, fi nansowe i odzyskiwały statut członka PTB. aktualny stan prac nad modernizacją procesu Zgodnie z decyzją Zarządu Głównego z dnia wydawniczego czasopism Polskiego Towarzy- 11 czerwca 2011 Zarząd Oddziału mógł podjąć stwa Botanicznego oraz informację o powstaniu decyzję o umorzeniu długów z poprzednich lat, Federacji Polskich Towarzystw Naukowych jeśli zalegająca ze składkami osoba uregulowała (w skład której weszło Polskie Towarzystwo należności za ostatnie 2 lata. Botaniczne) i zmianach w funkcjonowaniu ko- Skład osobowy Zarządów Oddziałów i Sekcji mitetów naukowych przy Polskiej Akademii PTB przedstawiono w Tabelach 1 i 2. Dane Nauk. Ustalono termin 56 Zjazdu PTB w Olsz- dotyczące liczebności Oddziałów i Sekcji za- tynie na 24–30 czerwca 2013 roku. W ramach mieszczono w Tabelach 3 i 4. Liczby podano na spraw wniesionych, powiadomiono uczestników podstawie danych pochodzących ze sprawozdań zebrania o utworzeniu Polskiego Towarzystwa z działalności poszczególnych Oddziałów i Sekcji Mikologicznego. PTB (z wyjątkiem Sekcji Dendrologicznej, Fyko- Zebranie Zarządu Głównego PTB z dnia logicznej i Lichenologicznej, których liczebność 3 grudnia 2011 było poświęcone m.in. dyskusji Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 79

Tabela 1. Skład osobowy władz Oddziałów PTB.

Data Oddział Przewodniczący Wiceprzewodniczący Sekretarz Skarbnik wyboru Białostocki 5.11.2010 dr hab. Grażyna Łaska dr Alicja Piotrowska- dr Andrzej Bajguz dr Izabela Tałałaj, Niczyporuk dr Alicja Piotrowska- Niczyporuk (od 27.06.2011) Bydgoski 14.06.2010 dr Barbara Waldon dr Maciej Korczyński dr inż. Tomasz Stosik dr inż. Anna K. Sawilska Gdański 20.05 2010 prof. dr hab. mgr Michał Machni- dr Monika Badura dr Krystyna Jacek Herbich kowski Burkiewicz Kielecki 17.06.2010 dr Anna Łubek dr hab. Janusz Łusz- dr Renata dr Joanna Ślusarczyk czyński Piwowarczyk Krakowski 15.04.2010 prof. dr hab. Konrad prof. dr hab. Ludwik dr Paweł Kapusta prof. dr hab. Krystyna Wołowski Frey, prof. dr hab. Towpasz, Stefania Loster Z-ca Skarbnika: dr Beata Barabasz- Krasny Lubelski 27.04.2010 dr hab. Ewa Szczuka dr hab. Marek dr Grażyna Szymczak dr Aneta Sulborska Kucharczyk Łódzki 17.06.2010 dr hab. Małgorzata dr hab. Emilia dr Izabela Kałucka dr hab. Jacek Posmyk, prof. nadzw. Andrzejewska-Golec, Patykowski, prof. UŁ prof. nadzw. UŁ nadzw. UŁ Olsztyński 2.03.2010 prof. dr hab. Czesław nie wybrano dr Elżbieta Ejdys dr Dariusz Kubiak Hołdyński Poznański 2.06.2010 prof. dr hab. Maria dr Justyna Wiland- dr Piotr Szkudlarz mgr Monika Wojterska Szymańska Zgrabczyńska Skierniewicki 15.04.2010 dr hab. Eleonora dr Hanna Bryk dr Adam Marosz dr Ludwika Kawa- Gabryszewska Miszczak Szczeciński 10.06.2010 dr inż. Magdalena dr Krzysztof Ziarnek dr inż. Urszula Banaś- dr Marcin Wilhelm Ziarnek Stankiewicz Śląski 29.04.2010 dr hab. Adam Ro- dr hab. Zbigniew dr Katarzyna Bzdęga dr Monika Jędrzej- stański Wilczek czyk-Korycińska Toruński 17.03.2010 prof. dr hab. Andrzej dr hab. Anna dr Dariusz Kamiński dr Lucjan Rutkowski Nienartowicz Filbrandt-Czaja Warszawski 12.06.2010 prof. dr hab. Jacek dr inż. Piotr Sikorski dr inż. Mirosława Gó- dr Anna Zawadzka Zakrzewski recka (od 15.12.2011) dr Magdalena Wrocławski 24.06.2010 dr Zygmunt Kącki dr Katarzyna Kabała mgr Adrian Popiel Mularczyk o obecnej sytuacji Biblioteki PTB i jej przy- dr hab. Beata Zagórska-Marek poinformowała szłości. Omówiono także ramowy program zgromadzonych, że czasopismo Acta Societatis 56 Zjazdu PTB i wyniki spisu powszechnego Botanicorum Poloniae zostało wprowadzone członków PTB oraz nowy wzór Deklaracji na platformę cyfrową. Podczas dyskusji w tej wstąpienia do PTB, a także rozważano moż- sprawie rozważano potrzebę i techniczne moż- liwości wzięcia udziału w pierwszej między- liwości przeniesienia na platformę cyfrową po- narodowej akcji „Fascination of Plants Day”, zostałych czasopism naukowych wydawanych zainicjowanego przez European Plant Science przez Towarzystwo. W głosowaniu jawnym Organization. Podczas omawiania modernizacji podjęto decyzję o poszerzeniu składu Rady Re- procesu wydawniczego czasopism wydawanych dakcyjnej Acta Societatis Botanicorum Poloniae przez PTB, Redaktor Wydawnictw PTB prof. o prof. dr. hab. J. Herbicha. 80 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

Tabela 2. Skład osobowy władz Sekcji PTB.

Sekcja Data wyboru Przewodniczący Wiceprzewodniczący Sekretarz Agrobiologiczna 2010 prof. Elżbieta Weryszko- dr Idalia Kasprzyk dr Krystyna Piotrowska Chmielewska Briologiczna 3.09.2010 dr Robert Zubel nie wybrano nie wybrano Dendrologiczna nie wybrano Fizjologii i Biochemii 8.09.2010 dr hab. Iwona Ciereszko prof. dr hab. Grzegorz dr Grzegorz Rut Roślin prof. UwB Jackowski Fykologiczna nie wybrano Geobotaniki i Ochrony 8.09.2010 prof. dr hab. Jan Holeksa dr Zbigniew Kącki dr Magdalena Żywiec Szaty Roślinnej Historii Botaniki 26.10.2010 prof. dr hab. Ludwik prof. dr hab. Tomasz dr Izabela Krzeptowska- Frey Majewski Moszkowicz Kultur Tkankowych 10.09.2009 prof. dr hab. Ewa dr hab. Barbara Thiem dr hab. Eleonora Roślin Kępczyńska Gabryszewska Lichenologiczna 8.09.2010 dr hab. Urszula Bielczyk dr Maria Kossowska dr Laura Betleja Mikologiczna 8.09.2010 prof. dr hab. Maria dr Elżbieta Ejdys dr Tomasz Leski Rudawska - - przy Oddz. Łódzkim 20.01.2008 prof. dr hab. Maria dr Kazimierz Kopczyński dr Dominika Ślusarczyk Ławrynowicz - - przy Oddz. Poznań- 12.01.2011 prof. dr hab. Anna nie wybrano dr Anna Kujawa skim Bujakiewicz - - przy Oddz. Warszaw- brak danych prof. dr hab. Joanna nie wybrano dr Krystyna Grzelak skim Marcinkowska Ogrodów Botanicznych i 8.09.2010 dr Maria Lankosz-Mróz dr Waldemar Buchwald mgr Elżbieta Melon Arboretów Paleobotaniczna 8.09.2010 dr hab. Dorota Nalepka dr Irena Agnieszka Pidek dr Jadwiga Ziaja Pteridologiczna 9.10.2010 prof. dr hab. Elżbieta dr Ewa Szczęśniak dr Wojciech Szypuła Zenkteler Struktury i Rozwoju 8.09.2010 dr hab. Krystyna dr hab. Janusz Kozdój, dr Joanna Leśniewska Roślin Winiarczyk prof. nadzw.

2. DZIAŁALNOŚĆ BIBLIOTEKI PTB obowiązkowe egzemplarze czasopism. Na za- Biblioteka PTB udostępnia zbiory czytel- mówienie instytucji i pracowników naukowych nikom we wtorki i czwartki (tel: 22 5530532; sprzedano 352 egzemplarze wydawnictw PTB. e-mail: [email protected]). Stan księ- gozbioru na koniec roku 2011 wyniósł 47343 II. DZIAŁALNOŚĆ NAUKOWA egzemplarzy. W okresie sprawozdawczym nie dokonano zakupów wydawnictw, groma- 1. ORGANIZOWANIE KONFERENCJI NAUKOWYCH dzenie zbiorów oparte było wyłącznie na wpły- W minionym roku Oddziały i Sekcje To- wach z darów, a przede wszystkim z wymiany warzystwa uczestniczyły w organizacji nastę- (głównie zagranicznej i w niewielkim stopniu pujących konferencji, sympozjów i warsztatów krajowej). Wydawnictwa PTB wprowadzone naukowych: do księgozbioru i wysłane w ramach wymiany – Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt. przekazał nieodpłatnie Zarząd Główny Towarzy- Roślinność łąkowa w zróżnicowanych warun- stwa. W ramach wymiany z innymi bibliotekami kach użytkowania (z cyklu Szata roślinna łąk wysłano 850 egzemplarzy czasopism, w tym 804 w procesie przemian) 14–15.09.2011, Minikowo; egzemplarze do kontrahentów zagranicznych. organizatorzy: Oddział Bydgoski PTB, Oddział Do polskich bibliotek przekazano także 102 Toruński PTB; cele: prezentacja wyników badań Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 81

Tabela 3. Liczebność Oddziałów PTB.

Liczba członków Zmiany w liczbie w tym: członków

Oddział ogólna zwyczajnych krajowych zwyczajnych zagranicznych honorowych krajowych nadzwyczajnych przyjęci skreśleni, wystąpili lub zmarli

Białostocki 21 20 – – 1 1 – Bydgoski 20 19 – – 1 1 2 Gdański 45 44 – 1 10 1 – Kielecki 30 25 – 1 4 – – Krakowski 116 100 – 4 12 3 – Lubelski 70 70 – – – 8 – Łódzki 51 48 – 3 – 1 54 Olsztyński 41 21 – – 20 – – Poznański 102 93 – 3 6 3 36 Skierniewicki 36 35 – 1 – 1 3 Szczeciński 46 45 – – 1 2 13 Śląski 43 41 – 2 – 1 21 Toruński 29 28 – – 1 1 16 Warszawski 164 142 – 8 14 5 59 Wrocławski 85 74 1 1 9 1 17 RAZEM: 899 805 1 24 79 29 221 ekosystemów łąkowych, prowadzonych w róż- w Polsce; 2–4.06.2011; organizatorzy: Wydział nych warunkach użytkowania łąk; inicjowanie BiNoZ UMCS, Instytut Biologii, Zakład Geo- wspólnych badań mających na celu ocenę stanu botaniki, Klub Przyrodników w Świebodzinie, i tendencji dynamicznych użytków łąkowych Oddział Lubelski PTB; cele: prezentacja zróż- oraz wypracowanie modelu ochrony różnorod- nicowania fl orystycznego i fi tosocjologicznego ności biologicznej roślinności łąkowej; liczba muraw w skali Polski i w skali regionalnej, uczestników – 44, liczba referatów – 21; rewizja rozmieszczenia rzadkich gatunków – I Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt. i zbiorowisk muraw kserotermicznych w Polsce, Synantropizacja w dobie zmian różnorodności zainicjowanie dyskusji nad klasyfi kacją fi toso- biologicznej; 30.06–2.07.2011; organizatorzy: cjologiczną muraw kserotermicznych w Polsce; Zakład Bioróżnorodności i Ochrony Szaty Ro- liczba uczestników – 58, liczba referatów – 17, ślinnej Uniwersytetu Wrocławskiego, Oddział liczba posterów – 32; Wrocławski PTB; cele: wszechstronne omó- – XXV Zjazd Lichenologów Polskich pt. Po- wienie zagadnień związanych z synantropizacją rosty w przestrzeni geografi cznej, przyrodniczej szaty roślinnej, przedstawienie wyników badań i kulturowej; 5–9.09.2011; Lidzbark Warmiński prowadzonych w różnych ośrodkach naukowych, / Medyny – Lasy Wichrowskie; organizatorzy: wymiana poglądów; liczba uczestników – 85, Sekcja Lichenologiczna PTB, Katedra Miko- liczba referatów – 28; logii oraz Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody – Ogólnopolska Konferencja Naukowa Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsz- pt. Zróżnicowanie muraw kserotermicznych tynie; cele: wymiana doświadczeń naukowych, 82 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

Tabela 4. Liczebność Sekcji PTB. – Ogólnopolskie warsztaty pt. Embrioge- neza somatyczna – wyzwania następnej dekady, Liczba Sekcja 15–16.09.2011, Małkocin k/Szczecina; organiza- członków torzy: Sekcja Kultur Tkankowych Roślin PTB; Agrobiologiczna 24 cel – zapoznanie się z tematyką, zapleczem ba- Briologiczna 20 Dendrologiczna 21 dawczym oraz oceną możliwości współpracy Fizjologii i Biochemii Roślin 122 pomiędzy zespołami zajmującymi się embrio- Fykologiczna 16 genezą somatyczną z różnych ośrodków nauko- Geobotaniki i Ochrony Szaty Roślinnej 319 wych w Polsce, liczba uczestników – 28, liczba Historii Botaniki 27 referatów – 7; Kultur Tkankowych Roślin 46 – Konferencja Naukowa Sekcji Paleobo- Lichenologiczna 28 tanicznej PTB pt. Wyniki badań z zastosowań Mikologiczna (ogólna liczba członków) 68 programów komputerowych, 24.09.2011; orga- w tym: – przy Oddziale Łódzkim 15 nizatorzy: Sekcja Paleobotaniczna PTB, Instytut – przy Oddziale Poznańskim 27 Botaniki im. W. Szafera PAN w Krakowie, Ko- – przy Oddziale Warszawskim 26 mitet Badań Czwartorzędu PAN; liczba uczest- Ogrodów Botanicznych i Arboretów 75 ników – 16, liczba referatów – 5; Paleobotaniczna 22 – XI. Seminarium Terenowe Sekcji Ogrodów Pteridologiczna 26 Botanicznych i Arboretów PTB pt. Roślinność Struktury i Rozwoju Roślin 69 śródziemnomorska i górska Sardynii; prof. dr B. Zemanek i dr M. Lankosz-Mróz z Sekcji przeprowadzenie warsztatów taksonomicznych, Ogrodów Botanicznych i Arboretów PTB; przeprowadzenie zespołowych badań lichenolo- 27 kwietnia do 8 maja 2011; liczba uczestników gicznych w ramach sesji terenowej pt. Porosty – 42 (botanicy, zoolodzy oraz osoby zaintereso- Lasów Wichrowskich; liczba uczestników – 30, wane tematyką); liczba referatów – 12, liczba posterów – 9; – Warsztaty naukowe w Babiogórskim Parku – Sesja poświęcona pamięci Profesora Bo- Narodowym „Ekologia roślin – od pomysłu do gumiła Pawłowskiego – w 40 rocznicę jego końcowych wniosków”; 23–28.05.2011, Zawoja; tragicznej śmierci; 20.10.2012 Kraków; organi- organizatorzy: Sekcja Geobotaniki i Ochrony zator Oddział Krakowski PTB i Sekcja Historii Przyrody PTB (prof. dr hab. Jan Holeksa, prof. dr Botaniki PTB; cel – przypomnienie sylwetki hab. Jerzy Szwagrzyk, dr Magdalena Żywiec); cel i dorobku Prof. Bogumiła Pawłowskiego; liczba naukowy: rozwój młodej kadry naukowej; liczba uczestników – 66, liczba referatów – 5; uczestników – 17; liczba referatów – 12; – Konferencja pt. Polskie tradycje użytko- – 40. Białowieskie Seminarium Geobota- wania grzybów oraz ich ochrony wkładem do niczne „Meta-analiza danych i jej wykorzystanie europejskiego dziedzictwa kultury; 1–5.11.2011, w geobotanice i ekologii roślin”; 15–17.11.2011, Łódź; organizator: Sekcja Mikologiczna PTB, Białowieża; organizatorzy: Sekcja Geobotaniki Oddział Łódzki PTB, Katedra Algologii i Miko- i Ochrony Przyrody PTB (prof. dr hab. Jan Ho- logii UŁ; cel – ukazanie polskiej i regionalnej leksa, dr Bogdan Jaroszewicz, dr Magdalena specyﬁ ki użytkowania i ochrony grzybów oraz Żywiec; cel naukowy: rozwój młodej kadry na- jej znaczenia dla różnorodności i bogactwa kul- ukowej w zakresie badań geobotanicznych; liczba tury europejskiej; podsumowanie dokonań no- uczestników – 70; liczba referatów – 17; woczesnej mikologii w Polsce i wkładu ośrodka – II Ogólnopolskie Warsztaty Pteridologiczne łódzkiego w osiągnięcia naukowe, edukacyjne pt. Rodzaj Polypodium w Polsce, Biała Góra i popularyzatorskie w tej dziedzinie; liczba 13–15.09.2011; organizatorzy: Uniwersytet uczestników – 79, liczba referatów – 28, liczba im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytet posterów – 37; Wrocławski, Woliński Park Narodowy, Sekcja Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 83

Pteridologiczna PTB; cel naukowy: ocena stano- UAM: Przemiany szaty roślinnej północno- wisk występowania nowych w Polsce gatunków wschodnich Chin w holocenie. Między z rodzaju Polypodium; liczba uczestników – 23; wschodem a zachodem kontynentu euroazjatyc- liczba referatów – 11; posterów – 1. kiego; 24.09.2011; liczba uczestników – 13.

2. ORGANIZOWANIE POSIEDZEŃ NAUKOWYCH Oddział Kielecki ODDZIAŁÓW I SEKCJI – Dr hab. Janusz Łuszczyński prof. UJK: Ogród W roku 2011 podczas posiedzeń zorganizo- Botaniczny w Kielcach – założenia i budowa; wanych przez Oddziały i Sekcje PTB wygłoszono 13.04.2011; liczba uczestników – 35. 102 referaty. Poniżej podano tematy omawiane na poszczególnych posiedzeniach (w przypadku Oddział Krakowski: prelegentów zagranicznych podano nazwy ma- – Dr Aneta Słomka, prof. dr hab. Elżbieta cierzystych jednostek naukowych). Kuta: Genetyczna i morfologiczna zmienność fi ołka trójbarwnego Viola tricolor na terenach Oddział Białostocki: metalonośnych (Zn/Pb) południowej Polski; – Ph. Dr. Klaus Appenroth Friedrich Schiller, 13.01.2011; liczba uczestników – 21, University Jena Faculty of Biology and Phar- – Dr hab. Paweł Kwiatkowski: Różnorodność macy: The secret of duckweeds; 26.09.2011; fl ory naczyniowej i wybrane aspekty fi toge- liczba uczestników – 36, ografi czne Karkonoszy; 20.01.2011; liczba – Prof. dr hab. Halina Gabryś, Uniwersytet uczestników – 20, Jagielloński Wydział Biochemii, Biofi zyki – Prof. dr hab. Anna Medwecka-Kornaś: i Biotechnologii: Przekazywanie sygnału Roślinność północno-wschodniej Nigerii indukującego; 26.09.2011; liczba uczest- w czasie pobytu Jana Kornasia; 27.01.2011; ników – 36. liczba uczestników – 26, Oddział Bydgoski: – Mgr Joanna Sosnowska: Pochodzenie i udo- – Dr inż. Ewa Krasicka-Korczyńska: Zasoby mowienie palmy Bactris gasipaes – nauka populacji Gentiana cruciata na murawie kse- a mit; 3.03.2011; liczba uczestników – 15, rotermicznej w Unisławiu; 8.02.2011; liczba – Dr Sławomir Florjan: Co wiemy o karboń- uczestników – 9, skich roślinach skrzypowych (Sphenophyta); – Patryk Czortek: Charakterystyka fl ory Do- 10.03.2011; liczba uczestników – 13, liny Wdy w okolicach Świecia; 8.02.2011; – Prof. dr hab. Helena Trzcińska-Tacik: liczba uczestników – 9, Halofi ty okolic Neusiedler See (Austria); – Dr Lucjan Rutkowski: Cenne a niedoce- 17.03.2011; liczba uczestników – 31, niane, rzadkie i zagrożone gatunki roślin na- – Dr hab. Andrzej Chlebicki, mgr Magda- czyniowych regionu kujawsko-pomorskiego; lena Majewska: Grzyby naskalne z Jury Kra- 1.03.2011; liczba uczestników – 16, kowsko-Częstochowskiej; 17.03.2011; liczba – Dr inż. Ewa Krasicka-Korczyńska: Sie- uczestników – 31, dliska obszaru Natura 2000 PLH 040030 – Dr Anna Stefanowicz: Właściwości fi zy- Solniska Szubińskie; 2.12.2011; liczba kochemiczne gleby oraz różnorodność roślin uczestników – 9. jako czynniki determinujące funkcjonowanie mikroorganizmów glebowych; 24.03.2011; Oddział Gdański i Sekcja Paleobotaniczna: liczba uczestników – 31, – Dr Adrian Zwolicki: Wpływ kolonijnych – Dr Anna Koczur: Bagienna olszyna górska ptaków morskich na funkcjonowanie lądo- Caltho laetae-Alnetum na Babiej Górze – wych ekosystemów w warunkach polarnych; przemiany w okresie ostatnich pięćdziesięciu 14.04. 2011; liczba uczestników – 10, lat; 26.03.2011; liczba uczestników – 18, – Dr hab. Mirosław Makohonienko prof. – Dr hab. Andrzej Czylok: Wypas zwierząt 84 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

gospodarskich jako sposób ochrony muraw czyszczeń w ściekach bytowych; 24.11.2011; na przykładzie Góry Zborów (Jura Kra- liczba uczestników – 11, kowsko-Częstochowska); 7.04.2011; liczba – Dr Maria Barbacka (Botanical Department, uczestników – 26, Hungarian Natural History Museum; Instytut – Mgr Joanna Kowalska: Badania nad ro- Botaniki PAN): Wczesnojurajska fl ora Wę- dzajem Pediastrum (Chlorophyta) w Polsce; gier; 1.12.2011; liczba uczestników – 21, 14.04.2011; liczba uczestników – 12, – Prof. Petro Tsarenko (Instytut Kholodnego – Mgr inż. Piotr Boroń, dr hab. Józef Mitka, Ukraińskiej Akademii Nauk w Kijowie): dr Ada Wróblewska: Taksonomia moleku- Phycology Department of M. G. Kholodny larna rodzaju Aconitum; 12.05.2011; liczba Institute of Botany NAS of Ukraine – hi- uczestników – 23, story and scientifi c trends; 8.12.2011; liczba – Dr hab. Jerzy Kruk: Nowe stanowiska rzad- uczestników – 13, kich gatunków roślin w okolicach Krakowa; – Mgr Dariusz Karasiński: Nowe dane o grzy- 19.05.2011; liczba uczestników – 25, bach afylloforoidalnych Polski; 8.12.2011; – Prof. dr hab. Andrzej Joachimiak, dr Grze- liczba uczestników – 19, gorz Góralski: Ewolucyjne zmiany ilości ją- – Dr inż. Anna Janeczko: Czy progesteron drowego DNA u roślin – bilet w jedną stronę?; jest kandydatem na hormon roślinny?; 26.05.2011; liczba uczestników – 20, 15.12.2011; liczba uczestników – 12. – Mgr Przemysław Kurek: Rozprzestrze- Oddział Lubelski: nianie rodzimych i obcych składników fl ory – Prof. dr hab. Józef Bednara: Półwiecze przez ssaki drapieżne; 2.06.2011; liczba ośrodka embriologicznego w Sankt Peters- uczestników – 12, burgu; 20.01.2011; liczba uczestników – 30, – Prof. dr hab. Bogdan Zemanek: Wizyta – Prof. dr hab. Stefan Pierzynowski: Park w Ogrodzie Botanicznym UJ; 9.06.2011; Technologiczny Ideon, Lund, Szwecja, tzn. liczba uczestników – 20, nauka, patenty, ryzyko, pieniądze; 3.03.2011; – Mgr Wojciech Maksymilian Szymański: liczba uczestników – 21, Dzikie rośliny jadalne – dawniej i dziś; – Mgr Adam Paweł Kubiak: Redukcjo- 6.10.2011; liczba uczestników – 30, nizm w biologii a badania szaty roślinnej; – Prof. Klaus Ammann (University of Bern, 17.03.2011; liczba uczestników – 22, Szwajcaria): Connections between pollina- – Dr Hanna Wójciak: Glony – zdrowie i uroda; tion ecology and biodiversity; 13.10.2011; 31.03.2011; liczba uczestników – 20, liczba uczestników – 16, – Wyjazd terenowy zorganizowany dla – Dr Renata Stachowicz-Rybka: Starunia członków Oddziału, sympatyków i studentów na Ukrainie – historia badań paleobotanicz- UMCS do gospodarstwa ogrodniczego w Stę- nych w latach 1907–2009; 13.10.2011; liczba życy; 7.04.2011; liczba uczestników – 50, uczestników – 31, – Dr Nuray Ergün (M. Kemal University, – Złożenie kwiatów na grobach botaników na Faculty of Art and Science, Turcja): Heavy Cmentarzu Rakowickim (prowadzący – prof. metal stress in plants; 13.04.2011; liczba dr hab. Zbigniew Mirek); 27.10.2011; liczba uczestników – 39, uczestników – 10, – Prof. dr hab. Zofi a Szweykowska-Kulińska: – Mgr Łukasz Wilk, mgr Edward Walusiak: Biogeneza roślinnych mikroRNA oraz wyko- Teneryfa – wiosenne odkrywanie makarone- rzystanie sztucznych mikroRNA w praktyce; zyjskiej przyrody; 17.11.2011; liczba uczest- 13.04.2011; liczba uczestników – 62, ników – 31, – Wyjazd terenowy zorganizowany przez Od- – Dr inż. Zbigniew Dąbek: Wybrane gatunki dział dla członków Oddziału, sympatyków roślin azotolubnych w redukcji stężeń zanie- i studentów biologii UMCS do Poleskiego Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 85

Parku Narodowego; 6.05.2011; liczba uczest- – Mgr Łukasz Grewling: Uboczne skutki wia- ników – 50, tropylności – pyłek, który uczula (i nie tylko); – Paulina Rutkowska-Noracka: Czy grzyby 13.04.2011; liczba uczestników – 16, są nieśmiertelne?; 11.05.2011; liczba uczest- – Dr hab. Anna Skoracka: Uzależnieni w sieci ników – 31, zależności; 16.11.2011, – Dr Eniko Magyari (Research Group for – Dr hab. Marlena Lembicz: Współpraca Paleontology, Hungarian History Museum in w sieci – sposób na życie roślin klonalnych; Budapest, Węgry): The history of the fl ora of 14.12.2011. the Carpatian Mountains; 10.11.2011; liczba uczestników – 17, Oddział Poznański i Sekcja Mikologiczna przy – Dr Monika Kozłowska, dr Agata Woł- Oddziale Poznańskim: czańska, prof. dr hab. Wiesław Mułenko: – Dr Marek Halama: Grzyby wielkoowoc- Rodzime i obce – wzajemne relacje między nikowe Wigierskiego Parku Narodowego; pasożytami i ich żywicielami; 15.11.2011; 12.01.2011; liczba uczestników – 10, liczbauczestników – 28, – Dr Leszek Karliński: Kolonizacja miko- – Dr Magdalena Mroczek-Zdyrska: Reakcje ryzowa kasztanowca zwyczajnego Aesculus bobiku Vicia faba L. minor w obecności azo- hippocastanum L. w środowisku miejskim tanu ołowiu i seleninu sodowego; 6.12.2011; i pozamiejskim; 23.02.2011; liczba uczest- liczba uczestników – 10. ników – 12, – Prof. dr hab. Jerzy Chełkowski: Genomy Oddział Łódzki: grzybów; 16.03.2011; liczba uczestników – Dr Anna Bomanowska: Za Żelaznymi – 13, Wrotami – przyroda i krajobrazy Serbii; – Dr hab. Marek Siwulski: Grzyby uprawne 12.04.2011; liczba uczestników – 16, a ekologia; 6.04.2011; liczba uczestników – Prof. nadzw. dr hab. Łukasz Pułaski: Cienkie – 25, krzaki czyli późna zima na Zachodnim Przy- – Dr hab. Janusz Łuszczyński: Grzyby wiel- lądku; 25.05.2011, koowocnikowe w kserotermofi lnych zbioro- – Dr Jeremi Kołodziejek: Azalie i różanecz- wiskach murawowych Polski; 11.05.2011; niki – taksonomia i biogeografi a, prof. dr liczba uczestników – 15, hab. Romuald Olaczek: Sylwetka naukowa – Dr Małgorzata Stasińska: Grzyby ma- Profesora Jakuba Mowszowicza, prof. dr hab. kroskopowe zbiorowisk torfowiskowych Janusz Hereźniak: Komentarz do wyboru fo- Pomorza Zachodniego; 23.11.2011; liczba tografi i przedstawiających Profesora Jakuba uczestników – 13, Mowszowicza ze współpracownikami, stu- – Mgr Mateusz Stefaniak: XVI Kongres dentami, kolegami i przyjaciółmi; 7.12.2011; Mykologów Europejskich w Grecji – wra- liczba uczestników – 49. żenia uczestnika; 7.12.2011; liczba uczest- Sekcja Mikologiczna przy Oddziale Łódzkim ników – 6. – Piotr Perz: Discomycetes Ziemi Kłodzkiej Oddział Skierniewicki: – wyniki obserwacji i analizy; 16.04.2011; liczba uczestników – ok. 40. – Dr Dorota Kruczyńska: Argentyńska pampa i nie tylko; 1.02.2011; liczba uczestników Oddział Poznański: – 20, – Dr Piotr Szkudlarz, prof. dr hab. Karol La- – Mgr Grzegorz Falkowski: Tajlandia towski: Po owocach nas poznacie – warsztaty w obiektywie przyrodnika; 22.03.2011; karpologiczne; 26.01.2011; liczba uczest- liczba uczestników – 18, ników – 40, – Dr Anna Traut-Seliga: Program NATURA 86 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

2000 – szansa czy zagrożenie; 14.06.2011; Oddział Szczeciński: liczba uczestników – 16, – Dr Monika Myśliwy: Wspomnienie o śp. – Dr inż. Ryszard Plackowski: Flora i roślin- Profesorze Marianie Ciaciurze; prof. dr hab. ność Alp południowych. Życie i twórczość Janina Jasnowska: Osobliwe oczka wodne Prof. M. Bourneriasa – wytrwałego badacza na Pojezierzu Południowoełckim; mgr inż. fl ory rosnącej na wyżej wspomnianym ob- Marcin Dziubak: Realizowane i planowane szarze Francji; 21.06.2011; liczba uczest- przez RDOŚ Szczecin projekty z zakresu ników – 12, ochrony przyrody, fi nansowane z funduszy – Dr hab. Eleonora Gabryszewska: Produkcja zewnętrznych; dr Krzysztof Ziarnek: O kilku roślin in vitro i problemy z nią związane; południowych gatunkach w dolinie Dolnej 15.11.2011; liczba uczestników – 22, Odry; 18.03.2011; liczba uczestników – 20, – Prof. dr hab. Bożenna Borkowska: Podróż – Prof. dr hab. Janina Jasnowska: Barwy do Przylądka Północnego; 13.12.2011; liczba w świecie roślin. Różnokolorowe siedliska uczestników – 17. przyrodnicze; dr inż. Magdalena Ziarnek: Znaczenie Flora von Pommern Wilhelma Oddział Śląski: Müllera 100 lat temu i obecnie; dr Sylwia – Mgr Jerzy Zygmunt: Przyroda stepów Jurzyk: Wykorzystanie zdjęć typu LIDAR Mongolii – Step Wschodni; 20.01.2011; i w podczerwieni do badań geobotanicznych; liczba uczestników – 14, dr Małgorzata Bąk: Storczyk męski Orchis – Mirosław Syniawa: Sylwetki Śląskich przy- mascula subsp. mascula na Pomorzu Za- rodników – Richard Keilholz – zapomniany chodnim; dr hab. Lesław Wołejko, prof. ZUT: przyrodnik z Kietrza; 17.02.2011; liczba Restytucja mokradeł w górach; 12.05.2011; uczestników – 4, liczba uczestników – 19, – Dr Monika Jędrzejczyk-Korycińska: – mgr Katarzyna Barańska, mgr Paweł Plu- Różnorodność fl ory roślin naczyniowych ciński: Projekt Ochrona muraw kserotermicz- i wybrane aspekty ochrony przyrody re- nych w Polsce – teoria i praktyka; dr inż. jonu Olkuskiego Okręgu Rudnego – OOR Magdalena Ziarnek: Johannes Winkelmann (Wyżyna Śląska); 17.03.2011; liczba uczest- – pionier zachodniopomorskiej ochrony ników – 9, przyrody – w dziewięćdziesiątą rocznicę – Dr inż. arch. Krzysztof Rostański: Na- śmierci; dr inż. Magdalena Ziarnek: Perz tura modelowana, elementy naturalistyczne sitowy Elymus farctus na środkowym wy- w kompozycji urbanistycznej; 14.04.2011; brzeżu; dr Krzysztof Ziarnek: Senecio ina- liczba uczestników – 15, equidens – przybysz z Afryki południowej – Prof. Herman Bothe: Arbuscular mycor- w naszej fl orze; 17.11.2011; liczba uczest- rhiza in heavy metal and salt tolerances; ników – 15. 27.04.2011; liczba uczestników – 13, Oddział Toruński: – Dr Khatere Emadzade: Molecular phylogeny, evolution and biogeography of Ranun- – Prof. dr hab. Jarosław Buszko: Przyroda Taj- culus (Ranunculaceae) and related genera; landii; 19.01.2011; liczba uczestników 16, 16.06.11; liczba uczestników – 16, – Dr Marta Luścińska, dr Ewa Dembowska: – Dr Tim Langdon: Defi ning species – an Glony Bornholmu; 29.03.2011; liczba uczest- impossible task?; 17.11.2011; liczba uczest- ników – 14. ników – 15, Oddział Warszawski: – Dr hab. Gabriela Woźniak: Modele a roz- – Dr Piotr Mędrzycki: BioDiveCity – wielo- mieszczenie roślin w przestrzeni; 15.12.2011; gatunkowe miasto przyszłości; 27.01.2011; liczba uczestników – 25. liczba uczestników – 26, Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 87

