Antik Dünyada Kirsal Ekonomi: Karia Kersonesosu'ndan
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Anadolu 41, 2015 E. D. Oğuz-Kırca – V. Demirciler ANTİK DÜNYADA KIRSAL EKONOMİ: KARIA KERSONESOSU’NDAN YENİ KANITLAR E. Deniz OĞUZ-KIRCA* – Volkan DEMİRCİLER** Anahtar Kelimeler: Bozburun y Karia Kersonesosu y Pres Taşları y Tarım Terasları y Kendine Yeten Ekonomi y Üretim Fazlası Özet: Marmaris sınırlarındaki Bozburun Yarımadası, Klasik Dönemde Karia’nın görece az çekim merkezi niteliğindeki alt bölgelerinden biri iken Erken Hellenistik dönemden itibaren Rodos’un karşı ya- kasındaki konumuyla ada ekonomisinin periferideki dinamolarından biri haline gelmiştir. Bu çalışmada, son yıllarda yarımadanın muhtelif yörelerinde belgelenen kaya oygu pres taşları/işlikler ve bunların bölgenin ekonomi düzenindeki yeri ve rolü sorgulanmaktadır. Çalışmadan, benzer morfolojilere sahip ve genellikle münferit duran pres taşlarının, bahse konu dönemlerde öncelikle kendine yeten ekonomilere dönük inşa edildiği sonucuna ulaşılmaktadır. Daha büyük ebatlı olanların, kırsal karakterli yerleşim öbeklerinde Geç Klasik Dönemden itibaren kolektif kullanıma hizmet etmiş olabileceği, Rodos eliyle dış pazara sunulmak üzere hazırlanan son ürünün ise muhtemelen bu düzeneklerde işlendikten sonra belli başlı istasyonlarda istiflendiği düşünülmektedir. RURAL ECONOMY IN THE ANCIENT WORLD: NEW EVIDENCE FROM THE KARIAN KHERSONESOS Keywords: Bozburun y Karian Khersonesos y Press Stones y Agricultural Terraces y Self-Sufficient Economy y Surplus Production Abstract: The Bozburun Peninsula, which lies within the borders of Marmaris, was one of the sub-regions that had the status of relatively a “centre of little attraction” in Karia during the Classical era whereas it became, with her adjacent position at the opposite shore of Rhodes, one of the drivers of the economy of the island in the periphery, as of the early Hellenistic period. In this paper, the rock-cut press stones which have been documented at various locali- ties of the peninsula recently, and their place and role on the mode of economy are questioned. It has been inferred that those bearing similar features and often lying individually must have preferentially been carved-out for self- sufficient economies during the periods mentioned. Those having larger dimensions are now conceived that they could have served collective usage at the rural character settlement clusters beginning from the late Classical period whereas the end product, which was prepared for delivery to the foreign market under the control of Rhodes, was presumably stockpiled in the main depots following its processing within these rock-cut installations. * Dr. E. Deniz OĞUZ-KIRCA, University of the Aegean, Dept. of Mediterranean Studies, Lab. of Archaeometry and Lab. of Environmental Archaeology (Postdoctoral Researcher), RODOS, e-posta: [email protected] ** Dr. Volkan DEMİRCİLER, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı, ÇANAKKALE, e-posta: [email protected] DOI: 10.1501/Andl_0000000421 51 Antik Dünyada Kırsal Ekonomi: Karia Kersonesosu’ndan Yeni Kanıtlar Giriş ları3, bilhassa da Atina Vergi Listeleri Kırsal alanlar, tarih boyunca kentsel (AVL) ışığında