PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 1

DEWAN MAJLIS

Selasa, 25 Jamadilakhir 1439/13 Mac 2018

YANG DI-PERTUA Duli Yang Teramat Mulia Paduka Seri DAN AHLI-AHLI MAJLIS Pengiran Muda Mahkota Pengiran Muda MESYUARAT NEGARA Haji Al-Muhtadee Billah ibni Kebawah Duli Yang Maha Mulia Paduka Seri HADIR: Baginda Sultan Haji Hassanal Bolkiah Mu’izzaddin Waddaulah, DKMB., DPKT., YANG DI-PERTUA King Abdul Aziz Ribbon, First Class (Saudi Arabia), The Order of the Yang Berhormat Pehin Orang Kaya Renaissance (First Degree) (Jordan), Seri Lela Dato Seri Setia Awang Haji Grand Cross of Crown Order - G.K.K. Abdul Rahman bin Dato Setia Haji (Netherlands), Medal of Honour (Lao), Mohamed Taib, PSNB., SLJ., PHBS., DSO (Singapore), Order of Lakandula PJK., PKL., Yang Di-Pertua Majlis with the Rank of Grand Cross Mesyuarat Negara, Negara Brunei (Philippines), The Order of Prince Darussalam. Yaroslav the Wise, Second Class (Ukraine), DSO (Military) (Singapore), AHLI RASMI KERANA JAWATAN PHBS., Menteri Kanan di Jabatan (PERDANA MENTERI DAN Perdana Menteri, Negara Brunei MENTERI-MENTERI) Darussalam.

Kebawah Duli Yang Maha Mulia Paduka Yang Berhormat Pehin Orang Kaya Laila Seri Baginda Sultan Haji Hassanal Setia Bakti Diraja Dato Laila Utama Haji Bolkiah Mu’izzaddin Waddaulah ibni Awang Isa bin Pehin Datu Perdana Al-Marhum Sultan Haji Omar ‘Ali Manteri Dato Laila Utama Haji Awang Saifuddien Sa’adul Khairi Waddien, Ibrahim, DK., SPMB., DSNB., PHBS., Sultan dan Yang Di-Pertuan Negara PBLI., PJK., PKL., Penasihat Khas Brunei Darussalam, Perdana Menteri, Kebawah Duli Yang Maha Mulia Paduka Menteri Pertahanan, Menteri Kewangan Seri Baginda Sultan dan Yang dan Menteri Hal Ehwal Luar Negeri Di - Pertuan Negara Brunei Darussalam dan Perdagangan, Negara Brunei dan Menteri di Jabatan Perdana Menteri, Darussalam. Negara Brunei Darussalam.

PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 2

Yang Berhormat Pehin Orang Kaya Yang Berhormat Dato Seri Paduka Seri Kerna Dato Seri Setia (Dr.) Haji Dr. Awang Haji Mohd. Amin Liew Awang Abu Bakar bin Haji Apong, bin Abdullah, SPMB., SNB., Menteri PSNB., DSLJ., SMB., PHBS., PIKB., PKL., Kewangan II, Negara Brunei Menteri Hal Ehwal Dalam Negeri, Darussalam. Negara Brunei Darussalam. Yang Berhormat Dato Seri Paduka Yang Berhormat Pehin Udana Khatib Awang Haji Erywan bin Pehin Datu Dato Paduka Seri Setia Ustaz Haji Pekerma Jaya Haji Mohd. Yusof, SPMB., Awang Badaruddin bin Pengarah Dato PSB., PJK., PIKB., Menteri Hal Ehwal Paduka Haji Othman, PSSUB., DPMB., Luar Negeri dan Perdagangan II, PHBS., PBLI., PJK., PKL., Menteri Negara Brunei Darussalam. (Tidak Hal Ehwal Ugama, Negara Brunei hadir atas urusan rasmi) Darussalam. Yang Berhormat Dato Seri Paduka Yang Berhormat Dato Seri Setia Awang Awang Haji Suhaimi bin Haji Gafar, Haji Ali bin Apong, PSNB., DPMB., PJK., SPMB., SNB., PIKB., Menteri PIKB., PKL., Menteri Sumber-Sumber Pembangunan, Negara Brunei Utama dan Pelancongan, Negara Brunei Darussalam. Darussalam. Yang Berhormat Dato Paduka Dr. Haji Yang Berhormat Pehin Datu Lailaraja Mat Suny bin Haji Mohd Hussein, Mejar Jeneral (B) Dato Paduka Seri DPMB., PJK., Menteri Tenaga (Energy) Haji Awang Halbi bin Haji Mohd. dan Perindustrian, Negara Brunei Yussof, DPKT., SMB., PHBS., Menteri Darussalam. Pertahanan II, Negara Brunei Darussalam. Yang Berhormat Dato Paduka Awang Haji Hamzah bin Sulaiman, DPMB., Yang Berhormat Dato Paduka PJK., Menteri Pendidikan, Negara Brunei Dr. Awang Haji Mohammad Isham bin Darussalam. Haji Jaafar, DPMB., Menteri Kesihatan, Negara Brunei Darussalam. Yang Berhormat Awang Abdul Mutalib bin Pehin Orang Kaya Seri Setia Dato Yang Berhormat Dato Seri Paduka Paduka Haji Mohammad Yusof, SMB., Haji Awang Abdul Mokti bin Haji Mohd PIKB., Menteri Perhubungan, Negara Daud, SPMB., PJK., PKL., Menteri Brunei Darussalam. di Jabatan Perdana Menteri, Negara Brunei Darussalam.

PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 3

Yang Berhormat Mejar Jeneral (B) Dato Yang Berhormat Dayang Hafimi Paduka Seri Haji Aminuddin Ihsan bin binti Abdul Haadii. Pehin Orang Kaya Saiful Mulok Dato Seri Paduka Haji Abidin, DPKT., SMB., Yang Berhormat Dayang Khairunnisa Menteri Kebudayaan, Belia dan Sukan, binti Haji Ash’ari, PIKB. Negara Brunei Darussalam. Yang Berhormat Awang Iswandy AHLI YANG DILANTIK ORANG- bin Ahmad, PIKB. ORANG YANG BERGELAR: AHLI YANG DILANTIK MEWAKILI Yang Berhormat Pehin Datu Imam DAERAH-DAERAH: Datu Paduka Seri Setia Ustaz Haji Awang Abdul Hamid bin Bakal, PSSUB., Yang Berhormat Pengiran Haji Ali DSNB., PHBS., PBLI., PKL. bin Pengiran Maon, PSB., PIKB., PKL., Penghulu Mukim Berakas ‘B’, Yang Berhormat Pehin Orang Kaya Zon 1 - Daerah Brunei dan Muara. Pendikar Alam Dato Paduka Seri Awang Haji Hasrin bin Dato Paduka Haji Sabtu, Yang Berhormat Awang Naim bin Haji DPKT., DPMB., SNB., PBLI., PJK., PKLP. Kamis, PSB., PJK., PIKB., PKL., Penghulu Mukim Kota Batu, Zon 3 - Daerah Brunei Yang Berhormat Pehin Orang Kaya dan Muara. Putera Maharaja Dato Paduka Awang Haji Abdul Ghani bin Pehin Datu Yang Berhormat Awang Haji Tahamit Pekerma Dewa Dato Paduka Awang bin Haji Nudin, PIKB., Penghulu Mukim Haji Abdul Rahim, DPMB., SNB., PJK., Gadong ‘A’, Zon 4 - Daerah Brunei PKL. dan Muara.

AHLI YANG DILANTIK ORANG- Yang Berhormat Awang Haji Mohimin ORANG YANG TELAH MENCAPAI bin Haji Johari @ Jahari, Ketua KECEMERLANGAN: Kampung Limau Manis, Zon 5 - Daerah Brunei dan Muara. Yang Berhormat Awang Haji Umarali bin Esung, PSB., PIKB., PKL. Yang Berhormat Pengiran Haji Mohamed bin Pengiran Haji Osman @ Othman, Yang Berhormat Awang Haji Abdul PIKB., PKL., Ketua Kampung Masjid Hamid @ Sabli bin Haji Arshad, SMB. Lama, Pekan Muara, Sabun dan Pelumpong, Zon 2 - Daerah Brunei Yang Berhormat Awang Ong Tiong Oh. dan Muara.