– Dr Bogdan Jaroszewicz: Endozoocho- sympatycy mszaków i osoby zainteresowane ryczne rozprzestrzenianie roślin przez zespół poznaniem tej grupy roślin – dr Robert Zubel zwierząt kopytnych Puszczy Białowieskiej; z Oddziału Lubelskiego (organizacja warsz- 3.03.2011; liczba uczestników – 7, tatów) oraz referat Wpływ powierzchnio- – Prof. dr hab. Arkadiusz Bruchwald: Stan wych zaburzeń gleby na skład gatunkowy lasów w Beskidach Zachodnich; 31.03.2011; warstwy mszystej – wstępna analiza zjawiska liczba uczestników – 14, na przykładzie wybranych fi tocenoz boro- – Dr Halina Galera: Siedem roślin Ziemi wych: dr Robert Zubel, dr Zbigniew Macie- Świętej; 13.04.2011; liczba uczestników jewski (RPN) z Oddziału Lubelskiego, liczba – 53, uczestników – 20. – Dr Dan Wołkowycki: Swoiste cechy i prze- Sekcja Historii Botaniki miany fl ory północno-wschodniej Polski; 1.06.2011; liczba uczestników – 20, – Zebranie Sekcji Historii Botaniki – Dr inż. Roman Zielony: Wycieczka bota- 12.04.2011 – prof. dr hab. Ludwik Frey: niczna do Puszczy Kozienickiej; 4.06.2011; Olof Peter Swartz (1760–1818) – duchowy liczba uczestników – 20, wnuk Linneusza; dr Magdalena Ziarnek: Stulecie ostatniego wydania Flora von – Dr Kinga Zinowiec-Cieplik: Kompozycje Pommern W. Müllera; dr hab. Piotr Köhler: roślinne we współczesnej sztuce krajobrazu; Stanisław Bonifacy Jundziłł (1761–1847) 17.11.2011; liczba uczestników – 18, – w 250. rocznicę urodzin; liczba uczest- – Dr Halina Galera, dr hab. Barbara Sud- ników – 19. nik-Wójcikowska: Warszawskie sensacje botaniczne. Flora typowych siedlisk wiel- Sekcja Struktury i Rozwoju Roślin komiejskich i obiektów unikalnych dla War- – Seminarium naukowe pt. Badania em- szawy; 15.12.2011; liczba uczestników – 35. briologiczne w genetyce i hodowli roślin Oddział Wrocławski: uprawnych, 8.03.2011, Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego, organiza- – Prof. dr hab. Adam Boratyński, dr hab. Kry- torzy: Sekcji Struktury i Rozwoju Roślin styna Boratyńska, mgr Karolina Sobierajska, PTB, ZBiCR IHAR-PIB; cel – nawiązanie mgr Anna Jasińska: Rodzaj Juniperus w Śród- współpracy badawczej między embriolo- ziemnomorzu – występowanie i zmienność; gami a hodowcami roślin, wykorzystanie 20.01.2011; liczba uczestników – 49, wiedzy z zakresu embriologii ekspery- – Joanna Bonarowska, dr Jerzy Piątkowski: mentalnej w genetyce i hodowli różnych Grzyby owadobójcze; 28.04.2011; liczba gatunków roślin uprawnych; liczba uczest- uczestników – 7, ników – 83. – Prof. Mark R. D. Seaward: The role of lichens in shaping our world; 5.10.2011; liczba III. WSPÓŁPRACA Z INNYMI ORGANIZACJAMI uczestników – 22, NAUKOWYMI – Dr Michał Tyszkowski: Flora Puszczy Augu- stowskiej; 26.10.2011; liczba uczestników 6, Działalność PTB opiera się na współdzia- – Dr Magdalena Mularczyk: 200 lat Ogrodu łaniu z polskimi i zagranicznymi jednostkami Botanicznego i uniwersyteckiej botaniki we naukowymi, prowadzącymi badania z zakresu Wrocławiu; 30.11.2011; liczba uczestników botaniki, mikologii i lichenologii. Tego typu – 16. współpraca stanowi realizację celów statuto- wych zarówno Polskiego Towarzystwa Bo- Sekcja Briologiczna tanicznego, jak i współpracujących z nim – Warsztaty terenowe Mszaki Roztocza; 14– jednostek badawczych. Towarzystwo prowadzi 18.09.2011; uczestnicy – członkowie Sekcji, także współpracę z innymi stowarzyszeniami, 88 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 organizacjami rządowymi i pozarządowymi 1. POPULARYZACJA WIEDZY BOTANICZNEJ ZA oraz jednostkami naukowymi, które nie są POŚREDNICTWEM INTERNETU bezpośrednio związane z szeroko rozumianą Strona internetowa PTB (http://pbsociety. botaniką. Konkretne przykłady współpracy org.pl) stanowi powszechnie dostępne źródło członków PTB z krajowymi i zagranicznymi informacji na temat aktywności naszego To- organizacjami naukowymi podano w pełnej warzystwa. W 2011 roku zakończono akcję wersji Sprawozdania na stronie internetowej uzupełniania danych dotyczących działalności Towarzystwa. poszczególnych Oddziałów i Sekcji PTB (por. W 2011 roku nasze Towarzystwo przystą- zakładki „Oddziały” i „Sekcje” w dziale „Wia- piło do European Plant Science Organization domości” na stronie http://pbsociety.org.pl). In- (Europejskiej Organizacji Nauk o Roślinach). formacje te są nadal aktualizowane na życzenie Stowarzyszenie to skupia około 200 instytucji, Zarządów Oddziałów i Sekcji. W dziale „Wia- głównie z Europy i Azji. W ramach współpracy, domości” są umieszczane aktualne ogłoszenia, na dzień 18 maja 2012 roku zaplanowano mię- takie jak zaproszenia na krajowe i międzynaro- dzynarodową akcję Fascination of Plants Day. dowe konferencje i warsztaty naukowe. Odzwierciedleniem działalności naszego IV. DZIAŁALNOŚĆ NA RZECZ OCHRONY Towarzystwa są także strony internetowe kilku ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Oddziałów i Sekcji: – Oddziału Bydgoskiego PTB (https://sites. Działalność Towarzystwa mająca na celu sze- google.com/site/ptboddzialwbydgoszczy/), roko rozumianą ochronę środowiska polega ona – Oddziału Krakowskiego PTB (http://www. na patronowaniu, organizowaniu, sprawowaniu botany.pl/ptb/index.htm), nadzoru i aktywnym uczestnictwie w działaniach – Oddziału Szczecińskiego PTB (http://www. w zakresie ochrony przyrody. us.szc.pl/ptb), Realizacja tych celów opiera się na różno- – Oddziału Warszawskiego PTB (http://www. rodnych formach aktywności członków PTB, ptb.waw.pl), takich jak: uczestnictwo w pracach krajowych – Sekcji Briologicznej PTB (http://pbsociety. i międzynarodowych organów opiniodawczych org.pl/default/sections/bryology/), i decydujących o ochronie środowiska przyrod- – Sekcji Historii Botaniki PTB (http://pbso- niczego, współpraca z instytucjami mającymi na ciety.org.pl/default/sections/hb/), celu ochronę środowiska przyrodniczego oraz – Sekcji Lichenologicznej PTB (http://www. gromadzenie, przechowywanie i wymiana za- porosty.varts.pl/), sobów genowych roślin, grzybów i porostów – Sekcji Paleobotanicznej PTB (http://doro- (w tym czynna ochrona w warunkach in situ i ex tanalepka.pl/pptb.html). situ). Przykłady tego typu działalności podano Na stronie Wydziału Biologii i Ochrony w pełnej wersji Sprawozdania na stronie http:// Środowiska Uniwersytetu Śląskiego w Katowi- pbsociety.org.pl. cach (http://www.wbios.us.edu.pl/) jest zakładka „Polskie Towarzystwo Botaniczne” z aktualnymi V. UPOWSZECHNIANIE WIEDZY PRZYRODNICZEJ danymi, dotyczącymi działalności Oddziału Śląskiego PTB, natomiast informacje o spotka- W ramach propagowania wiedzy z zakresu niach organizowanych przez Sekcję Geobotaniki botaniki, mikologii i lichenologii członkowie i Ochrony Szaty Roślinnej PTB można znaleźć Polskiego Towarzystwa Botanicznego prowa- na stronie Zakładu Ekologii Instytutu Botaniki dzili różnorodne działania skierowane do szero- PAN w Krakowie (http://info.botany.pl/ekologia/ kiego kręgu odbiorców spoza grona naukowców, event.html, zakładka „Czwartki Botaniczne”). w szczególności do nauczycieli oraz młodzieży Popularyzacji szeroko rozumianej wiedzy bo- szkolnej i akademickiej. tanicznej i idei ochrony przyrody służy także Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 89 internetowy serwis botaniczny Lonicera (www. Sucharzewska z Oddziału Olsztyńskiego lonicera.hg.pl), prowadzony przez członków PTB, http://mikologia.blogspot.com/; Oddziału Szczecińskiego PTB – dr Magdalenę – Zgłębić naturę grzybów – dr Ewa Sucha- Ziarnek i dra Krzysztofa Ziarnka. rzewska z Oddziału Olsztyńskiego PTB, Poniżej podano przykłady publikacji inter- http://mikologia.blogspot.com/; netowych, dotyczących popularyzacji wiedzy – Mikologia i... hardcore – dr Ewa Sucha- botanicznej: rzewska z Oddziału Olsztyńskiego PTB, – Invasive Alien Species Fact Sheet – Spiraea http://mikologia.blogspot.com/. tomentosa (Online Database of the North Eu- ropean and Baltic Network on Invasive Alien 2. PORADNICTWO METODYCZNE Species www.nobanis.org) – dr Z. Dajdok, Oddział Szczeciński: dr A. Nowak, dr inż. W. Danielewicz, z Od- działu Wrocławskiego PTB, www.nobanis. – Warsztaty terenowe pt. Ochrona siedlisk org/fi les/factsheets/Spiraea_tomentosa.pdf ; leśnych podlegających przebudowie w pro- – Związek Szkółkarzy Polskich (www.zszp. gramie NATURA 2000 – prof. dr hab. Janina pl) – opisy drzew i krzewów iglastych w ka- Jasnowska, 21.06.2011, odbiorcy – pracow- talogu roślin – dr Adam Marosz z Oddziału nicy Lasów Państwowych z Nadleśnictwa Skierniewickiego PTB, http://www.zszp. Międzyzdroje; pl/?id=203&lang=1 (dział „O Roślinach, – Diagnozowanie stanu siedlisk przyrodni- zakładka „wyszukiwarka roślin”); czych w Lasach Państwowych (warsztaty terenowe) – prof. dr hab. Janina Jasnowska, – Zielona Prezydencja: Kozielec – ścieżka 30.09.2011, odbiorcy – pracownicy Lasów edukacyjno-przyrodnicza – dr Tomasz Stosik, Państwowych z Nadleśnictwa Międzyz- dr Ewa Krasicka-Korczyńska z Oddziału droje; Bydgoskiego PTB, http://kujawsko-pomor- – Konferencja „Natura 2000 – czy to się skie2011.pl/index.php/pery-regionu/prezen- opłaca?”, 14.10.2011, Ogród Dendrologiczny tacja-regionow; w Przelewicach, odbiorcy – pracownicy NFOŚ, – Przyroda województwa kujawsko-pomor- przedstawiciele władz gminy Przelewice, ROŚ skiego (wirtualny album fotografi czny na w Szczecinie, studenci ZUT i US w Szczecinie stronie Wojewody Kujawsko-Pomorskiego, – wykłady: Siedliska przyrodnicze NATURA wydanie 2010) – dr Tomasz Stosik z Od- 2000: wrzosowiska atlantyckie z Erica tetralix działu Bydgoskiego PTB, http://kujawsko- i suche wrzosowiska z Calluna vulgaris – pomorskie2011.pl/przyroda/; prof. dr hab. Janina Janowska; Chronione – Niezbędnik przyrodnika – dr Dan Wołko- siedliska wydmowe na obszarze ostoi siedli- wycki z Oddziału Białostockiego PTB, knos. skowej Wolin i Uznam PLH 320019 – dr Ma- pb.edu.pl/?page_id=470; riola Wróbel; Znaczenie Wzgórz Bukowych – Felieton z Borów. Przemiany szaty ro- w sieci Natura 2000 w województwie zachod- ślinnej Borów Tucholskich na przykładzie niopomorskim – dr inż. Magdalena Ziarnek; Śliwickiego Obszaru Chronionego Krajo- Reprezentatywność siedlisk przyrodniczych brazu – dr Tomasz Stosik z Oddziału Byd- w zachodniopomorskiej sieci Natura 2000 – dr goskiego PTB, https://sites.google.com/site/ Krzysztof Ziarnek; byllasniebylonas/; – Warsztaty i spotkania regionalne w ramach – Co w wodzie „piszczy”? – dr Anna Biedun- projektu pt. „Programy ochrony torfowisk kiewicz, dr Ewa Sucharzewska z Oddziału alkalicznych (7230) oraz związanych z nimi Olsztyńskiego PTB, http://mikologia.blog- zagrożonych gatunków – skalnicy torfowi- spot.com/; skowej, lipiennika Loesela, miodokwiatu – Uwaga na „białe” chryzantemy – dr Ewa krzyżowego i gwiazdnicy grubolistnej” 90 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

– dr hab. Lesław Wołłejko, 18.11.2011 Krawczyk, Powiatowe Centrum Edukacji i 21.11.2011, Centrum Edukacji Ekologicznej i Kultury w Oleśnicy, 16.11.2011; i Krajoznawstwa „Salamandra” w Myśliborzu – Jestem na diecie – moda czy konieczność? k. Jawora, sala edukacyjna Nadleśnictwa O tym jak wprowadzać treści dotyczące hi- Kliniska (spotkania otwarte dla szerokiej gieny żywienia w szkole – dr Józef Kraw- publiczności); czyk, Powiatowe Centrum Edukacji i Kultury – Siedliska przyrodnicze programu Natura 2000 w Oleśnicy, 18.11.2011; IV Konferencja i ochrona cennych gatunków fl ory w aspekcie Promocji Zdrowia, zorganizowana dla na- gospodarki leśnej – dr Krzysztof Ziarnek, uczycieli powiatu ostrowskiego i kaliskiego, 6.12.2011, 7.12.2011, 10.08.2011, pracownicy Ostrów Wielkopolski; Nadleśnictw Gryfi no i Kliniska (na każde spo- – Biologiczne metody oceny stanu środo- tkanie przybyło po ok. 40 osób). wiska przyrodniczego. Biotesty do wyko- rzystania w szkole i w domu – dr Józef Oddział Wrocławski: Krawczyk, Powiatowe Centrum Edukacji – Historia, struktura i działalność Ogrodu Bo- i Kultury w Oleśnicy, 21.11.2011. tanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego – dr Magdalena Mularczyk, 1.06.2011, PTTK, 3. PRELEKCJE, WARSZTATY I WYCIECZKI Oddział Wrocławski, Koło Przewodników POPULARNONAUKOWE Miejskich; Oddział Białostocki: – Podstawa programowa z biologii w gimna- – Porosty – osobliwości w świecie orga- zjum a kształcenie umiejętności kluczowych nizmów żywych – dr Katarzyna Kolanko, – dr Józef Krawczyk, 9.06.2011; 23.03.2011, odbiorcy – uczniowie III Liceum – Rola nauczyciela w rozbudzaniu cieka- Ogólnokształcącego w Białymstoku; wości badawczej ucznia – dr Józef Krawczyk, – Osobliwości świata roślin Białegostoku Śląskie Forum Nauczycieli zorganizowane (wykład zorganizowany w ramach Dnia przez Uniwersytet Śląski w Katowicach, Akademickiego podczas Dni Białegostoku) 26.08.2011; – dr Katarzyna Kolanko, dr Anna Matwiejuk, – Jak pracować z uczniem zdolnym na przed- 27.06.2011, odbiorcy – mieszkańcy Białe- miotach przyrodniczych – dr Józef Kraw- gostoku; czyk; konferencja podsumowująca projekt – Lasy polskie – dr Bogdan Jaroszewicz, „Szkolenie nauczycieli w zakresie rozwijania 5.12.2011, odbiorcy – studenci Wydziału kompetencji kluczowych uczniów”, Dolno- Biologii Uniwersytetu Warszawskiego; śląski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli we – Martwe drewno w lesie. Charakterystyka, Wrocławiu, 27.09.2011; klasyfi kacja, rola ekologiczna, ilość – dr – Realizacja nowej podstawy programowej Bogdan Jaroszewicz, 15.12.2011, odbiorcy na lekcjach przyrody – dr Józef Krawczyk; – uczniowie Zespołu Szkół Leśnych w Bia- Powiatowe Centrum Edukacji i Kultury łowieży. w Oleśnicy, 24.10.2011; – Realizacja nowej podstawy programowej Oddział Białostocki oraz Sekcja Struktury i Roz- na przedmiotach przyrodniczych w szkołach woju Roślin: ponadgimnazjalnych – dr Józef Krawczyk, – Jak i dlaczego rośliny unikają zapylenia Powiatowe Centrum Edukacji i Kultury własnym pyłkiem? – dr Joanna Leśniewska, w Oleśnicy, 26.10.2011; 23.02.2011, odbiorcy – uczniowie X Liceum – Ćwiczenia terenowe, obserwacje i doświad- Ogólnokształcącego w Białymstoku. czenia – wymóg nowej podstawy programowej w nauczaniu przedmiotów przyrodniczych Oddział Bydgoski: na każdym etapie edukacyjnym – dr Józef – Księga Guinnesa roślin. Aktualności Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 91

ochrony przyrody – dr inż. Krzysztof Gęsiński, 27.01.2011, odbiorcy – członkowie Oddziału 22.01.2011, słuchacze Uniwersytetu Dziecię- Lubelskiego Polskiego Towarzystwa Agrono- cego, działającego przy Uniwersytecie Tech- micznego i studenci Uniwersytetu Przyrod- nologiczno-Przyrodniczym w Bydgoszczy; niczego w Lublinie; – Zróżnicowanie siedliskowe i ﬂ orystyczne – Jak odżywiają się rośliny? Fotosynteza obszaru Natura 2000 – Dolina Noteci (wy- – dr Beata Żuraw, 18.01.2011, odbiorcy stąpienie w ramach projektu Bliżej Natury... – uczniowie Szkoły Podstawowej im. bliżej świata roślin) – mgr Ewa Wachowiak, Z. Trzcińskiej-Kamińskiej w Leścach (zajęcia 29.04.2011, odbiorcy – uczniowie Zespołu w ramach Koła biologicznego); Szkół Ponadpodstawowych im. Wincenta – Sposoby dokarmiania i nawożenia roślin Witosa w Samostrzelu; – dr Beata Żuraw, 22.02.2011, odbiorcy – Morfologiczne przystosowania roślin do – uczniowie Szkoły Podstawowej im. zróżnicowanych warunków środowiska – dr Z. Trzcińskiej-Kamińskiej w Leścach (zajęcia inż. Zoﬁ a Stypczyńska, 12.05.2011, odbiorcy w ramach Koła biologicznego); – uczniowie Szkół Podstawowych nr 22 i 63 – Czy rośliny mogą rosnąć tylko w ziemi? w Bydgoszczy; – dr Beata Żuraw, 22.03.2011, odbiorcy – Po wiedzę i zdrowie w kozieleckie uroczyska – uczniowie Szkoły Podstawowej im. (prezentacja w terenie w trakcie uroczystego Z. Trzcińskiej-Kamińskiej w Leścach (zajęcia otwarcia ścieżki edukacyjno-przyrodniczej) – w ramach Koła biologicznego); dr inż. Tomasz Stosik, 28.05.2011, Kozielec, – Fenologia – jak rośliny reagują na zmianę odbiorcy – mieszkańcy Kozielca i przedsta- pór roku? – dr Beata Żuraw, 19.04.2011, od- wiciele władz lokalnych. biorcy – uczniowie Szkoły Podstawowej im. Z. Trzcińskiej-Kamińskiej w Leścach (zajęcia Oddział Krakowski: w ramach Koła biologicznego); – Na krawędzi życia – opowieść o roślinach – Oznaczanie roślin w terenie (nauka po- – dr Alina Stachurska-Swakoń, 17.03.2011, sługiwania się kluczem) – dr Beata Żuraw, odbiorcy – słuchacze Uniwersytetu Trzeciego 24.05.2011, odbiorcy – uczniowie Szkoły Wieku w Olkuszu; Podstawowej im. Z. Trzcińskiej-Kamińskiej – Przystosowania roślin do życia w warun- w Leścach (zajęcia w ramach Koła biolo- kach górskich – dr Alina Stachurska-Swakoń, gicznego); 30.03. 2011, odbiorcy – uczniowie Gimna- – Botanika praktyczna – gatunki rodzime zjum nr 13 w Krakowie; i egzotyczne (zajęcia terenowe organizowane – Wycieczka w Ogrodzie Botanicznym w ramach Tygodnia rozwijania talentów) – dr w Krakowie – dr Alina Stachurska-Swakoń, Agnieszka Dąbrowska, 24.05.2011, odbiorcy odbiorcy – uczniowie Szkoły Podstawowej – uczniowie gimnazjów; 38 w Krakowie (20.05.2011) oraz dzieci – Reakcja zwierząt na bodźce ze środo- z Przedszkola „Pod gwiazdkami” w Kra- wiska – dr Beata Żuraw, 14.06.2011, od- kowie (6.06.2011); biorcy – uczniowie Szkoły Podstawowej im. – Wycieczka do Ogrodu Botanicznego Z. Trzcińskiej-Kamińskiej w Leścach (zajęcia w Krakowie – prof. dr hab. Krystyna Tow- w ramach Koła biologicznego); pasz, odbiorcy – dzieci z Przedszkola nr 14 – Siedliska przyrodnicze Poleskiego Parku w Krakowie (16.06.2011 i 20.09.2011). Narodowego oraz Obszaru Natura 2000 Chełmskie Torfowiska Węglanowe (prelekcja Oddział Lubelski: terenowa) – dr Alicja Buczek, 25.06.2011, – Przenoszenie nasion przez ptaki krajobrazu odbiorcy – studenci Międzywydziałowych rolniczego – znaczenie rzadkich zdarzeń Studiów Ochrony Środowiska SGGW w War- w ekologii roślin – dr Joanna Czarnecka, szawie; 92 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

– Dziwny świat pasożytów – względne piękno Oddział Skierniewicki: deformacji – prof. dr hab. Wiesław Mułenko, – Tulipany tureckie, holenderskie i polskie – 17–19.09.2011, odbiorcy – zwiedzający XVII dr Dariusz Sochacki, 19.03.2011, Warszawa, Wystawę grzybów Puszczy Białowieskiej pt. wykład otwarty; Grzyby – niezależny świat obok nas w Bia- – Tulipany w holenderskim parku Keukenhof łowieskim Parku Narodowym; – dr Dariusz Sochacki, 8.04.2011, Skiernie- – Udział w organizacji: dr hab. Krystyna wice, wykład otwarty; Winiarczyk (koordynator) i dr Beata Żuraw, – Drzewa iglaste w naszych ogrodach – dr prowadzenie prelekcji: Wśród wrogów Adam Marosz, 23.05.2011, III Festiwal Nauki, i przyjaciół – dr Monika Kozłowska, dr Agata PWSZ Skierniewice, wykład otwarty; Wołczańska (19.09.2011); Deszcz pyłkowy – Lilie z łąk, pól i ogrodów – dr Dariusz i zdrowie człowieka – prof. dr hab. Elż- Sochacki, 10.07.2011, Uniejów, wykład bieta Weryszko-Chmielewska, 19.09.2011 otwarty. i 21.09.2011, Collegium Agronomicum I Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie; Oddział Śląski: – Program Rozwojowy Zespołu Szkół nr 2 im. – Jak przygotować pracę olimpijską? – dr M. Reja w Kraśniku, prowadzony w ramach hab. Adam Rostański, 8.10.2011, odbiorcy – projektu pt. Jesteśmy wyjątkowi – jesteśmy młodzież uczęszczająca do Pałacu Młodzieży zdolni! Drugie pokolenie (Program Opera- w Katowicach; cyjny Kapitał Ludzki, Priorytet IX Rozwój – Zielnik naukowy – rola i znaczenie dla nauki. wykształcenia i kompetencji w regionach) Poradnik konserwacji roślin – dr hab. Adam – dr Magdalena Franczak, dr Piotr Sugier, Rostański, odbiorcy – młodzież uczęszcza- wrzesień 2011, odbiorcy – uczniowie Ze- jąca do Pracowni Biologii w Pałacu Młodzieży społu Szkół nr 2 im. M. Reja w Kraśniku. w Katowicach (8.10.2011) oraz uczniowie II Liceum Ogólnokształcące im. K. K. Baczyń- Oddział Lubelski oraz Sekcja Struktury i Roz- skiego w Chrzanowie (15.11.2011); woju Roślin – Jak rozpoznawać i oznaczać rośliny przy po- – Dlaczego należy chronić przyrodę? (zajęcia mocy komputera? (warsztaty) – dr hab. Adam terenowe organizowane w ramach Tygodnia Rostański, 21.10.2011, odbiorcy – zwiedza- rozwijania talentów) – dr Mykhaylo Cher- jący Targi Książki w katowickim Spodku. netskyy, 25.05.2011, odbiorcy – uczniowie szkół podstawowych. Oddział Śląski oraz Sekcja Struktury i Rozwoju Roślin: Oddział Olsztyński: – Bioróżnorodność w obiektywie mikroskopu – Grzyby pod mikroskopem (warsztaty organi- elektronowego – dr Jagna Karcz, odbiorcy – zowane w ramach IX Olsztyńskich Dni Nauki uczniowie II Liceum Ogólnokształcącego im. i Sztuki) – dr Anna Biedunkiewcz, dr Ewa M. Konopnickiej w Katowicach (3.02.2011) Sucharzewska, dr Elżbieta Ejdys, 23.09.2011, oraz II Liceum Ogólnokształcącego im. K. K. odbiorcy – mieszkańcy Olsztyna; Baczyńskiego w Chrzanowie (28.02.2011); – Czy grzyby rosną tylko w lesie? – dr – Dyskretny urok mikroświata – dr Jagna Anna Biedunkiewcz, dr Ewa Sucharzewska, Karcz, 29.03.2011, odbiorcy – uczniowie II 19.11.2011 i 26.11.2011, odbiorcy – słu- Liceum Ogólnokształcącego im. F. Modrzew- chacze Uniwersytetu Dzieci (kierunek Od- skiego w Rybniku; krywanie); – Spacer po lesie w skali mikro – dr Jagna – Grzyby saprotrofy i pasożyty – prof. dr Karcz, 6–12.04.2011, odbiorcy – uczestnicy hab. Maria Dynowska, odbiorcy – uczniowie XVIII Tygodnia Ziemi (prelekcja w Muzeum Szkoły Podstawowej w Leginach. Górnictwa Węglowego w Zabrzu); Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 93

– Mikroskopia elektronowa w biologii – dr – Osobliwości przyrodnicze Ziemi Szczeci- Jagna Karcz, 5.06.2011, odbiorcy – uczniowie neckiej (wykład na sesji plenarnej) – prof. dr Zespołu Szkół Ogrodniczych nr 1 W Rudzie hab. Janina Jasnowska, 2.06.2011, odbiorcy Śląskiej; – uczestnicy XI Zachodniopomorskiego – Świat przyrody w obiektywie mikroskopu Festiwalu Nauki ze Szczecinka i Bornego elektronowego – dr Jagna Karcz, 24.09.2011, Sulinowa; odbiorcy – uczestnicy Śląskiej Nocy Na- – Cenne siedliska przyrodnicze – jeziora ukowców 2011 (wykład i warsztaty w Pra- lobeliowe, kopułowe torfowiska wysokie, cowni SEM Wydziału Biologii Uniwersytetu suche wrzosowiska (wyjazdowe warsztaty Śląskiego); terenowe) – prof. dr hab. Janina Jasnowska, – Bogactwo przyrody malowane elektronami – 4.08.2011, odbiorcy – uczestnicy XI Zachod- dr Jagna Karcz, 5.11.2011, odbiorcy – uczest- niopomorskiego Festiwalu Nauki ze Szcze- nicy V Zjazdu Ponadregionalnych Warsztatów cinka i Bornego Sulinowa; Naukowych (organizowanych przez Wszech- – Walory przyrodnicze oczek wodnych – nicę Śląską w ramach projektu Kapitał Ludzki dr Renata Gamrat, 19.09.2011, odbiorcy pt. Aktywny w szkole – aktywny w życiu), – uczestnicy XI Zachodniopomorskiego Fe- Uniwersytet Śląski, Katowice; stiwalu Nauki; – Mikroskopia elektronowa w biologii i me- – Kolor w przyrodzie – barwy roślinnych dycynie. Możliwości i granice – dr Jagna pejzaży – prof. dr hab. Janina Jasnowska, Karcz, 15.11.2011, odbiorcy – uczniowie 22.09.2011, odbiorcy – uczestnicy Między- V Liceum Ogólnokształcącego im. A. Struga narodowej Konferencji Językoznawczej, Uni- w Gliwicach i II Liceum Ogólnokształcącego wersytet Szczeciński; im. K.K. Baczyńskiego; – Powierzchnie specjalnej ochrony w Dra- – Bioróżnorodność w obiektywie mikroskopu wieńskim Parku Narodowym (wyjazdowe elektronowego – dr Jagna Karcz, 19.11.2011, warsztaty terenowe) – prof. dr hab. Janina Ja- odbiorcy – uczestnicy V Zjazdu Ponadregio- snowska i mgr Julia Piotrowska, 23.09.2011 nalnych Warsztatów Naukowych (organizo- odbiorcy – uczestnicy XI Zachodniopomor- wanych przez Wszechnicę Śląską w ramach skiego Festiwalu Nauki; projektu Kapitał Ludzki pt. Partnerzy – Wycieczka do rezerwatu leśno-stepowego w nauce), Uniwersytet Śląski, Katowice; Bielinek i parku naturalistycznego Dolina Mi- – Mikroskopia elektronowa w diagnostyce łości – dr Małgorzata Stasińska, 24.09.2011, środowiska – dr Jagna Karcz, 9.12.2011, odbiorcy – uczestnicy XI Zachodniopomor- odbiorcy – uczniowie Liceum Ogólno- skiego Festiwalu Nauki (uczniowie Zespołu kształcącego im. M. Skłodowskiej-Curie Szkół nr 14 i Szkoły Podstawowej nr 29 w Czechowicach-Dziedzicach; w Szczecinie; słuchacze Uniwersytetu Trze- – Epiderma roślin źródłem wiedzy o stanie ciego Wieku; osoby prywatne); środowiska – dr Jagna Karcz, 19.12.2011, – Przyroda Puszczy Goleniowskiej (prelekcja odbiorcy – młodzież uczęszczająca do Pałacu terenowa) – dr Mariola Wróbel, 24.09.2011, Młodzieży, Pracowni Biologii, Centrum Edu- odbiorcy – uczestnicy XI Zachodniopomor- kacji Biologicznej w Katowicach. skiego Festiwalu Nauk (młodzież gimna- zjalna ze Szczecina i Mieszkowic). Oddział Szczeciński: – Roślinność Wydm Przytorskich pod Świ- Oddział Wrocławski: noujściem – prof. dr hab. Janina Jasnowska, – Dolnośląski Festiwal Nauki, wrzesień 2011, 13.04.2011, odbiorcy – słuchacze Klubu odbiorcy – uczniowie szkół podstawowych Remedium Pomorskiego Uniwersytetu Me- i gimnazjalnych – dr Józef Krawczyk (Ko- dycznego; ordynator na Wydziale Nauk Biologicznych 94 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