anlaşılmaktadır. MÖ merkezlerin desteklenmesi anlamında 452/1 ve MÖ 433/2 arasındaki yıllarda, önemli rol üstlenmiştir. Onları, çoğunluk- AVL’ne giren kolektif kayıtlarından anla- la kentlere hizmet ettikleri için yine kent- şıldığı üzere Karia Kersonessosu, polis sta- tüsünde 2 ila 3 talent arasında vergi öde- lere bağımlı kılan klasik görüşlere karşın, 4 kırsalın, kendi kendine yeten ekonomiler mekteydi . Bu polis, kome (köy) ölçeğinde- de yaratan bir dinamiğe sahip olduğu ko- ki deme tipi yerleşimlerden oluşuyordu. nusu son zamanlarda daha fazla yankı Karia Kersonesosu’nu bir polise bütünle- bulmaya başlamıştır. Dolayısıyla, antik yen bu demoslar, aynı zamanda koinonlar yerleşimlerin khoraları ile birlikte değer- oluşturmak suretiyle MÖ 6.yy’dan itiba- lendirilmesi gerekliliği arkeoloji dünyası- ren federatif düzeyde yapılandığı bilinen Karia tarzı kırsal yaşantının ana bileşenle- nın gündeminde artan ilgi ile tartışılmak- 5 tadır. Bu bağlamda öne çıkan bölgelerden rinden biriydi. biri, MÖ 5. yy’da Karia topraklarının bir Karia Kersonesosu’nun hemen he- parçası olan ve bugün modern Marmaris men tamamı, literatürde Birleşik Pera sınırları içinde yer alan Bozburun Yarı- (Incorporated Peraea) da denilen sınırlar madası’dır (Res.1). içerisinde yer almaktadır. Muhtemelen Sosyal Savaş’tan (MÖ 357/6) önce (5. Geç Geometrik dönemden itibaren 1 yy’ın sonundan itibaren) Rodos’la eko- bulgular veren yarımadada, politik ve nomik ilişkiler içine girmiş olan Birleşik sosyo-ekonomik hayatın ivme kazandığı Pera6 7 dönemler, özellikle MÖ 4.-2. yy’lar arası- , MÖ erken 3.yy. ile adanın siyasi na karşılık gelmektedir. Yarımada, her ne nüfuz alanına eklemlenerek ada ile vatan- daşlık dâhil birçok konuda bütünleşmiş kadar erken Karia hareketleriyle ilişkili ol- 8 sa da, polisleşme sürecini MÖ 5.yy’ın ikin- olan toprakların genel adıdır. Demosların, ci yarısında, gelişimini Hekatomnid süla- Hellenistik dönem içerisinde, “Thalassok- lesi yönetimi altında (özellikle Kral Mausollos’un başlattığı reform sürecin- 3 Herodotos 3.90; Thompson 1981, 96-100. MÖ 5. yy’ın ilk yarısında, tüm Karia’nın ödediği meblağ den payını almış olmalıdır) tamamlamış, içinde Kersonesos’un da dâhil olduğu ödeme grubu ancak en olgun dönemini Hellenistik çağ- olasılıkla 60 Babil talentiydi. Kersonesos, kırsal ka- da deneyimlemiştir. rakteri göz önüne alınırsa bahsedilen dönemde “iç kesimdeki” köyler statüsünde değerlendirilmiş idiyse Klasik dönemde ilk kez Karia bu rakam 60 talent içinde de olabilirdi (age, 99-100). 4 Meritt ve diğ. 1949, 122-123; Meritt ve diğ. 1953, 26. Kersonessosu olarak tanımlanan bölgenin 5 Strabon 14.2.25; Şahin 1976, 28-32; Hornblower Hellenistik döneme kadarki az bilinen po- 1982, 55-57, 63-65; Pimouguet-Pedarros 1997, 121- 2 127; Ma 1998, 9-10; Sevin 2001, 107; Reger 2007, litik ve ekonomik yaşantısı, nümismatik 90-91. ve epigrafik kanıtlar, bazı Pers vergi kayıt- 6 Myres 1920, 426; van Bremen 2009, 109. 7 Gabrielsen 2000, 193-195. 8 Birleşik Pera’nın, MÖ 4. yy’a kadarki fiziksel sınırları 1 Benter 2001, 177-179. Hydas’ta bulunan kanıtlar üzerindeki tartışmalar, Kallipolis’e kadar uzanan alt MÖ 12.yy’a kadar tarihlenmektedir. bölge ile Kaunos ve Knidos arasına işaret etmekte- 2 Grose 1929, 200, 208, 296; Head 1963, 614; Head dir. Fraser – Bean 1954, 68-71; van Bremen, 2009: 1968, 6; Konuk 2007, 523. 