Yang Berhormat Dayang Siti Rozaimeriyanty binti Dato Seri Laila Jasa Haji Abdul Rahman. PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 4

Yang Berhormat Awang Haji Abdul Mesyuarat mula bersidang Hamid bin Haji Mumin, PJK., PKL., pada pukul 9.00 pagi Penghulu Mukim Liang, Zon 1 - Daerah Belait. Yang Dimuliakan Jurutulis:

Yang Berhormat Awang Hanapi Me s yuarat Pertama Dari Musim bin Mohd. Siput, PIKB., Ketua Kampung Permesyuaratan Keempat Belas Majlis Labi I, Zon 2 - Daerah Belait. Mesyuarat Negara bersidang pada hari ini, iaitu hari yang ketujuh Selasa, 25 Yang Berhormat Awang Haji Abdul Jamadilakhir 1439 bersamaan 13 Mac Wahab bin Apong, SUB., PJK., PIKB., 2018 didahului dengan Doa Selamat. PKL., Penghulu Mukim Tanjong Maya, Zon 1 - Daerah Tutong. DOA SELAMAT

Yang Berhormat Awang Haji Ramli Doa Selamat dibacakan oleh Yang bin Haji Lahit, PIKB., PKL., Penghulu Dimuliakan Begawan Pehin Khatib Dato Mukim Telisai, Zon 2 - Daerah Tutong. Paduka Awang Haji Mustapa bin Haji Murad (Imam Jame’ Asr Hassanil Yang Berhormat Awang Haji Emran Bolkiah). bin Haji Sabtu, SMB., PSB., PIKB., PKL., Penghulu Mukim Bokok, Kelima-lima Yang Berhormat Yang Di-Pertua: Mukim Daerah Temburong. segala puji dan syukur ke HADIR BERSAMA: hadrat Allah Subhanahu Wata’ala kerana dengan limpah kurnia dan rahmat Yang Dimuliakan Pehin Orang Kaya keizinan-Nya, jua kita dapat lagi pada Pekerma Jaya Dato Paduka Awang pagi ini bersama-sama berkumpul untuk Haji Judin Haji Asar, DPMB., SLJ., meneruskan Mesyuarat Pertama Dari POAS., PHBS., PBLI., PJK., PKL., Musim Permesyuaratan Keempat Belas Jurutulis Majlis Mesyuarat Negara, Majlis Mesyuarat Negara yang pada Negara Brunei Darussalam. hari ini telah masuk hari ketujuh. Selawat serta salam ke atas Junjungan Yang Mulia Dayang Rose Aminah Besar kita Sayidina Muhammad binti Haji Ismail, PSB., PIKB., Timbalan Sallallahu Alaihi Wasallam, kaum Jurutulis Majlis Mesyuarat Negara, kerabat para sahabat serta pengikut- Negara Brunei Darussalam. pengikut Baginda yang taat lagi setia hingga ke akhir zaman.

Ahli-Ahli Yang Berhormat. Persidangan yang kita adakan pada pagi ini memasuki hari ketujuh kita bermesyuarat. Di hadapan kita masih PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 5

lagi banyak perkara yang perlu kita Terima kasih Yang Berhormat Yang tunduki dan selesaikan. Ini termasuklah Di-Pertua. satu Rang Undang-Undang yang bergelar Rang Undang-Undang (2018) Yang Berhormat Yang Di-Pertua: Perbekalan, 2018/2019 yang telah Ahli-Ahli Yang Berhormat. Sebentar tadi dicadangkan oleh Yang Berhormat Yang Berhormat Menteri Hal Ehwal Menteri Kewangan II. Dalam Negeri telah membuat kenyataan bahawa sebanyak 2 perintah tambahan Sebelum kita menyambung semula, akan dibentangkan di bawah Senarai sebagaimana biasa paginya Perkara V - Perintah-Perintah Darurat yang telah Soalan-Soalan Yang Diberi Notis, saya diluluskan dalam tahun 2017 menurut telah difahamkan bahawa Yang Fasa 83 dari Perlembagaan Negara Berhormat Menteri Hal-Ehwal Dalam Brunei Darussalam. Maka saya izinkan Negeri ingin membuat kenyataan. Saya Yang Berhormat Menteri Hal-Ehwal persilakan Yang Berhormat. Dalam Negeri untuk membentangkan sebanyak 2 perintah tambahan iaitu Yang Berhormat Menteri Hal Ehwal Perintah Kanun Peraturan Jenayah Dalam Negeri: Terima kasih Yang Mahkamah Syariah 2018 Syariah Code Berhormat Yang Di-Pertua. Criminal Procedure, Code Order 2018 dan Perintah Hibah 2018, Hibah Order . Yang Berhormat Yang 2018. Di-Pertua, izinkan kaola untuk memaklumkan di Dewan yang mulia ini Ahli-Ahli Yang Berhormat. Sekarang kita bahawa sebanyak 2 perintah sebagai bolehlah berpindah semula dan tambahan kepada perintah-perintah seterusnya kepada Perkara V - Soalan- yang telah awal dikelilingkan kepada Soalan Yang Diberi Notis. Sehingga hari Ahli-Ahli Yang Berhormat untuk ini kita telah menyelesaikan sebanyak dibentangkan di atas meja sebagai 18 buah Soalan Yang Diberi Notis yang Kertas No.1 Tahun 2018 iaitu di bawah dikemukakan oleh Ahli-Ahli Yang Senarai Perintah-Perintah Darurat yang Berhormat dan soalan-soalan tersebut telah diluluskan dalam tahun 2017 telah dijawab secara lisan oleh Ahli-Ahli menurut Fasa 83 dari Perlembagaan Yang Berhormat yang berkenaan. Negara Brunei Darussalam. Perintah- Sekarang kita beredar ke soalan perintah tersebut adalah: seterusnya.

1. Perintah Kanun Peraturan Jenayah Yang Mulia Timbalan Jurutulis: Mahkamah Syariah 2018, Syariah Perkara V – Soalan-Soalan Yang Diberi Code Criminal Procedure, Code Notis. Soalan Jawab Mulut No.14 Yang Order 2018; dan Berhormat Awang Haji Ramli bin Haji Lahit kepada Yang Berhormat Menteri 2. Perintah Hibah 2018, Hibah Order Kesihatan. 2018. PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 6

Yang Berhormat Awang Haji Ramli akan mengambil masa untuk menunggu bin Haji Lahit: Terima kasih. giliran.

dan salam sejahtera. Yang Berhormat Kemampuan penduduk sama ada dari Yang Di-Pertua, Yang Berhormat Ahli- segi material atau fizikal berbeza-beza. Ahli Yang Berhormat. Kaola akan Ada yang mampu kerana mempunyai mengajukan Soalan-Soalan Yang Diberi kenderaan sendiri, bagi warga emas Notis kepada Menteri Kesihatan. yang tidak berkemampuan berjalan jauh Kerajaan Kebawah Duli Yang Maha dan menunggu giliran yang memakan Mulia Paduka Seri Baginda Sultan dan masa itu menjadi bebanan kepada Yang Di-Pertuan Negara Brunei mereka. Darussalam sangat prihatin terhadap kesihatan rakyat dan penduduk di Soalan kaola: negara ini termasuk mereka yang tinggal di pedalaman dengan 1. Adakah cadangan untuk menyediakan klinik-klinik kesihatan di mengadakan Doktor Pakar Telinga, daerah-daerah. Kerajaan juga pada Gigi dan Pakar Mata secara tetap masa yang lampau menggunakan bagi hospital-hospital Daerah pesawat helikopter yang dipanggil flying Tutong, Kuala Belait dan doctor untuk melawat serta merawat Temburong?; dan penduduk di pedalaman yang tidak dapat didatangi dengan kenderaan. 2. Adakah cadangan kementerian berkenaan untuk mengadakan Tetapi mulai tahun lepas banyak klinik semula klinik-klinik di pedalaman di pedalaman telah ditutup yang sudah ditutup termasuklah dan perkhidmatan-perkhidmatannya juga Doktor Pakar Pergigian? dipusatkan di bandar-bandar dan Kerana pada masa ini sudah berlaku hospital daerah-daerah. Mungkin tujuan pesakit terlalu lama menunggu dan niatnya baik kerana dengan giliran dan ada antaranya terpaksa memusatkan segala perkhidmatan itu berulang alik kerana belum selesai akan memberikan perkhidmatan yang sehingga menunggu berbulan-bulan lebih baik dengan adanya pakar-pakar di untuk mendapatkan bayaran. satu tempat di samping menjimatkan perbelanjaan. Sekian, Yang Berhormat Yang Di-Pertua. Tetapi disebaliknya ia menyusahkan Yang Berhormat Menteri orang ramai terutama sekali mereka Kesihatan: Terima kasih Yang yang tingal di pedalaman. Mereka Berhormat Yang Di-Pertua. terpaksa berjalan jauh untuk mendapatkan rawatan di hospital bandar atau daerah-daerah ditambah lagi dengan keadaan pesakit yang ramai PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 7