Uniwersytetu Wrocławskiego); prelekcje: – Piękne i drapieżne czyli rośliny mięsożerne Kiedy węgiel był zielony – dr Małgorzata Mal- – dr Maria Lankosz-Mróz, 10.01.2011, od- kiewicz, mgr Kamilla Klaczak, 16.09.2011; biorcy – osoby uczęszczające do Ośrodka Mieszkańcy lasu – dr Józef Krawczyk, Kultury im. C. K. Norwida w Krakowie- 19.09.2011; Roślinne kultury in vitro – prof. Nowej Hucie; dr hab. Krystyna Kromer, 20.09.2011; – Ogrody Wiednia – dr Maria Lankosz Mróz, – Walory przyrodnicze potencjalnych użytków 14.02.2011, odbiorcy – osoby uczęszcza- ekologicznych (warsztaty terenowe, organi- jące do Ośrodka Kultury im. C. K. Norwida zowane w ramach projektu Taka nasza natura w Krakowie-Nowej Hucie; – nasze użytki ekologiczne, realizowanego – Ogrody wśród ﬁ ordów Norwegii – dr Maria wspólnie z Dolnośląskim Oddziałem Pol- Lankosz-Mróz, 21.03.2011, odbiorcy – osoby skiego Klubu Ekologicznego) – dr Zygmunt uczęszczające do Ośrodka Kultury im. C. K. Dajdok, 18.05.2011, odbiorcy – uczniowie Norwida w Krakowie-Nowej Hucie; gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych; – Flora śródziemnomorska i jej przystoso- – Środowiska marginalne jako ostoje przy- wania do środowiska – dr Maria Lankosz- rody (prelekcja zorganizowana w ramach Mróz, 28.02.2011, odbiorcy – uczniowie projektu Taka nasza natura – nasze użytki Szkoły Podstawowej nr 16 w Krakowie; ekologiczne, realizowanego wspólnie z Dol- – Rośliny i upały – dr Maria Lankosz-Mróz, nośląskim Oddziałem Polskiego Klubu Ekolo- 6.04.2011, odbiorcy – członkowie Sekcji gicznego) – dr Zygmunt Dajdok, 21.10.2011, Biologicznej Krakowskiego Młodzieżowego odbiorcy - uczniowie gimnazjów i szkół po- Towarzystwa Przyjaciół Nauk i Sztuk; nadgimnazjalnych; – Norwegia – przyroda i pejzaże – dr – Moja pierwsza praca naukowa (prelekcja Maria Lankosz-Mróz, 14.04.2011, odbiorcy zorganizowana w ramach Programu Eduka- – uczestnicy Czwartków Turystycznych cyjnego Wydziału Nauk Biologicznych Uni- w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Ja- wersytetu Wrocławskiego pt. Mój Pierwszy giellońskiego. Uniwersytet) – dr Józef Krawczyk, 3.12.2011, odbiorcy – uczniowie szkół ponadgimnazjal- Sekcja Paleobotaniczna PTB: nych; – Dolnośląski Festiwal Nauki, wrzesień 2011, – Lepiej zapobiegać niż leczyć – proﬁ laktyka odbiorcy – uczniowie szkół podstawowych zdrowotna społeczeństwa (zajęcia w ramach i gimnazjalnych; Kiedy węgiel był zielony – projektu Szlifowanie diamentów – Innowa- dr hab. Teresa Kuszell prof. nadzwyczajny, dr cyjne programy wsparcia uczniów uzdol- Małgorzata Malkiewicz, 16.09.2011; nionych w zakresie nauk matematycznych – Przyrodnicza przeszłość doliny Warty i jej i przyrodniczych Fundacji Edukacji Między- okolic zapisana ziarnami pyłku roślin – dr narodowej we Wrocławiu) – dr Józef Kraw- Iwona Okuniewska-Nowaczyk, 23.03.2011, czyk, 10–15.12.2011, odbiorcy – uczniowie odbiorcy – uczestnicy spotkań Wszechnicy szkół podstawowych, gimnazjów i szkół Piastowskiej Poznańskiego Towarzystwa ponadgimnazjalnych. Przyjaciół Nauk. Sekcja Ogrodów Botanicznych Arboretów Sekcja Struktury i Rozwoju Roślin: PTB: – Wykonywanie stałych kompozycji kwia- – Wycieczka przyrodniczo-krajoznawcza towych (praktyki w ramach projektu: do Izraela i Jordanii – dr M. Lankosz-Mróz Moje ambicje – moja przyszłość) – dr My- (organizator), 24.02–10.03.2011, uczestnicy khaylo Chernetskyy, 16.05.2011, odbiorcy – botanicy, zoolodzy oraz osoby zaintereso- – uczniowie Zespołu Szkół Technicznych wane tematyką (44 uczestników); w Bełżycach; Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 95

– Wycieczki po Ogrodzie Botanicznym Cebulowych i Muzeum Pałac w Wilanowie w ramach imprezy Święto Drzewa – dr (patronat nad wystawą – Instytut Ogrod- Mykhaylo Chernetskyy, 10.10.2011, od- nictwa) – dr Dariusz Sochacki; biorcy – uczniowie Szkoły Podstawowej nr – Wystawa Tulipanów, 8–10.04.2011, MCK 14 w Lublinie; Skierniewice, Instytut Ogrodnictwa – dr Da- – VIII Lubelski Festiwal Nauki, 17– riusz Sochacki. 23.09.2011, odbiorcy – dzieci, młodzież i dorośli z Lublina i okolic; prowadzenie pre- Oddział Szczeciński: lekcji: Kolorowy świat pod mikroskopem – dr – Przyroda Drawieńskiego Parku Narodo- hab. Krystyna Winiarczyk, 17–23.09.2011. wego – zmiany fenologiczne – dr Renata Gamrat, 15–30.04.2011, Wydział Kształto- 4. UDZIAŁ W ORGANIZOWANIU WYSTAW wania Środowiska i Rolnictwa Zachodniopo- PRZYRODNICZYCH morskiego Uniwersytetu Technologicznego Oddział Białostocki w Szczecinie; – Przyroda Ziemi Stargardzkiej – dr Renata – Wystawa porostów – dr Katarzyna Ko- Gamrat, dr Marek Podlasiński, kwiecień lanko, dr Anna Matwiejuk, 16.05.2011, IX 2011, Wydział Kształtowania Środowiska Festiwal Nauki i Sztuki. i Rolnictwa Zachodniopomorskiego Uniwer- Oddział Krakowski sytetu Technologicznego w Szczecinie; – Glony Bornholmu – prof. dr hab. K. Wo- – Przyroda Pomorza Zachodniego – dr łowski, 30.06.2011–30.07.2011, Instytut Bo- Marek Podlasiński, dr Renata Gamrat, 18– taniki UJ, Muzeum Botaniczne, Kraków. 19.10.2011, Miejski Ośrodek Kultury w Poli- cach; 19–25.09.2011, Wydział Kształtowania Oddział Lubelski: Środowiska i Rolnictwa Zachodniopomor- – Przyroda – Biblia – Codzienność – 16– skiego Uniwersytetu Technologicznego 25.04.2011, Ogród Botaniczny Uniwersytetu w Szczecinie; im. M. Curie-Skłodowskiej; – Walory przyrodnicze Ziemi Szczecińskiej – Okiem szalonego ekologa… Przyroda – dr Elżbieta Dusza, dr Renata Gamrat, wschodniej Polski (wystawa wieńcząca 20.10.–5.12.2011, Liceum Plastyczne konkurs fotograﬁ czny Studenckiego Koła w Szczecinie. Naukowego Ekologów) – dr inż. Magda- lena Pogorzelec, Uniwersytet Przyrodniczy Oddział Toruński w Lublinie, maj 2011; – Glony Bornholmu – organizatorzy: Polskie – XXXIX Wystawa Kaktusów i Innych Suku- Towarzystwo Fykologiczne, Oddział Toruński lentów – dr Grażyna Szymczak, 18–19.06.2011, PTB, Natur Bornholm Museum, 28.03.– Ogród Botaniczny Uniwersytetu im. M. Cu- 1.04.2011, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi rie-Skłodowskiej i Polskie Towarzystwo Mi- Uniwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu. łośników Kaktusów, Oddział Lublin; Sekcja Ogrodów Botanicznych: – Grzyby – niezależny świat obok nas (XVII Wystawa grzybów Puszczy Białowieskiej) – Przyroda i uroda Grecji (dr Maria Lan- – prof. dr hab. Wiesław Mułenko, 17– kosz-Mróz, prof. dr hab. Bogdan Zemanek) 19.09.2011, Białowieski Park Narodowy. –organizator: Arboretum Przelewice, kwie- cień – wrzesień 2011; Oddział Skierniewicki: – Świat storczyków – storczyki z kolekcji – III Wystawa Tulipanów, 19–20.03.2012, Ogrodu Botanicznego UJ (opracowanie Pałac w Wilanowie, organizatorzy: Sto- merytoryczne – dr M. Lankosz-Mróz) – or- warzyszenie Producentów Ozdobnych Roślin ganizatorzy: Muﬁ nka Cafe Kraków, Ogród 96 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego, (w ramach VI Ekopikniku Rodzinnego – mgr 6–30.06.2011; inż. Krystyna Rysiak z Oddział Lubelskiego – Piękne i drapieżne (opracowanie mery- PTB, organizatorzy: Wydział Ochrony Śro- toryczne dr Maria Lankosz-Mróz) – orga- dowiska Urzędu Miasta Lublina i Miejski nizator: PAN Ogród Botaniczny – CZRB Ośrodek Sportu i Rekreacji „Bystrzyca”, Warszawa-Powsin,13.05.–12.06.2011; 19.06.2011; – Stała ekspozycja motyli nocnych z Pogórza – REVITARE 2010/11 (ogólnopolski kon- Przemyskiego – organizator: Arboretum Bo- kurs dla studentów i młodych pracowników lestraszyce, wystawa całoroczna; nauki na prace naukowo-badawcze doty- – Wystawa dendrologiczna: szyszek, prze- czące rewitalizacji terenów zdegradowanych, krojów, skamielin – organizator: Arboretum IETU, Katowice) – dr hab. Adam Rostański Bolestraszyce, wystawa całoroczna; (przewodniczący jury) z Oddziału Śląskiego – VI Dolnośląski Festiwal Dyni – organi- PTB; zator: Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wro- – XII konkurs biologiczny dla uczniów szkół cławskiego, październik 2011; ponadgimnazjalnych, 18.04.2011 (organi- – Wystawa owoców i nasion z kolekcji roślin zator – Kuratorium Oświaty w Warszawie) Arboretum – organizator: Arboretum Bole- – dr inż. Urszula Banaś-Stankiewicz z Od- straszyce, wystawa całoroczna; działu Szczecińskiego PTB; konkurs pt. – Wystawa roślin mięsożernych – organi- Każdy organizm pełni w przyrodzie ważną zator: Ogród Botaniczny Uniwersytetu War- funkcję, 19.04.2011 – dr Renata Gamrat, dr szawskiego, 14–15.05.2011; Elżbieta Młynkowiak z Oddziału Szczeciń- – Wystawa storczyków – organizator: Ogród skiego PTB; konkurs pt. Kiedy i jak należy Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego, dokarmiać ptaki?, 19.04.2011 – dr Renata 17–18.09.2011; Gamrat, dr Elżbieta Młynkowiak z Oddziału – Święto Pnączy – organizatorzy: Ogród Bo- Szczecińskiego PTB; konkurs pt. Mój wkład taniczny Uniwersytetu Warszawskiego (mgr w ochronę przyrody i środowiska, 22.04.2011 inż. Elżbieta Melon) i Szkółka Clematis, – dr Elżbieta Młynkowiak, dr Renata Gamrat 6–7.08.2011. z Oddziału Szczecińskiego PTB; Sekcja Paleobotaniki – Quiz botaniczny (w ramach VIII Dolno- – Uprawa, ﬂ isactwo, myślistwo. Odżywianie śląskiego Festiwalu Dyni), 9.10.2011, Ogród i gospodarka drewnem w Berlinie i Bran- Botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego – denburgii w okresie przedindustrialnym dr Magdalena Mularczyk z Oddziału Wro- – dr Iwona Okuniewska-Nowaczyk (przy- cławskiego PTB. gotowanie fragmentu polskiej części Sekcja Ogrodów Botanicznych i Arboretów niemiecko-polskiej wystawy – posteru o badaniach palinologicznych na terenie – konkursy Ogrody sąsiedzkie oraz Pnącza Ostrowa Tumskiego w Poznaniu i mate- dla Krakowa (ocena ogrodów przy domach riałów do prezentacji pod mikroskopem), wielorodzinnych Krakowa) – dr Maria 29.11.2010–22.05.2011. Lankosz-Mróz (członek jury); organizator: Pracownia Animacji Ekologicznej Ośrodka 5. UDZIAŁ W ORGANIZOWANIU OLIMPIAD Kultury im. C. K. Norwida w Krakowie- I KONKURSÓW Nowej Hucie, Czerwiec 2011. – XL Olimpiada Biologiczna – udział licznych członków PTB w pracach Komitetu 6. INNE FORMY UPOWSZECHNIANIA WIEDZY Głównego i Komitetów Okręgowych; PRZYRODNICZEJ – Konkurs wiedzy o Ogrodzie Botanicznym – Dzień Owada 2011 (m.in. wystawa ży- Uniwersytetu im. M. Curie-Skłodowskiej wych owadów i roślin owadożernych) – dr Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 97

inż. Urszula Banaś-Stankiewicz z Oddziału Sekcja Pteridologiczna Szczecińskiego PTB (organizacja i koor- – Zenkteler E., Szczęśniak E. 2011. II Ogól- dynacja imprezy), ok. 800 osób zwiedzają- nopolskie Warsztaty Pteridologiczne „Rodzaj cych; Polypodium w Polsce” (Biała Góra, 13–16 – wywiad dla Radia Szczecin pt. Przyroda września 2011). Wiadom. Bot. 55(3/4): Bornholmu i okolic świnoujskiego gazoportu 122–126. (audycja prowadzona przez p. Marka Bo- rowca, 20.02.2011) – dr inż. Wojciech Ko- Halina GALERA, walski, dr inż. Urszula Banaś-Stankiewicz Ewa KRASICKA-KORCZYŃSKA z Oddziału Szczecińskiego PTB; – baza danych Polish Vegetation Database (digitalizacja i opracowywanie danych) – dr Zygmunt Kącki z Oddziału Wrocławskiego PTB (opiekun wolontariatu przy Uniwersy- MUZEA, ARCHIWALIA, ZBIORY tecie Wrocławskim). MUSEUMS, ARCHIVES, COLLECTIONS

VI. DZIAŁALNOŚĆ WYDAWNICZA KOLEKCJA ZIELNIKOWA 1. CZASOPISMA WYDAWANE PRZEZ PTB ŚWIĘTOKRZYSKIEGO PARKU Polskie Towarzystwo Botaniczne prowadzi NARODOWEGO (SKPN) działalność wydawniczą, korzystając z pomocy The herbarium collection of the Świętokrzyski ﬁ nansowej Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa National Park (SKPN) Wyższego. W 2011 roku ukazały się następujące tomy wydawnictw Towarzystwa: Jednym z podstawowych celów i zadań, jakie Acta Societatis Botanicorum Poloniae vol. powinny być realizowane przez każdy park na- 80, zesz. 1–4 rodowy, jest prowadzenie działalności naukowej Acta Agrobotanica vol. 64, zesz. 1–4 i edukacyjnej. Naturalne jest więc, że kierujący Acta Mycologica vol. 46, zesz. 1–2 parkiem, jego pracownicy, jednostki naukowe, Monographiae Botanicae vol. 101 a także lokalna społeczność podejmują starania Wiadomości Botaniczne vol. 55, zesz. 1/2, i wysiłki zmierzające do jak najlepszego po- 3/4. znania wartości przyrodniczych, kulturowych,

2. PUBLIKACJE OPISUJĄCE DZIAŁALNOŚĆ PTB historycznych i krajoznawczych terenu w granicach parku. Istotne jest zgromadzenie zasobu Oddział Lubelski wiedzy na temat ﬂ ory, fauny i wszelkich uwa- – Czarnecka B. 2011. Polskie Towarzy- runkowań abiotycznych, dla których powołano stwo Botaniczne w Lublinie (1945–2010). tę formę ochrony przyrody. Takie działania na Wiadom. Bot. 55(3/4): 119–122. przestrzeni lat były prowadzone również w Świę- tokrzyskim Parku Narodowym (ŚPN). Oddział Wrocławski Herbarium Świętokrzyskiego Parku Narodo- – Materiały konferencyjne I Ogólnopolskiej wego (SKPN), którego dotyczy niniejsze opra- Konferencji Naukowej pt. Synantropizacja cowanie, od 2000 roku znajduje się w siedzibie w dobie zmian różnorodności biologicznej, Dyrekcji w Bodzentynie (wcześniej mieściło 30.06–02.07.2011. Zakład Bioróżnorodności się w starych budynkach poklasztornych Św. i Ochrony Szaty Roślinnej Instytutu Biologii Krzyża, na Górze Łysiec, w gminie Bieliny). Roślin Uniwersytetu Wrocławskiego, PTB Po raz pierwszy zostało ono uwzględnione Oddział Wrocławski, Wrocław. w opracowaniu Polish Herbaria (Mirek 1990a). 98 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

W kolejnym wydaniu tej pracy (Mirek et al. WYNIKI 1997) podano, że SKPN liczy 2560 arkuszy ziel- Rezultatem prowadzonych badań botanicz- nikowych, w tym: rośliny naczyniowe – 2309, nych, oprócz nielicznych publikacji, jest również porosty – 251. kolekcja zielnikowa. Składają się na nią arkusze Celem niniejszego artykułu jest przede zielnikowe, które obejmują: wątrobowce, mchy, wszystkim uporządkowanie danych na temat paprotniki, rośliny naczyniowe, a także grzyby zasobów zielnikowych, które stanowią podsumo- i porosty. wanie znacznej części wiedzy na temat fl ory ŚPN Największą część kolekcji stanowią rośliny oraz jego otuliny. Publikacja aktualizuje również naczyniowe, które w większości zebrał Ryszard dane liczbowe dotyczące arkuszy zielnikowych Kapuściński. Zgromadził on aż 1823 arkusze. w poszczególnych grupach systematycznych Pozostałe zebrane zostały przez: Teodorę Klefas roślin i grzybów. Jest to także ukłon w stronę (146 arkuszy), Krzysztofa Iwaniaka (53), Hen- tych wszystkich, którzy prowadząc prace ba- rykę Kwiatkowską (50), Andrzeja Szlufi ka (24), dawcze, zechcieli pozostawić cenny materiał Ryszarda Zarębę (16), Bartosza Piwowarskiego porównawczy dla kolejnych pokoleń. (9), Stanisława Cieślińskiego (2), Jana Sobieraja (2), Barbarę Jost-Jakubowską (1), Krzysztofa KRÓTKA HISORIA BADAŃ Rostańskiego (1). Większość okazów roślin na- Przez jednych uznawane za wyżyny, przez czyniowych zebrano w latach 1977–1989; tylko innych podnoszone do rangi gór, wyniesienia kilka w roku 2011. Warto wspomnieć, że grupę terenu w Krainie Świętokrzyskiej z najwyższym jeżyn, róż oraz niektórych drzew i krzewów Pasmem Łysogórskim jeszcze przed utworze- oznaczył Jerzy Zieliński, a rodzaj Hieracium zre- niem parku narodowego cieszyły się ogromnym widował Zbigniew Szeląg. Wykaz liczb arkuszy zainteresowaniem botaników (m.in.: Błoński dotyczących głównych grup systematycznych 1890, 1892, Ganieszyn 1909, Żmuda 1917, Dziu- roślin naczyniowych i grzybów zamieszczono bałtowski, Kobendza 1933, 1934, Czubiński, w Tabeli 1. Kaznowski 1947). Po powołaniu Świętokrzy- W zielniku roślin naczyniowych zgroma- skiego Parku Narodowego w 1950 roku badania dzono 655 taksonów w randze gatunku (w tym botaniczne nabrały tempa. Głównymi badaczami 2 okazy mieszańców międzygatunkowych), re- roślin naczyniowych Parku oraz jego otuliny byli prezentowanych przez 334 rodzaje. Najwięcej Edward Bróż oraz Ryszard Kapuściński, którzy zdeponowanych okazów przynależy do następu- prowadzili systematyczne badania nad fl orą tego jących rodzin: Rosaceae (250 arkuszy), Astera- terenu, zakończone ok. 15 lat temu. Niestety ich ceae (247), Cyperaceae (144), Fabaceae (130), wyniki nigdy nie zostały opublikowane w po- Poaceae (126), Apiaceae (96), Lamiaceae (93), staci syntetycznego opracowania. W efekcie tych Caryophyllaceae (81), Scrophulariaceae (80) badań ukazały się jedynie przyczynkowe arty- i Polygonaceae (70). kuły, traktujące głównie o gatunkach chronionych Zielnik mszaków liczy 178 kopert (Tab. 1), rzadkich i zagrożonych (np.: Kapuściński 1980, zebranych głównie w latach 80. ubiegłego wieku Bróż 1985, Bróż, Kapuściński 1990). Nad poprzez A. Treskę, lecz nie uwględnionych w opra- rostami pracowali głównie Stanisław Cieśliński cowaniu Mirka et al. (1997). Być może zbiory oraz Anna Łubek (Łubek, Cieśliński 2004, Łubek te zostały przekazane do ŚPN w latach później- 2007). Pewne grupy grzybów, głównie Macro- szych. Współcześnie kolekcja mszaków jest mycetes, zostały zbadane przez Lisiewską (1979) uzupełniana przez autorów niniejszej pracy. oraz Łuszczyńskiego (2007). Najsłabiej poznaną Składa się na nią 78 gatunków należących do 56 grupą roślin są mszaki. Badania nad nimi roz- rodzajów. Zbiory te częściowo oznaczył Adam poczęła Treska (1990); niestety nie zostały one Stebel. Ponadto zweryfi kował on oznaczenia ukończone. pozostałych badaczy. Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 99

Tabela 1. Liczba arkuszy zielnikowych SKPN w głównych brano w ostatnich latach 2006–2011. Fungarium grupach systematycznych grzybów i roślin. SKPN stale się rozrasta. Table 1. The number of SKPN herbarium sheets in the major systematic groups of fungi and plants PODSUMOWANIE Grupa systematyczna Liczba arkuszy Kolekcja zielnikowa Świętokrzyskiego Parku GRZYBY (FUNGI): Macromycetes 44 Narodowego liczy: 2127 arkuszy roślin naczy- Lichenes 250 niowych, 178 mszaków (22 wątrobowców i 56 MSZAKI (MOSSES): mchów), 44 grzybów wielkoowocnikowych oraz Marchantiophyta 22 250 porostów (Tab. 1). Łącznie liczba wszyst- Bryophyta 156 kich zdeponowanych okazów w SKPN liczy ROŚLINY NACZYNIOWE (THE VASCULAR PLANTS): 2599 arkuszy. W porównaniu do innych ziel- Lycophytina 5 ników w Polsce, Herbarium ŚPN jest bardzo Sphenophytina 21 małe ale niezwykle cenne. O wysokiej wartości Pterophytina 54 zbiorów botanicznych pisali m.in. Mirek (1990b) Pinophytina 4 i Faliński (1997). W zasadzie wszystkie okazy Magnoliophytina 2043 zebrane zostały z terenu Świętokrzyskiego Magnoliopsida 1654 Liliopsida 389 Parku Narodowego oraz jego otuliny. Tylko Razem: 2599 12 okazów (gatunków) pozyskano poza Krainą Świętokrzyską, 10 z nich z obszaru Ponidzia (gatunki kserotermiczne i klacyfi lne, np. Adonis Biota porostów1 występujących w Święto- vernalis czy Astragalus danicus) i jeden z Tatr krzyskim Parku Narodowym jest bardzo dobrze (Asplenium viride). Okaz Linnaea borealis został udokumentowana w SKPN. Liczba zdepono- zebrany poza Polską – w Finlandii. wanych kopert (arkuszy) zielnikowych wynosi Zauważalna jest znaczna różnica w liczbie 250 (Tab. 1). Aż 238 z nich zostało zebranych arkuszy zielnikowych roślin naczyniowych i w większości także oznaczonych przez S. Cie- w stosunku do wcześniejszych danych. Mirek ślińskiego, który badania nad tą grupą organi- et al. (1997) podają liczbę 2309, natomiast po zmów prowadził w latach 1963–1964 oraz weryfi kacji SKPN liczy o 182 arkusze mniej, tj. 1982–1983. Pozostałe okazy zebrali: Feliks 2127. Przyczyna tej stosunkowo dużej różnicy Berdau, Franciszek Błoński, Benedykt Halicz, nie jest znana. Być może niektóre okazy zostały Stanisław Kuziel oraz Zygmunt Tobolewski. zagubione lub zniszczone podczas przenoszenia W zbiorach porostów znajduje się 191 gatunków, Herbarium z Łyśca do Bodzentyna w 2000 należących do 81 rodzajów. roku. Najmniej liczną grupą organizmów w kolekcji Chociaż SKPN jest zielnikiem bardzo zielnikowej ŚPN są grzyby wielkoowocnikowe małym, doskonale dokumentuje fl orę roślin na- (Macromycetes). Znajdują się tutaj zaledwie 43 czyniowych terenu Świętokrzyskiego Parku Na- arkusze, reprezentowane przez 29 gatunków w 21 rodowego oraz jego otuliny. Podobnie jest także rodzajach. Zebrane i oznaczone zostały przez wie- z niezwykle bogatą biotą porostów oraz grzybów loletniego pracownika ŚPN, Jana Sobieraja. Zale- wielkoowocnikowych. Należy wspomnieć, że dwie 2 okazy zebrał Przemysław Borek, a tylko zasoby mchów, wątrobowców oraz grzybów jeden Adam Byk. Wszystkie okazy grzybów ze- są sukcesywnie uzupełniane. Kolekcja roślin naczyniowych również ulegnie powiększeniu z uwagi na planowane w najbliższym czasie 1 Lichenes (porosty) to problematyczna grupa organizmów. badania fl orystyczne ŚPN. Niewątpliwie skład Obecnie zaliczana do królestwa grzybów, jako tzw. grzyby zlichenizowane. Niektórzy jednak traktują porosty jako od- gatunkowy zebranych okazów roślin i grzybów rębną grupę organizmów. prezentuje fl orystyczną odrębność i specyfi kę tak 100 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 interesującego obszaru, jakim jest Świętokrzyski MIREK Z. 1990a. Polish Herbaria. W. Szafer Institute of Park Narodowy. Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Polish Botanical Studies. Guidebook Series, 2.

MIREK Z. 1990b. Zbiory botaniczne Polski na tle kolekcji PIŚMIENNICTWO światowych. Wiadom. Bot. 34(4): 31–36.

BŁOŃSKI F. 1890. Wyniki poszukiwań ﬂ orystycznych skry- MIREK Z., MUSIAŁ L., WÓJCICKI J. 1997. Polish Herbaria. tokwiatowych dokonanych w ciągu lata 1889 w obrębie W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sci- 5–ciu powiatów Królestwa Polskiego. Pamietn. Fizyogr. ences, Kraków. Polish Botanical Studies. Guidebook 10: 129–190. Series, 18.

BŁOŃSKI F. 1892. Przyczynek do ﬂ ory jawnokwiatowej TRESKA A. 1990. Mchy Chełmowej Góry w Górach oraz skrytokwiatowej kilkunastu okolic kraju. Pamietn. Świętokrzyskich. Rocznik Świętokrzyski 17: 195–201. Fizyogr. 12: 131–149. ŻMUDA A. 1917. Sprawozdanie z poszukiwań ﬂ orystycz- BRÓŻ E. 1985. Szata roślinna rezerwatu „Czarny Las” nych w Łysogórach w roku 1909. Pamietn. Fizyogr. w Świętokrzyskim Parku Narodowym. Rocznik 24: 1–38. Świętokrzyski 12: 99–123. Bartosz PIWOWARSKI, Tomasz PACIOREK BRÓŻ E., KAPUŚCIŃSKI R. 1990. Chronione i zagrożone gatunki roślin naczyniowych Świętokrzyskiego Parku Narodowego oraz projektowanego zespołu Parków Krajobrazowych Gór Świętokrzyskich. Rocznik Świętokrzyski 17: 107–133. CZUBIŃSKI Z., KAZNOWSKI K. 1947. Mszaki Gór VARIA Świętokrzyskich. Cz. 1. Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 14: 99–10.

DZIUBAŁTOWSKI S., KOBENDZA R. 1933. Badania fi tosocjo- logiczne w Górach Świętokrzyskich. 2. Zespoły roślin w Paśmie Klonowskim i Dolinie Wilkowskiej. Acta Soc. UROCZYSTOŚĆ ODNOWIENIA Bot. Poloniae 10(2): 129–177. DOKTORATU PROFESORA DR HAB. MACIEJA ZENKTELERA (UNIWERSYTET DZIUBAŁTOWSKI S., KOBENDZA R. 1934. Badania fi tosocjo- IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU, logiczne w Górach Świętokrzyskich. 3. Zespoły roślin w Pasmach Bielińskim i Jeleniowskim. Acta Soc. Bot. 19 MARCA 2012) Poloniae 11(suppl.): 217–246. Professor Maciej Zenkteler doctorate reneval FALIŃSKI J. B. 1997. Pochwała Zielnika. Wiadom. Bot. ceremony (Adam Mickiewicz University, Poznań, 41(3/4): 7–10. 19 March 2012) GANIESZYN S. 1909. Botaniko-geografi czeskij oczerk cen- tralnoj czasti Kielecko-Sandomirskago krjaża. Zapiski W dniu 19 marca 2012 roku, 50 lat po obronie Novo-Aleksandrijskago Instituta Sielskago Choziajstwa pracy doktorskiej, w Auli Lubrańskiego Uni- i Lesowodstwa 20: 1–113. wersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu KAPUŚCIŃSKI R. 1980. Chronione gatunki roślin miała miejsce uroczystość odnowienia dokto- w Świętokrzyskim Parku Narodowym i w jego otulinie. ratu profesora dr. hab. Macieja Zenktelera. Przy Studia Kieleckie 3/27: 21–32. udziale władz rektorskich i dziekańskich oraz LISIEWSKA M. 1979. Flora Macromycetes Świętokrzyskiego pracowników Wydziału Biologii naszej Alma Parku Narodowego. Acta Mycol. 15: 21–43. Mater, a także licznych gości zaproszonych na tę ŁUBEK A. 2007. Antropogeniczne przemiany bioty porostów uroczystość z uczelni wyższych oraz instytutów Świętokrzyskiego Parku Narodowego i otuliny. Fragm. Florist. Geobot. Polon. Suppl. 10: 1–94. naukowo-badawczych z całej Polski, profesor Maciej Zenkteler został uhonorowany dyplomem ŁUBEK A., CIEŚLIŃSKI S. 2004. Distribution of lichens and odnowienia doktoratu. lichenicolous fungi in the Świętokrzyski National Park. Acta Mycol. 39(2): 173–252. W słowie wstępnym, J. M. Rektor Uniwer- sytetu, prof. dr hab. Bronisław Marciniak, pod- ŁUSZCZYŃSKI J. 2007. Diversity of Basidiomycetes in various ecosystems of the Góry Świętokrzyskie Mts. kreślił zasługi profesora Macieja Zenktelera dla Monogr. Bot. 97: 1–218. Uczelni, jako wybitnego naukowca, zasłużonego Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 101 kierownika Zakładu Botaniki Ogólnej (1978– Niemczech i Holandii. Zwrócił uwagę na działal- 2003), wicedyrektora Instytutu Biologii Eks- ność popularyzatorską Profesora, przypadającą na perymentalnej (1981–1984) oraz wieloletniego okres jego największej aktywności zawodowej. Przewodniczącego Oddziału Poznańskiego Pol- Jego bardzo liczne wykłady nt. zastosowania skiego Towarzystwa Botanicznego (1992–2001). kultur in vitro w hodowli roślin, wygłaszane były Jego sylwetkę naukową, jako twórcy poznańskiej w kraju i zagranicą. Ponadto prowadził szkolenia szkoły kultur in vitro oraz działalność dydak- dla pracowników instytutów naukowych i stacji tyczną i aktywność organizacyjną przybliżył hodowlanych, które odbywały się w Zakładzie Dziekan Wydziału Biologii prof. dr hab. Bogdan Botaniki Ogólnej. Profesor M. Zenkteler jest au- Jackowiak. Profesor Maciej Zenkteler urodził torem ponad 90 prac naukowych, wypromował się 1.10.1931 roku w Poznaniu. Maturę uzyskał 126 magistrów, 9 doktorów, recenzował 44 prace w Liceum K. Marcinkowskiego w Poznaniu, doktorskie, 23 habilitacyjne i przygotował 14 kończąc wieczorowo Liceum Pedagogiczne. wniosków o tytuł profesorski. Jest członkiem Praca nauczyciela biologii była jego źródłem Rad Redakcyjnych czasopism naukowych utrzymania podczas studiów. Wydział Biologii i Rad Naukowych IGR PAN w Poznaniu, ID ukończył w 1957 roku, uzyskując tytuł magistra PAN w Kórniku oraz OB UAM w Poznaniu. w zakresie fi zjologii roślin. Omawiając szczeble Profesor Maciej Zenkteler otrzymał liczne wy- kariery naukowej profesora Macieja Zenktelera różnienia: Złoty Krzyż Zasługi (1977), Krzyż (w 1968 roku uzyskał stopień dr. hab., w 1978 Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1979), roku tytuł prof. nadzwyczajnego, a w 1989 Medal Komisji Edukacji Narodowej (1989), roku tytuł prof. zwyczajnego), wspomniał jego Medal im. Wł. Szafera (2009), liczne nagrody liczne staże naukowe w USA, Indiach, Australii, Rektora za działalność naukową i dydaktyczną

Ryc. 1. Prof. dr hab. Maciej Zenkteler podczas wykładu (fot. M. Męczyński). Fig. 1. Professor Maciej Zenkteler during his lecture (phot. M. Męczyński). 102 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 oraz Nagrodę Ministra Edukacji Narodowej za Wrocławskiego pt. „Plastyczność fenotypowa całokształt pracy. budowy kwiatów”. Najcieplejsze i budzące Następnie laudację zakończoną odczytaniem najwięcej wzruszeń było wystąpienie okolicz- po łacinie dyplomu odnowienia doktoratu wy- nościowe prof. dr hab. Iwony Bartkowiak- głosił prof. dr hab. Rafał Mól1. W imieniu spe- Brody, która podkreśliła zasługi prof. Macieja cjalistów z dziedziny kultur in vitro głos zabrali Zenktelera dla Oddziałów IHAR-u w Poznaniu prezes Międzynarodowego Towarzystwa Plant i w Bydgoszczy oraz przybliżyła zebranym Cell, Tissue, Organ Culture and Biotechnology efekty Jego wieloletniej współpracy naukowej prof. Pierre Debergh z Uniwersytetu w Gandawie nad otrzymywaniem haploidów i podwojonych oraz prof. dr hab. Teresa Orlikowska z Insty- haploidów u roślin uprawnych. Entuzjastycznie tutu Kwiaciarstwa i Sadownictwa w Skiernie- przyjęto bardzo dowcipny wiersz, który napisał wicach. Uroczystość zakończył wygłoszony ze z tej okazji prof. dr hab. Jan Rybczyński, dy- swadą i humorem wykład profesora Macieja rektor Ogrodu Botanicznego PAN w Powsinie, Zenktelera. budząc ogólny podziw obrazem sporych gaba- Uczestników uroczystości podjął lampką rytów, przedstawiającym Profesora w girlandzie wina J. M. Rektor UAM, a upominkom i gratu- kwiatów tych gatunków, z którymi dane mu lacjom składanym uczonemu nie było końca... było pracować przez całe 50 lat. Po wzniesieniu toastu ad multos annos w gabi- necie Rektora i złożeniu życzeń dobrego zdrowia oraz sił i zapału do realizacji kolejnych zamie- LAUDACJA NA ODNOWIENIE DOKTORATU PROFESORA MACIEJA ZENKTELERA rzeń naukowych, zebranych gości przewieziono do Collegium Biologicum UAM Morasko na Laudation at the Professor’s Maciej Zenkteler obiad, po którym rozpoczęło się seminarium doctorate reneval ceremony naukowe pt. „Przeszłość i teraźniejszość embriologii eksperymentalnej roślin”. Zebranych Profesor dr hab. Maciej Zenkteler związał powitał Dziekan Wydziału Biologii prof. dr hab. swoje życie naukowe z botaniką doświadczalną Bogdan Jackowiak, a seminarium poprowadził i embriologią eksperymentalną. Jego główne za- prof. dr hab. Adam Woźny. Bardzo interesujący interesowania ewoluowały od procesów rozwo- referat pt. „Embriologia eksperymentalna i kul- jowych zachodzących podczas organogenezy de tury in vitro roślin – od regeneracji do genu” novo w warunkach hodowli tkanek roślinnych na wygłosiła prof. dr hab. Elżbieta Kuta z Zakładu pożywkach, poprzez kultury pylników i proces Cytologii i Embriologii Roślin UJ w Krakowie. androgenezy, aż po zapylanie in vitro zalążków Wręczając pojemnik z Viola uliginosa na po- roślin kwiatowych, w krzyżowaniu między- żywce życzyła swemu Koledze wielu dalszych gatunkowym i międzyrodzajowym. Tematyka sukcesów, dziękując za Jego ogromne zaanga- badań Profesora okazała się niezwykle owocna żowanie, życzliwą pomoc i dbałość o rozwój również w obrębie badań podstawowych doty- młodej kadry naukowej. Jej najbliżsi współpra- czących determinacji rozwojowej i totipotencji cownicy również przygotowali interesujące refe- komórek roślinnych, stanowiąc podwaliny dla raty pt. „Morfogeneza bielma kiwi w kulturach in metod otrzymywania roślin mieszańcowych lub vitro” – dr Marzena Popielarska oraz „Ryzoge- haploidalnych. Poprzez swoje badania naukowe neza u kryształki lśniącej – badania nad stresem w tej dziedzinie Profesor Maciej Zenkteler stał oksydacyjnym i transportem auksyn” – dr Robert się wybitnym autorytetem w zakresie ekspery- Konieczny. Z ogromnym zainteresowaniem ze- mentalnej embriologii roślin, a Jego dokonania brani przyjęli wykład prof. dr hab. Beaty Zagór- naukowe nadal skupiają uwagę nie tylko em- skiej-Marek z Instytutu Botaniki Uniwersytetu briologów ale i hodowców roślin, zapewniając Mu znaczącą pozycję w krajowej oraz między- 1 Poniżej zamieszczono pełny tekst laudacji. narodowej społeczności naukowej. Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 103

Ryc. 2. Prof. Maciej Zenkteler odbiera gratulacje od JM Rektora UAM w Poznaniu – prof. dr. hab. Bogusława Marciniaka, Dziekana Wydziału Biologii UAM – prof. dr. hab. Bogdana Jackowiaka oraz Prodziekana – prof. dr. hab. Rafała Móla (fot. M. Męczyński). Fig. 2. Professor Maciej Zenkteler receiving congratulations from the Rector of A. Mickiewicz University professor Bogusław Marciniak and Dean of Faculty of Biology prof. Bogdan Jackowiak and vice-Dean prof. Rafał Mól (phot. M. Męczyński).