109. 52 Anadolu / Anatolia 41, 2015 E. D. Oğuz-Kırca – V. Demirciler ratik” bir rejime dönüşen Rodos’un9 mut- lere kadar14 geniş bir yelpazede örneklen- lak nüfuz alanında olduğunu, öncelikle dirilebilir, ancak yarımada hemen her dö- bunların adanın üç ana polisinden (Lindos, nem geleneksel tarımla iç içe olmalıydı. Kamiros, Ialysos) birine yönetsel açıdan Bununla beraber, yoğun tarım uygulama- bağlı kılınmış olmalarından anlıyoruz. ları için MÖ 4. yy’ın ortalarından itibaren Dolayısıyla, ada yönetiminin en üst olu- bir süre daha beklemiş olabilir ki bu du- şumu olan sympas demos dikkate alındığın- rum Rodos’un çıkarlarıyla da kısmen ör- da demoslar “bağlıların bağlısı” konumun- tüşmüş olmalıdır. Bu anlamda, yarımada- da idi. Birleşik Pera’dan sayılan yarımada- da, “teras” sistemlerine (Res. 2 A-B) da- daki deme ağı, Physcus’tan Casarae’ya ka- yalı tarımsal üretim şekillerinin ana hatla- dar en az yedi yerleşimden (Hydas, Syrna, rını, ikincil veriler ışığında daha geniş Hygassos, Tymnos, Thysannos, Phoinix, oranda anlamaktayız. Antik üretim mode- Casarae)10 oluşuyordu11. Bu çalışmaya ko- linin ayrıntılarını en fazla yansıtan arazi nu demosların bulunduğu bölge için kısaca bulguları en işlevsel malzemelerdir; bun- yarımada terimini kullanacağız. lar, özellikle bugüne değin meslektaşlarca raporlanan pres taşları ve mühür- Karia’nın Mirasçıları ve Tarımsal lü/mühürsüz amphora parçalar Göstergeleri ı olarak karşımıza çıkmaktadır15. Yoğun teraslama Karialılar, Arkaik dönemde korunaklı faaliyetlerinin 20. yy’ın ortasına kadar de- dağlık yerleşimlerde yaşıyorlardı12. Siyasi vam etmiş olması, bölgenin kırsal bir birliklerini sağladıktan sonradır ki yaşam ekonomik cazibe merkezi olduğuna işaret tarzları değişmeye başlamış, özellikle etmektedir. Öte yandan, yarımada eko- Hellenleşme sürecinde ve Pers idaresi al- nomisinin kültürlerarası ticaret ağındaki tında sosyo-kültürel ve ekonomik deği- rolü ve ölçeği tartışmaya açıktır; ancak şimler yaşanmış, bu durum “İonik Röne- Karadeniz ve Doğu Akdeniz arasındaki sans”13 ile hız kazanmıştır. Hellenistik ça- ticaret akışı göz önüne alındığında16, ya- ğın politik konjonktüründen haliyle etki- rımadanın ve yakın komşularının en az lenen ve yeni yönetim modeli altında geli- MÖ 10. yy’dan itibaren deniz yolu trafi- şen Karia orijinli yarımada da, pek çok ğinde kendilerine yer edinmiş olmaları alanda dönüşüm geçirmiştir. Bu durum, muhtemeldir. mezar yazıtlarından amphora mühürlerin- deki Rodos eponymlerine, kültlerden Karia İhtimal ki resmi ekonomik ilişkileri tekniğiyle karışık inşa edilmiş mimari öğe- Rodos’un synoikismosundan (MÖ 408) sonra başlayan yarımada, Hekatomnid- lerin sahneden çekilmesinin ardından ve Diadokların çekişmelerine rağmen politik 9 Kurul 2014, 527-528. ve ekonomik bağlamda Rodos ile paydaş 10 Fraser – Bean, 1954, 54-70. Held, deme sayısını Karia Kersonesosu Koinonu tanımı altında 10 adet olarak saptamaktadır (Held 2005, 86-87, 96). 14 Fraser – Bean 1954; Fraser 1983, 137-139; Bresson 11 Oğuz-Kırca 2014a, 275, 282-283. 1991, passim; Rice 1999, 49-51; Hansen – Nielsen 12 Strabon 12.7.2. 2004, 1395;