Yang Berhormat Pengerusi, Ahli-Ahli komprehensif dan lengkap dan Yang Berhormat. mempunyai kepakaran-kepakaran dari dan salam sejahtera. Lebih dahulu, pelbagai disiplin yang berkebolehan dan kaola ingin mengucapkan terima kasih mana-mana kes yang memerlukan kepada Yang Berhormat Awang Haji rujukan dari hospital-hospital daerah Ramli bin Haji Lahit atas soalan-soalan akan tertumpu kepada hospital yang dikemukakan. Pada menjawabnya, berkenaan. Kementerian Kesihatan memberikan perkhidmatan pakar termasuk pakar Manakala, bagi perkhidmatan Pakar Otorinolaringologi (ORL) di hospital- Pergigian, Pakar-Pakar Pergigian hospital di Daerah Tutong, Belait dan pelbagai disiplin ada ditempatkan sama Temburong. Perkhidmatan pakar ada secara sepenuh masa mahupun tersebut dilaksanakan secara tetap secara berjadual tertakluk kepada mengikut jadual-jadual tertentu yang keperluan. Dua (2) orang Pakar mengambil kira: Pergigian ditempatkan sepenuh masa di Daerah Belait iaitu Pakar Bedah Gigi dan i. Jenis-jenis kes yang dihadapi oleh Pakar Ortodontik. pesakit; Manakala seorang Pakar Gigi Pediatrik ii. Kemudahan infrastruktur; ditempatkan sepenuh masa di Daerah Tutong dan tidak ada Pakar Pergigian iii. Peralatan perubatan yang bersedia di ditempatkan sepenuh masa di daerah setiap hospital; Temburong. Perkhidmatan pakar pergigian dalam disiplin lain diberikan iv. Penilaian keseluruhan workload.; dan secara berjadual di setiap hospital daerah seperti Pakar Gigi pediatrik dua v. Jumlah kes rujukan yang kali seminggu dan Pakar Prostodontik memerlukanm rawatan lanjut. seminggu sekali di Hospital Suri Seri Begawan Belait, dan Pakar Bedah Gigi Pada masa ini, kekerapan klinik sebulan sekali di Hospital Pengiran Muda perkhidmatan pakar dilakukan Mahkota Pengiran Muda Haji contohnya secara mingguan, sebulan Al-Muhtadee Billah, Tutong dan Hospital dua kali atau sebulan sekali itu adalah Pengiran Isteri Hajah Mariam mengikut keperluan semasa para Temburong. pesakit berpandukan kepada pemantauan statistik-statistik bulanan Keperluan secara keberkesanan dan tahunan jumlah kehadiran para perkhidmatan pakar yang diberikan di pesakit. Perkhidmatan ini akan ditambah seluruh daerah akan sentiasa diteliti dari setelah terdapat peningkatan pada masa ke masa bagi memastikan kualiti keperluan pesakit. perkhidmatan yang diberikan adalah

selaras dengan perkembangan atau Hospital Raja Isteri Pengiran Anak trend penyakit yang berkaitan dengan Saleha merupakan hospital tertiary yang PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 8

skop atau tahap keperluan rawatan Sementara itu, perkhidmatan klinik untuk pesakit. Ketersediaan (availability) bergerak di daerah Tutong iaitu Mapol pakar, perancangan kemudahan dan Supon telah ditangguhkan buat infrastruktur terdapatnya peralatan sementara waktu semenjak bulan perubatan di hospital berkenaan dan Februari 2017 disebabkan oleh cabaran- ketersediaan perkhidmatan supportive. cabaran yang dihadapi oleh Kementerian Kesihatan. Bagi menjawab soalan Yang Berhormat berkenaan dengan klinik-klinik di perkhidmatan klinik bergerak pedalaman. Pihak Kementerian tersebut terutama sekali ke kampung- Kesihatan melalui Jabatan Perkhidmatan kampung Mapol dan Supon akan Kesihatan pada masa ini menyediakan dimulakan semula dalam masa yang perkhidmatan klinik bergerak ke terdekat. Namun begitu, Kementerian kampung-kampung di pedalaman Kesihatan menggalakkan para penduduk melalui 2 kaedah: untuk pergi ke hospital atau pusat kesihatan yang berdekatan bagi 1. Perkhidmatan Perubatan Terbang mendapatkan rawatan kesihatan yang (Flying Medical Services) ke lebih menyeluruh dan lengkap. Kampung-Kampung Sukang dan Melilas; dan Sementara itu, perkhidmatan pergigian telah menghentikan perkhidmatan 2. Perkhidmatan klinik bergerak melalui di klinik-klinik pedalaman sejak tahun jalan raya ke Kampung-Kampung 2013 disebabkan oleh jumlah pesakit Supon, Mapol, Buau dan Labi. terlalu sedikit iaitu hanya 15 orang pesakit keseluruhannya dirawat Pada masa ini, perkhidmatan Flying sepanjang tahun 2012 dan rawatan Medical Service telah disediakan sebulan yang diberikan adalah terhad iaitu cuma sekali untuk Kampung Sukang dan cabutan gigi dan tampalan sementara Melilas. Ia diberikan oleh seorang sahaja kerana tidak ada kerusi khas Pegawai Perubatan Penjagaan Kesihatan atau dental chair dan peralatan khusus Asasi, seorang Jururawat dan seorang di klinik-klinik pedalaman. Pegawai Farmasi atau Tukang Ubat dan

Doktor Mata (secara berkala). Walau bagaimanapun, pihak Jabatan

Perkhidmatan Pergigian akan sentiasa Manakala itu, perkhidmatan klinik meneliti dan mereviu mengenai bergerak (travelling clinic) yang keperluan perkhidmatan pergigian untuk menggunakan kenderaan pacuan 4 roda seluruh rakyat dan penduduk dan akan (4WD) diberikan ke kampung-kampung memulakan semula perkhidmatan flying Supon dan Mapol di Daerah Tutong dan dental service ke klinik-klinik pedalaman kampung-kampung Buau dan Labi di bermula bulan April 2018, daerah Belait. Perkhidmatan klinik bergerak ke Kampung Buau dan Labi diberikan dua bulan sekali. PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 9