Kariera zawodowa Profesora Macieja Zenk- analizy męskiej sterylności u marchwi („Badania telera związana jest z Uniwersytetem im. Adama nad męską sterylnością u marchwi Daucus ca- Mickiewicza w Poznaniu. Na wybór specjalności rota L. w warunkach hodowlanych”). naukowej wpłynął Prof. Jerzy Czosnowski, który Znaczący wpływ na ukształtowanie się w latach 50. XX w. kierował Zakładem Bota- głównego nurtu prac badawczych M. Zenkte- niki Ogólnej, inicjując badania nad hodowlą in lera miał Profesor Stefan Krupko, znakomity vitro tkanek i organów roślinnych. W tym czasie embriolog roślin, który zaakceptował plany Profesor Zenkteler wykonywał swoją pracę ma- młodego pracownika Zakładu Botaniki Ogólnej, gisterską analizując właściwości tkanek korzenia podejmującego eksperymenty embriologiczne marchwi w warunkach in vitro („Biochemiczne w warunkach in vitro. Profesor Maciej Zenk- właściwości kilku pierwszych przeszczepień teler szybko stał się znaczącą postacią tak za- tkanki korzenia marchwi hodowanych in vitro”). rysowanego obszaru badań. O wadze wyników Niebawem, podczas stażu na Uniwersytecie uzyskanych przez Profesora świadczy m.in. fakt w Madison, w USA nawiązał współpracę z takimi ich opublikowania w czołowym, w latach 60. znakomitościami jak Profesorowie A. C. Hilde- XX wieku czasopiśmie American Journal of brandt i D. C. Cooper, podejmując badania nad Botany. Równie dobrze zostały opublikowane indukcją i rozwojem zarodków marchwi w kul- (w Naturwissenschaften i w Experientia) wyniki turach in vitro. Jego praca doktorska dotyczyła rozprawy habilitacyjnej Profesora, dotyczącej 104 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 zapylania i zapłodnienia in vitro w rodzinie goź- Równie ważne jak własna praca naukowa dzikowatych („Sztuczne zapładnianie zalążków pozostaje dla Profesora Zenktelera przekazy- i otrzymywanie mieszańców w hodowli in vitro wanie wiedzy innym. Efektem tej wieloletniej w rodzinie Caryophyllaceae”). Tematyce zapy- aktywności stało się upowszechnienie różnych lania zalążków w kulturach in vitro Profesor technik in vitro w wielu krajowych ośrodkach Maciej Zenkteler jest wierny do dzisiaj, a prace akademickich, a w odniesieniu do androgenezy nad międzygatunkowym i międzyrodzajowym in vitro, wprowadzenie kultur pylnikowych do zapylaniem in vitro stały się Jego „znakiem ﬁ r- wielu jednostek Instytutu Hodowli i Aklima- mowym”. tyzacji Roślin i do wielu stacji hodowli roślin Odkrycia Profesora Macieja Zenktelera, w Polsce. Nie można tu pominąć szczególnie oprócz walorów poznawczych mają też bezpo- intensywnej i wielowymiarowej współpracy średni kontekst aplikacyjny, ważny dla hodowli Profesora z Instytutem Genetyki Roślin Pol- roślin. Metoda zapylania zalążków in vitro oraz skiej Akademii Nauk oraz z Instytutem Hodowli kultury in vitro zarodków mieszańcowych uła- i Aklimatyzacji Roślin w Poznaniu. twiają pokonanie barier w krzyżowaniu między- Oprócz typowych badań cytologicznych gatunkowym i międzyrodzajowym, mogą także i embriologicznych oraz swoich ulubionych prac pobudzić procesy rozwojowe w niezapłodnionych nad międzygatunkowym zapylaniem krzyżowym zalążkach. Stąd już tylko krok do otrzymania ro- czy rozwojem mikrospor w warunkach in vitro, ślin mieszańcowych, nie powstających w naturze Profesor Maciej Zenkteler podejmował też ba- lub do wytworzenia haploidalnych form, które dania dotyczące rozwoju in vitro zarodków we w przypadku roślin uprawnych są materiałem wczesnych etapach embriogenezy, po ich wy- wyjściowym do tworzenia nowych odmian, nie- izolowaniu z niedojrzałych nasion. Jest to pro- zwykle cennych dla hodowców. Doświadczenie blem kluczowy dla skutecznego otrzymywania eksperckie Profesora w tym zakresie zaowoco- roślin z zarodków mieszańcowych, które, jak wało wieloletnią współpracą z krajowymi ośrod- się okazało, przejawiają różnorodne zaburzenia kami IHAR w Polsce oraz z Instytutami Maxa rozwojowe. Wyłożenie takiego zarodka na po- Plancka w Tybindze oraz w Kolonii (lata 1976– żywkę jest często jedyną drogą do uzyskania 1978 oraz 1983–1984) oraz z Freie Universität pożądanej rośliny mieszańcowej. Profesor sku- w Berlinie (1985–1988). Owocem tej współpracy tecznie stosował techniki „ratowania” zarodków były publikacje z Profesorami: Josefem Straubem, z tak ważnych gospodarczo grup roślin jak trawy Wernerem Nietzsche czy Otto Schiederem. Wśród (w tym zboża), psiankowate, kapustne czy mo- tych prac szczególne znaczenie miało wykazanie, tylkowe. że haploidy pszenicy można uzyskać poprzez za- Drugi z obszarów badawczych Profesora Ma- pylenie pyłkiem jednego z gatunków jęczmienia cieja Zenktelera obejmuje poszukiwania nowych (Hordeum bulbosum). możliwości regeneracyjnych roślin. Szczególnie Rośliny haploidalne można też otrzymywać zajmuje Profesora zagadnienie organogenezy innym sposobem – poprzez kultury in vitro de novo z tkanek somatycznych. Powszechnie pylników, w czym Profesor Maciej Zenkteler przyjmowana koncepcja totipotencji komórek ro- ma także znaczące osiągnięcia. Doświadczenie ślinnych, nie zawsze sprawdza się podczas prób zdobyte podczas stażu na Uniwersytecie w Delhi indukowania in vitro rozwoju organów roślinnych u Profesora P. Maheshwariego (1964–1965) z fragmentów tkanek w pełni zróżnicowanych, przełożyło się na pierwsze w Polsce prace nad co rzadko kończy się sukcesem. Po prostu nie androgenezą in vitro. Badania Profesora Macieja każdą komórkę roślinną udaje się pobudzić do Zenktelera nad zmianami szlaków rozwojowych rozwoju w dowolnych warunkach. Komórki po- w mikrosporach dotyczyły głównie zbóż i ro- szczególnych tkanek i organów oraz określonych ślin psiankowatych, czyli krewniaków ziemniaka stadiów rozwojowych rośliny mają specyﬁ czne i tytoniu. wymagania i właśnie analizą tych uwarunkowań Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 105 zajmował się Profesor Zenkteler wraz z liczną wyjątkowy wpływ na ukształtowanie i rozwój grupą współpracowników i studentów. Bada- kierunku embriologii eksperymentalnej roślin niami objęte były zarówno rośliny uprawne w naszym kraju, a także na wdrożenie nowo- z rodziny traw czy psiankowatych jak i rośliny czesnych metod do praktyki hodowlanej roślin ozdobne z kilku rodzin, czy wreszcie gatunki uprawnych. Prace Profesora oraz jego osobo- drzew. Szczególnie drzewa były obiektem inten- wość miały – i nadal mają – szczególny wpływ sywnych prac Profesora przez kilka lat. Rozmna- na rozwój naukowy wielu osób, ukształtowały żanie wegetatywne roślin drzewiastych stawia wielu spośród tu obecnych oraz wciąż przycią- szczególne wymagania, którym Profesor Maciej gają rzesze studentów do fascynującego spo- Zenkteler łatwo się nie poddawał. Ponieważ wni- tkania z kulturami in vitro. Profesor jest nadal kliwość obserwacji i konsekwencję w działaniu aktywnym eksperymentatorem, więc najczęściej skutecznie zaszczepił swoim uczniom, możemy spotkamy Go w kabinie do szczepień lub przy oczekiwać wyjaśnienia jeszcze niejednej tajem- mikroskopie, gdzie zgłębia tajniki krzyżowania nicy roślin, tak w zespole Profesora na Wydziale topoli z wierzbą czy sałaty z cykorią. Tym, którzy Biologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza mieli szczęście osobiście poznać Profesora Ma- w Poznaniu, jak i w innych zespołach badaw- cieja Zenktelera lub być Jego wychowankami, czych, prowadzonych przez uczniów Profesora staje przed oczyma w takich chwilach nie tylko w wielu ośrodkach naukowych w Polsce. nazwisko cenionego naukowca, ale cała postać Mimo tego, że profesor Maciej Zenkteler Profesora zawsze z twarzą skupioną nie tylko mocno koncentruje się na podejmowanych zana dyskutowanym problemie naukowym, ale też daniach naukowych, to nieobce są Mu sponta- na osobie rozmówcy. Dzięki temu w bezpośred- niczne pomysły na frapujący eksperyment. Cechę niej rozmowie z Profesorem zapominamy, że tę zachował przez całe swoje życie – już jako mamy przed sobą jednego z twórców polskiej młody asystent zrealizował eksperyment na temat embriologii eksperymentalnej roślin. Dziś na- wpływu dymu tytoniowego na morfologię jąder deszła chwila, żeby to uroczyście przypomnieć. komórkowych grochu (wykazując tym sporą zdol- Każdemu embriologowi roślin w Polsce i wielu ność nawiązywania współpracy, jako że sam nie na świecie, od razu pojawia się w myślach na- pali tytoniu!). Inne przykłady takich zaskakują- zwisko Profesora, kiedy patrzą na bniec biały cych pomysłów Profesora to: badanie wzrostu lub na kwiaty goździka, albo gdy słyszą słowa łagiewek pyłkowych w polu magnetycznym in vitro. (praca z końca lat 60. ubiegłego stulecia), ho- dowanie in vitro pylników nie bezpośrednio na LISTA PUBLIKACJI PROFESORA pożywce, ale np. na liściach (praca z lat 80. XX MACIEJA ZENKTELERA wieku), czy zapylanie in vitro zalążków roślin kwiatowych pyłkiem roślin iglastych (prace z lat List of publications 2000–2002). Okazuje się, że część takich pomy- of Professor Maciej Zenkteler słów przekłada się na głębsze badania naukowe, czego przykładem może być późniejsze określenie ZENKTELER M. 1959. Spostrzeżenia nad budową jąderek. Acta Societatis Botanicorum Poloniae 28: 477–485. znaczenia czynnika stresowego dla indukcji an- ZENKTELER M. 1960. Rozwój i budowa pyłku oraz liczba drogenezy in vitro. Ten temat realizowano w kilku chromosomów u Bosea cypria Boiss. (Amaranthaceae). ośrodkach na świecie. Acta Societatis Botanicorum Poloniae 29: 199–211.

Przy swoim szczerym i pogodnym charak- ZENKTELER M. 1960. Współczesne poglądy na budowę terze potraﬁ zachwycić się renesansowym fre- jąderek. Wiadomości Botaniczne 4: 31–47. skiem w środku wykładu na międzynarodowej ZENKTELER M., HILDEBRANDT C., D. C. COOPER 1961. konferencji. Kontakty naukowe Profesora Ma- Growth in vitro of mature and immature carrot embryos. cieja Zenktelera z innymi ośrodkami nauko- Phyton 17: 125–128. wymi oraz wygłaszane tam liczne referaty miały ZENKTELER M. 1962. Microsporogenesis and tapetal 106 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

development in normal and male-sterile carrots (Daucus phyte of Taxus baccata L. and mature endosperm of Tilia carota). American Journal of Botany 49: 341–348. platyphyllos Scop. in in vitro culture. Acta Societatis Botanicorum Poloniae 39: 161–173. ZENKTELER M. 1964. The effect of cigarette smoke on the morphology of pea root nuclei. Phyton 21: 127–131. ZENKTELER M. 1971. Development of new plants from leaves and roots of Atropa belladonna L. in the in vitro culture. ZENKTELER M. 1965. Comparative embryology of three het- Acta Societatis Botanicorum Poloniae 40: 305–313. erostylic races of Oxalis cernua Thunb. I. Megasporo- genesis. Bulletin de la Société des Amis des Sciences et ZENKTELER M. 1971. Formation of buds in leaves of At- des Lettres de Poznań, Ser. D 6: 100–115. ropa belladonna L. in the in vitro culture. Experientia 27: 101. ZENKTELER M. 1965. Test tube fertilization in Dianthus caryophyllus Linn. Naturwissenschaften 54: 645–646. ZENKTELER M. 1971. In vitro production of haploid plants from pollen grains of Atropa belladonna L. Experientia ZENKTELER M. 1966. Multiple shoot formation from the 27: 1087. embryonal mass of Fagopyrum sagittatum Gilib. Cur- rent Science 53: 18–19. ZENKTELER M. 1972. Development of embryos and seedlings from pollen grains in Lycium halimifolium Mill. in vitro ZENKTELER M. 1967. Comparative embryology of three het- culture. Biologia Plantarum 14: 420–422. erostylic races of Oxalis cernua Thunb. II. Microsporo- genesis. Bulletin de la Société des Amis des Sciences et ZENKTELER M. 1972. Hodowla in vitro pylników nową des Lettres de Poznań, Ser. D 8: 104–118. metodą uzyskiwania roślin haploidalnych. Postępy Nauk Rolniczych 5: 17–26. ZENKTELER M. 1967. Panchanam Maheshwari (wspomnienie). Wiadomości Botaniczne 11: 3–8. ZENKTELER M. 1972. In vitro formation of plants from leaves of several species of the Solanaceae family. Biochemie ZENKTELER M. 1967. Test tube fertilization of ovules in und Physiologie der Pﬂ anzen 163: 509–512. Melandrium album Mill. with pollen grains of several species of the Caryophyllaceae family. Experientia ZENKTELER M., CZOSNOWSKI E. 1972. Dr Irena Guzowska 23: 775. 1934–1971. Wiadomości Botaniczne 16: 85–86.

ZENKTELER M., GUZOWSKA I. 1967. O niektórych zagad- ZENKTELER M. 1973. In vitro development of embryos and nieniach eksperymentalnej embriologii roślin. I. Poliem- seedlings from pollen grains of Solanum dulcamara L. brionia. Wiadomości Botaniczne 11: 181–190. Zeitschrift für Pﬂ anzenphysiologie 69: 189–192.

ZENKTELER M., GUZOWSKA I. 1967. O niektórych za- ZENKTELER M., MISIURA E. 1973. Studies on the andro- gadnieniach eksperymentalnej embriologii roślin. II. genesis in cultured anthers of Atropa belladonna. Acta Zapylanie słupków i zapładnianie zalążków in vitro. Societatis Botanicorum Poloniae 42: 309–322. Wiadomości Botaniczne 11: 281–292. ZENKTELER M., WERNER A. 1973. The embryo sac develop- ZENKTELER M. 1969. Sztuczne zapładnianie zalążków i otrzy- ment and fertilization in Dianthus amurensis Jeck. Bul- mywanie mieszańców w hodowli in vitro w rodzinie letin de la Société des Amis des Sciences et des Lettres Caryophyllaceae. Prace Komisji Biologicznej PTPN de Poznań, Ser. D 14: 57–69. 33: 59–132. ZENKTELER M. 1974. Konferencja w Leeds na temat: „Me- ZENKTELER M., GUZOWSKA I. 1969. In vitro development tody aseptycznych kultur w hodowli roślin”. Postępy of immature embryos of Cuscuta lupuliformis Krock. Nauk Rolniczych 3: 139–144. Bulletin de la Société des Amis des Sciences et des Let- ZENKTELER M. 1974. Stan zaawansowania badań nad tres de Poznań, Ser. D 9: 37–48. roślinnymi kulturami tkankowymi na świecie i ich ZENKTELER M., MŁODZIANOWSKI F. 1969. Studies on the znaczenie dla genetyki i hodowli. Biuletyn IHAR 5/6: effect of magnetic ﬁ elds on growth of pollen tubes of 145–147. Hippeastrum reticulatum. Bulletin de la Société des ZENKTELER M., MISIURA E. 1974. Induction of androgenetic Amis des Sciences et des Lettres de Poznań, Ser. D 9: embryos from cultured anthers of Hordeum, Secale and 49–58. Festuca. Biochemie und Physiologie der Pﬂ anzen 165: ZENKTELER M. 1970. Test tube fertilization of ovules in 337–340. Melandrium album Mill. with pollen grains of Datura ZENKTELER M., MISIURA E., GUZOWSKA I. 1975. Studies on stramonium L. Experientia 26: 661. obtaining hybrid embryos in test tubes. W: H. Y. MOHAN ZENKTELER M., GUZOWSKA I. 1970. Regeneracja frag- RAM, J. J. SHAH, C. K. SHAH (eds.), Form, Structure mentów dojrzałego zarodka Cuscuta lupuliformis Krock. and Function in Plants. Sartia Prakashan, Nauchandi, w hodowli in vitro. Prace Komisji Biologicznej PTPN Merrut, s. 180–187. 33: 683–697. ZENKTELER M., MISIURA E., PONITKA A. 1975. Induction of ZENKTELER M., MODRZEJEWSKI R., GUZOWSKA I. 1970. androgenetic embryoids in the in vitro culture of anthers Cytological studies on the regenerating female gameto- of several species. Experientia 31: 289–291. Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 107

ZENKTELER M., HAUZIŃSKA E., DMOCHOWSKA J. 1976. ZENKTELER M., STEFANIAK B. 1982. Induction of andro- Irregularities in the development of male and female genesis in anthers of Hordeum vulgare cultured in gamethophytes in the greenhouse carnation (Dianthus vitro on leaves and calluses. Plant Science Letters 26: caryophyllus L. cv. William Sim.). Acta Agrobotanica 219–225. 29: 219–240. ZENKTELER M., STEFANIAK B. 1982. Regeneration of whole ZENKTELER M. 1977. Induction of haploid plants from plants of geranium from petioles culture in vitro. Acta anthers cultured in vitro. W: F. J. NOVAK (ed.), Use Societatis Botanicorum Poloniae 51: 167–172. of Tissue Culture in Plant Breeding. Czechoslovak Academy of Sciences, Prague, s. 337–354. ZENKTELER M., ŚLUSARKIEWICZ-JARZINA A., PODLEWSKA B. 1982. Regeneration of plants from leaves of Chry- ZENKTELER M., CHWIŁKOWSKA B. 1978. Cytoembryolog- santhemum morifolium Ram. cv. Bronze Bornholm in ical investigations on the development of female and in vitro cultures. Acta Societatis Botanicorum Poloniae male gametophyte in dihaploid, triploid and tetraploid 51: 173–178. clones of Solanum tuberosum L. Acta Agrobotanica 31: 7–20. ZENKTELER M., ŚLUSARKIEWICZ-JARZINA A. 1983.Develop- ment of hybrid plants from ovules of Nicotiana tabacum ZENKTELER M., MELHERS G. 1978. In vitro hybridization pollinated in vitro with pollen grains of Nicotiana knigh- by sexual methods and by fusion of somatic protoplasts. tiana. Experientia 39: 1399–1400. Theoretical and Applied Genetics 52: 81–90. ZENKTELER M., CHWIŁKOWSKA B., WOŹNA J. 1983. Effect ZENKTELER M., STRAUB J. 1979. Cytoembryological studies of toluidine blue on pollen germination and division of on the process of fertilization and the development of the Liliaceae family. Bulletin de la Société des Amis des haploid embryos of Triticum aestivum L. (2n = 47) after Sciences et des Lettres de Poznań, Ser. D 22: 37–42. crossing with Hordeum bulbosum (2n = 14). Zeitschrift für Pfl anzenzüchtung 82: 3–44. ZENKTELER M. 1984. Female gametophyte – a source of modifi ed plants. W: W. LANGE, A. C. ZEVEN, N. G. ZENKTELER M., ŚLUSARKIEWICZ-JARZINA A. 1979. Cyto- HOGENBOOM (eds.), Effi ciency in Plant Breeding. Pudoc, logical and embryological studies on haploids (n = 3) of Wageningen, s. 180–181. Crepis capillaris L. Bulletin de la Société des Amis des Sciences et des Lettres de Poznań, Ser. D 19: 65–73. ZENKTELER M. 1984. In vitro pollination and fertilization. W: I. G. VASIL (ed.), Cell Culture and Somatic Cell ZENKTELER M. 1980. Anther culture of several species of Genetics of Plants. Vol. 1. Academic Press, Orlando, Gramineae. W: D. R. DAVIES, D. A. HOPWOOD (eds.), San Diego, New York, s. 269–275. The Plant Genome. The John Innes Charity, John Innes Institute, Norwich, s. 256. ZENKTELER M., NITZSCHE W. 1984. Wide hybridization ex- periments in cereals. Theoretical and Applied Genetics ZENKTELER M. 1980. Intraovarian and in vitro pollina- 68: 311–315. tion. International Review of Cytology, Suppl. 11B: 137–156. ZENKTELER M. (red.), [aut.] E. BARTKOWIAK, F. MŁODZIANOWSKI , E. ZENKTELER 1984. Hodowla ZENKTELER M. 1981. Badania kultur in vitro prowadzone komórek i tkanek roślinnych. PWN, Warszawa. w Zakładzie Botaniki Ogólnej UAM. Biuletyn IHAR 145: 173–175. ZENKTELER M., NITZSCHE W. 1985. In vitro culture of ovules of Triticum aestivum et early stages of embryogenesis. ZENKTELER M., ŚLUSARKIEWICZ-JARZINA A., WOŹNA J. Plant Cell Reports 4: 168–171. 1981. Cytological investigations of hybrid plants of Nicotiana alata and N. debneyi obtained by in vitro ZENKTELER M., ŚLUSARKIEWICZ-JARZINA A. 1986. Sexual pollination of ovules. Bulletin de la Société des Amis des reproduction in plants by applying the method of test Sciences et des Lettres de Poznań, Ser. D 21: 79–83. tube fertilization of ovules. W: W. HORN, C. J. JENSEN, W. ODENBACH, O. SCHIEDER (eds.), Genetic Manipu- ZENKTELER M., IDZIKOWSKA K., PONITKA A., MŁODZIA- lation in Plant Breeding. Walter de Gruyter and Co., NOWSKI F. 1981. The fi rst stages of microspore division Berlin, New York, s. 415–423. in anthers of Hordeum vulgare cultured in vitro. Flora 171: 11–22. ZENKTELER E., ZENKTELER M. 1987. Rozmnażanie Eustoma grandifl orum za pomocą kultur in vitro. Ogrodnictwo ZENKTELER M., CHWIŁKOWSKA B. 1982. Razwitie monoga- 12: 19–21. ploidow (2n = x = 12) iz digaploidnych (2n = x = 24) rastienii Solanum tuberosum L. Citologia i Genetika ZENKTELER M., MAHESWARAN G., WILIAMS E. G. 1987. In 5: 26–29. vitro placental pollination in Brassica campestris and B. napus. Journal of Plant Physiology 128: 245–250. ZENKTELER M., MÓL R. 1982. Cytoembryological studies on some wild species as pollinators of wheat and barley. ZENKTELER M. 1988. In vitro fertilization as a tool of re- Zeitschrift für Pfl anzenzüchtung 89: 31–38. search and application. W: H. BÖHM (ed.), Pfl anzliche 108 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

In-Vitro-Systeme für Züchtung und Stoffproduction. oddalonych przy pomocy kultur in vitro. W: T. OR- Biologische Gesellschaft der DDR, Halle, s. 36–45. LIKOWSKA (red.), Hodowla roślin ozdobnych. Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Skierniewice, s. 39–44. ZENKTELER M. 1990. In vitro fertilization and wide hybridization in higher plants. Critical Reviews in Plant Science ZENKTELER M. 1997. Zapylanie in vitro zalążków – stan 9: 267–279. aktualny badań. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Krakowie 318: 41–46. ZENKTELER M. 1990. In vitro fertilization of ovules of some species of Brassicaceae. Plant Breeding 105: ZENKTELER M. 1998. Georg Friedrich Melchers (1906– 221–228. 1997). Wiadomości Botaniczne 42: 100–102.

ZENKTELER M., NITSCHE W. 1990. In vitro culture of wheat ZENKTELER M., TEGEDER M., SCHIEDER O. 1998. Embryo- ovules. W: Y. P. S. BAJAJ (ed.), Biotechnology in Agri- logical studies of reciprocal crosses between Vicia faba culture and Forestry. 13, Wheat. Springer Verlag, Berlin, and Vicia narbonensis. Acta Societatis Botanicorum Po- Heidelberg, New York, s. 262–268. loniae 67: 37–43.

ZENKTELER M. 1991. Ovule culture and test tube fertiliza- ZENKTELER M. 1999. In vitro pollination of excised ova- tion. Mededelingen van de Facultait Landbouwweten- ries. Acta Biologica Cracoviensia, Ser. Botanica 41: schappen Rijksuniversiteit Gent 56: 1403–1410. 31–38.

ZENKTELER M., SHEHATA A. 1991. In vitro self and cross ZENKTELER M. 2000. Charakterystyka wczesnych stadiów pollination in some species. Acta Societatis Botanicorum rozwojowych zarodków i roślin mieszańcowych Poloniae 60: 93–99. uzyskanych w kulturach in vitro. W: IX Ogólnopolska Konferencja Kultur in vitro i Biotechnologii Roślin „Mo- ZENKTELER M., STEFANIAK B. 1991. The de novo formation dyﬁ kowanie Genomu Roślin”, Gdańsk– Sobieszewo, of buds and plantlets from various explants of Ailanthus 10–13.09.2000. Katedra Biotechnologii UG&AMG przy altissima Mill. cultured in vitro. Biologia Plantarum współpracy Centrum Transferu Technologii, Gdańsk 33: 332–336. 2000, s. 89. ZENKTELER M. 1992. In vitro fertilization: a method fa- ZENKTELER M. 2000. In vitro pollination of angiosperm cilitating the production of hybrid embryos and plants. ovules with gymnosperm pollen grains. In Vitro Cellular W: E. OTTAVIANO, D. L. MULCAHY, M. SARI GORLA, & Developmental Biology – Plant 36: 125–127. G. BERGAMINI MULCAHY (eds.), Angiosperm Pollen and Ovules. Springer Verlag, Berlin, Heidelberg, New KAZIMIERCZAK- GRYGIEL E., OLEJNIK S., WOJCIECHOW- York, s. 331–335. ICZ M. K., ZENKTELER E., ZENKTELER M. 2000. Próba uzyskania roślin Andromischus nussbaumerianus Po- ZENKTELER M. 1992. Pyłki i zalążki okrytonasiennych elln. i Echeveria laui Moran et Meyran z eksplantatów – aspekty podstawowe i stosowane. Hodowla Roślin liściowych w kulturach in vitro. W: Konferencja „Rola i Nasiennictwo 2: 32–34. Ogrodów Botanicznych we współczesnym świecie”. Ju- ZENKTELER M. 1992. Sprawozdanie z konferencji „Forum for bileusz 75 lecia Ogrodu Botanicznego UAM w Poznaniu, Applied Biotechnology”. Biotechnologia 2: 113–114. 7–8.09.2000, Poznań. Program i streszczenia referatów i plakatów, Ogród Botaniczny UAM, Poznań 2000. ZENKTELER M. 1992. Wide hybridization in higher plants by applying the method of test tube pollination of ovules. ZENKTELER M. 2001. Badania nad przebiegiem zapylania W: J. DATTEE, C. DUMAS, A. GALLAIS (eds.), Repro- in vivo oraz in vitro u gatunków odległych taksonomic- ductive Biology and Plant Breeding. Springer Verlag, znie. W: 52 Zjazd PTB, 24–28.09.2001. Materiały sesji Berlin, Heidelberg, New York, s. 205–214. i sympozjów 52 Zjazdu PTB, Poznań, s. 210.

ZENKTELER M. 1995. Kultury in vitro na przestrzeni ostatnich ZENKTELER M. 2001. Distant fertilization of ovules in the 50 lat. W: F. DUBERT, A. SKOCZOWSKI (eds.), Zastosow- test tubes, the past and present achievements. W: 10th anie kultur in vitro w ﬁ zjologii roślin. Zakład Fizjologii International Conference of Plant Embryology – ‘From Roślin PAN, Kraków, s. 155–161. Gametes to Embryos’ – 5–8.09.2001, Book of Abstracts, Institute of Scientiﬁ c and Technical Information for Ag- ZENKTELER M. 1995. Self and cross pollination of ovules riculture Nitra, Słowacja, s. 40–41. in test tubes. W: M. TERZI, R. CELLA, A. FALAVIGNA, (eds.), Current Issues in Plant Molecular and Cellular Bi- ZENKTELER M. 2001. Kultura zalążków, zalążni i zar- ology. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, Boston, odków. W: S. MALEPSZY (red.), Biotechnologia roślin. London, s. 191–199. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 70–84.

ZENKTELER M., STEFANIAK B. 1995. Ailanthus altissima ZENKTELER M., BAGNIEWSKA-ZADWORNA A. 2001. Distant Mill. Swingle (Tree of heaven). W: Y. P. S. BAJAJ (ed.), in vitro pollination of ovules. Phytomorphology, Golden Biotechnology in Agriculture and Forestry. Springer Ver- Jubilee 8: 225–235. lag, Berlin, Heidelberg, New York, s. 18–30. ZENKTELER M., RELSKA-ROSZAK D. 2001. Zapylanie ZENKTELER M. 1996. Uzyskiwanie mieszańców z krzyżowań in vitro roślin okrytozalążkowych pyłkiem roślin Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 109

nagozalążkowych. W: III Ogólnopolska Konferencja on studies of in vivo and in vitro sexual reproduction of Naukowa „Biologia kwitnienia, nektarowania i zapylania Salix viminalis L. Dendrobiology 50: 37–42. roślin”, 13–14.11, 2001, Lublin. ZENKTELER M., ZENKTELER E., BAGNIEWSKA-ZADWORNA BAGNIEWSKA-ZADWORNA A., CEGIELSKA-TARAS T., ZENK- A., PIETRAS I. 2003. Uzyskiwanie roślin w kulturach TELER M. 2001. Organogenesis initiation and plant płatków kwiatowych w rodzinie Asteraceae. W: X Ogól- regeneration from hypocotyls and cotyledons of andro- nopolska Konferencja Kultur In vitro i Biotechnologii genic embryos of Brassica napus L. Acta Biologica Roślin. Biotechnologia Roślinna w Biologii, Farmacji Cracoviensia, Series Botanica 43: 51–57. i Rolnictwie. Bydgoszcz, 15–17.09. 2003. Wydawnictwo Uczelniane Akademii Techniczno-Rolniczej, Bydgoszcz, ZENKTELER M., STEFANIAK B., MÓL R. 2001. Experimental s. 66. plant embryology at A. Mickiewicz University in Poznań. W: R. CZAPIK (red.), Plant Embryology. Past, present, ZENKTELER M. 2004. Kultura zalążków, zalążni i zarodków. future. Botanical Guidebooks, 4. W. Szafer Institute of W: S. MALEPSZY (red.), Biotechnologia roślin. Wyd. 2, Botany, Polish Academy of Sciences, s. 65–73. popr. Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa, s. 70–86.

ZENKTELER M. 2002. About some experimental studies on ZENKTELER M., GŁOWACKA K., JEŻOWSKI S. 2004. distant in vivo and in vitro pollination of pistils and Mikrorozmnażanie Miscanthus giganteus (Greef and ovules. W: 17th International Congress on Sexual Plant Deu.) z eksplantatów kwiatowych. Biotechnologia 2(65): Reproduction, Lublin, 9–13.07.2002. Program and 251–259. abstracts, Maria Curie-Skłodowska University Press, ZENKTELER M., NIEZBORAŁA M., WOJCIECHOWICZ M. K. Lublin, s. 186. 2004. Indukcja rozwoju cebul przybyszowych w kul- ZENKTELER M., RELSKA-ROSZAK D. 2002. Bidirectional Pol- turach elementów pąków kwiatowych Hyacinthus ori- lination of Angiosperm and Gymnosperm Ovules. Acta entalis L. W: E. JENDRZEJCZAK (red.), Przyroda Polski Botanica Cracoviensia, Series Botanica 45/1: 77–81. w europejskim dziedzictwie dóbr natury. 53 Zjazd Pol- skiego Towarzystwa Botanicznego, Toruń–Bydgoszcz, BRAUN G., ZENKTELER M., SIWECKI R. 2003. Rozmnażanie 6–11.09.2004. Streszczenia referatów i plakatów. PTB klonalne mieszańca PK53 (Populus alba L. ×Populus (Oddział Bydgoski i Toruński), Wydawnictwa Uczel- tremula L.). W: X Ogólnopolska Konferencja Kultur niane ATR, Toruń – Bydgoszcz, s. 119. In vitro i Biotechnologii Roślin. Biotechnologia Roślinna w Biologii, Farmacji i Rolnictwie. Bydgoszcz ZENKTELER M., ZENKTELER E., DOSTATNIA I. 2004. Somatic 15–17.09.2003. Wydawnictwo Uczelniane Akademii embryogenesis from cultivated stigmas of Brassica ol- Techniczno-Rolniczej, Bydgoszcz, s. 33. eracea L. var. italica. W: I. VLAHOS (ed.), Abstracts of COST 843 ‘Competence, genetransfer and expression. GŁOWACKA K., ZENKTELER M., JEŻOWSKI S. 2003. Special aspects of micropropagation’ (WGI)’, Heraklion Mikropropagacja Miscanthus ×giganteus Greef i Den 18–22.11.2004. TEI of Crete, Heraklion, Crete. (Poaceae) z niedojrzałych kwiatostanów. W: X Ogól- nopolska Konferencja Kultur In vitro i Biotechnologii ZENKTELER M., WOJCIECHOWICZ M. K., BAGNIEWSKA- Roślin. Biotechnologia Roślinna w Biologii, Farmacji ZADWORNA A., ZENKTELER E. 2004. ‘Salixpopulus’ i Rolnictwie. Bydgoszcz, 15–17.09.2003. Wydawnictwo – czy przy zastosowaniu oddalonego krzyżowania in Uczelniane Akademii Techniczno-Rolniczej, Bydgoszcz, vitro zyskaliśmy nowe mieszańce o wysokiej wartości s. 38. energetycznej? ‘Salixpopulus’ have we obtained hybrids of a high energetic value by the application of distant in WOJCIECHOWICZ M. K., ZENKTELER M., ZENKTELER E. vitro pollination? W: Abstracts of 53rd Polish Botanical 2003. Regeneracja in vitro roślin z pręcików w rod- Society, Toruń–Bydgoszcz, 6–11.09.2004. Streszczenia zaju Sedum. W: X Ogólnopolska Konferencja Kultur In referatów i plakatów. PTB (Oddział Bydgoski i Toruński, vitro i Biotechnologii Roślin. Biotechnologia Roślinna Wydawnictwa Uczelniane ATR), Toruń – Bydgoszcz, w Biologii, Farmacji i Rolnictwie. Bydgoszcz 15–17.09. s. 121. 2003. Wydawnictwo Uczelniane Akademii Techniczno- ZENKTELER M. 2005. Próba oceny metody kultur in vitro dla Rolniczej, Bydgoszcz, s. 61. otrzymywania roślin haploidalnych i mieszańcowych. WOJCIECHOWICZ M. K., ZENKTELER M., ZENKTELER E. W: Warsztaty naukowe „Haploidy i linie podwojonych 2003. Conservation of whorl sequence in ﬂ oral organs haploidów w genetyce i hodowli roślin”, „Mieszańce regenerating In vitro from petal, stamen and pistil ex- oddalone roślin uprawnych”, Inowrocław, 18– plants of Sedum species. W: The IX International Confer- 21.10.2005. Streszczenia wykładów i posterów. Pagen, ence on Plant Embryology. Plant Reproduction: From Inowrocław, s. 1. Mendel to Molecular Biology. Brno, 01–03.09.2003. ZENKTELER M., BAGNIEWSKA-ZADWORNA A., ZENKTELER E. Streszczenia referatów i plakatów, Masarykova univer- 2005. Embryological studies on ovules of Melandrium zita v Brnie, Brno, s. 29. album pollinated in vitro with Lychnis coronaria pollen ZENKTELER M., WOJCIECHOWICZ M. K., BAGNIEWSKA- grains. Acta Biologica Cracoviensia, Series Botanica ZADWORNA A., JEŻOWSKI S. 2003. Preliminary results 47(1): 135–138. 110 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

ZENKTELER M., ZENKTELER E., PACAK A. 2005. In vitro ZARYCHTA Ł., ZENKTELER E., ZENKTELER M., SAMARDAK- rescue of intergeneric hybrids between M. album and IEWICZ S., BIELUSZEWSKI T. 2006. Określenie fazy L. coronaria (Caryophyllaceae). W: G. LIBIAKOVA, jądrowej mikrospory w pylnikach gorczycy Sinapis A. GAJDOSOVA (eds.), Quality enhancement of plants alba L. na podstawie pozycji pąka w kwiatostanie. W: production through tissue culture, Abstracts. SAS, Nitra, F. Dubert (red.), VII Ogólnopolska Konferencja „Kul- June 28–July 3, Stara Lesna, Slovakia, s. 137. tury in vitro w ﬁ zjologii roślin”, Kraków, 7–8.12.2006. Kraków, s. 45. ZENKTELER M., WOJCIECHOWICZ M. K., BAGNIEWSKA- ZADWORNA A. 2005. Recent embryological investiga- ZENKTELER M. 2007. Crop improvement by the ap- tions of basket willow (Salix viminalis) as a source of plication of in vitro culture techniques aspects. W: biomass. W: Abstracts of XII International Conference of Proceedings of the 1st International Conference ‘Eu- Plant Embryology, Kraków, 5–7.09.2005. Acta Biologica robiotech’. Biotechnology in Agriculture. Abstracts, Cracoviensia 47, suppl. 1, s. 30. Kraków, 25–27.04.2007. Acta Biochimica Polonica 54, suppl. 1, s. 27. WOJCIECHOWICZ M. K., KRYSIUK J., ZENKTELER M., ZENK- TELER E., BAGNIEWSKA-ZADWORNA A. 2005. Callus in- ZENKTELER M., ZARYCHTA Ł., ZENKTELER E. 2007.Organo- duction on leaves of Salix viminalis clones. W: Abstracts geneza przybyszowa w elementach kwiatu u gorczycy of XII International Conference of Plant Embryology, białej (Sinapsis alba L.). Zeszyty Problemowe Postępów Kraków, 5–7.09.2005. Acta Biologica Cracoviensia 47, Nauk Rolniczych 523: 247–252. suppl. 1, s. 88. WOJCIECHOWICZ M. K., FLORKOWSKA K., ZENKTELER M., ZENKTELER M., WOJCIECHOWICZ M. K., BAGNIEWSKA- ZENKTELER E. 2007. Zastosowanie pyłku napromien- ZADWORNA A., ZENKTELER E., JEŻOWSKI S. 2005. iowanego światłem UV do indukcji gynogenezy u Salix Intergeneric crossability studies on obtaining hybrids viminalis. W: 54 Zjazd PTB „Botanika w Polsce, suk- between Salix viminalis and four Populus species. In cesy, problemy i perspektywy”, Szczecin, 3–8.09.2007. vivo and in vitro pollination of pistils and the formation Streszczenia referatów i plakatów. Oﬁ cyna IN PLUS, of embryos and plantlets. Tree Structure and Function Szczecin, s. 31. 19(6): 638–643. ZENKTELER M. 2009. Some remarks on the application of ZENKTELER M., ZENKTELER E., DOSTATNIA I. 2006. So- In vitro techniques to manipulation of sexual reproduc- matic embryogenesis from Broccoli stigmas in tissue tion of plants. W: National Conference ‘In vitro Cul- culture. Acta Biologica Cracoviensia, Series Botanica tures, Poznań 2009’. Acta Biologica Cracoviensia 51, 48/2: 109–113. Suppl. 1, s. 29.

ZARYCHTA Ł., ZENKTELER M., ZENKTELER E., CEGIELSKA- GRABOWSKA A., ZENKTELER E., ZENKTELER M. 2009. TARAS T. 2006. Analiza mikroskopowa kultur pylników Wide hybridization between Lactuca sativa and some lnu Linum ussitattisimum L. i gorczycy białej Sinapis selected Asteraceae sp. W: I Konferencja Naukowo-Dy- alba L. W: XI Ogólnopolska Konferencja Kultur In daktyczna Wydziału Biologii, Poznań, 21–23.05.2009. vitro i Biotechnologii Roślin „Kultury in vitro podstawą Wydawnictwo Kontekst, Poznań, s. 101. biotechnologii roślin”, Międzyzdroje, 6–9.09.2006. PIOSIK Ł., ZENKTELER M., ZENKTELER E. 2009. Is it [w ory- Streszczenia referatów i plakatów XI Ogólnopolskiej ginale „It is ...”] possible to obtain hybrid embryos from Konferencja Kultur In vitro i Biotechnologii Roślin, intergeneric crosses between Lactuca sativa L. and He- PRINT GROUP Daniel Krzanowski, Szczecin, s. 126. lianthus annuus L? W: I Konferencja Naukowo-Dy- ZENKTELER M., WOJCIECHOWICZ M. K., ZENKTELER E., daktyczna Wydziału Biologii, Poznań, 21–23.05.2009. BAGNIEWSKA-ZADWORNA A., JEŻOWSKI S. 2006. Pre- Wydawnictwo Kontekst, Poznań, s. 161. liminary results on obtaining hybrids between Salix vi- ZARYCHTA Ł., KARMOWSKA A., ZENKTELER M. 2009. Evalu- minalis and Populus sp. through the technique of in vitro ation of stigmas receptivity and suitability of the process pollination of catkins. W: S. JEŻOWSKI, M. K. WOJCIE- of wide pollination and fertilization between selected CHOWICZ, E. ZENKTELER (eds.), Streszczenia materiałów species of Salix ×Populus. W: I Konferencja Naukowo- konferencyjnych –monografi a „Alternative Plants For Dydaktyczna Wydziału Biologii, Poznań, 21–23.05.2009. Sustainable Agriculture”. Institute of Plant Genetics, Wydawnictwo Kontekst, Poznań, s. 187. Polish Academy of Sciences, Poznań, s. 63–68. ZARYCHTA Ł., ZENKTELER M., KARMOWSKA A., ZENK- WOJCIECHOWICZ M. K., ZENKTELER M., ZENKTELER E., TELER E. 2009. Krzyżowanie międzyrodzajowe Salix BAGNIEWSKA-ZADWORNA A., KRYSIUK J., JEŻOWSKI S. fragilis z wybranymi gatunkami z rodzaju Populus in 2006. Induction of callogenesis from fl oral explants of vivo oraz in vitro. W: 12th National Conference ‘In vitro Salix viminalis. W: S. Jeżowski, M. K. Wojciechowicz, Cultures, Poznań 2009’. Acta Biologica Cracoviensia E. Zenkteler (eds.), Streszczenia materiałów konferen- 51, Suppl. 1, s. 73. cyjnych –monografi a „Alternative Plants For Sustain- able Agriculture”. Institute of Plant Genetics, Polish ZENKTELER M., WOJCIECHOWICZ M. K., BAGNIEWSKA- Academy of Sciences, Poznań, s. 77–82. ZADWORNA A., ZENKTELER E. 2009. Hybrids of Salix Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 111

viminalis ×Populus in morphological, cytoembryological BAGNIEWSKA-ZADWORNA A., ZENKTELER M., ZENKTELER E., and molecular investigations. W: The Conference to WOJCIECHOWICZ M. K., BARAKAT A., CARLSON J. E. Honor Professor Maria J. Olszewska on Her Jubilee. Pro- 2011. A successful application of the embryo rescue ceedings – The challenges of contemporary cell biology technique as a model for studying crosses between Salix molecular genetics system biology, bioinformatics. Łódź, viminalis and Populus species. Australian Journal of 20–21.04.2009. University Press, Łódź, s. 32. Botany 59: 382–392.

PIOSIK Ł., ZENKTELER M., ZENKTELER E. 2010. Lactuca sativa L. – a convenient object for an efﬁ cient and rapid Rafał MÓL sexual reproduction. W: XXIX Konferencja Embrio- logiczna. Ciechocinek, 19–21.05.2010. Acta Biologica Cracoviensia 52, suppl. 1, s. 79.

BAGNIEWSKA-ZADWORNA A., WOJCIECHOWICZ M. K., ZENKTELER M., JEŻOWSKI S., ZENKTELER E. 2010. NATURA I KULTURA Cytological analysis of hybrid embryos of intergeneric NATURE AND CULTURE crosses between Salix viminalis and Populus species. Australian Journal of Botany 58: 1–7.

PIOSIK Ł., ZENKTELER E ., ZENKTELER M. 2010. Analiza kariotypu Lactuca sativa L. i Helianthus annuus L. W: II O DZIWNYCH GATKACH, NATURALNEJ Warsztaty Naukowe Instytutu Biologii Eksperymentalnej ASPIRYNIE I SŁUŻĄCYCH Z GŁOWĄ UAM, Poznań, 12.06. 2010. Abstracts. Instytut Biologii Eksperymentalnej UAM, Poznań, s. 30. On strange insulators, natural aspirine and ZARYCHTA Ł., ZENKTELER M., ZENKTELER E. 2011. Inter- heady servants generic crossing of Salix ×Populus in biomass breeding programmes: role of pollen germination and sigma re- Tych, których intryguje ten nieco dziwaczny ceptivity. W: II Konferencja Naukowo-Dydaktyczna tytuł, informuję na wstępie, że rzecz nie dotyczy Wydziału Biologii, Poznań, 5–7 kwietnia 2011. Streszc- zenia materiałów II Konferencji Naukowo-Dydaktycznej niedorzecznych gadek, czyli godanio „we świat” Wydziału Biologii „Wyzwania współczesnej biologii, (jak to mówiono); nie dotyczy też (no może biotechnologii i ochrony środowiska”. Uniwersytet im. trochę, ale o tym później) fl anelowych, barcha- Adama Mickiewicza, Poznań, s. 157. nowych ani bawełnianych gaci pieszczotliwie PIOSIK Ł., ZENKTELER M., GRABOWSKA A., ZENKTELER E. zwanych gatkami. Będzie natomiast, i owszem, 2011. Development of haploid embryos and plants of o najprawdziwszej, tyle że naturalnej, aspirynie. Lactuca sativa L. under infl uence of alien pollen grains and chemical inductors. W: II Konferencja Naukowo- Co się zaś tyczy służących „z głową” to kwe- Dydaktyczna Wydziału Biologii, Poznań, 5–7 kwietnia stia bardziej złożona, ale skoro dziś nawet wielu 2011. Streszczenia materiałów II Konferencji Nau- uczonych profesorów, czy wysoko postawio- kowo-Dydaktycznej Wydziału Biologii „Wyzwania nych polityków, jest „bez głowy”, to istnienie współczesnej biologii, biotechnologii i ochrony środowiska”. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, służących „z głową” z pewnością godne jest Poznań, s. 125. odnotowania, tym bardziej jeśli takowe służące można wciąż spotkać na naszej polskiej ziemi. WOJCIECHOWICZ M. K., ZENKTELER M., ZENKTELER E., BAGNIEWSKA-ZADWORNA A. 2011. Overcoming post- Aby jednak materię całą w sposób właściwy fertilization barriers in intergeneric crosses between Salix ukazać, zacząć nam trzeba od nieco szerszego and Populus. W: II Konferencja Naukowo-Dydaktyczna kontekstu i spojrzenia w głąb historii, mniej lub Wydziału Biologii, Poznań, 5–7 kwietnia 2011. Streszc- bardziej odległej. No i koniecznie trzeba czytel- zenia materiałów II Konferencji Naukowo-Dydaktycznej Wydziału Biologii „Wyzwania współczesnej biologii, ników Wiadomości uspokoić – rzecz cała jest, od biotechnologii i ochrony środowiska”. Uniwersytet im. początku do końca, na wskroś botaniczna. Adama Mickiewicza, Poznań, s. 151. Dziś, w dobie elektryczności, geotermii, paneli ZENKTELER M., WOJCIECHOWICZ M. K., BAGNIEWSKA- słonecznych, gazu, kaloryferów, doskonałych sys- ZADWORNA A., ZENKTELER E. 2011. Intergeneric temów grzewczych oraz dostępności całego wa- crosses to obtain hybrids between Salix and Populus. chlarza materiałów izolacyjnych i ocieplających, W: XVIII International Botanical Congress, Melbourne, 23–30 July. Abstract book. University of Melbourne, niewiele osób wie, co to chłód w domu. Przed Melbourne, s. 482. półwiekiem było zupełnie inaczej, szczególnie 112 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 w małej wsi niedaleko znanej skądinąd Kalwarii się było dogrzewać nieco dłużej, także nocą. Był Zebrzydowskiej na Pogórzu Wielickim, gdzie nim trzymany pod pierzyną, gumowy termofor spędzałem znaczną część mojego dzieciństwa wypełniony gorącą wodą. Jeśli zabrakło termo- i wczesnej młodości. Elektryczności nie było fora, zastąpić go mogła zwykła poczciwa fl aszka tam aż do lat 60. ubiegłego wieku (do niektó- wypełniona gorącą wodą. Położone na termo- rych domostw doprowadzono ją jeszcze później), forze lub fl aszce stopy rozgrzewały się szybko, a o gazie nikt pewnie nawet nie słyszał. Cała a od nich błogie ciepło rozprowadzane przez gospodarka była wówczas bardzo ekologiczna krew przemieszczało się po całym ciele. To było i energooszczędna, jako taka nie przyczyniała to! Czegóż można było chcieć więcej. Najgorzej, się na poważnie do tak sławnego dziś „efektu jeśli w nocy trzeba było wyjść spod pierzyny cieplarnianego”. Jedynym źródłem domowego „na siusiu”, opuścić na chwilę ciepłe gniazdko ciepła były w tamtym czasie piece, w których pa- i przejść przez zimny pokój, jeszcze zimniejszą lono głównie drewnem. Niekiedy w całym domu sień oraz stajnię do wychodka, czyli ówczesnego był tylko jeden piec – tzw. blacha z przypieckiem WC przytulonego do zewnętrznej ściany cha- w kuchni i to tam właśnie koncentrowało się łupy. Zwykle w takich razach podróż kończyła życie w długie zimowe wieczory. Typowe piece się wcześniej, na nieco cieplejszej stajni; trzeba kafl owe w pokojach były rzadkością (jeżeli już, było tylko zwracać uwagę by krowy nie „pod- to ceglane, oblepiane gliną i bielone). Częściej glądały”; zresztą i tak najczęściej było ciemno, wstawiano do pokoju niewielką żeliwną „kozę”, chyba, że już dniało. Na tych, którzy nie mieli w której rozpalano wieczorem, by nieco „złamać ochoty na taką dłuższą wędrówkę, czekał inny powietrze” przed położeniem się do łóżka; ła- wynalazek. Był nim znany od starożytności twiej było wtedy zasnąć. Na wsi nie było też usłużny przyjaciel, jednouchy nocnik, nieod- wówczas eleganckich materaców i kołder; spało łączny rekwizyt ówczesnego pokoju, grzecznie się na sienniku wypchanym sianem lub słomą warujący pod łóżkiem w stałej gotowości. (najczęściej mierzwą owsianą), zamieszkiwaną Wróćmy jednak do naszych „ocieplaczy”. przez skorki – według naszej dziecięcej termino- Obok pierzyny i termoforu dostępny był jeszcze logii „szczypawki”. Za przykrycie służyła ciepła, jeden ich rodzaj, typowo męski, mianowicie pierzyna. Mimo niewątpliwych zalet, miała ona znane do dziś gacie, zdrobniale „gatki”. Nie jednak w tamtym czasie ten mankament, że nie o takich jednak gatkach, jak już wspominałem, była zazwyczaj pikowana i wyglądała jak duży mówi tytuł niniejszego tekstu. Przejdźmy zatem balon napompowany pierzem. Stąd, w drugiej do nich, onych intrygujących gatek, które mę- połowie nocy, górną część ciała przykrywała skimi gaciami nie są. niekiedy już tylko sama poszwa, a całe pierze Określenie „gatki” (liczba pojedyncza gromadziło się gdzieś „w nogach”, w formie „gatka”) używane było w Jastrzębi i najbliższej gigantycznego bąbla. Solidnie wykrochmalona okolicy na określenie wiązek chrustu służących zazwyczaj poszwa była początkowo bardzo „na podpałkę”, czyli do rozpalania w piecu. zimna i pierwszy z nią kontakt był wyjątkowo Były to suche i raczej cienkie, pocięte na około nieprzyjemny. By temu zaradzić, można było trzydziestocentymetrowe odcinki gałązki, naj- przed wejściem do łóżka pierzynę rozłożyć na częściej wierzbowe. Wiązało się je zazwyczaj wyciągniętych przed siebie rękach i potrzymać słomianym powrósłem, które potem wykorzy- przez chwilę nad kozą, jeśli w tej się paliło, lub stywano przy rozpalaniu. Po włożeniu całej lub przyłożyć do pieca, jeśli takowy był w pokoju części gatki do pieca, podpalano leżącą pod nią i nagrzać ją z jednej strony. Wówczas, po wejściu zmiętą słomę z części lub całości powrósła, a na do łóżka, miłe ciepło rozlewało się po całym wierzch kładziono nieco grubsze drwa. Dopiero ciele. Jeśli w kozie się nie paliło i brak było później, gdy te się rozpaliły „na fest”, można w pokoju zwykłego pieca, pozostawało w od- było włożyć grube polano. Widać więc, że i te wodzie inne zmyślne urządzenie, którym można wkładane do pieca gatki mają ścisły związek Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 113 z dostarczaniem i utrzymaniem ciepła. Warto i nieczęste opierzenie gołej zazwyczaj skokowej im się przyjrzeć nieco bliżej, nie tylko z tego części nóg ptaków. Botanicy, jak wiemy, słowem powodu, że ocieplały zimową atmosferę tamtych „gatka” określają błoniastą pochwę, wyrasta- lat, ale i z tego, że są interesującym reliktem jącą z węzła łodygi i połączoną z dolną czę- dość dawnej i równocześnie nie tak odległej ścią ogonka liściowego, która miejscowo otula przeszłości. Zacząć warto od rodowodu gatki, (a więc „gaci”) łodygę u szczawi, rabarbaru, owej wiązki chrustu z niemiecka zwanej faszyną. gryki i rdestów, czyli u przedstawicieli rodziny Większymi wiązkami faszyny (czyli naszymi rdestowatych. Nasze gatki (tym razem wracamy gatkami) złożonymi z dłuższych (około półtora znowu do wiązek chrustu), niezależnie od ich do dwu i pół metra) gałęzi wierzbowych, „fa- etymologii i pierwotnego znaczenia, także w pe- szynowano” czyli obkładano brzegi potoków, wien sposób „otulały” ściany wiejskich chałup; aby je umocnić i zabezpieczyć przed podmywa- układano je bowiem przy nich na całej długości niem i erozją. Nota bene, samo słowo faszyna bocznej lub tylnej ściany domu aż do wysokości ma rodowód łaciński i pochodzi od fascis czyli dachu. Niekiedy układano je także na froncie wiązka. Określano nim w starożytności (uży- domu, ale wówczas tylko pod gankiem lub wając liczby mnogiej fasces), pęki rózeg noszone werandą. Aby stos gatek nie runął, średnio co przez liktorów (niższych urzędników rzymskich dwa metry stawiano pionowo dwa drągi spięte stanowiących niegdyś straż przyboczną królów poprzeczką, które tworzyły rodzaj rusztowania i cesarzy). Od łacińskiego zdrobnienia fasci- utrzymującego całą konstrukcję. Tym sposobem culus pochodzi (rzadko dziś używane) słowo otulające dom gatki nie tylko były zawsze pod fascykuł, oznaczające związany sznurkiem lub ręką, ale dodatkowo „gaciły” przez jakiś czas spięty parcianym paskiem plik arkuszy zielniko- chałupę. Ogrzewały ją więc pośrednio, izolując wych, papierów czy dokumentów w archiwum, ściany od zimna i wiatrów, niezależnie od roz- lub „zeszyt” stanowiący kolejną część większego grzewających płomieni buchających z suchego dzieła wydawniczego. Mało kto przypuszcza, chrustu po wsadzeniu gatki do pieca. że i słowo faszyzm (pochodzące z włoskiego Pozostaje nam jeszcze, zapowiedziany w ty- fascismo) ma w swej genezie dokładnie ten tule, związek naszych gatek ze służącymi i to sam łaciński źródłosłów fascis (tu oznaczający nie byle jakimi, bo „służącymi z głową”. W tym związek), co owa wiązka chrustu zwana faszyną, przypadku owe służące to „głowiaste” wierzby, czyli ostatecznie nasza gatka. Ale, po kolei. których niewysoki pień zwieńczony jest zgru- Starosłowiańskim odpowiednikiem faszyny bieniem w formie „głowy”. Ich istnienie było, jest gać. Słowo to oznaczało pierwotnie zarówno i wciąż jeszcze jest, wynikiem spotkania natury faszynę czyli wiązkę chrustu, jak i zrobiony z kulturą; wynikiem trwającego całymi dzie- z tejże faszyny pomost przez rzekę. Faszyna siątkami lat procesu ogławiania. Polegał on na niejako mościła bystrze (czyli wypłycone obcięciu najpierw pnia na wysokości około 2–2,5 miejsce rzeki), stając się pomostem łączącym metra, a potem na dalszym regularnym obcinaniu dwa brzegi. Gacić, znaczyło właśnie mościć, wszystkich wyrastających z niego gałęzi; rzadko wyścielać drogę (przez rzekę) ową gacią czyli pień obcinano niżej, choć do dziś można spotkać faszyną, tak aby można było przez nią przejść wierzby ogłowione bardzo nisko, bo na wyso- albo przejechać na drugi brzeg. Słowo „gacić” kości około metra a nawet pół metra nad ziemią. miało jeszcze drugie znaczenie: obkładać chatę, Najczęściej ogławiane wierzby, to dwa nasze na przykład mchem czy słomą lub oną faszyną na rodzime gatunki drzewiaste, rosnące zwykle zimę, celem ocieplenia. Wspomniane już gacie, w nadrzecznych lasach łęgowych, wierzba biała czy (zdrobniale) gatki (w znaczeniu kalesony), Salix alba (o wyraźnie białym spodzie lance- służyły temu samemu; „gaciło” się nimi, (czyli towatych liści – stąd nazwa) i częstsza od niej owijało celem ocieplenia), nogi. Mianem gaci (przynajmniej w naszej okolicy) wierzba krucha określano także kudły na nogach niedźwiedzia Salix fragilis o łatwo łamliwych gałązkach (stąd 114 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