Bagi perkhidmatan klinik bergerak pula, diberikan penjanjian seterusnya dalam perkhidmatan ini menghadapi berbagai- masa beberapa bulan tertakluk kepada bagai cabaran. Walau bagaimanapun, status penyakit pesakit tersebut. cabaran-cabaran tersebut akan dapat ditangani. Dengan Pusat-pusat kesihatan Daerah Tutong perkembangan infrastruktur jalan raya dan Belait akan memberi keutamaan ke Kampung Melabau, Rampai, Supon mengikut situasi untuk menangani dan Mapol serta perkembangan waktu masa menunggu giliran pesakit- perkhidmatan di pusat-pusat kesihatan pesakit dari kawasan pedalaman. Pihak di kawasan tadahan masing-masing Jabatan Perkhidmatan Kesihatan akan aksesibiliti penduduk kampung adalah sentiasa memantau keperluan dan lebih baik dan mudah untuk datang ke kekerapan bagi perkhidmatan klinik pusat-pusat kesihatan yang berdekatan bergerak dan Flying Medical Service ini seperti Pusat Kesihatan Lamunin. dari masa ke semasa dan akan meneruskan usaha dalam memberikan Pusat kesihatan ini mempunyai rekod pengetahuan mengenai cara-cara perkhidmatan melalui Bru-Hims, menangani penyakit-penyakit ringan kelengkapan serta perkhidmatan yang seperti demam, batuk, selesema, cirit- lebih baik dan teratur dan ubat-ubatan birit, sakit perut dan sebagainya kepada serta perkhidmatan doktor termasuk penduduk-penduduk di sana serta pergigian setiap hari. memberikan pengetahuan mengenai cara-cara betul menyimpan ubat- Untuk makluman pusat-pusat kesihatan ubatan. di Daerah Tutong dan Belait pada lazimnya mempunyai dua sistem untuk Selain itu juga, pihak kementerian akan pesakit menerima rawatan iaitu sama meneruskan usaha dalam memberikan ada melalui sistem perjanjian iaitu latihan atau refresher course kepada pesakit bolehlah menelefon lebih awal pegawai dan kakitangan yang ada di untuk tarikh dan masa perjumpaan kawasan setempat mengenai First Aid ataupun pesakit bolehlah datang terus sementara menunggu ketibaan Pasukan tanpa perjanjian untuk menerima Perkhidmatan Kecemasan Ambulans rawatan mengikut giliran. Perubatan (EMAS).

Seterusnya, jika pesakit perlu menjalani Sekian, Terima kasih Yang Berhormat ujian lanjutan seperti ujian darah dan air Pengerusi. kencing, maka mereka akan diberikan perjanjian seterusnya pada hari dan Yang Mulia Timbalan Jurutulis: waktu yang lain setelah keputusan ujian Soalan seterusnya, Soalan Jawab Mulut tersebut siap. No. 15 daripada Yang Berhormat Dayang Nik Hafimi binti Abdul Haadii Bagi pesakit yang di bawah jagaan klinik kepada Yang Berhormat Menteri penyakit kronik pula pesakit biasanya Kesihatan. PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 10

Yang Berhormat Dayang Nik Hafimi Multisectoral Action Plan for the binti Abdul Haadii: Terima kasih. Prevention and Control of Non- Communicable Diseases secara dan salam sejehtera. singkatnya (BruMAP-NCD) 2013/2018. Yang Berhormat Yang Di-Pertua dan kita mendapati menurut pemantauan Ahli-Ahli Yang Berhormat. Pelaburan usaha pencegahan dan pengawalan dalam kesihatan bukan sahaja penting penyakit tidak berjangkit negara kita untuk setiap individu. Beberapa kajian berada dalam arah tuju yang positif telah menunjukkan bahawa persediaan dalam membanteras penyakit-penyakit awal bagi kanak-kanak menghasilkan tidak berjangkit dengan mengikuti keuntungan jangka panjang apabila langkah-langkah yang disarankan oleh mereka mengembangkan kapasiti Pertubuhan Kesihatan Sedunia atau pembelajaran mereka. WHO.

Begitu juga pendekatan dan tabiat Langkah-langkah yang dipraktikkan kesihatan awal. Dengan tenaga pekerja adalah pendekatan best buy. Ia telah yang sihat, pemaksimuman sumber diuji dan berkesan dan menunjukkan tenaga manusia negara sebagai hasil yang memuaskan dalam penyambung kepada ekonomi adalah pencegahan dan pengawalan penyakit- penting. Soalan saya ialah: penyakit tidak berjangkit serta menghentikan trend NCD daripada terus Apakah faktor-faktor yang menghalang meningkat. atau cabaran yang dihadapi negara dalam memerangi kebangkitan NCD Dari hasil Kaji Selidik Kesihatan yang (penyakit yang tidak berjangkit)? dan pernah dibuat di Negara Brunei Mengapakah adanya penurunan dalam Darussalam telah menunjukkan keberkesanannya? Sekian terima kasih. peningkatan pada kegiatan aktiviti fizikal. Kadar peratus kurangnya Yang Berhormat Menteri kegiatan aktiviti fizikal dalam kalangan Kesihatan: Yang Berhormat Pengerusi orang dewasa telah menurun daripada dan Ahli-Ahli Yang Berhormat. Izinkan 36% ke 25%. Aktiviti riadah Bandarku kaola membahasakan lebih dahulu Ceria dan Mukim Sihat telah dapat soalan mengapakah adanya penurunan memupuk sikap dan kesedaran positif dalam keberkesanan. untuk membuat kegiatan aktiviti fizikal.

Kementerian Kesihatan telah Manakala prevalence bagi obesiti dan melaksanakan secara berterusan usaha- merokok atau penggunaan tembakau, usaha serta inisiatif-inisiatif untuk kadar prevalence adalah tahap yang menangani penyakit-penyakit tidak stabil dalam tempoh 5 tahun berjangkit atau NCD dari terus menular kebelakangan tanpa sebarang kenaikan berpandukan kepada pelan tindakan yang signifikan. Ini selaras dengan dalam Brunei Darussalam National sasaran Global NCD Pertubuhan PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 11

Kesihatan Sedunia iaitu tiada kenaikan kaji selidik faktor NCD, menubuhkan peratusan bagi penyakit diabetis dan Pelan Tindakan Multisektoral NCD obesiti. Kebangsaan, melaksanakan langkah- langkah utama pengurangan merokok Salah satu sasaran daripada agenda serta pengambilan alkohol, langkah 2030 Sustainable Development Goals mengurangkan pemakanan yang tidak adalah untuk mencapai kesihatan dan sihat, meningkatkan aktiviti fizikal, kesejahteraan bagi orang ramai melalui mewujudkan garis panduan pengurusan pengurangan kematian pramatang klinikal untuk NCD dan kemudahan (prematured death) akibat NCD. perubatan untuk kumpulan yang berisiko. Ini bermaksud mengurangkan kematian akibat NCD di dalam kalangan orang Menurut WHO NCD’s Progress yang berumur 30 ke 70 tahun di Negara Monitoring Report 2017, Negara Brunei Brunei Darussalam. Risiko kematian Darussalam adalah dalam kalangan pramatang akibat NCD yang utama negara-negara serantau yang adalah 17% pada tahun 2009 untuk memperolehi pencapaian yang tertinggi. warganegara dan penduduk tetap dan telah menunjukkan pengurangan Dengan penerangan dan data-data yang kepada 14% pada tahun 2016. baharu dibentangkan ini, saya berharap Pengurangan ini menunjukkan impak Yang Berhormat bersetuju dan berpuas yang positif. hati bahawa sebenarnya tidak ada penurunan dalam keberkesanan usaha Di samping mengukur sasaran NCD, kita dalam membanteras NCD. tidak kurang pentingnya juga bagi sektor kesihatan untuk memantau kementerian ini akan indikator kemajuan pelaksanaan sama berusaha lebih keras meningkatkan ada kita telah melaksanakan apa yang pengawalan penyakit tidak berjangkit ini dirancang untuk membanteras penyakit- bukan sahaja di peringkat umur tua penyakit tidak berjangkit dalam waktu malahan dari awal lagi melalui yang ditetapkan. pendidikan asasi di peringkat kecil lagi menggunakan kaedah penglibatan buat masa ini Negara Brunei multisektoral. Darussalam telah berjaya melaksanakan sepenuhnya atau sebahagian 9 daripada Yang Berhormat Pengerusi dan Ahli-Ahli 10 indikator kemajuan (progress Yang Berhormat. Walau bagaimanapun, indicators) bagi usaha untuk mencegah memang terdapat beberapa cabaran dan mengawal NCD mengikut laporan yang dihadapi dalam memerangi NCD. dari WHO NCD Progress Report 2017. Ini termasuk menetapkan sasaran NCD Pihak Kementerian Kesihatan telah SMART, memiliki NCD mortality mengambil beberapa tindakan dalam database yang tepat, menjalankan mengatasi cabaran-cabaran itu. PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 12