Ryc. 1. Gatki ułożone przy ścianie budynku (fot. Z. Mirek). Fig. 1. Fascicles of dried willow tweaks (faggots) against the wall of a wooden house (phot. Z. Mirek). jej polski epitet gatunkowy krucha, będący do- kilku do kilkunastu centymetrów) i wbijano słownym tłumaczeniem łacińskiego fragilis). lub wkopywano w ziemię. Ot i wszystko. Po Oba gatunki dorastają w normalnych warunkach paru tygodniach taka gałąź ukorzeniała się i wy- (tzn. gdy nie są ogławiane) do 30 metrów wy- puszczała młode pędy (gałęzie), które należało sokości; pod względem wzrostu nie dorównuje w odpowiednim czasie, tj. po 2–3 latach obciąć. im żaden inny spośród blisko trzydziestu wy- Niekiedy sadzono całe szpalery takich wierzb stępujących w Polsce gatunków wierzb, z któ- w miejscach z różnych względów do tego od- rych wszystkie, poza drzewiastą wierzbą iwą powiednich, np. przy polnych drogach czy na (Salix caprea), są niezbyt wysokimi krzewami granicach pastwisk. lub niskimi krzewinkami. Regularne, zwykle Rosnące tu i ówdzie nad potokami głowiaste raz na 2–3 lata, obcinanie gałęzi na tym samym wierzby, po kolejnych postrzyżynach szybko poziomie prowadziło do tworzenia się znanych odzyskiwały bujną fryzurę nastroszonych ga- „głów” na wierzbach. Ogławianie, czyli swoiste łęzi przyrastających do trzech metrów w ciągu strzyżenie czupryny gałęzi na głowie wierzby, roku. Nosiły ją na swych głowach dumnie, ni- przeprowadzano zwykle w lutym lub marcu, czym rzymscy liktorzy pęki rózeg przed swymi gdy już dni były nieco dłuższe, a jeszcze nie możnymi protektorami. Nic dziwnego – służyły rozpoczęły się prace polowe. Życie głowia- przecież pękami swych bujnych rózgowatych stej wierzby zaczynało się z reguły dość zwy- włosów, owym – jakby dziś powiedziano – „ma- czajnie. Albo wyrosłe już spontanicznie drzewo teriałem bioenergetycznym” (okropieństwo), zu- obcinano na odpowiedniej wysokości i później żywanymi na poczciwe gatki, ocieplające klimat systematycznie ogławiano, albo – i tak było nie tyle globalny, ile ów mikroklimat przytul- najczęściej – odcinano odpowiedniej długości nych wówczas, drewnianych wiejskich chałup; grubsze gałęzie czy konary (zwykle średnicy „otynkowanych” często gliną od zewnątrz i od Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 115 wewnątrz, oraz pobielonych poczciwym wapnem Krajobraz ogłowionych wierzb ginie zresztą gaszonym rozpuszczonym w wodzie i lekko pod- nie tylko w Polsce. W niektórych krajach eu- barwionym błękitną ultramaryną. ropejskich, celem ratowania owych „służących Niektórzy twierdzą, że zwyczaj ogławiania z głową”, ustanowiono nawet specjalny „dzień wierzb pojawił się u nas w średniowieczu i za- głowiastych wierzb”, w którym starsza młodzież wdzięczamy go Holendrom, którzy wówczas szkolna, uzbrojona w piły, siekierki i pneuma- przybywali i osiedlali się w Polsce. Jakakolwiek tyczne nożyce wyrusza pod opieką nauczycieli jednak byłaby ich geneza, poczciwe „służące i rodziców na akcję, czy raczej rytualną cere- z głową” zrosły się na dobre z polskim krajo- monię ogławiania wierzb. Podobne akcje i zwy- brazem, i to nie tylko tym kojarzonym z chopi- czaje pojawiają się także tu i ówdzie w Polsce. nowskim Mazowszem. Pozwoli to na utrzymanie ogłowionych wierzb Głowiaste wierzby, skromne towarzyszki na- w krajobrazie jeszcze przez jakiś czas. szej codzienności, urzekają prostotą a równocze- Dziś nikt już nie gaci drewnianych chałup ani śnie zachwycają pięknem i fantazyjnym kształtem mchem, ani słomą. Prawie nikt już dziś nie układa dziuplastych pni, niekiedy wypróchniałych i roz- w malownicze, przyścienne stosy pociupanych prutych aż do nasady, jakby po rytualnym harakiri. równo siekierą na zwykłym drewnianym pniaku Nieogławiane lub ogławiane zbyt rzadko, w star- gałązek powiązanych powrósłami w pęczki; bo szym wieku głowiaste wierzby często rozłupywały komu i po co są one potrzebne, a razem z nimi się pod ciężarem potężnych gałęzi, przybierając ogłowione wierzby? Dziś nie gaci się także nóg kształty jeszcze bardziej niesamowite, przypo- przez owijanie ich i obwiązywanie ciepłą ﬂ anelą, minające tajemnicze rzeźby, nierzadko zebrane nie mówiąc o słomie, a dawne poczciwe swoj- w swoistą galerię pod gołym niebem. W ich wy- skie gacie zastąpiły mieszczańskie kalesony. Ech, próchniałych wnętrzach znajdowało swój dom gdzie te piękne czasy? Łza się w oku kręci! wiele ciekawych stworzeń, przez co służebna ich Ale nie rozstawajmy się jeszcze z poczci- rola stawała się jeszcze bardziej oczywista. Samo wymi wierzbami, nie tylko tymi ogłowionymi; próchno po wysuszeniu doskonale nadawało się bo na Pogórzu Wielickim, o którym mowa, do rozniecenia ognia drewnianym kołkiem, krę- rośnie ich ponad 10 gatunków. Najpospolitsza conym szybko między sprawnymi dłońmi. Gdy z nich to wspomniana już wierzba iwa Salix poleżało przez kilka lat w dolnej części wypróch- caprea – jedyny, obok dwu ogławianych, ga- niałego pnia, stawało się doskonałą, próchnicą, tunek drzewiasty; tyle, że od tamtych iwa jest którą mieszano z ziemią „pod kwiatki” dla po- niższa (dorasta maksymalnie do 15 metrów). Iwę prawienia jej struktury i żyzności. wyróżniają charakterystyczne szerokojajowate Piękno głowiastych wierzb opiewało wielu, liście, podobne kształtem do liści jabłoni, lecz a poświęcony im fotograﬁ czny album Edwarda gęsto kutnerowato owłosione od dołu (za młodu Hartwiga jest swoistą symfonią patetyczną owłosione także od góry). Pozostałe nasze ga- na ich cześć, wprowadzającą nas, niczym ba- tunki to mniejsze lub większe krzewy. Nie ma śnie Andersena, w jakiś odrealniony, niedzi- natomiast na ziemi lanckorońskiej wierzb two- siejszy, tajemniczy świat dziecięcej wyobraźni. rzących małe, przytulone do ziemi krzewinki. Te Jednak te piękne głowiaste wierzby, tak cu- typowo wysokogórskie gatunki znane są w na- downie utrwalane w naszej poezji od czasów szych Karpatach głównie z Tatr, a niektóre także Kochanowskiego, poprzez romantycznych, po- z dobrze widocznej z Krakowa na południowym zytywistycznych i młodopolskich poetów, odma- horyzoncie Babiej Góry – jak choćby wierzba lowane na obrazach Fałata czy Chełmońskiego, zielna Salix herbacea, występująca na całym pol- zatrzymane w kadrze wspomnianego Edwarda skim niżu podczas kolejnych zlodowaceń jako Hartwiga, znikają z naszego krajobrazu, po- składnik glacjalnej tundry. Po raz ostatni mogła dobnie jak znika z naszego języka ów tajemniczy na kalwaryjskiej ziemi rosnąć jeszcze kilkanaście wyraz gatka. czy kilkadziesiąt tysięcy lat temu. 116 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

Wszystkie wierzby, jak pamiętamy, to ro- Wierzby, nie tylko te ogławiane, należą do śliny dwupienne, co nie jest częste wśród drzew najczęstszych w naszym krajobrazie gatunków. i krzewów. Oznacza to, że dany osobnik wytwarza Ich drobne nasiona, produkowane w setkach albo kwiaty męskie albo kwiaty żeńskie – jest więc tysięcy sztuk, opatrzone puchem stanowiącym albo „mężczyzną” albo „kobietą”. Bardzo niepo- aparat lotny, są rozsiewane przez wiatr czyli zorne kwiaty wierzb zebrane są w charaktery- anemochorycznie (od greckiego anemos – wiatr styczne kwiatostany (kotki), które są złożone albo i chorein – rozprzestrzeniać, rozsiewać) i mogą z kwiatów męskich (pręcikowych) albo żeńskich być przenoszone na odległość wielu kilometrów. (słupkowych). Wyjątkowo tylko można spotkać Stąd pojawiają się we wszystkich wolnych miej- kwiaty obu płci na jednym drzewie czy krzewie scach, szybko kiełkują i rosną, stanowiąc wraz a nawet w obrębie jednego kwiatostanu, czyli z osiką i brzozą swoiste preludium lasu lub, jak owego „kotka”. Nieco częściej taka sytuacja zdarza mówią leśnicy, jego przedplon. Niektóre gatunki się u sadzonej w Polsce wierzby płaczącej Salix ba- wierzb przywiązane są do specyfi cznych bio- bylonica, która przybyła do nas z odległych Chin. topów, inne jak choćby wspomniana już iwa, Jej forma o pokręconych gałązkach (fo. contorta) mogą rosnąć w bardzo różnych miejscach; często często służy jako element dekoracyjny w tzw. su- pojawiają się jako nieproszeni goście: na omszo- chych bukietach. Ci, których zainteresują wierzby, nych gzymsach budynków, w nieoczyszczonych muszą wiedzieć, że wszystkie gatunki z łatwością rynnach czy załomkach murów. Gdybyśmy przez się krzyżują i tworzą mieszańce, co czasami po- dwa lata nie przeplewili przydomowego ogródka ważnie utrudnia ich praktyczną identyfi kację. lub nie wykosili trawy w sadzie, mielibyśmy niekiedy po kilka młodych osobników iwy roz- rzuconych losowo na każdym niemal metrze. Wierzby pełnią także ważną rolę w naszej kulturze; są między innymi bardzo mocno wpisane w symbolikę Wielkiej Nocy. W szczególności związane są z rozpoczynającą Wielki Tydzień Niedzielą Palmową, dawniej zwaną, nie bez powodu, „wierzbną niedzielą”, a w cerkwi pra- wosławnej „wrbnicą”. Długie gałązki wierzb po- kryte wczesnowiosennymi kotkami („baziami”) stanowiły niegdyś podstawę tradycyjnych palm wielkanocnych. Do dziś żywy obyczaj ich świę- cenia w Niedzielę Palmową, na pamiątkę wjazdu Pana Jezusa do Jerozolimy, pięknie opisała Zofi a Kossak-Szczucka: „W Palmową Niedzielę każdy kościół polski zakwita wiązankami wierzbiny, modrzewiu, borówek, borowinku jak gdyby całe gaje weszły do świątyni oddać hołd Zbawicielowi. Wierzbina usiana białymi kotkami – to polska palma wdzięczna i pokorna (…). Wychodząc po nabożeństwie z kościoła, należy połknąć parę po- święconych baziek. Miękkie, kosmate, z trudem przechodzą przez krtań, lecz zabieg wart jest Ryc. 2. Stare wierzby stojące wzdłuż drogi niczym rzeźby trudu, chroni bowiem od chorób gardła na prze- galerii na otwartym powietrzu (fot. Z. Mirek). ciąg roku”. Według powszechnej niegdyś wiary, Fig. 2. Old willows standing along the road like sculptures połknięcie po wyjściu z kościoła poświęconych of an open-air gallery (phot. Z. Mirek). w tę szczególną niedzielę wierzbowych bazi Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 117 rzeczywiście miało zapobiegać chorobom gardła i górnych dróg oddechowych przez kolejny rok. Wysuszone i sproszkowane bazie wielkanocne dodawano także do innych ziół i mieszanek ziołowych celem wzmocnienia ich działania. Rozdrobnione na proszek suche bazie z palm mieszano także z ziarnem siewnym, celem pod- niesienia jego płodności. Poświęcone w niedzielę palmową gałązki wierzby lub same tylko bazie włożone pod pierwszą odoraną skibę zapewniać miały dobry urodzaj w danym roku. Co się tyczy leczniczych właściwości, to niezależnie od dzia- łania samej wiary, z czasem (w latach 90. XIX wieku) okazało się, że wierzby zawierają duże ilości salicylanów (grupa roślinnych związków fenolowych), wśród których szczególną sławę zyskał kwas acetylosalicylowy znany pod han- dlową nazwą aspiryna. Wierzba jest więc „natu- ralną aspiryną”, a przynajmniej jej źródłem. Nota bene, nazwa „salicylany” pochodzi od łacińskiej nazwy rodzajowej wierzby – Salix. Ta ostatnia, znana od starożytności, jest najprawdopodobniej pochodzenia celtyckiego i powstała ze złożenia dwóch słów: sal = pobliże, sąsiedztwo i lis = woda; podkreśla ona związek większości czę- stych gatunków wierzb z terenami nadrzecznymi, przypotokowymi lub podmokłymi. Niektórzy Ryc. 3. Tajemnicze piękno starych wierzb (fot. Z. Mirek). wywodzą jednak łacińską nazwę wierzby od ła- Fig. 3. Mystic beauty of old willows (phot. Z. Mirek). cińskiego salire – skakać, wskazując na szybki, niemal skokowy wzrost większości wierzb. Oliwka w naszym klimacie jak wiadomo nie ro- Polska nazwa „wierzba” ma rodowód staro- śnie, za to okazałe, podobne do niej liśćmi i korą słowiański; w podobnym brzmieniu znana jest oliwniki (nie bez powodu tak zwane) spotkać ze wszystkich prawie języków słowiańskich, można sadzone w wielu regionach kraju. a samo słowo „wierzba”, „vrba” oznacza pręt Wracając do właściwości leczniczych wierzb, (tak właśnie, niczym długie, proste pręty, wy- warto zauważyć, że były one znane od przeszło glądają młode gałązki wielu gatunków wierzb). 2000 lat, a pod koniec XIX wieku jedynie zi- Bliski łaciński termin verbera oznacza rózgi dentyfi kowano i nazwano chemicznie czynne bądź baty, a słowo verbena oznacza pręty (witki), substancje zawarte w wierzbie, w tym sławną, gałązki i liście oliwki bardzo podobne do pędów wspomnianą już aspirynę. Nota bene, dla celów (gałązek) i liści wielu nadrzecznych gatunków leczniczych do dziś pozyskiwana jest kora wierzb. Nawiasem mówiąc ogławiano nie tylko wierzby (łacińska nazwa surowca cortex Salicis) wierzby; w krajach śródziemnomorskich do dziś i to najczęściej z dwóch naszych ogławianych bo- ogławiane są na przykład oliwki celem ich odno- haterek – wierzby kruchej Salix fragilis i bardzo wienia, a niektóre sędziwe okazy tego gatunku do niej podobnej wierzby białej Salix alba oraz (jak choćby te do dziś istniejące w ogrodzie ich mieszańców. Święta Hildegarda z Bingen, oliwnym, w którym modlił się Chrystus), często fi lozof, teolog i mistyk w jednej osobie, a za- przypominają ogłowione i wypróchniałe wierzby. razem najsłynniejsza zielarka średniowiecza, tak 118 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 opisuje właściwości wierzby: „Woda, w której Ale zastosowania wierzby nie kończą się były gotowane liście drzewa, uniemożliwia po- na ziołolecznictwie. Kto z nas nie robił fujarek częcie u kobiet. Kobieta, która spożywałaby z gałązek wierzbowych i nie pamięta w związku kwiat lub ziarno może być niepłodna. Zapach z tym znanej piosenki do słów Marii Konopnic- świeżych liści przywodzi sen. Korę wierzby kiej „rosła kalina z liściem szerokim”, której stosuje się przede wszystkim jako śro dek prze- jedna ze zwrotek przypomina ów pastuszy zwy- ciwreumatyczny i przeciwgorączkowy oraz jako czaj: „u tej krynicy, u tej kotliny Jasio fujarki środek wykrztuśny zwłaszcza w kokluszu; sto- kręcił z wierzbiny”. A cała sztuka wikliniarska? suje się również przeciw nieżytowi kiszek, cier- Toż ona na wierzbie stoi! Kiedyś z wikliny (uży- pieniom dróg moczowych i przeciw biegunce; wano głównie wierzby ostrolistnej Salix acuti- podaje się ją doustnie jak również w postaci folia i wierzby długokończystej S. dasyclados) lewatywy. Przeciw białym upławom stosuje się robiono płoty, ściany domów (często oblepiane przepłukiwania. Zewnętrznie używa się wywaru potem gliną), koszyki, półkoszki do wozów czy do mycia głowy przeciw łupieżowi. Kąpiele zapomniane dziś „ducki” (specjalne dwuuche z kory wierzby działają wzmacniająco u osób kosze na owoce). Z czasem wikliniarstwo wy- rachitycznych”. subtelniało i stało się modne. Dziś z wikliny wy- We współczesnych przepisach ziołoleczniczych twarza się dosłownie wszystko – od najbardziej ojców Bonifratrów znajdziemy bardziej profesjo- wyszukanych mebli po równie wymyślne dzieła nalny opis właściwości leczniczych wierzby białej („instalacje”) sztuki ogrodowej. Ale wierzba to (Salix alba) i takich m.in. pokrewnych gatunków także roślina magiczna; przygotowywano z niej jak wierzba krucha Salix fragilis: „Uznanym su- różdżki używane przez wróżbiarzy, a także rowcem leczniczym jest w przypadku wierzby różdżkarzy poszukujących wody i wskazują- kora – Cortex Salicis, która zawiera: glikozydy cych miejsce odpowiednie do wykopania studni. fenolowe, fl awonoidy i garbniki pirokatechinowe W astrologii galijskiej wierzba była symbolem oraz kwas elagowy, katechinę i sole mineralne. tęsknoty i miała związek z darem proroczym. Ma działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne. Urodzeni pod znakiem wierzby, a więc według Współdziałanie salicylanów, garbników i fl awo- kalendarza galijskiego między 3 a 12 wrze- noidów, daje efekt uszczelniania ściany naczyń śnia oraz w przedziale od 1 do 10 marca, to włoskowatych i w pewnym stopniu działa prze- ludzie o zdolnościach telepatycznych, zapatrzeni ciwzakrzepowo. Korę wierzby stosuje się najczę- w siebie „artyści i egoiści”, ekstrawertycy o „sce- ściej w mieszankach ziołowych jako pomocniczy nicznym” sposobie bycia. Będąca ich znakiem środek leczniczy w chorobie reumatycznej, oraz wierzba to „istota zmysłowa, czuła, łagodna i nie- w niektórych chorobach gorączkowych, a także spokojna zarazem”. Wierzba, szczególnie ta wy- mało nasilonej biegunce. Zewnętrznie – przy nad- próchniała, dziuplasta, popękana, zawsze, mimo miernej potliwości stóp. Co ważne, surowiec nie swej łagodności, budziła respekt. Wiadomo, że wykazuje działań ubocznych w przeciwieństwie w jej pustym wnętrzu mógł siedzieć zły duch do salicylanów syntetycznych. lub wiedźma. Najgorszy był oczywiście rokita – Odwar z 1 łyżeczki rozdrobnionej kory należy uprzykrzony, złośliwy i wredny diabeł zamiesz- zalać 1 szklanką wody i gotować pod przykry- kujący tereny podmokłe i bagniska. Ten to stare, ciem przez około 10 minut, następnie przece- wypróchniałe i dziuplaste wierzby, zwłaszcza te dzić i pić w ciągu dnia. Jest to bardzo skuteczny rosnące na rozstajach dróg, szczególnie sobie środek przeciwzapalny, przeciwbólowy, napotny upodobał. Zbliżając się zatem do takiej wierzby, i przeciwgorączkowy zalecany w przypadku bóli trzeba się było mieć na baczności. reumatycznych, nerwobóli, przeziębienia, grypy Wracając jeszcze do naszej chrześcijańskiej i anginy. Ten sam odwar można dodawać do ką- tradycji związanej z Wielkanocą, warto przypo- pieli, które podziałają wzmacniająco po przeby- mnieć, że w symbolice Kościoła Katolickiego tych ciężkich chorobach”. wierzba jest symbolem Zmartwychwstania Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 119 i nieśmiertelności duszy. Wierzono, że poświę- cone w Palmową Niedzielę wierzbowe bazie, POEZJE BOTANIKÓW posiadały szczególną moc; stąd, podobnie jak POETRY OF BOTANISTS gromnica, pełniły funkcję obronną np. przed pio- runami. Spopielonymi baziami z poświęconych palm wielkanocnych posypywano głowy w Środę Popielcową, wzywając do pokuty i nawrócenia. WIERSZE KRZYSZTOFA KOKOTA Malowane czy fotografowane bazie umieszczane Poems by Krzysztof Kokot są obok jajka, jako podstawowy symbol Wielka- nocy opromienionej zmartwychwstaniem Chry- stusa, w którym jest i nasze zmartwychwstanie. W niniejszym zeszycie prezentujemy wiersze Pomyśleć – poczciwa wierzba – a ile z niej po- z dwóch zbiorów Krzysztofa Kokota – Bez re- żytku dla ciała i ducha. cepty i Dmuchawce – autora zajmującego się Wierzbę z dawien dawna uważano za „miło- botaniką farmaceutyczną, czyli roślinami lecz- śniczkę życia”, symbol Zmartwychwstania, a to niczymi i ich właściwościami. z tego powodu, że z taką łatwością wyrasta z od- Krzysztof Kokot urodził się w Katowicach ciętych gałązek wsadzonych w ziemię. Nie tylko: (1949) – farmaceuta, absolwent Wydziału Farma- jej moc życia, szybki wzrost i zdolność łatwego ceutycznego Akademii Medycznej w Krakowie. rozprzestrzeniania lotnych wierzbowych nasion Od 1976 mieszka w Nowym Targu. przez wiatr na duże odległości i pojawiania się Przygodę z poezją rozpoczął w 2004 roku. w każdym niemal miejscu miały także symbo- Laureat wielu ogólnopolskich konkursów po- lizować Prawo Boże będące źródłem życia dla etyckich. Jego wiersze prezentowane były całego świata. Chrześcijaństwo podkreślało, że w prasie krajowej, czasopismach aptekarskich prawem tym jest „Zmartwychwstały Syn Boży, i almanachach. W 2006 roku otrzymał presti- który ma być głoszony aż po krańce ziemi”, żową nagrodę czeskiego wydawnictwa „Alisa”, a Ewangelia, Dobra Nowina o Nim, ma się roz- z którym utrzymuje ciągły kontakt (wybory przestrzeniać jak nasiona wierzb, zaś jej słowa, poezji Stoupajici Hvezdy 2006, Eroticka poezie włożone w ludzkie serce, mają się zazielenić 2007 i Soucasna poezie 2009). nowym życiem i rozrosnąć w duże drzewo, ni- Pisze również gwarą śląską – jest laureatem czym gałązka wierzby włożona w glebę. Błędne konkursów im. ks. Norberta Bonczyka w Rudzie przekonanie starożytnych o hamującym wpływie Śląskiej, jak i ludźmierskich konkursów im. ks. wierzby na popędy i zmysłowość zostało prze- prof. Józefa Tischnera. Ma w swoim dorobku jęte przez chrześcijaństwo i pozwala zrozumieć, trzy tomiki poezji: Daj mi talent (Poznań 2007), dlaczego Ojcowie Kościoła uważali wierzbę za Bez recepty (Nowy Targ 2010) i Dmuchawce symbol czystości i oczyszczenia. Zarówno owo (Poznań 2011). oczyszczenie i zdolność „ożywania” z niemal Tomik Dmuchawce najlepiej prezentuje sam już suchych, a więc prawie martwych gałązek autor: wierzbowych po włożeniu w wilgotną glebę, Haiku – to jego nowe zauroczenie. Zaowo- uczyniło z wierzby także symbol Chrztu Świę- cowało publikacjami w światowych wydaniach tego (przywracającego Boże życie w człowieku prasy japońskiej, wyróżnieniami w światowych obumarłym wskutek grzechu). konkursach i publikacjami w chorwackim Iris Zwyczajna wierzba, często pogardzana, uka- i rumuńskim Haiku oraz antologii włoskiej i nie- zuje nam swe nieznane lub mało znane oblicze mieckiej. i wielostronną, służebną rolę jaką pełni w naturze Miłośnik przyrody, gór i samotnych dalekich i kulturze. podróży, stąd wiersze, które powstały w chorwac- kich i dalmatyńskich zaułkach oraz na małych Zbigniew MIREK fi lipińskich wyspach, czy też na indonezyjskim 120 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 wulkanie Krakatau. Zbiera znaczki pocztowe i gra w scrabble’a. W roku 2010 wyróżniony tytułem „Przociel Ślonski Godki”.

RWB

Narecznica samcza Dryopteris ﬁ lix-mas

W pokładach karbonu Przodków ukazuje Zieleni się w lesie I tasiemca truje Mimo swego wieku Z młodymi wciąż psoci Idź w noc świętojańską Odnajdź kwiat paproci

Pietrasznik plamisty Szczwół plamisty Conium maculatum Makabreska Po zjedzeniu przysmaku, sałatki z selera Teściowa coś nuci do tańca się zbiera Nagle sztywna siada Może nie wypada ... Oczy wybałusza Prawie się nie rusza! Bo w tym cały feler ... To był szczwół, nie seler.

Bez recepty

Ranek rześki, szum strumyka, Piach na plaży, granie cykad, Śnieżną zimę, letnią burzę, Lód na stawie i kałuże. Ciepłe słowo, smak truskawki, Wierność psiaka, zieleń ławki, Szczyty górskie, liście złote, Na co tylko masz ochotę. Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 121

Blask księżyca, cieni szepty, Chmurna bywała jak halny, Możesz dostać bez recepty, Gromy rzucała i błyski, Świat ci daje cudne leki, By powrócić zeﬁ rkiem, Bierz i nie chodź do apteki! I siąść na brzegu kołyski. Jesienią złotem się mieni, Nasza ... W kropli deszczu odrodzi, Ciepłem dojrzałych owoców, Nasza Ciągle czujemy się młodzi. Miłość powstała z niczego, Bieg losu życie maluje, Jak letni wietrzyk na łące, Włos siwy czasem pokaże, Musnęła wrażliwe serca, A w sercach ciągle wiosna, Maki i groszki pachnące. Nie patrzmy w kalendarze. A potem poszła samopas, Śmiała się do nas i z nas, Krzysztof KOKOT Trwaliśmy zauroczeni, Chłonąc życie i czas. 122 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