Kerajaan Kebawah Duli Yang Maha Dari jumlah ubat-ubatan yang Mulia Paduka Seri Baginda Sultan dan dikembalikan oleh pesakit ke Yang Di-Pertuan Negara Brunei farmasi di seluruh negara pada Darussalam mengamalkan Health in All tahun 2017 berjumlah Policies dengan program-program $281,799.00, satu petanda yang pencegahan serta pengawalan penyakit- sebahagian pesakit-pesakit tidak penyakit tidak berjangkit adalah menjadi mengambil ubat seperti yang keutamaan. Justeru, dalam menangani diarahkan; isu NCD, kita perlu melihat dalam 2 sudut iaitu Isu Klinikal dan Bukan iii. Kepatuhan pesakit terhadap Klinikal. rawatan ubat juga berkemungkinan berkaitan 1. Isu Klinikal yang dikendalikan oleh dengan status literasi kesihatan kementerian untuk memperbaiki (health literacy) individu kesihatan melalui peningkatan berkenaan. Bagi pesakit yang penjagaan yang berterusan bagi memahami akan risiko terhadap penyakit-penyakit yang tidak penyakit dan kebaikan rawatan berjangkit: yang diberikan akan mematuhi pengambilan ubat-ubatan i. Kementerian Kesihatan telah secara betul dan lebih teratur berbelanja sebanyak $28 juta dari seperti yang diarahkan oleh kira-kira $46 juta perbelanjaan Pegawai Perubatan; bagi pembelian ubat dalam Tahun Kewangan 2016/2017 yang iv. Dalam menangani bilangan dianggarkan kira-kira 60% dari pesakit NCD yang meliputi keseluruhan perbelanjaan ubat- semua peringkat umur, ubatan. Perbelanjaan ini dijangka Kementerian Kesihatan juga akan meningkat jika bertambah memerlukan peningkatan jumlah pesakit NCD atau seorang bilangan kakitangan yang pesakit mempunyai pelbagai mempunyai kepakaran dalam penyakit NCD misalannya darah menangani isu-isu penyakit tinggi, kencing manis dan penyakit yang tidak berjangkit. Ini jantung. Ini bermakna pesakit itu termasuklah pakar-pakar akan memerlukan pelbagai ubat perubatan dalam kalangan anak (polypharmacy).; tempatan dan kakitangan luar negeri; dan ii. Cabaran yang dihadapi dalam pemberian ubat-ubatan kepada v. Pihak kerajaan juga telah pesakit NCD adalah kepatuhan banyak membelanjakan dalam pesakit dalam pengambilan ubat- pendidikan berhubung NCD ubatan yang diberikan dengan bukan sahaja di hospital dan teratur seperti yang disarankan. klinik kesihatan, malahan di PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 13

sekolah-sekolah, jabatan- Mari kita hayati titah Kebawah Duli Yang jabatan kerajaan dan swasta, Maha Mulia Paduka Seri Baginda Sultan kampung-kampung dan di dan Yang Di-Pertuan Negara Brunei mana sahaja yang kakitangan Darussalam sempena Sambutan Hari kementerian ini boleh Raya 1438/2017 “Mahasabah kita menyampaikan perlunya berhari raya beta ingin berpesan dua mengelakkan penyakit tidak perkara: berjangkit. 1. Betapa perlunya kita menjaga 2. Isu Bukan Klinikal. Cabaran yang kesihatan; dan paling susah untuk diatasi ialah mengubah tingkah laku dan mindset 2. Diperlukan juga untuk mengawal orang ramai ke arah amalan perbelanjaan.” cara hidup sihat. Kita mestilah berkesanggupan untuk membuat Ketika musim puasa sistem makan pilihan terhadap pemakanan dan cara minum kita adalah terkawal dan ini hidup supaya ia dapat mempengaruhi tentu sahaja baik untuk kesihatan, tingkah laku (behaviour) dan mindset tetapi apabila menjelang bulan Syawal kita, anak-anak kita, keluarga kita, sistem itu mungkin berubah dan sekali rakan-rakan sekeliling dan komuniti gus membawa impak sebaliknya. Oleh kita sehingga menghidupkan itu, situasi ini mewajarkan kita supaya prasarana yang kondusif ke arah cara bersikap terus sederhana apabila hidup sihat. memilih dan mengambil makanan sebagai langkah atau cara kita Semuanya itu mestilah bermula dari memelihara kesihatan. Negara boleh kemahuan diri kita sendiri untuk terus sahaja kekal maju dan malah kuat sihat dengan rajin bersenam dan apabila warganya sihat.” mendisiplinkan diri memakan makanan minuman yang sihat. Memanglah betul dan tepat apa yang Semua orang percaya pencegahan itu dititahkan oleh baginda itu yang lebih baik daripada rawatan. mengajak kita semua kepada perubahan tingkah laku dan mindset dan membuat Kita juga sedar bahawa sebaik manapun pilihan cara memelihara kesihatan. usaha kerajaan dan sebanyak manapun peruntukan yang diperuntukkan Namun kita sentiasa berhadapan bagi menangani penyakit tidak dengan cabaran sosial budaya dan berjangkit itu, faktor yang paling utama sosioekonomi yang lebih menjurus dalam pengawalan penyakit-penyakit kepada amalan cara hidup yang tidak berkenaan ialah dengan mengamalkan sihat seperti budaya pemakanan yang cara hidup sihat yang memerlukan lebih gemar kepada makanan yang dasar awam dan persekitaran tinggi lemak, tinggi gula dan tinggi yang mendorong dan menyokong garam serta tabiat merokok. pencegahan dan pengawalan NCD’s. PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 14

Persaingan yang kuat dari industri pengesanan awal NCD’s bagi pesakit pemakanan dan tembakau dalam untuk mendapatkan rawatan secara pemasaran dan pengiklanan produk cepat dan komprehensif, namun masing-masing boleh menenggelamkan pengawalan rapi tersebut memerlukan kepentingan dan merumitkan amalan pesakit supaya arif dalam hal-ehwal cara hidup sihat. rawatan dan langkah-langkah pencegahan iaitu akur dengan Berkenaan dengan rokok, bilangan pengambilan ubat dan nasihat doktor perokok di negara ini merokok pada ataupun profesional kesihatan. kadar yang kerap ialah kira-kira 20% daripada keseluruhan penduduk atau Kita mendapati ada juga sebahagian 1 antara 5 dari kita. Walhal rokok-rokok pesakit yang diserang penyakit kanser tidak lagi dijual di kedai-kedai negara misalannya lebih cenderung kepada kita. rawatan alternatif daripada rawatan perubatan moden. Akibatnya, boleh Jumlah ini sangat membimbangkan dan melambatkan diagnosis dan rawatan mendukacitakan memandangkan kanser tersebut sehingga ke tahap perokok adalah golongan yang sudah melarat dan susah atau tidak mempunyai risiko paling tinggi dapat untuk dirawat. menghidap penyakit-penyakit tidak berjangkit seperti kanser, penyakit Yang Berhormat Yang Di-Pertua dan jantung, diabetes, penyakit Ahli-Ahli Yang Berhormat. Sekian sahaja cardiovascular seperti strok dan yang kaola dapat sampaikan berhubung penyakit-penyakit yang mengakibatkan dengan perkara ini. oleh tekanan darah tinggi. Yang Mulia Timbalan Jurutulis: Oleh itu, pencegahan dan pengawalan Soalan Jawab Mulut seterusnya Soalan NCD’s memerlukan kerjasama No. 16 daripada Yang Berhormat Awang dari pelbagai sektor Naim bin Haji Khamis kepada Yang seperti pemakanan, perdagangan, Berhormat Menteri Kewangan II. pendidikan, pengangkutan, pembangunan infrastruktur, kewangan, Yang Berhormat Awang Naim bin pertanian dan perkhidmatan sosial yang Haji Khamis: Terima kasih Yang bersepadu secara menyeluruh sama ada Berhormat Yang Di-Pertua. dari sektor kerajaan dan swasta, mahupun pihak berkepentingan yang lain yang berkaitan. Pendeknya, kesihatan itu tanggungjawab semua, ‘health is everyone business’. Yang Berhormat Yang Di-Pertua. Tangga gaji kakitangan perkhidmatan Perkembangan kemajuan dalam sistem awam yang diguna pakai pada masa ini penjagaan kesihatan membolehkan dikuatkuasakan semasa Negara Brunei PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 15

Darussalam mengambil alih semula Soalan saya: adakah ihsan kerajaan kuasa-kuasanya dari Kerajaan British 34 untuk mengkaji apa jua kesesuaian tahun yang lalu dan tidak pernah dikaji tangga gaji kakitangan perkhidmatan semula. awam itu diubah? Memandangkan nilai mata wang pada tahun 1984 iaitu mula- Tidak dinafikan bahawa di sepanjang 34 mula tangga gaji yang ada pada masa tahun itu banyak kemudahan yang ini dikuatkuasakan dengan nilai mata dihulurkan seperti Bonus Tahunan, wang pada masa ini tidak sama. Elaun Sara Hidup, Elaun Kurnia Khas, Sedangkan harga keperluan harian jauh tetapi ini semua tidak dapat diambil kira meningkat daripada tahun 1984. dalam pengiraan apabila mereka Mudah-mudahan niat suci kerajaan itu bersara nanti sama ada jawatan itu akan menambah lagi kemakmuran berpencen atau melalui Simpanan negara. Sekian Yang Berhormat Yang Tabung Amanah Pekerja kerana Di-Pertua, terima kasih. pengiraan pencen atau potongan simpanan seseorang itu berdasarkan Yang Berhormat Menteri Kewangan kepada gaji pokok dan kelamaan II: Terima kasih Yang Berhormat Yang perkhidmatan. Di-Pertua. dan salam sejahtera. Dengan rahmat Allah Subhanahu Wata’ala jua, selama 34 tahun negara Yang Berhormat Yang Di-Pertua dan merdeka rakyat dan penduduk Ahli-Ahli Yang Berhormat. Lebih dahulu negara ini telah menikmati keamanan, kaola mengucapkan terima kasih pada kesejahteraan dan kemakmuran Yang Berhormat Awang Naim bin Haji walaupun pada masa ini hasil negara Khamis atas soalan yang dikemukakan merosot, tetapi masih lagi dapat iaitu mengenai kajian tangga gaji meneruskan dan mengamalkan dasar mengenai kakitangan perkhidmatan sebagai negara berkebajikan. awam.

Tambahan pula, kita baru sahaja selesai Dalam hubungan ini, kaola tidak akan merayakan Jubli Emas iaitu Ulang Tahun berpanjang lebar dalam memberikan Kebawah Duli Yang Maha Mulia Paduka maklum balas kepada perkara yang Seri Baginda Sultan Haji Hassanal ditimbulkan. Perkara ini ada hubung Bolkiah Muizzaddin Waddaulah ibni kaitnya dengan penjelasan Yang Al-Marhum Sultan Haji Omar ‘Ali Berhormat Menteri di Jabatan Perdana Saifuddien Sa’adul Khairi Waddien Haji Menteri terhadap persoalan yang telah Hassanal Bolkiah Mu’izzaddin dan Sultan dibangkitkan oleh Yang Berhormat dan Yang Di-Pertuan Negara Brunei Pengiran Haji Ali bin Pengiran Maon Darussalam Menaiki Takhta Ke-50 bahawa Yang Berhormat Menteri di Tahun. Mungkin ada kesesuaian tangga Jabatan Perdana Menteri antara lainnya gaji kakitangan perkhidmatan awam ini telah menjelaskan beberapa inisiatif dikaji semula. yang telah diperkenalkan sejak tahun PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 16

1987 ke atas tangga gaji kakitangan membantu mereka meningkatkan perkhidmatan awam yang secara kapasiti masing-masing. langsung telah meningkatkan pendapatan pegawai-pegawai dan Sekian sahaja yang dapat kaola kakitangan dalam perkhidmatan awam. sampaikan bagi menjawab persoalan yang diajukan oleh Yang Berhormat Kaola hanya ingin menambah sedikit Awang Naim bin Haji Kamis. Terima sahaja kepada penjelasan berkenaan, kasih, Yang Berhormat Yang Di-Pertua. iaitu perlu juga sama-sama kita memikirkan bahawa dengan kenaikan Yang Mulia Timbalan Jurutulis: tangga gaji perkhidmatan awam secara Soalan Jawab Mulut No.17 daripada keseluruhannya akan meningkatkan lagi Yang Berhormat Awang Ong Tiong Oh jurang perbezaan gaji dan kemudahan- kepada Yang Berhormat Menteri kemudahan di antara penjawat awam Kewangan II. dan pekerja sektor swasta. Jurang tanggga gaji dan elaun-elaun antara Yang Berhormat Awang Ong Tiong sektor awam dan swasta akan memberi Oh: Terima kasih Yang Berhormat Yang kesan kepada usaha kerajaan untuk Di-Pertua dan Ahli-Ahli Yang Berhormat mengembangkan sektor swasta kerana dan salam sejahtera. Setiap tahun daya tarikan pekerjaan anak-anak terdapat beribu-ribu penumpang dan tempatan akan lebih tertumpu kepada orang ramai yang menyeberangi sektor awam. sempadan melalui pos-pos kawalan dengan membawa masuk sejumlah Kaola juga ingin mengongsikan inisiatif minuman keras mengikut had yang kerajaan untuk mengurangkan jurang dibenarkan ke negara ini untuk tersebut antaranya Skim Tabungan kegunaan persendirian. Perumahan Amanah Pekerja. Ahli-Ahli TAP dari kedua-dua sektor awam dan Untuk menguatkuasakan peraturan ini swasta yang mencarum ke dalam skim memerlukan kakitangan yang ramai dan ini yang memenuhi syarat-syarat yang menggunakan perbelanjaan yang besar. telah ditetapkan, boleh mendapat Sedangkan hasil pendapatan negara bantuan kewangan perumahan tidak diperolehi. Mungkin tiba masanya $25,000.00 dan kadar pulangan bagi kerajaan mengenakan sedikit simpanan minimum 3% setahun bagi cukai ataupun pembayaran pada membantu para peserta tabungan ini mereka yang membawa masuk mempunyai rumah. mengikut had yang dibenarkan bagi menampung perbelanjaan operasi. Contoh lain ialah Elaun Pendidikan treasury di institusi-institusi pengajian Saya ingin bertanya. Apakah pihak yang tinggi dalam negara yang dihulurkan berkenaan bersedia untuk mengkaji kepada anak-anak ahli-ahli TAP bagi semula peraturan-peraturan minuman keras yang ada sekarang dengan PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 17

mengenakan sedikit cukai atau bayaran perbelanjaan yang banyak. Kaola ingin bagi mereka yang membawa masuk bertanya: minuman-minuman keras mengikut yang dihadkan kecuali bagi diplomat- 1. Apakah strategi-strategi atau usaha- diplomat ia boleh dikecualikan? usaha Kementerian Pembangunan untuk memastikan bahawa di Sekian terima kasih. samping melaksanakan projek-projek besar yang memerlukan perbelanjaan Yang Berhormat Menteri Kewangan yang tinggi, projek-projek kecil juga II: Terima kasih Yang Berhormat Yang seperti pemeliharaan jalan raya juga Di-Pertua dan terima kasih juga kepada tidak ditinggalkan atau diabaikan?; Yang Berhormat Awang Ong Tiong Oh dan datas cadangan yang dikemukakan. Ia satu cadangan yang baik. 2. Apakah dasar-dasar atau asas-asas perkara ini akan diteliti oleh yang dirujuk sebagai keutamaan bagi Kementerian Kewangan bersama kerja-kerja pembaikan jalan-jalan dengan stakeholders yang lain. raya yang rosak?