kontynentów, a nawet z antypodów. Z tego powodu od dawna zwracano uwagę na ich po- RECENZJE BOOK REVIEWS jawy, donosząc o nich w osobnych publikacjach lub uwzględniając je w opracowaniach fl orystycznych poszczególnych obszarów; niekiedy URBISZ A. 2011. Occurrence of temporarily- udokumentowane są one tylko w zbiorach ziel- introduced alien plant species (ephemerophytes) nikowych. Dane na ich temat gromadzone od in Poland – scale and assessment of the phenom- ponad 200 lat są rozproszone w literaturze oraz enon. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Zielnikach. Potrzebę ich zestawienia dostrzegli nr 2897. Katowice, Wydawnictwo Uniwersy- botanicy zajmujący się florą synantropijną, tetu Śląskiego, 198, [1] s. Cena: 26 zł (+ VAT). zwłaszcza, że po II wojnie światowej w nowych ISBN 978-83-226-2053-3. granicach państwowych znalazły się obszary bę- dące wcześniej obiektem badań przyrodników Nowe spojrzenie na efemerofi ty niemieckich, którzy poświęcali wiele uwagi tej we fl orze Polski grupie roślin. Porównawcze zestawienie efeme- New view on ephemerophytes rofi tów występujących w 6 większych miastach in the fl ora of Poland Polski, liczące około 340 gatunków, sporządzili Krawiecowa i Rostański (1976). Następnie Efemerofi ty to specyfi czna, niezwykle cie- K. Rostański i R. Sowa podjęli się opracowania kawa pod względem geografi czno-roślinnym, kartoteki efemerofi tów stwierdzonych na terenie grupa obcych rodzimej fl orze przybyszy, zawle- naszego kraju w oparciu o prace publikowane kanych przejściowo z mniej lub bardziej odda- oraz dane ankietowe nadesłane przez fl orystów. lonych części Europy, często także z innych Na tej podstawie powstał „Alfabetyczny wykaz efemerofitów Polski” wraz z dokumentacją bibliograficzną, liczący 531 [536] taksonów (Rostański, Sowa 1987). Taksony uznane za efemerofi ty zostały wyróżnione także w „Kry- tycznej liście roślin naczyniowych Polski” (Mirek et al. 2002) – w liczbie 513. Ponieważ od tego czasu przybyły nowe informacje, a w pewnych przypadkach zmienił się status gatunków znajdujących się we wspomnianych wykazach, podjęto próbę nowego, krytycznego opracowania tej grupy synantropów. Tego trudnego i odpowie- dzialnego zadania podjęła się dr Alina Urbisz z Uniwersytetu Śląskiego. Głównym jego celem było, jak pisze, „monografi czne opracowanie efemerofi tów Polski oraz przedstawienie ich roli we współczesnej fl orze”. Przyjęte przez Autorkę kryteria przynależności gatunku do efemerofi tów, obok powszechnie stosowanych w dotychcza- sowych klasyfi kacjach (rośliny obcego pochodzenia, niezadomowione trwale i nie uprawiane na terenie Polski), uwzględniają jeszcze takie okoliczności, jak: zawlekanie „ze znacznych od- ległości (z reguły z terenów odległych o co najmniej kilkaset kilometrów)” oraz występowanie Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 123 na „specyfi cznych siedliskach o znacznym do- (nr 56) poprzedzającą Echinophora spinosa, pływie diaspor gatunków obcego pochodzenia”; oraz 2 gatunki Eragrostis (nr 58 i 59), które nie [moim zdaniem nie są one jednak konieczne i nie fi gurują tam jako efemerofi ty. Uwzględniono też mają znaczenia, jeśli gatunek spełnia inne, wy- Pseudorlaya pumila (nr 111) jako być może od- mienione wyżej warunki]. Na tej podstawie, po powiednik Daucus pusillus (nr 52) – s. 23 oraz weryfi kacji danych z literatury, materiałów zielni- Nicandra physalodes (nr 99) uznaną za takson kowych, uwzględnieniu gatunków znalezionych uprawiany. Hypericum japonicum (nr 75) był podczas własnych badań terenowych i informacji podany jako synonim H. gymnanthum (por. przekazanych przez inne osoby, sporządzono s. 125). Czy w przypadku takich efemerofi tów „aktualny wykaz efemerofi tów Polski” liczący jak Abutilon theophrasti, Aegilops cylindrica, 400 gatunków. Złożyło się na to, według moich Chenopodium pumilio, Lathyrus aphaca uznanie ustaleń, 346 taksonów (86,5%) z „Alfabetycz- ich za prawdopodobnie zadomowione na pod- nego wykazu efemerofi tów Polski” (Rostański, stawie pojedynczych obserwacji o utrzymywaniu Sowa 1987), 31 gatunków (8%) stwierdzonych się przez kilka lat, okaże się słuszne, rozstrzygnie w materiałach nie wykorzystanych przez tych czas. Przyjmując taką zasadę, Autorka w wy- autorów oraz 22 gatunki (5,5%), których stano- kazie stanowisk nie powinna zamieszczać także wiska zostały ogłoszone po roku 1986. Z 513 innych, podobnie zachowujących się gatunków, taksonów oznaczonych jako efemerofi ty w ze- jak np. Cynodon dactylon, Lepidium latifolium, stawieniu Mirka et al. (2002) uwzględniono 385 Rapistrum perenne czy Fumaria capreolata (por. (96,2%) oraz podano 15 gatunków (3,8%), które Schube 1903, Zając E. U. 1974). się w nim nie znajdują, w tym jeden występu- W kolejnym rozdziale (materiał i metody) jący w wykazie Rostańskiego i Sowy (1987). podano granice opracowania, przyjętą nomen- Opracowanie opublikowane zostało w języku klaturę oraz źródła, z których zaczerpnięto dane. angielskim z krótkimi streszczeniami w języku Stworzono komputerową bazę danych, zawiera- polskim i niemieckim. jącą 2300 dat odnoszących się do ponad 500 ga- W rozdziałach wstępnych Autorka podaje cel tunków, zgodną z systemem ATPOL, pod nazwą pracy, etymologię terminu, defi nicję efemero- „Efem-ATPOL”. fi tów według Sudnik-Wójcikowskiej i Koźniew- Zgromadzone materiały poddano analizie pod skiej (1988) i własne kryteria w tym względzie względem systematycznym, liczby stanowisk, oraz omawia pozycję efemerofi tów w klasyfi - dynamiki występowania, sposobu zawleczenia, kacji roślin synantropijnych. Następnie przy- pochodzenia i siedlisk zajmowanych przez efe- tacza wykazy gatunków, których nie uwzględnia merofi ty oraz zilustrowano tabelami, wykresami w swoim opracowaniu z podaniem uzasadnienia i kartogramami. Te ostatnie przedstawiają roz- takiej decyzji (21 gatunków uznawanych przez mieszczenie 12 gatunków, koncentracje stanowisk różnych autorów za efemerofi ty, 10 gatunków wszystkich 400 [394] efemerofi tów, koncentracje o niepewnym statusie we fl orze Polski oraz stanowisk w 4 przedziałach czasowych (w tym 17 gatunków podawanych prawdopodobnie w okresie po upadku komunizmu w Polsce) oraz błędnie). Powtórnie niektóre z nich omówiono w zależności od sposobów zawleczenia (z owo- także w rozdziale 7.3. Pełniejszą listę, liczącą cami egzotycznymi, zbożem, nasionami roślin 134 gatunki określane jako efemerofi ty głównie oleistych, wełną, ziemią balastową, karmą dla w opracowaniu Mirka et al. (2002), wykluczone ptaków i paszą dla zwierząt). Zaskakujący jest z różnych powodów, zawiera załącznik A. Przy- zwłaszcza obraz rozmieszczenia 19 efemerofi tów toczono w niej także nazwy 2 nieistniejących zawlekanych z ziemią balastową (Fig. 29), któ- „gatunków”, które znalazły się w wymienionym rych niemal wszystkie stanowiska (z wyjątkiem zestawieniu wskutek pomyłki komputerowej, Gdańska) położone są z dala od portów mor- a mianowicie Amethystea visnaga (nr 12) za- skich. Prawdopodobnie dostały się tam jednak miast Ammi visnaga i Echinochloa spinosa w inny sposób. Opracowanie kończą: rozdział 124 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 poświęcony problemowi zadomawiania się ob- Autorkę, pokrywające się z dotychczasowym cych gatunków roślin ilustrowany modelem ich stanem wiedzy na ten temat, to: rozprzestrzeniania się i kartogramami rozmiesz- – zasadność wyróżniania efemerofi tów jako czenia 4 gatunków oraz podsumowanie wyników odrębnej grupy roślin synantropijnych, ponieważ i wnioski. Zdecydowanie zabrakło choćby krót- od ergazjofi gofi tów [z którymi w ostatnich latach kiego rozdziału poświęconego przedstawieniu są często traktowane wspólnie jako diafi ty] różnią dotychczasowego stanu badań, a także szerszego się intencjonalnością wprowadzenia oraz siedli- tła historyczno-gospodarczego w poszczegól- skami, na których występują. Z tym ostatnim nych okresach, warunkującego/sprzyjającego stwierdzeniem można dyskutować, ponieważ pojawianiu się efemerofi tów. niejednokrotnie rosną w takich samych warun- Najobszerniejszą i najważniejszą częścią kach, zwłaszcza na wysypiskach odpadów; monografii są rozdziały zawierające mate- – wpływ na występowanie i prawdopodo- riały dokumentacyjne w postaci załączników. bieństwo zawleczenia efemerofi tów mają: bo- W załączniku B przedstawiono w formie tabe- gactwo fl orystyczne i bliskość położenia obszaru, larycznej charakterystykę efemerofi tów Polski z którego przybyły, zmiany sytuacji społecznej zawierającą: nazwę gatunku, rodzinę, liczbę i gospodarczej związane z wydarzeniami histo- notowań w 4 okresach czasowych, datę (rok) rycznymi, gęstość sieci kolejowej oraz obecność pierwszego znalezienia lub publikacji, sposób portów morskich i rzecznych; zawleczenia (o ile był znany), siedlisko, pocho- – najbogatszymi siedliskami dla efemerofi tów, dzenie i siedlisko, na którym rośnie w warun- ściśle związanymi ze sposobami ich zawlekania, kach naturalnych. Załącznik C zawiera wykaz okazały się tereny kolejowe, wysypiska odpadów stanowisk efemerofi tów, w którym po nazwie oraz sąsiedztwo zakładów przemysłowych; gatunku podano: ważniejsze synonimy, koor- – ograniczone pojawianie się efemerofi tów dynaty jednostki kartogramu, miejscowość, obecnie wynika głównie z powodu stosowania autora i rok publikacji, siedliska, autora i rok zaostrzonych przepisów dotyczących importo- „zbioru” (por. uwagę na s. 130) oraz w przy- wanych towarów [w rzeczywistości składa się na padku zbiorów zielnikowych – skrót Zielnika. to więcej, znacznie ważniejszych powodów]; Niemieckie nazwy miejscowości zostały zastą- – szansa na zadomowienie się niektórych pione (nie przetłumaczone, jak pisze Autorka) z nich oceniona została na około 5%. przez obowiązujące urzędowe nazwy polskie, Aby dowiedzieć się, w jakim stosunku po- niestety nie zawsze właściwie (o czym niżej), zostają gatunki uznane za efemerofi ty w wy- co przy braku nazw wyjściowych stworzyło korzystanych opracowaniach florystycznych nowe, nieistniejące stanowiska efemerofi tów, do wykazu ustalonego przez Autorkę, zesta- pomijając faktyczne miejsca ich występowania. wiłem ich liczby dla 8 największych miast: Uwzględnienie tych nazw nie wpłynęłoby na Warszawy (Sudnik-Wójcikowska 1987, Sud- objętość opracowania (w którym ponad 10 stron nik-Wójcikowska, Guzik 1998 – 102:50, Łodzi pozostało niezadrukowanych) i w istotny sposób (Witosławski 2006 – 49:35), Krakowa (Trzciń- podniosłoby jego walor dokumentacyjny, ska-Tacik 1979 – 68:18), Wrocławia (Krawie- a w razie pomyłki umożliwiłoby poprawne ich cowa, Rostański 1976 – 250:187), Poznania ustalenie. Wiele miejsca zajmuje także wykaz (Jackowiak 1993 – 80:22), Gdańska i okolicy wykorzystanej literatury, liczący ponad pół (Schwarz 1967 – 152:48), Szczecina (Ćwikliński tysiąca pozycji, odbiegający jednak w dużej 1970 – 99:39), Opola (Michalak 1970 – 39:10) mierze od współczesnych norm edytorskich oraz polskich portów morskich (Misiewicz 1976 w tym względzie co, zwłaszcza w wydawnictwie – 119:51). Z wyjątkiem Wrocławia i Łodzi są uczelnianym i przy publikacji anglojęzycznej, one co najmniej o połowę niższe, co wskazuje nie powinno mieć miejsca. na tylko lokalny bądź regionalny status efeme- Najważniejsze wnioski sformułowane przez rofi ta części gatunków. Stosunkowo niewielka Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 125 jest także liczba efemerofi tów (w ujęciu Autorki) a które zostały zweryfi kowane przez Autorkę. stwierdzonych przez autorów wymienionych Brak danych o materiałach zielnikowych przy prac i wynosi: w Warszawie – 24, Łodzi – 15, stanowiskach m.in. Lepidium latifolium, Vente- Krakowie – 7, Wrocławiu – 24 (wraz z danymi nata dubia, Verbascum chaixii subsp. orientale późniejszymi), Poznaniu – 2, Gdańsku – 9, z Zielnika KRAM, a także o zbiorach wielu ga- Szczecinie – 6, Opolu – 8 i w portach mor- tunków znajdujących się w innych Zielnikach, skich – 11. stawia pod znakiem zapytania informację podaną Przedstawiona lista efemerofi tów Polski jest w podrozdziale 5.3.2. Herbarium materials. wyborem autorskim, na ile słusznym i kom- Stosując przyjęte przez Autorkę kryteria, pletnym pokażą oceny i opinie jej użytkowników, uznanie za efemerofi ty kilku gatunków zamiesz- chociaż pominięcie pewnych gatunków, jak np. czonych w wykazie, jest sprawą dyskusyjną. Emex australis, Bidens ferulaefolius i innych, Agastache urticifolia, Helenium autumnale może nasuwać co do tego uzasadnione wątpli- (por. Witosławski 2006 – ergazjofi gofi t, Rut- wości. Podobnie, jak w każdym opracowaniu kowski 2004 – uprawiany), Commelina co- wtórnym w stosunku do materiałów źródło- elestis [z pewnością zawleczona z kompostem wych, zawsze należy się liczyć z możliwością – (Schalow 1933)] (por. Ascherson, Graebner zaistnienia pewnych niedokładności czy popeł- 1902–1904 –„beliebte Zierpfl anze”, Rutkowski nienia błędów „jakie z reguły do każdego spisu l.c. – rzadko uprawiana), Humulus scandens się zakradają” (Szulczewski 1951: 3). Mając (por. Lademann 1937 – Gartenfl üchtling, Rut- do czynienia z materiałem liczącym 1877 no- kowski l.c. – ozdobny, uprawiany, Reseda alba towań, wielością danych: nazwisk, dat, nazw (por. Abromeit et al. 1898 – Gartenpflanze, miejscowości i innych określeń topografi cznych Ascherson, Graebner 1898–1899 – Zierpfl anze, (w większości w języku niemieckim), nie unik- Decker 1912 – „bisweilen verwildert”, Flora nięto pomyłek, nieścisłości czy niezbyt jasnych polska 3: 187 – w ogródkach, Szulczewski 1931 sformułowań. Najwięcej możliwości ku temu – roślina ozdobna), Dimorphotheca pluvialis stwarzał wykaz stanowisk, a także koniecz- (por. Lademann 1937 – Zierpfl anze, Celiński ność [?] podania danych z prac polskich i nie- 1964 – hodowana, Ćwikliński 1970 – dziczejący mieckich w języku angielskim oraz lokalizacji w okolicy działek pracowniczych, Rostański, stanowisk w systemie ATPOL. Sowa 1987 – ergazjoefemerofi t, Rutkowski l.c. W opracowaniu o charakterze monogra- – w ogrodach uprawiana, Tetragonia tetragonio- fi cznym można było oczekiwać, że zgromadzone ides (Rutkowski l.c. – rzadko uprawiana) i Ver- w nim materiały będą pochodzić ze źródeł ory- bascum olympicum [zdziczała w parku – (Schube ginalnych, a tylko w wyjątkowych sytuacjach 1906)] (por. Rutkowski l.c. – bardzo rzadko z „drugiej ręki” (co powinno być wyraźnie za- uprawiana) to rośliny ozdobne, sporadycznie znaczone) oraz, że będą wykorzystane w całości, spotykane w stanie zdziczałym. Takiego pocho- czego nie udało się osiągnąć. Zwraca też uwagę dzenia może być także część stanowisk Draco- duża dowolność i brak konsekwencji w przy- cephalum moldavicum (wysypiska, cmentarz) taczaniu danych z literatury oraz niejednolity (por. Lademann 1937 – Zierpfl anze, Misiewicz sposób ich cytowania z tych samych prac; w jed- 1978 – zdziczały w ogrodach – ergazjofi gofi t, nych przypadkach pewne informacje są uwzględ- Rutkowski l.c. – uprawiana) i Vicia articulata. niane, w innych nie. Podobnie Heracleum pubescens dawniej na Z tekstu nie wynika również wyraźnie, które Śląsku utrzymywany dosyć często w ogrodach stanowiska z Zielników podane są na podstawie (Grasgärten), spotykany był na wpół zdziczały literatury (np. Schwarz 1967 – TRN, Sudnik- przy wiejskich drogach (Schube 1908 – stano- Wójcikowska 1987 – WA, Zając E. U. 1974a – na wiska nie uwzględnione w wykazie); za zdzi- co wskazuje stosowany przez nią i niezmieniony czały uznaje go także Rutkowski (2004). Nonea skrót Zielnika WRO przy Fumaria muralis), lutea jest hodowana w Ogrodach Botanicznych, 126 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 gdzie łatwo rozprzestrzenia się poza miejsca, (1856) znajduje się w Czechach, a wymienienie na których została posadzona, także w ich naj- tego gatunku przez Koczwarę (1960) nastąpiło bliższym sąsiedztwie, jak to miało miejsce we w wyniku pomyłki. W tej sytuacji należało go Wrocławiu, gdzie uznano ją za zbiega („Flüch- zamieścić w rubryce 6 załącznika A i pominąć tling”) z Ogrodu (Uechtritz 1878) i w Krakowie w załączniku B. Tymczasem fi guruje tam jako (Galera 2003 – ergazjofi gofi t), gdzie w Ogrodzie gatunek opublikowany po raz pierwszy w 1881 utrzymuje się od wielu lat. Ostatnio uznana zo- roku mimo, że w piśmiennictwie jest cytowana stała nawet za roślinę o inwazyjnym potencjale źródłowa praca Reichardta (l.c.), w której pisze w ogrodach botanicznych (Eberwein 2011, o jego znalezieniu w 1853 roku na wilgotnej Carinthia II 201/121: 243–248). W przypadku łące leśnej („feuchten Waldwiese”), co podano Nonea rosea brak w cytowanej pracy (Schalow jako „dry slope near forest glade” [?] – s. 100 1935) podanej na s. 148 uwagi, że według autora i 159; gatunek ten może być zbiegiem z pobliskiego – Amaranthus melancholicus L. ponieważ cmentarza. Jako ergazjofigofit, wymienia ją stanowisko „AD 59 Zielona Góra” dotyczy Galera (2003) z Ogrodu Botanicznego UMCS A. dinteri (A. melancholicus parvifolius) – por. w Lublinie. Niepewny jest też status Glycyrrhiza Schube 1914, Ascherson, Graebner 1919, Rut- glabra: na ruinach Ogrodu Botanicznego w War- kowski 2004; szawie (Zanowa 1964); przytaczając to stano- – Hordeum bulbosum, ponieważ stanowisko wisko Sudnik-Wójcikowska (1987) uważa ją za AE 35 Zgorzelec [„in der Ponte” (Barber)] znaj- ergazjofi gofi t. Wątpliwości mogą budzić także duje się w Görlitz – Schube 1903; Herniaria incana i H. polygama podane w wy- – Malva nicaeenis, ponieważ na stanowisku kazie stanowisk za Jagiełło (1992), która wiado- AD 64 „Jasienica Gubińska” [nazwa urzędowa: mości o ich występowaniu przejęła najwyraźniej Jasienica] była uprawiana („gebaut”) na paszę z Roślin polskich (Szafer, Kulczyński, Pawłowski dla bydła, a jej stanowisko w Gubinie (AD 43) 1953) dodając, że „znane są wyłącznie z 1 sta- „beim Grunewalder Übergang” (Lademann nowiska z okolic Opatowa” oraz wymieniając 1937) znajduje się na lewym brzegu Odry [Gru- siedliska podane ogólnie dla tych roślin już we newald = część miasta Guben], oraz Paspalum Florze polskiej (2: 242, 1921), podczas gdy au- racemosum i Vulpia geniculata – AD 43 Gubin torzy tego klucza miejsce ich występowania: [„am Westring”] (Lademann l.c.) położonym „okol. Opatowa” opatrzyli pytajnikiem. Wspo- również w Guben. Trudno też uznać za efeme- mniana Flora polska (1921) wymienia okolice rofi t Chamaecytisus glaber na stanowisku AD 75 Opatowa tylko przy H. polygama podobnie koło Lubska (Decker 1912), gdzie stare egzem- jak Rośliny polskie (Szafer, Kulczyński, Paw- plarze tworzyły pas leśny przy torze kolejowym łowski 1924), w których pominięto H. incana. („Waldstreifen am Bahngeleise … in alten Exem- Tymczasem w załączniku B, w rubryce „fi rst plare”), a na stanowisku BE 97: wzgórze Joniec record”, przy obu gatunkach jako rok publikacji [Jańska Góra] (niem. Johnsberg) koło Sokolnik podano (1953), a w piśmiennictwie wymienione (niem. Wättrisch – 13 km od Niemczy) rósł cał- wydania Roślin polskich nie zostały uwzględ- kiem zdziczały („völlig verwildert” – Schalow nione. W tej sytuacji powołanie się na Jagiełło 1932); ponadto Decker (1912) nie podaje przypi- (1992) oraz zamieszczenie gatunków w prze- sywanych mu gatunków: Chloris virgata AD 65 dziale czasowym 1946–1989 w załączniku B, i Sesamoides canescens AD 67 a Schube (1908) jest nieporozumieniem. – Silene cserei. W wykazie stanowisk i obliczeniach staty- Z kolei Moenchia erecta jest traktowana stycznych nie powinny zostać uwzględnione: przez Fieka (1881), i powtarzającego jego – Seseli hippomorathrum, skoro Autorka dane Schubego (1903), jako roślina rodzima na wyjaśniła, że stanowisko podane przez Fieka Śląsku, spotykana bardzo rzadko i nie corocznie, (1881b) [brak w piśmiennictwie] za Reichardtem osiągająca tu wschodnią granicę rozmieszczenia Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 127

(Tarnowiec). W tym przypadku zabrakło w wy- i Aschersona (1885) oraz Uechtritza (1885). Dla- kazie odpowiedniej uwagi; pominięto natomiast tego też uznanie Flora Europaea za pierwotne jej stanowisko w Kołobrzegu (Winkelmann – źródło informacji jest w tych przypadkach nie- Ascherson, Graebner 1898–1899). Odnośnie uzasadnione. Lathyrus sativus brak informacji, w jakim cha- W przypadku Astragalus boëticus nie rakterze został zebrany w Ogrodzie Botanicznym powinno zostać uwzględnione stanowisko w Gdańsku Oliwie, 1893 (CA 89). Nie wspomina w Gołdapi (FA 84), ponieważ dotyczy rośliny o tym Abromeit et al. (1898 – data uwzględ- uprawianej (pod nazwą „Kaffee” – Abromeit niona jednak w załączniku B), który pisze tylko et al. 1898: 187), przy Asperula arvensis – sta- o rzadko podejmowanych próbach uprawy tego nowisko Wrocław Biskupin (BE 49) dotyczące gatunku, np. w okolicach Ełku, nie podaje także: A. orientalis (por. sprostowanie – Schalow 1932: Schwarz (1967), która uwzględniła dane z Ziel- 110), a przy Coincya monensis – stanowiska: nika TRN, a Rostański i Sowa (1987) zaliczyli AD 58 – near Zielona Góra i CE 00 – near go do ergazjoefemeroﬁ tów. Również na Śląsku Milicz, które Krawiecowa (1951) przytoczyła był uprawiany i znajdywany jako zdziczały na jako przykłady hodowania tej rośliny w Europie ugorach (Fiek 1881). środkowej „od ok. 1560 r., m.in. na Śląsku koło Dane o ogólnym występowaniu w Poznań- Milicza i Zielonej Góry”. Z innego powodu od- skiem Hypericum gymnanthum i H. mutilum nosi się to do stanowiska Trifolium alexandrinum przytoczono za Flora Europaea (Robson 1968), – Głubczyce CF 44, ponieważ Fiek (1881) go podobnie jak to uczynili Rostański i Sowa (1987), nie wymienia, a powtarza tylko dane Uechtritza którzy w przypadku drugiego gatunku wymie- (1880) odnoszące się do Racławic Śląskich koło niają jeszcze Szulczewskiego (1951), co powtó- Głubczyc, który nie wyklucza, że może to być rzono również w wykazie stanowisk (s. 139). pozostałość po dawnej uprawie. Natomiast sta- Ten ostatni podaje jednak dla obu gatunków nowiska w Zgorzelcu AE 35: Dracocephalum konkretne stanowisko – Cz[arnków]: Smolary thymiﬂ orum [„in der Ponte” (Barber)] – Fiek, (B[ock 1908]). Po raz pierwszy o tym znalezieniu Schube (1890), Erysimum repandum [„Bahn- informują szeroko Uechtritz i Ascherson (1885) hofstrasse” (Barber)] – Fiek, Schube (l.c.), w artykule „Hypericum japonicum (= gymnan- Turgenia latifolia [„Actienbrauerei” (Barber)] thum Engelm. et Gray) in Deutschland gefunden” – Fiek, Schube (1894), Medicago polymorpha (Ber. Deutsch. Bot. Ges. 3: 63–72): na bagnie [„am Schiessstande beim Park” (Bänitz) – Fiek niedaleko leśniczówki Smolary (niem. Theer- 1881] znajdują się po stronie niemieckiej; po- keute) koło Wronek (niem. Wronke), znaleziony łożenie pierwszego i drugiego z nich błędnie przez nadleśniczego A. Straehlera w 1884 r., „przetłumaczono” jako: close to ferry-boat zawleczony przypuszczalnie z amerykańskimi (niem. Ponte – prom) i Kolejowa Street. Do- nasionami koniczyny. W następnym roku Stra- tyczy to również następujących stanowisk poda- ehler znalazł tam jeszcze inny gatunek z tego nych z Gubina AD 43, a położonych w Guben rodzaju – H. mutilum, rosnący razem z H. ja- (Lademann 1937): [„am Anger” – obecnie ponicum, o czym donosi Uechtritz (1885, ibid. w dzielnicy Schlagsdorf, co w kilku przypad- s. XLI–XLII), podając jeszcze drugie miejsce kach przetłumaczono jako siedlisko: meadow, jego występowania na tzw. „Bzowo’er Blotte” pasture, a w większości całkowicie pominięto] [= Błoto, nazwa od wsi Bzowo], położonym na – Aegilops ligustica, Ammi majus, Bromus ri- wschód od Nadleśnictwa Smolary. Oba gatunki gidus, Chenopodium ambrosioides, C. hircinum, z tego stanowiska wymienione są także w dziele C. pratericola, Cynosurus echinatus, Dasypyrum Hegiego (Ill. Fl. Mitteleur. V, 1: 505 [1925]) villosum, Dracocephalum moldavicum, Eragro- oraz ogólnie przez Aschersona i Graebnera stis mexicana, Fumaria capreolata, Guizotia (1898–1899: 493, Flora des Nordostdeutschen abyssinica, Humulus scandens, Lolium rigidum, Flachlandes) powołujących się na Uechtritza Lythrum junceum, Melilotus indicus, M. sulcatus, 128 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

Moenchia mantica, Phalaris coerulescens, Poly- Karchwitz) zlokalizowano jako Karchowice gonum patulum, Rapistrum rugosum, Solanum (niem. Karchowitz, Gutenquell) koło Pyskowic trifl orum, [„Grunewalder Übergang”] – Humulus (DF 20) zamiast poprawnie jak przy Centaurea scandens, [„an Hedewigs Teich”] – Ambrosia diluta – CF 45, a Ligota Wielka (niem. Gross- trifida, Ammi majus, Centaurea solstitialis, Ellguth) – CF .., jako miejscowość o takiej samej Chenopodium hircinum, Dimorphotheca plu- nazwie koło Otmuchowa (BF 19). Przy Echium vialis, Medicago polymorpha, Melilotus indicus, plantagineum zamiast miejscowości Siodło M. messsanensis, Vicia bithynica, [„Hoemann (niem. Zedel) – AD 86, powinno być: Szcze- Strasse”] – Cynosurus echinatus, [„Sächsischer panów (niem. Zeipau) near Jankowa Żagańska Strasse”] – Centaurea diluta, Chenopodium hir- – AD 96 (por. Fiek 1881, Decker 1912); przy cinum, [„Schöneicher Strasse, Weg”] – Aspe- Vicia melanops (BE 62) zamiast: Pogwizdów rula arvensis, Fumaria capreolata, Rapistrum (niem. Langhelwigsdorf) – Gorzanowice (niem. rugosum, [„Viehmarkt” , podany jako „at cattle Ober Hochendorf) (Schalow 1932); przy Che- market”] – Chenopodium berlandieri, Cynodon nopodium pratericola (Meyer 1931), Chorispora dactylon, Glaucium corniculatum, Sisymbrium tenella i Rumex triangulivalvis (Meyer 1935) za- austriacum, S. orientale [„am Westring”] – miast BE 59 „central railway station, trackway” Bromus lanceolatus, Polypogon monspeliensis – city port (niem. Stadthafen) goods station – w sumie 45 stanowisk. [BE 48]; przy Bifora radians (BE 48) zamiast Stanowisko Sideritis montana z Krakowa po- „western goods station” – city port goods sta- myłkowo zlokalizowane w jednostce kartogramu tion, 1932 (Meyer 1933); przy Erodium stepha- DE 99, znalazło się na takim miejscu na mapie nianum zamiast BE 48 „Popowice western goods występowania tego gatunku (Fig. 15), podobnie station in port” [?] – reloading port Popowice, jak stanowisko Cynodon dactylon z Zielonej 1932 (Meyer 1933); przy Citrus aurantium oraz Góry AD 98 zamiast AD 58 (Fig. 8); z kolei Phoenix dactylifera zamiast BE 49 „Wrocław brak w wykazie (s. 164) stanowiska Sorghum city/river port”– śmietniska przy basenie por- halepense z Krakowa (DF 69) znajdującego się towym dworca towarowego Wrocław Nadodrze na mapie (Fig. 7). Trudniej wytłumaczyć błędną (niem. Odertor) (Meyer 1932: 87) i tak samo przy lokalizację stanowiska Verbascum chaixii subsp. Echinochloa colona (zamiast „Wrocław western orientale – Lubogoszcz, na Pomorzu (BB 46 – goods station”); przy Melilotus messanensis gdzie położona jest jedna z miejscowości o tej (Meyer 1932, Schalow 1932) i Phalaris cana- nazwie w Polsce), skoro z cytowanej pracy riensis (Meyer 1931) zamiast BE 48 „Wrocław (Tyszkiewicz 1970) wynika, że znajdowało się Osobowice railway areas” – Wrocław East goods ono na stoku góry Lubogoszcz [Beskid Wy- station; przy Anacyclus clavatus i Melilotus sul- spowy]; zabrakło także uwagi, że okazy oznaczył catus zamiast BE 59 „Wrocław Brochów eastern T. Tacik, a autor nie wyklucza naturalności sta- railway station” – East goods station [0,5 km na nowiska, oraz informacji o miejscu przechowy- E od dworca głównego] (Schalow 1932); przy wania zebranego okazu – KRAM. Przy Fumaria Sideritis montana zamiast BE 48 „Świebodzki” capreolata błędnie podano i zlokalizowano station – West goods station (Schalow 1932); miejscowość Prószków (niem. Proskau) jako przy Sisymbrium orientale zamiast BE 59 „near Pruszków w BE 60 [ ? , na E od Jeleniej Góry] the South Park” – Körnerwiese (Schalow 1932); zamiast w CF 04 (jak przy Orobanche hederae); przy Carduus macrocephalus (BE 49) zamiast z kolei przy Medicago polymorpha i Cuscuta Schalow – (Meyer 1936) Wrocław Wojszyce, gronovii – Prószków (Schube 1903, 1925) zloka- majątek doświadczalny, 1935. lizowano w AD 98, gdzie znajduje się miejsco- Przy Alkanna primulifl ora „Tiergarten” to wość Pruszków (niem. Kaltdorf). Przy Cynosurus nazwa miejscowości Głuchowice (14 km na ENE echinatus stanowiska położone w dawnym po- od Chojnowa) a nie „area of zoological garden” [?] wiecie Koźle (Schube 1930): Karchów (niem. w Goliszowie (BE 21) – Schube (1904), a przy Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 129 stanowisku BE 49 Wrocław pominięto uwagę, powinno być: Rokitnica (niem. Schönfeld, pow. że oznaczenie jest niepewne („primulifl ora?”). Świebodzin). Z kolei niedokładne zrozumienie Przy Erodium moschatum – Malbork (DB 23), tekstu w przypadku stanowiska Centaurea sol- jako miasto powiatowe poprzedza właściwe sta- stitialis (Gerhardt 1885, Uechtritz 1885): Le- nowisko: Tujsk (niem. Tiegenort) oddalone od gnica, przy kolei świebodzkiej – [BE 33] (niem. Malborka o 27 km [DA ..], na którym, ponadto, Liegnitz: an der Freiburger Bahn) sprawiło, że gatunek określony został jako zdziczały (por. podano go jako Świebodzice (niem. Freiburg Abromeit et al. 1898: 157). Podobnie w przy- i. Schl.) – BE 74. Miejscowość „Kletschkau” padkach: stanowiska Wałcz (BC 06), przy Cu- (pol. Kleczków, dawna wieś obecnie w granicach scuta gronovii, gdzie właściwym stanowiskiem Świdnicy – BE 75) w powiecie świdnickim (Fiek są tylko Koszyce (BC 17) i do niego odnosi się 1881) zamieszczono jako Wrocław Kleczków – uwaga: „Salix purpurea parasite”, przypisana BE 49 [?], oraz opuszczono niektóre stanowiska do Wałcza (Abromeit et al. 1903: 566), – stano- z tego miasta (m.in. Karłowice, niem. Carlowitz). wiska Świecie (CB 99) przy Crepis nicaeensis Wątpliwości budzi także miejscowość Kłonice zamiast: Jastrzębie (niem. Falkenhorst) – 17 km (niem. Klonitz) – BE 52, której Fiek (1881) na NW od Świecia, oraz miast powiatowych: i Schube (1903) nie wymieniają oraz popraw- Gołdap, Olecko, Ełk przy Bromus grossus ność nazwy miejscowości Jaworze (niem. Erns- (Abromeit et al. 1940), Milicz – przy Lepidium dorf) przy stanowisku „between Uciechów and heterophyllum (Schalow 1933) Żary – przy Cole- Jaworze near Dzierżoniów” – BE 86, ponieważ ostephus myconis i Sorghum halepense (Decker w tej okolicy taka nazwa nie występuje (praw- 1912), Świebodzin, Krosno Odrzańskie – przy dopodobnie odnosi się ona do Jaworza [niem. Chamaemelum mixtum (Decker 1912), Środa Ernsdorf] koło Bielska), natomiast w odległości Śląska przy Fumaria muralis (sub. F. vaillantii) 1 km od Dzierżoniowa znajdowała się wieś Erns- (Schube 1927) zamiast wymienienia podanych dorf, włączona w latach międzywojennych do tam właściwych stanowisk. Kowary (BE 80) tego miasta, stąd też nie posiada nazwy polskiej przy Potentilla chrysantha (Fiek, Schube 1893) (przy Ammi majus BE 96 pominięta). Stanowisko poprzedzają właściwe stanowisko Bukowiec BE 75 – Świdnica „Költschenberg” to Wzgórza (trawnik w parku, 1892). Stanowisko „Rochów (Góry) Kiełczyńskie w Masywie Ślęży, 10 km na Nyski or Skorochów near Nysa” (CF 10) przy ESE od Świdnicy. Stanowisko DA 80 – Gdańsk, Guizotia abyssinica (Schalow 1931) to Ro- leg. Lützow 1892 (TRN) podane za Schwarz chów (niem. Rochus), natomiast Meyer (1931) (1967) dotyczy błędnie zinterpretowanej infor- nie wymienia go przy Hedypnois cretica, jak to macji Abromeita et al. (1903), że Lützow (92) zostało podane na s. 137. Przy Centaurea solsti- nie stwierdził ponownie tego gatunku w Gdańsku tialis zbieżność nazw była powodem błędnego („fehlt neuerdings b. Danzig”). Stanowisko: zamieszczenia w wykazie miejscowości Wy- brzeg [rzeki] Ślęzy (niem. Loheufer) k. [Wro- socko (niem. Hohendorf) – BE 40 [położonej cławia] Partynic (Droth) (Schube 1914) prze- koło Złotoryi], którą Fiek (1881) i Schube tłumaczono jako „Wrocław Partynice, close to (1903) wymieniają z powiatu Bolków, rów- a tannery, leg. Ruthe” [?] (niem. Lohe – garbnik, nież uwzględnioną, jako: Gorzanowice (niem. dębnica garbarska; Lohgerberei – garbarnia). Ober Hohendorf) near Bolków – BE 62; przy Ponadto, nie uwzględniono w wykazie oraz na Crepis nicaeensis, miejscowość Kraszowice mapie rozmieszczenia (Fig. 4) następujących (niem. Kroischwitz) koło Świdnicy – [BE ..] stanowisk z literatury: koło Bukowa (niem. Bu- (Fiek 1881: 258), zlokalizowano jako Kraszo- chholz) (Abromeit et al. 1903), Żórawina (niem. wice koło Bolesławca – AE 38; przy Echium Rothsürben) – [BE 69] (Fiek, Schube 1894), Cie- plantagineum i Rumex bucephalophorus zamiast szyn Bobrek – [DG 00] (Fiek 1881), Wrocław stanowiska „AD 34 Rybaki near Świebodzin” Rakowiec (niem. Marienau, Morgenau) przy [niem. Schönfeld, pow. Krosno Odrzańskie] „Wasserhebewerke” przed ul. Na Grobli (niem. 130 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

Am Weindendamm) (Uechtritz 1879), Ślęza na pracę Aschersona (1901), który dokładniej (niem. Lohe) koło Wrocławia (Schube 1911), opisuje miejsce znalezienia tego gatunku przez Żary, na północ od „Thielvorwerk” (Decker R. Schultza w roku 1899: na polu w obrębie 1912), [Wrocław] Leśnica (niem. Lissa) koło granicy tej miejscowości, między tunelem ko- Żaru (niem. Saara) (Grüning) (Schube 1917), lejowym przy „Eichberg-Strasse” a cegielnią Strzegom (niem. Striegau), g. Szeroka (niem. Freitag, Roll i Krenz, gdzie został zawleczony Breite Berg) 1886 (Callier) – Fiek (1887) oraz z odpadami wełny używanymi jako nawóz [brak Włóki i Inowrocław (Bock 1908). Stanowisko takiej informacji w załączniku B]. Wymieniony Geranium lucidum AE 37 to Czerna (niem. rok znalezienia został jednak poprawnie podany Tschirne, Tonhain). w załączniku B, mimo, że praca Aschersona nie Przy Rapistrum rugosum (Abromeit et al. została uwzględniona zarówno w piśmiennic- 1898) powtórzono stanowisko R. perenne z To- twie jak i w załączniku C. Stanowisko Bromus runia (DC 30), z lokalizacją DC 40! błędnie briziformis (AE 28): „Grosse Zeche (Alt)” [le- interpretując uwagę poprzedzającą stanowisko: śniczówka 2 km od Bolesławca] (Schube 1906) „Wie vor”, która odnosi się do sposobu zawle- podano jako Bolesławiec, near mine [?] (niem. czenia: z rosyjskim zbożem, zamieszczoną przy Zeche – kopalnia). znajdującym się powyżej R. perenne. Wątpli- Trudno powiedzieć na jakiej podstawie wości budzi stanowisko „Żukowice near Zie- zlokalizowano stanowisko Roemeria hybrida lona Góra (BD 82)”, którego cytowany autor „BC 90 Bobrowice near Międzyrzecze, near (Uechtritz 1886) nie wymienia; brak również Bobrowickie Lake”, skoro cytowany przy nim miejscowości o takiej nazwie w okolicy. Przy Decker (1912) podaje: Międzyrzecz, nad Je- stanowisku Valerianella carinata AE 78 zamiast ziorem Bobowickim (niem. Bobelwitzer See Zielona Góra powinno być Jelenia Góra a do- – por. Rospond 1951: 433), dodając 1850 Holz- kładny jego cytat to: between Górzyniec and schuher, 1871 Th. Meyer, z powołaniem się na „Dachsbaude” [Gasthaus 2 km od Szklarskiej pracę Behrendsena (1897), w której znajduje Poręby Dolnej] (Schube 1901). Przy Solanum się obszerna adnotacja Aschersona dotycząca cornutum błędnie zlokalizowano stanowisko Pie- historii tych znalezień. Stanowisko wymieniają trzykowice [niem. Poln.-Peterwitz] near Wro- również Ascherson, Graebner (1898–1899). cław CE 40 [= niem. Klein Peterwitz] zamiast Pomyłka nastąpiła prawdopodobnie w wyniku [BE ..], pomijając właściwych autorów – Fiek, podobieństwa nazw Bobelwitz ( = Bobowicko) Schube (1896) i nazwiska informatorów (Jenner, i Boberwitz (= Bobrowniki); tej ostatniej w oko- Schube). licy Międzyrzecza brak. Stanowisko Reseda alba (Decker 1912) Przy Dracocephalum thymifl orum z 18 sta- podane jako AD 43 „Brzezina” (niem. Gross nowisk wymienionych przez Abromeita et al. Breesen) to obecnie część miasta Guben, sta- (1903) uwzględniono tylko 8. Błędnie zlokali- nowisko „AD 43 Gubin” (Lademann 1937) zowano miejscowości: Rehhof [folwark] koło dotyczy parku w miejscowości Węgliny (niem. Świecia jako Ryjewo (niem. Rehhof) koło Oegeln) oddalonej 14 km od Gubina, a stano- Sztumu – DB 42 (położone 70 km na NE od wisko „CE 79 – Bogacice (niem. Reichtal) near Świecia) oraz Górki (niem. Gorken) koło Kwi- Oleśnica” odnosi się do miejscowości Skoro- dzyna [DB – 52], na nasypie kolejowym, jako szów (niem. Skorischau) koło Rychtala (niem. Górki (niem. Gorken) koło Sztumu – DB 57 Reichtal, Reichthal) (Burda) – Schube (1912). (znajdujące się 30 km na ENE od Świecia), Stanowisko Dactyloctenium aegyptium (Decker przez które nie przebiega żadna linia kolejowa; 1912) Budziechów (niem. Baudach) koło Lubska ponadto określenie stanowiska: koło mostu na („Baudacher Feldmark”) podano jako „AD 65 Brdzie (niem. Brahebrücke) koło Tucholi podano Lubsko, fi elds outkirts, close to buildings” [?]. jako siedlisko – „abandoned fi eld” (niem. Brache Decker (l.c.) powołuje się w tym przypadku – ugór/odłóg). Przy Polycarpon tetraphyllum Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 131 pominięto 11 stanowisk podanych przez Fieka pojawiająca się w wykazie stanowisk i cytowana (1881) i Schubego (1903b). Przy Vicia articulata tam jako: port, N. Port, „Port Północny”, North brak 6 stanowisk (poza uprawą) z pracy Abro- Port, a wielokrotnie zupełnie pomijana. Przy sta- meita et al. (1898). Z pracy Schalowa (1936) nie nowisku Centaurea solstitialis DA – 80 Gdańsk uwzględniono stanowisk kilku rzadkich efemero- (Misiewicz 1976), pominięto współczesną nazwę fi tów, jak Bunium bulbocastanum (s. 75), Phleum Port Północny, a siedlisko „trawnik przy taśmo- subulatum, Erysimum repandum i Cochlearia ciągu” przetłumaczono jako „wastelands in the offi cinalis (s. 79). Pominięto również wiado- port area”. mość o występowaniu Bunium bulbocastanum Wymienione przykłady, dotyczące zaledwie na Krowiarkach (niem. Kalkberge) w Masywie kilkudziesięciu gatunków, których dane porów- Śnieżnika (Limpricht 1942, Repert. Spec. Nov. nano z niektórymi opracowaniami źródłowymi, Reg. Veg., Beihefte 131) oraz znak zapytania obrazują różnego rodzaju trudności i pułapki, po stanowisku CC 47 – na dworcu kolejowym z jakimi można się było spotkać w trakcie pracy w Złotnikach Kujawskich (Bock 1908). nad monografi ą. Powodem błędnego umiejsco- Z kilku powodów budzi zastrzeżenia sta- wienia stanowisk było przypuszczalnie doko- nowisko Scorzonera cana: „FF 75 – Chyrów nywanie ich lokalizacji w oderwaniu od prac, (Piekoś [!] 1972) railway embankment, leg. Ko- z których pochodziły, zawierających często do- tula 1882 (KRAM)”. Mimo wyraźnego okre- datkowe informacje o ich położeniu. Niekiedy ślenia położenia stanowiska zarówno we Florze można odnieść wrażenie, jakby lokalizacji sta- polskiej na której się oparto jak i w pracy źró- nowisk w jednostkach kartogramu dokonywał dłowej, na którą się tam powołano – okolice gór- komputer, wybierając dowolną miejscowość nego Strwiąża i Sanu, zlokalizowano go na SE o takiej samej nazwie bez uwzględnienia takich od Rzeszowa, prawdopodobnie dlatego, że taką informacji jak np. dawną lub obecną przynależ- nazwę nosi również część wsi Handzlówka (od- ność administracyjną. dalona od najbliższej linii kolejowej o 10 km). Przy cytowaniu stanowisk efemerofi tów nie Stanowisko, znajduje się obecnie poza granicami zawsze uwzględniano wszystkie dane znajdu- Polski (Ukraina, na SE od Dobromila). Nie wia- jące się w literaturze: pełne ich brzmienie, kom- domo również, czy informacja „leg. Kotula 1882 pletność, siedlisko (brak przy wielu gatunkach (KRAM)” jest zmienioną wersją określenia „po- a przy niektórych zostało podane, pomimo braku dany przez Kotulę (1882)” czy też rzeczywiście takiej informacji w wykorzystanych pracach), pochodzi z Zielnika KRAM ?, w którym okazów rok znalezienia różniący się od daty publikacji Kotuli nie udało mi się odszukać. Ponadto dane (dotyczy także załącznika B), nazwiska osób bibliografi czne cytowanej pracy Piękoś (1972) podawanych jako źródło informacji (często są błędne. Z kolei stanowisko Lactuca saligna pomijane) oraz istotne uwagi (dotyczące m.in. „CF 68 – Pietrzykowice, near cool [!] mine” sposobów zawleczenia); całkowicie pominięto (Schalow 1932), w oryginale „Hultschiner Länd- częstość występowania. Jako przykłady można chen: Petershofen in der Nähe der Kohlengrube tu podać: stanowiska Vicia tenuissima DA 80 – (Kotschy)”, odnosi się do miejscowości Pe- „Gdańsk, North Port” i DB 90 [?] – „Gdańsk třkovice („Petrův dvůr”, Petrzkowitz, 6 km na Wisłoujście (Abromeit et al. 1898), leg. Helm ESE od Hlučina), obecnie część miasta Ostrawy 1885”, według cytowanego źródła przedstawiają w Czechach. Lokalizacja CF 68 (na E od Raci- się następująco: Westerplatte, near Wisłoujście borza) dotyczy prawdopodobnie miejscowości [w innych miejscach – DA 80!] in Nowy Port, Pietrzkowice (niem. Peterkowitz), obecnie część and near Martwa Wisła (Helm 1885), ballast miasta Rydułtowy. plant; w podobnej sytuacji przy Lactuca saligna Niespodziewanie duży kłopot sprawiła nazwa (Abromeit et al. 1903) pominięto stanowiska Nowy Port (niem. Neufahrwasser) w Gdańsku Nowy Port i nad Martwą Wisłą, dodając jedno- (Schwarz 1967 – jako „N. Port”), często cześnie „leg. Lützow C. 1892 (TRN)”, którego 132 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