Sekian terima kasih, Yang Berhormat Sekian Yang Berhormat Yang Di-Pertua. Yang Di-Pertua. Terima kasih

Yang Mulia Timbalan Jurutulis: Yang Berhormat Menteri Soalan Jawab Mulut seterusnya No. 18 Pembangunan: daripada Yang Berhormat Pengiran Haji Ali bin Pengiran Maon kepada Yang Yang Berhormat Yang Di-Pertua dan Berhormat Menteri Pembangunan. Ahli-Ahli Yang Berhormat sekalian. Terima kasih Yang Berhormat Pengiran Yang Berhormat Pengiran Haji Ali Haji Ali bin Pengiran Maon mengenai bin Pengiran Maon: Terima kasih soalan berikut: Yang Berhormat Yang Di-Pertua. 1. Pemeliharaan jalan-jalan raya yang kaola tujukan kepada Kementerian rosak. Kementerian Pembangunan Pembangunan. Adalah dimaklumi memang mengutamakan dan bahawa keadaan ekonomi negara pada mengambil berat tentang keperluan masa ini mengalami kemerosotan dan penyediaan, penyelenggaraan dan kerja-kerja pemeliharaan jalan-jalan pemeliharaan jalan raya secara raya memerlukan peruntukan yang keseluruhan dengan mengambil kira banyak di samping membina jalan-jalan impak kegunaannya yang produktif raya yang baharu. Namun demikian kepada merangsang berbagai-bagai juga perlu supaya jalan-jalan yang rosak aktivti sosial ekonomi di samping itu diperbaiki untuk mengelakkan ia mengambil kira keselamatan dan lebih parah lagi dan memerlukan kesejahteraan pengguna. PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 18

Perkara ini adalah dengan KPI yang tinggi untuk meneruskannya kebangsaan iaitu indeks bandar semula malahan juga akan berdaya huni dan mampan. Liability menjejaskan keselamatan dan dan sustainable indexs dan kualiti kesejahteraan orang ramai. infrastruktur perhubungan seperti Kementerian Pembangunan dalam kerangka Wawasan Brunei sememangnya mempunyai strategi- 2035 di bawah matlamat 2 taraf strategi melalui pelbagai program hidup yang tinggi dan bidang utama pengurusan dan pemeliharaan jalan akses dan kualiti tinggi utiliti dan raya seluruh negara sejak dari dulu infrastruktur awam. Seperti juga lagi. dengan negara-negara membangun di dunia yang mempunyai sistem Antara program-program tersebut jalan raya yang canggih yang perlu termasuklah program melapis ada sistem pengurusan bagi kerja semula aspal di rangkaian jalan raya raya, kerja-kerja pemulihan jalan- di seluruh negara. Program menaik jalan raya Negara Brunei taraf jalan-jalan kecil, jalan-jalan Darussalam tidak terkecuali. daerah, program menaik taraf jalan- jalan simpang di seluruh negara, Walau bagaimanapun, pemeliharaan program pemeliharaan serta menaik aset-aset infrastruktur seperti taraf jambatan-jambatan di seluruh rangkaian-rangkaian jalan raya yang negara, program membaik pulih semakin bertambah dan ageing rangkaian jalan raya yang sedia ada merupakan satu cabaran yang di seluruh negara dan program dihadapi oleh negara-negara routine rangkaian jalan raya di termasuklah negara kita. seluruh negara termasuk porthole repairs, pemotongan rumput dan Aset-aset ini memerlukan program pembersihan jalan raya. pengurusan pemeliharan berterusan (continues maintenance Walaupun keadaan ekonomi negara management program) bagi sejak akhir-akhir ini telah sedikit memastikan kitaran jangka hayat sebanyak menjejaskan program- atau lifecycle aset-aset ini akan program tersebut, Kementerian berpanjangan dan dapat terus Pembangunan akan terus berusaha berfungsi dan digunakan tanpa untuk memastikan peruntukan- menjejaskan kesejahteraan dan peruntukan bagi kerja-kerja keselesaan orang ramai. pemeliharaan sebagai keutamaan dan akan mengkaji semula projek- Program-program pengurusan dan projek yang telah dilaksanakan pemeliharaan yang bersistem sangat sebelum ini terutama sekali program penting diteruskan kerana jika pengurusan dan pemeliharaan jalan program ini terjejas ia akan bukan raya. sahaja mengakibatkan perbelanjaan PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 19

Antara langkah-langkah yang telah sebagai keutamaan bagi kerja-kerja diambil ialah dengan meneliti pembaikan jalan raya. keutamaan bagi satu-satu projek yang lebih menjurus kepada Antara asas lain yang dijadikan basis keselamatan dan kesejahteraan bagi menilai kerja-kerja pembaikan bersama di samping meneliti ialah dari senarai jalan yang kaedah-kaedah yang sesuai untuk telah dikenal pasti yang memerlukan diguna pakai dalam melaksanakan pembaikan berpandukan kepada program-program tersebut. beberapa pendekatan iaitu keperluan ad-hoc, rutin dan serta- 2. Jawapan bagi soalan mengenai merta dan keperluan perancangan dasar-dasar dan asas-asas yang jangka masa pendek, sederhana dan dirujuk sebagai keutamaan bagi panjang. kerja-kerja pembaikan jalan raya yang rosak. Terdapat beberapa jenis Asas-asas ini didukung lagi dengan kerosakan jalan raya yang lazimnya berpandukan kepada program diperbaiki dengan tatacara yang senarai data jalan, analisis keadaan berpandukan kepada piawaian structure jalan raya dan jambatan tertentu mengikut keadaan melalui sistem pengurusan IT seperti kerosakan jalan raya yang dihadapi. Road Asset Management System Melalui strategi dan program (RAMS), Pavement Management pembaikan yang dirancang dengan System (PMS), Bridge Management menggunakan peruntukan tahunan System (BMS) yang terdapat di jabatan dan RKN. Jabatan Jalan Raya pada masa ini.

Antara lain kerosakan jalan raya Sekian sahaja Yang Berhormat Yang yang diberi keutamaan untuk Di-Pertua. Jawapan yang dapat kaola diambil tindakan serta merta adalah jelaskan mengenai soalan tadi. Terima seperti potholes dan kerosakan- Kasih. kerosakan yang boleh menjejaskan keselamatan para pengguna jalan Yang Berhormat Yang Di-Pertua: raya yang terlibat. Ahli-Ahli Yang Berhormat. Saya kira kita telah pun mendengar beberapa soalan Di samping itu, program pembaikan dan soalan-soalan tersebut telah pun yang dirancang seperti program dijawab oleh Yang Berhormat Menteri- melapis semula permukaan jalan Menteri yang berkenaan melalui Soalan- raya yang dikenal pasti telah Soalan Yang Diberi Notis ini. mencapai seluruh kitaran hayatnya (whole lifecircle) yang memerlukan Saya kira elok sekarang kita berpindah pembaikanpulih (rehabilitation) atau ke perkara lain iaitu untuk mula pembinaan semula (reconstruction) menumpukan perhatian kita ke perkara juga menjadi asas yang dirujuk seterusnya bagi membincangkan Rang PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 20