Abromeit et al. (l.c.) cytuje z informacją, że na opracowanie obu załączników niezależnie od ponownie w Gdańsku nie potwierdził on wy- siebie. Może to mieć wpływ na umieszczenie stępowania tego gatunku („fehlt jetzt b. Danzig danych w odpowiednich przedziałach czasowych (Lzw. 92)”, Schwarz (1967), która podaje sta- i statystykę. Informacje podane w rubrykach nowiska Westerplatte i Nowy Port, na placach 8 i 9 nie zawsze są pełne i zgodne z danymi balastowych (Helm 1881) nie wymienia przy znajdującymi się w wykazie stanowisk. Stoso- tym Zielnika TRN, który wykorzystała w swoim wany powszechnie w wykazie skrót leg. przed opracowaniu; przy Hyoscyamus albus (Abro- nazwiskiem (bez skrótu Zielnika) oznacza nie meit et al. 1903) jako siedlisko podano „ballast tylko autora zbioru, jak się na ogół przyjmuje, heaps”, którego w oryginale brak, jest natomiast ale odnosi się również do znalazców, obserwa- w pracy Schwarz (1967 – plac balastowy), tu torów, informatorów oraz autorów prac publiko- nieuwzględnionej, która podaje jako źródło wanych. Zaledwie w kilku przypadkach użyto Zielnik TRN; przy stanowisku Medicago arabica wyrażeń: observed i collected. Opisy siedlisk (AD 58) zamieszczono także dane odnoszące się w angielskim przekładzie wielokrotnie znacznie wyłącznie do M. denticulata (M. polymorpha) odbiegają lub są tylko zbliżone do informacji z całkowicie odbiegającym od wersji oryginalnej w języku oryginału, a niekiedy są całkowicie opisem położenia; z kolei przy M. denticulata błędne, np. przy Plantago patagonica (BE 47) znalazły się dane dotyczące tylko M. arabica pole koniczyny czerwonej („Rothkleefelde”) (Uechtritz 1880); przy Briza minor (Rostafi ński przetłumaczono jako pole czerwonej kapusty 1873) opuszczono istotną informację o położeniu („red cabbage fi eld”), przy Cynosurus echinatus stanowiska: Białołęka nad Narwią, a przy kilku (BE 08) pola pszenicy („Weizenfeldes”) – jako stanowiskach z Gubina bliższe określenie ich „meadow” (niem. Wiese – łąka), przy Lactuca położenia: nad [rzeką] Lubszą (niem. Lubst), virosa (BE 58) „bei ewangelische Kirche” – jako co sytuuje je po stronie polskiej; przy Carduus „at protestant cemetery” (niem. Kirche – kościół, hamulosus opis stanowiska odbiega od wersji Kirchhof – cmentarz), a miejsce zwałki koło oryginalnej, nie podano siedliska, a w załącz- przejazdu kolejowego („am Schuttabladeplatz niku B, w rubryce „introduction pathways”, nie beim Bahnübergange”) (Uechtritz 1890: 324) – uwzględniono uwagi, że gatunek został zawle- jako „on railroad close to goods shipment space”. czony prawdopodobnie ze zbożem (Uechtritz Określenia dotyczące tego samego stanowiska/ 1879), tak jak i Sideritis montana (Meyer 1931: siedliska tłumaczone są przy poszczególnych 110; przy Euphorbia volhynica po autorach gatunkach w rozmaity sposób, np. Wrocław – nazwy gatunku zamiast Fl. Polska 2: 107 (1921) port miejski (niem. Stadthafen), miejsce gdzie powinno być Rośl. polskie: 201 (1924), a zapis wyrzucane są śmieci ze spichrza („Stelle wo der stanowiska powinien wyglądać następująco: Müll der Speicher abgelagert wird”) jako: river Kraków Pychowice (Rostański 1992) on Vistula port, city port, dumping ground, heap of rubble, River, leg. Żmuda 1909 (KRAM), zaś w załącz- dumping ground near mill [?], wasteland close to niku B, w rubryce 7 zamiast (1924) powinno a mill, a określenie „Müllstelle” jako: near mill, być (1992); przy Cuscuta gronovii jako „fi rst near the mill, close to a mill, wasteland close record” fi guruje data pracy Schubego (1903), to mill, river port, area of river port, dumping podczas gdy z publikacji źródłowej (Schube ground lub całkowicie pominięte. Jak zatem będą 1900) wynika, że obserwacji dokonano w roku się przedstawiały te informacje w stosunku do 1869. Daty pierwszych znalezień podane w za- wersji oryginalnej po przytoczeniu ich w języku łączniku B w ponad 130 przypadkach różnią polskim? się od dat wymienionych w wykazie stanowisk Zastanawiające i trudne do wytłumaczenia (załącznik C); jednocześnie przy blisko 60 ga- jest pominięcie wielu stanowisk, co najmniej tunkach znajdują się tylko w załączniku B (bez kilkudziesięciu (tylko w porównanych pracach podania źródła ich pochodzenia), co wskazuje źródłowych, poza przykładami wymienionymi Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 133 w tekście) gatunków uznanych za efemerofi ty, W końcowym etapie opracowania, w wy- zarówno z uwzględnionego piśmiennictwa, jak kazie stanowisk, zabrakło ujednolicenia pocho- i z niewykorzystanych opracowań (np. Wimmer dzących z różnych źródeł danych, pod względem 1857, Flora von Schlesien, 3. Aufl ., i in.), po- obecnej przynależności administracyjnej miej- ważnie obniżające kompletność opracowania. scowości, przy podawaniu ich w języku angiel- Nie sięgnięto również do starszej literatury, na skim (np. Oder – Odra, Stara Odra, „Western którą powołują się autorzy wykorzystanych prac Warsaw”, Warszawa Wschodnia – East station, (np. Decker 1912, Szulczewski 1951, Schwarz Gdańsk, Wileński station, Vistula – Wisła, ce- 1967 i in.), co przesunęłoby daty znalezień nieraz real wharf – Zbożowe Embankment, nabrzeże, o kilkadziesiąt lat wstecz. torowisko, „Huta Lenin” itp.), lokalizacji w sys- Pewne niejasności może budzić sposób cy- temie ATPOL (te same stanowiska [nie miejsco- towania literatury dokumentującej stanowiska. wości!] w różnych jednostkach kartogramu), czy W wielu przypadkach obok autora pracy źró- kolejności stanowisk. Nie ujednolicono również dłowej znajdują się nazwiska autorów, którzy sposobu cytowania literatury i nie wyelimino- w swoich opracowaniach tylko powtarzają jego wano błędów w wykazie piśmiennictwa, o co dane. Ponieważ nie jest to stosowane konse- powinni byli zatroszczyć się także redaktorka kwentnie, może sugerować, że potwierdzili oni i korektor z ramienia Wydawnictwa. Szkoda, że bądź znaleźli gatunek w innym czasie. Możliwa na stronie 4 zabrakło autora i podpisu zdjęcia jest też interpretacja, że na podstawie tych prac kwitnącej Claytonia perfoliata, zamieszczonego podano informację o pracy źródłowej, nie mając na okładce. do niej dostępu, a jednocześnie uwzględniając W tekście zauważyć można liczne ślady dzia- ją w spisie literatury. Wielokrotnie nie jest prze- łalności chochlika komputerowego przeoczone strzegana zasada podawania stanowisk z wcze- w korekcie (literówki, przestawienie lub zamiana śniejszych pozycji literatury, znajdujących się liter, bądź cyfr w datach, brak kursywy, „boldu” w wykazie piśmiennictwa, i przytaczanie ich ze czy znaków diakrytycznych), w wielu przypad- źródeł wtórnych powołujących się na takie pu- kach kwalifi kujące pomyłki do erraty. blikacje. Przy stanowisku Lepidium latifolium: Podsumowując, w porównaniu z dotych- Gdańsk Westerplatte, poza informacją podaną czasowymi zestawieniami, lista efemerofi tów przez Abromeita et al. (1898), przytoczono dane poszerzona została o 14 gatunków: 9 podanych zaczerpnięte z pracy Schwarz (1967) na podstawie przed 2002 rokiem i 5 – po tym roku (w tym 4 Zielnika TRN, której nie wymieniono. Zdarzają stwierdzone w Ogrodach Botanicznych). się też przypadki pominięcia pewnych pozycji Monografi a posiada przejrzysty układ oraz literatury, np. Krupa (1882) przy stanowisku Le- staranną szatę poligrafi czną i pod tym względem pidium latifolium z [Krakowa] Bieżanowa oraz wzbudza zaufanie; szyty grzbiet i twarde okładki nie uwzględniania starszych prac cytowanych zapewnią jej trwałość w przypadkach częstego w literaturze, np. Góra (1975), z pracy Trzciń- użytkowania, czego można się spodziewać. Tym skiej-Tacik (1979), przy stanowisku Sisymbrium niemniej, ze względu na zauważone i podane orientale z Krakowa Pleszowa, Ascherson, Gra- tylko przykładowo błędy, pomyłki i nieścisłości ebner (1898–1899), z pracy Abromeita et al. (wszystkich nie sposób wymienić) użytkownicy (1903), przy stanowisku Cuscuta gronovii koło powinni się liczyć z ich wystąpieniem także Ciechocinka czy Kotula (1883) z pracy Piękoś w innych przypadkach. Nie pozostają one bez (1972) przy Scorzonera cana. Pominięto także wpływu na dane statystyczne zamieszczone niektóre prace cytowane przez Rostańskiego w części pracy poświęconej wynikom, oraz i Sowę (1987), np.: Ascherson, Graebner (1898– przedstawione na wykresach, kartogramach roz- 1899), Lejmbach (1975), Łuczycka (1977), Stu- mieszczenia gatunków i koncentracji stanowisk. chlikowa (1985) i nie wykorzystano znajdujących Ponieważ lista efemerofi tów, a zwłaszcza wykaz się w nich danych. ich stanowisk będą niewątpliwie najczęściej 134 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 wykorzystywaną częścią opracowania, uzupeł- Sowa 1987) i niemal kompletnej listy efeme- nienie braków, usunięcie błędów i sprostowanie rofi tów (Mirek et al. 2002) oraz ułatwień tech- pomyłek wydaje się niezbędne, aby nie zostały nicznych, jakimi nie dysponowali poprzednicy następnie utrwalone w literaturze, zarówno pol- (wykorzystanie komputera i internetu), zakłada- skiej jak i zagranicznej. nego celu nie udało się zrealizować. Jednocze- Mam nadzieję, że moje uwagi, poczynione śnie błędne dane będą przyjmowane w dobrej w trosce o poprawność podanych materiałów wierze o ich prawdziwości i wykorzystywane zostaną przychylnie i życzliwie przyjęte, po- dalej. dobnie jak to miało miejsce w przypadku Au- W zestawieniach/wykazach o charakterze torów „Alfabetycznego wykazu efemerofi tów kompilacyjnym najważniejszą rzeczą jest pełne Polski”, gdzie mogłem je przedstawić jeszcze uwzględnienie wszystkich istotnych informacji w fazie maszynopisu. Mogą też zostać wpro- znajdujących się w wykorzystanych źródłach wadzone do bazy danych, na ogólnie przyję- i ogłoszenie ich w takiej formie, aby mogły takie tych zasadach, zwłaszcza, że po wyczerpaniu źródła zastąpić, a czytelnik/użytkownik nie miał nakładu publikacja będzie dostępna w wersji co do tego żadnych wątpliwości. Dlatego też, internetowej. z uwagi na liczne braki, opuszczenia, błędy i nie- Napisanie niniejszej recenzji wiązało się dla ścisłości trudno uznać omawiane opracowanie mnie z ogromnym dylematem. Z jednej strony za monografi czne, krytyczne, rzetelne i w pełni dlatego, że otrzymałem autorski egzemplarz wiarygodne. Nasuwa ono również uwagi o cha- książki z miłą dedykacją, a jak głosi znane rakterze polemicznym, które wykraczają jednak przysłowie „darowanemu …” itd., z drugiej poza ramy recenzji. zaś, wobec stwierdzenia w nim zdecydowanie za Mam nadzieję, że w tej ważnej sprawie za- dużo różnego rodzaju uchybień, od których nie biorą również głos botanicy zajmujący się fl orą jest wolna żadna część opracowania, uznałem, synantropijną naszego kraju. iż powinnością recenzenta jest zwrócenie uwagi Na zakończenie chciałbym podkreślić, że na ich obecność. Z długoletniego doświadczenia brak gatunku na liście efemerofi tów nie oznacza, wiem jednak, że błędy i pomyłki raz utrwalone iż nie posiada on takiego statusu w skali lokalnej, drukiem, będą odtąd powielane (zwłaszcza regionalnej, a także całej Polski. w przypadku „nowych”, nieistniejących w rze- czywistości i błędnie podanych lub zlokali- Moje omówienie pragnę poświęcić pamięci zowanych stanowisk), i nie pomogą tu żadne Profesora RYSZARDA SOWY (1927–2006), zasłu- sprostowania. Jako przykład może posłużyć sta- żonego badacza fl ory i roślinności synantropijnej nowisko Ventenata dubia z Ciężkowic, podane i współautora „Alfabetycznego wykazu efemero- na podstawie okazu zielnikowego Gustawicza fi tów Polski”. (KRA), zebranego według wszelkiego praw- dopodobieństwa w miejscowości o tej nazwie położonej koło Jaworzna (obecnie w granicach P.S. tego miasta) – [DF 45], które zlokalizowane koło Podczas dyskusji nad powyższymi uwa- Tarnowa [mimo iż na etykiecie zielnikowej brak gami w marcu b.r. Autorka zapewniła mnie, takiej informacji] – EF 97 (Frey, Paszko 1998), że wszystkie wątpliwości były konsultowane tak zostało potraktowane również w omawianym i wyjaśniane z kompetentnymi osobami, a mając opracowaniu. podane źródła informacji każdy sam może Wielka szkoda, że mimo niewątpliwie du- sprawdzić, czy zawarte w nich dane przytoczono żego wkładu pracy Autorki, zaangażowaniu właściwie, czy też nie, co niniejszym przekazuję wielu osób (s. 7), pomocy fi nansowej w postaci przyszłym użytkownikom monografi i. grantu (2006–2010), istnienia obszernego wcze- śniejszego wykazu wraz z literaturą (Rostański, Janusz GUZIK Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 135

DEDICATED TO THE 80TH ANNIVERSARY OF SSI “CENTRAL BOTANICAL GARDEN OF THE NADCHODZĄCE SPOTKANIA NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF BE- FORTHCOMING MEETINGS LARUS”, 19–22 VI 2012 Informacja: Dr. Lyudmila V. Goncharova, Central Bo- tanical Garden of NAS of Belarus, 220012, Minsk, ● 9TH INTECOL INTERNATIONAL WETLANDS 2v Surganova str., BELARUS CONFERENCE, 3–8 VI 2012 Tel. +375 17 2841483 Fax: +375 17 2841484, Informacja: Ms. Mandy Stage, Conference Coordi- E-mail: [email protected] nator, Orlando, Florida, U.S.A http://cbg.org.by Tel. ++352 392 5930 E-mail: mstage@ufl .edu ● 7TH SYMBIOSIS CONGRESS – “THE EARTH’S http://www.conference.ifas.ufl .edu/intecol VAST SYMBIOSPHERA”, 22–28 VII 2012 ● MOSS2012 AND THE 3RD INTERNATIONAL Informacja: Prof. dr hab. Katarzyna Turnau, In- CONFERENCE ON MOLECULAR SYSTEMATICS stytut Nauk o Środowisku, Uniwersytet Jagielloński, OF BRYOPHYTES, 15–22 VI 2012 ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków Tel. +12 664 51 55 Informacja: The New York Botanical Garden, 2900 Southern Boulevard, Bronx, New York 10458, Fax: +12 664 69 12 U.S.A. E-mail: [email protected] Tel. +1 718 8178624 http://www.eko.uj.edu.pl/symbiosis http://www.regonline.com/builder/site/Default. ● 13TH INTERNATIONAL PALYNOLOGICAL aspx?EventID=1015479 CONGRESS (IPC XIII–2012) AND 8TH INTERNA- ● VI INTERNATIONAL WEED SCIENCE CON- TIONAL ORGANISATION OF PALAEOBOTANY GRESS – “DYNAMIC WEEDS, DIVERSE SOLU- CONFERENCE (IOPC IX–2012), 23–30 VIII 2012 TIONS,” 17–22 VI 2012, HANGZHOU, CHINA Informacja: IPC/IOPC2012 Congress Management Informacja: Hong-Juan Huang, Institute of Plant Offi ce (Hikaru Takahara), at Laboratory of Forest Protection, CAAS, No. 2 West Yuanmingyuan Rd., Vegetation Dynamics, Kyoto Prefectural University, Beijing 100193, CHINA 1-5, Hangi-cho, Shimogamo, Sakyo-ku, Kyoto, 606- Tel. +86-10 628 15937 8522 JAPAN Fax: +86-10 628 15937 Tel./Fax: +81 75 703 5683 E-mail: [email protected] E-mail: [email protected] http://www.iwss.info/coming_events.asp http://www.psj3.org/en/index.htm

● III KONFERENCJA NAUKOWA Z CYKLU ● PLANT BIOLOGY CONGRESS, 29 VII – 3 VIII “MOKRADŁA I EKOSYSTEMY SŁODKO- 2012 WODNE. FUNKCJONOWANIE,ZAGROŻENIA Informacja: Ms. Katja Lemke, Kongress & Kommuni- I OCHRONA”, 31–23 VI 2012 kation gGmbH, Hugstetter Straße 55, 79106 Freiburg, Informacja: Dr inż. Katarzyna Ignatowicz, Katedra GERMANY Technologii w Inżynierii i Ochronie Środowiska, Tel. +49 761 21680818 Politechnika Białostocka, ul. Wiejska 45a 15-351 Fax: +49 761 21680817 Białystok E-mail: [email protected] Tel. +85 7469644 http://www.plant-biology-congress2012.de/home.html Tel. kom. +728 998653 e-mail: [email protected] ● INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON AQUATIC http://www.wb.pb.edu.pl PLANTS – “PLANTS IN HYDROSYSTEMS: FROM FUNCTIONAL ECOLOGY TO WEED RESEARCH”, ● ANNIVERSARY CONFERENCE – “INTRODUC- 27–31 VIII 2012 TION, CONSERVATION AND USE OF BIOLOG- Informacja: Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, ICAL DIVERSITY OF THE WORLD’S FLORA”, ul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Poznań 136 Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012

Tel. +61 8466415, +61 8466520 Conference, P O Box 576, Morley 6062, WESTERN Fax: +61 8466510 AUSTRALIA E-mail: [email protected] Tel. +61 0417 903 280 http://www.aquaticplants2012.pl E-mail: [email protected] http://www.waorchids.iinet.net.au/19th_AOC_Con- TH ● 5 ESA EUROPEAN SYMPOSIUM ON AERO- ference.htm BIOLOGY, 3–7 IX 2012 Informacja: Dorota Myszkowska, 5ESA 2012, De- ● XXI MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA partment of Clinical and Environmental Allergology, NAUKOWA “CZŁOWIEK I PRZYRODA W KAR- Śniadeckich 10, 31–531 Kraków PATACH – PRZEKSZTAŁCENIA KRAJOBRAZU, Tel./fax: +12 2431122 KONKURENCJA O PRZESTRZEŃ I ZASOBY NA- E-mail: [email protected] TURALNE”, 13–15 IX 2012 http://www.5esa.cm-uj.krakow.pl Informacja: Stanisław Kucharzyk, Bieszczadzki Park Narodowy, Bełska 7, 38-700 Ustrzyki Dolne ● WORLD CONSERVATION CONGRESS, 6–15 IX Tel. +13 4611091 2012, JEJU, REPUBLIC OF KOREA Fax: +13 4613062 Informacja: Congress Secretariat, IUCN, Rue Mau- E-mail: [email protected] verney 28, 1196 Gland, Switzerland http://www.bdpn.pl/ Tel. +41 22 999 0336 Fax: +41 22 9990002 ● SYMPOSIUM “THE EAST ASIAN FLORA E-mail: [email protected] AND ITS ROLE IN THE FORMATION OF THE http://www.iucnworldconservationcongress.org WORLD’S VEGETATION”, 23–27 IX 2012 ● 8TH EUROPEAN CONFERENCE ON ECOLOG- Informacja: Symposium Secretariat, Botanical Garden- ICAL RESTORATION, 9–14 IX 2012 Institute FEB RAS, Vladivostok 690024, RUSSIA Informacja: Profesional Event & Congress Organiser, Tel. +7 423 2388041; +7 914 7038565 5. května 65, 140 21 Prague 4, CZECH REPUBLIC Fax: +7 423 2388041 Tel. +420 261 174 308 E-mail: [email protected] E-mail: [email protected] http://www.geobotanica.ru/symposium http://www.ecer2012.eu ● 2ND INTERNATIONAL CONFERENCE AND ● 2ND BIODIVERSITY OF THE MEDITERRANEAN WORKSHOP PLANT – THE SOURCE OF RE- EXPERIMENT WORKSHOP – “GOZO INTERNA- SEARCH MATERIAL, 18–20 X 2012 TIONAL BIODIVMEX WORKSHOP: MEDITER- Informacja: Lubelskie Towarzystwo Wspierania Nauk RANEAN BIODIVERSITY, CONSERVATION AND Farmaceutycznych, Lublin SUSTAINABLE DEVELOPMENT”, 9–15 IX 2012, E-mail: [email protected] GOZO, MALTA http://www.ltwnf.org Informacja: Prof. Thierry Gauquelin, Equipe Diversité et Fonctionnement : des Molécules aux Ecosystèmes ● 13TH INTERNATIONAL ASSOCIATION OF BO- Institut Méditerranéen de Biodiversité et d’Ecologie TANICAL GARDENS CONFERENCE – “BOTAN- UMR 7263 CNRS, 237 IRD, Université d’Aix-Mar- ICAL GARDENS FOR SCIENCE AND PRACTICE seille, Centre Saint-Charles – Case 4, Bâtiment Sci- OF PLANT SCIENCES AND ECOLOGY”, 13–15 ences Naturelles – 1er étage 3, place Victor Hugo, XI 2012 13331 Marseille Cedex 03, FRANCE Tel. +33 4 13551225 Informacja: Secretariat of 13th IABG Conference, Fax: +33 4 13551151 c/o South China Botanical Garden, Chinese Academy E-mail: [email protected] of Sciences, 1190, Tianyuanlu,Tianhe,Guangzhou, http://biodivmex.imbe.fr Guangdong, 510520, CHINA Tel. +86 20 85232311 ● 19TH AUSTRALIAN ORCHID CONFERENCE, Fax: +86 20 85232311 11–16 IX 2012 E-mail: [email protected] Informacja: The Secretary, 19th Australian Orchid http://www.iabg2012.com Wiadomości Botaniczne 56(1/2). 2012 137

● 11TH INTECOL CONGRESS – ECOLOGY: INTO ● XIV INTERNATIONAL CONGRESS OF MY- THE NEXT 100 YEARS, 18–23 VIII 2013 COLOGY, 27 VII – 1 VIII 2014, MONTREAL, Informacja: Intecol 2013, c/o Congrex UK Ltd, 26–28 CANADA Hammersmith Grove, London W6 7BA, UNITED Informacja: e-mail: [email protected] KINGDOM http://www.montrealiums2014.org Tel. +44 20 88341014 Fax: +44 20 88341151 ● 10TH INTERNATIONAL MYCOLOGICAL CON- E-mail: [email protected] GRESS, 3–8 VIII 2014 http://www.intecol2013.org Informacja:: Lekha Manoch, Bangkok Convention Center, Bangkok, THAILAND ● 10TH INTERNATIONAL CONGRESS OF PLANT e-mail: [email protected] PATHOLOGY (ICPP 2013) – “BIOSECURITY, FOOD SAFETY AND PLANT PATHOLOGY: THE ROLE ● 9TH EUROPEAN PALAEOBOTANICAL – PALY- OF PLANT PATHOLOGY IN A GLOBALIZED NOLOGICAL CONFERENCE, 2014 ECONOMY”, 25–30 VIII 2013 Informacja: Evelyn Kustatscher, Museum of Nature Informacja: ICPP2013 Congress Secretariat, Room South Tyrol, Bindergasse 1, 39100 Bozen/Bolzano, 406, Plant Protection Building, China Agricultural ITALY University, No. 2 Yuanmingyuan Xilu, Haidian Dis- Tel. +39 0471 412960 trict, Beijing 100193, CHINA Fax: +39 0471 412979 Tel. +86 10 62731025, 86 10 62732049 E-mail: [email protected] Fax: +86 10 62813785 E-mail: [email protected] Opracował: Jan J. WÓJCICKI http://www.icppbj2013.org

LITERATURA BOTANICZNA BOTANICAL LITERATURE

B. KRZEWICKA 2012. A revision of Verrucaria s.l. (Verrucariaceae) in Poland. Polish Botanical Studies, Vol. 27, W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, ss. 143. ISSN: 0867-0730; ISBN: 978-83-62975-06-8. Cena 29,90 zł. W tomie przedstawiono pierwsze monografi czne opracowanie krytycznego rodzaju Verru- caria s.l. w Polsce. Wieloletnie badania autorki wykazały, że tradycyjnie ujmowany rodzaj reprezentują 62 gatunki należące do siedmiu obecnie wyróżnianych rodzajów: Bagliettoa (4 gatunki), Hydropunctaria (3), Parabagliettoa (3), Placopyrenium (3), Verrucaria (43), Verrucula (4) i Verruculopsis (2). Dla wszystkich gatunków podano pełne opisy morfologiczne i anatomiczne, charakterystyki ekologiczne i rozmieszczenie geografi czne, a zagadnienia szczegółowe przedyskutowano w krytycznych notach. Zaproponowano także szereg istotnych rozstrzygnięć taksonomicznych. Zamieszczono ponadto klucze do identyfi kacji rodzajów i poszczególnych grup gatunków. Monografi a jest bardzo bogato ilustrowana barwnymi fotografami przedstawiającymi pokrój i/lub szczegóły anatomiczne omawianych gatunków. W części końcowej zamieszczono krytyczną listę badanych gatunków oraz indeks naukowych nazw porostów.

Dystrybucja: Dział Wydawnictw, Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków; tel. 12-4241731, fax: 12-4219790, e-mail: [email protected]

Opracował: Jan J. WÓJCICKI Informacja i kontakt

PROF. DR HAB. CZESŁAW HOŁDYŃSKI MGR INŻ. MAGDALENA WOŹNIAK Przewodniczący Oddziału Olsztyńskiego PTB Sekretarz 56. Zjazdu PTB Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Plac Łódzki 1, 10-727 Olsztyn Plac Łódzki 1, 10-727 Olsztyn tel.: +(48) 89 523 34 94, fax: +(48) 89 523 35 46 tel.: +(48) 89 523 34 94, fax: +(48) 89 523 35 46

DR ELŻBIETA EJDYS DR MAGDALENA KUCEWICZ Sekretarz 56. Zjazdu PTB Skarbnik 56. Zjazdu PTB Katedra Mykologii Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie ul. Michała Oczapowskiego 1A, 10-719 Olsztyn Plac Łódzki 1, 10-727 Olsztyn tel.: +(48) 89 523 42 96, fax: +(48) 89 523 42 95 tel.: +(48) 89 523 49 27, fax: +(48) 89 523 35 46

e-mail: [email protected] http://zjazd56ptb.olsztyn.pl Publikacje dotyczące traw wydane w Instytucie Botaniki im. W. Szafera PAN w Krakowie

Taxonomy, karyology and distribution of grasses in Poland Fragmenta Floristica et Geobotanica, Supplementum 7, 1999

Ludwik Frey (ed.) ISBN: 83-85444-72-6

Studies on grasses in Poland (2001)

Ludwik Frey (ed.) ISBN: 83-85444-86-6

Polska księga traw (2002)

Ludwik Frey (red.) ISBN: 83-908973-1-8

Problems of grass biology (2003)

Ludwik Frey (ed.) ISBN: 83-85444-29-7

Biology of grasses (2005)

Ludwik Frey (ed.) ISBN: 83-89648-30-X

Biological issues in grasses (2007)

Ludwik Frey (ed.) ISBN: 978-83-89648-61-7 Księga polskich traw (2007)

Ludwik Frey (red.) ISBN: 978-83-89648-63-1

Biologia traw (2007)

Ludwik Frey (red.) ISBN: 978-83-89648-57-0

Biodiversity of wild Triticeae (Poaceae) in Poland as an expression of tribe microevolution (2007)

Marta Mizianty & Ludwik Frey (eds) ISBN: 978-83-89648-53-2

Grass research (2009)

Ludwik Frey (ed.) ISBN: 978-83-89648-77-8

Advances in grass biosystematics (2011)

Ludwik Frey (ed.) ISBN: 978-83-62975-02-0

Dystrybucja i sprzedaż Dział Wydawnictw, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków tel./fax: 12 4241731; fax: 12 4219790; e-mail: [email protected]