Undang-Undang yang bergelar Rang Negeri yang telah disampaikannya pada Undang-Undang (2018) Perbekalan, petang semalam. 2018/2019 yang telah dicadangkan oleh Yang Berhormat Menteri Kewangan II. Walau bagaimanapun, saya juga telah difahamkan bahawa Yang Berhormat Maka bagi membolehkan Rang Undang- Menteri Hal Ehwal Dalam Negeri Undang ini kita bincangkan satu per ingin membuat jawapan tambahan satu, saya tangguhkan Mesyuarat kepada perkara-perkara yang Persidangan Majlis Mesyuarat Negara ini ditimbulkan oleh beberapa orang Ahli dan kita akan bersidang semula di Yang Berhormat. Sekarang untuk Peringkat Jawatankuasa. memulakan perbincangan kita, saya ingin memberikan kesempatan kepada (Majlis Mesyuarat ditangguhkan) Yang Berhormat itu sekali lagi untuk memberikan kenyataan-kenyataan. (Mesyuarat bersidang sebagai Silakan. Jawatankuasa) Yang Berhormat Menteri Hal Ehwal Yang Berhormat Pengerusi: Dalam Negeri: Terima kasih Yang Ahli-Ahli Yang Berhormat. Majlis ini Berhormat Pengerusi, dan Ahli-Ahli Yang sekarang bersidang di Peringkat Berhormat. Kaola memohon izin untuk Jawatankuasa sepenuhnya bagi memberikan penjelasan kepada membolehkan kita menimbangkan Rang beberapa soalan yang telah Undang-Undang (2018) Perbekalan, dikemukakan oleh Ahli-Ahli Yang 2018/2019 satu per satu. Berhormat di Dewan ini pada minggu lepas. Pertama ialah soalan dari Yang Pada petang kelmarin kita telah mula Berhormat Pehin Orang Kaya Putera membincangkan Jadual Kementerian Hal Maharaja Dato Paduka Awang Haji Ehwal Dalam Negeri dan jabatan- Abdul Ghani bin Pehin Datu Pekerma jabatan di bawahnya. Dewa Dato Paduka Haji Abdul Rahim, berkaitan pengawalan melalui Mukadimah dari Yang Berhormat penguatkuasaan undang-undang Menteri Hal Ehwal Dalam Negeri telah tertentu di Jabatan Imigresen dan membayangkan dengan cukup jelas Pendaftaran Kebangsaan mahupun di mengenai aspek dan elemen hala tuju Jabatan Buruh bagi warga asing yang kementerian. berdaftar sebagai pemilik syarikat dan seterusnya menjalankan perniagaan di Maka saya ingin menarik perhatian Ahli- Negara Brunei Darussalam. Ahli Yang Berhormat, supaya soalan- soalan yang akan dikemukakan itu tidak Berhubung perkara ini, kaola lebih menyentuh lagi kepada perkara-perkara dahulu merujuk kepada akta tertentu yang sudah dinyatakan oleh Yang yang terdapat di Jabatan Imigresen dan Berhormat Menteri Hal Ehwal Dalam Pendaftaran Kebangsaan, iaitu aktiviti PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 21

mana-mana warga asing yang pemegang mana-mana Pas Imigresen dikeluarkan Pas Imigresen adalah yang telah dijadikan sebagai salah satu terhad pada syarat-syarat yang senarai semak atau checklist dalam ditentukan dalam pas tersebut. proses pendaftaran Syarikat ROCBN.

Pada misalannya Pas Kerja hanya Dalam masa yang sama untuk dihadkan kepada pekerja sahaja di makluman Ahli-Ahli Yang Berhormat, negara ini. Pemegang pas berkenaan beberapa tindakan juga telah diambil ke jika memerlukan aktiviti-aktiviti lain atas beberapa permohonan jawatan dikira melanggar Akta Imigresen yang Director daripada warga asing yang berkuat kuasa pada masa ini. dihadapkan kepada Job Centre Brunei bagi proses mendapatkan Lesen Pekerja Seterusnya pihak kerajaan menyambut Asing sebelum langkah-langkah baik perkara yang ditimbulkan oleh pengawalan yang kaola sebutkan tadi Yang Berhormat, dan bagi terlaksana. menanganinya Jabatan Buruh dan Jabatan Imigresen dan Pendaftaran Dengan perkongsian maklumat daripada Kebangsaan telah dan akan terus pihak Job Centre Brunei tersebut, bekerjasama dengan agensi-agensi seramai 80 warga asing pemegang Pas kerajaan yang lain seperti Registration Imigresen telah dibatalkan pas mereka. of Companies and Business Names 10 orang menunggu urusan tiket pulang (ROCBN), Kementerian Kewangan dan ke negara asal sementara 54 orang pihak Unit Dasar Perancangan Tenaga masih dalam siasatan lanjut. Manusia, Jabatan Perdana Menteri. Melalui Jabatan Buruh pula dengan Antara langkah-langkah yang kerjasama Unit Dasar Perancangan atau dilaksanakan setakat ini adalah Manpower Policy Planning Unit, pihak perkongsian maklumat berkenaan warga Jabatan Perdana Menteri dan juga pihak asing yang dikeluarkan Pas-Pas PENGGERAK, satu dasar baharu Imigresen antara Jabatan Imigresen dan berkenaan dengan pemilik syarikat Pendaftaran Kebangsaan dengan pihak warga asing yang ingin menjawat ROCBN secara kerap dan konsisten bagi jawatan Director atau jawatan-jawatan kegunaan pihak ROCBN dan meniliti utama di peringkat pengurusan dan setiap permohonan pendaftaran syarikat menetap di negara ini sedang dalam yang terdiri daripada warga asing. proses untuk diperkenalkan.

Jika terdapat permohonan daripada Dasar ini bertujuan ke arah memastikan warga asing yang sedang memegang warga asing itu benar-benar mana-mana Pas Imigresen, maka berkelayakan melalui pengesahan permohonan berkenaan akan ditolak terhadap kriteria-kriteria tertentu dan oleh pihak ROCBN. Deklarasi oleh akan menyumbang pada ekonomi dan pemohon bahawa dia bukanlah pekerjaan kepada anak tempatan. PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 22

Antara kriteria itu Yang Berhormat akan kelayakan Penghulu dan Ketua Pengerusi, ialah menetapkan sukatan Kampung satu per satu mengikut syarat gaji, menetapkan kelayakan akademik kelayakan yang dinyatakan bagi dan juga keperluan mengambil tenaga memastikan mereka ini diserapkan ke tempatan. dalam skim baharu dengan teratur.

Kaola sekarang beralih kepada soalan Mereka ini bukanlah dikira sebagai yang dikemukakan oleh Yang Berhormat lantikan baharu. Mereka ini diistilahkan Awang Haji Mohimin bin Haji Johari @ sebagai diserapkan kepada skim baharu Jahari yang memohon supaya Skim agar mereka ini dapat ditentukan di 2013 Penghulu-Penghulu dan Ketua mana-mana bahagian peringkat jawatan Kampung yang menjadikan penamatan Ketua Kampung dan Penghulu dengan perkhidmatan Penghulu dan Ketua tangga gaji yang dinyatakan dalam skim Kampung yang sedia ada dikaji semula. baharu.

Skim Perkhidmatan Penghulu dan Ketua Penilaian dan penyerapan yang dibuat Kampung yang baharu dikuatkuasakan adalah selaras dengan amalan yang pada 1 April 2015. Skim baharu dibuat pada masa ini dalam melibatkan perubahan-perubahan Perkhidmatan Awam. Seperti juga yang kepada syarat-syarat kelayakan seperti dinyatakan awal tadi syarat kelayakan berikut: Ketua Kampung dan Penghulu adalah berpandukan kepada syarat kelayakan 1. Kelayakan akademik bagi kemasukan akademik, tempoh perkhidmatan dan dalam Skim Ketua Kampung dan had umur. Jika kita lihat kepada Penghulu-Penghulu; kelayakan yang ada dan apabila mereka ini diserapkan ke skim baharu 2. Umur memasuki perkhidmatan iaitu kebanyakan daripada Penghulu dan 45 tahun hingga 55 tahun; Ketua Kampung sudah pun mencapai 10 tahun, lebih dari 10 tahun perkhidmatan 3. Tempoh perkhidmatan selama 10 dan ada juga sebahagian daripada tahun; dan Penghulu dan Ketua Kampung yang telah pun mencapai umur 70 tahun dan 4. Penghulu dan Ketua Kampung tidak mencapai umur lebih daripada 70 tahun. melebihi 70 tahun. Ini telah melibatkan Penghulu-Penghulu dan Ketua-Ketua Kampung yang telah Untuk makluman Ahli-Ahli Yang diserapkan ke dalam skim baharu ini. Berhormat. Skim Penghulu dan Ketua Kampung Tahun 1998 telah dibatalkan. kesemua mereka ini telah Untuk itu Lembaga Perjawatan, Disiplin diserapkan ke dalam skim tersebut yang dan Tatatertib Penghulu Mukim dan berkuat kuasa pada 23 Disember 2017 Ketua Kampung yang telah ditubuhkan dengan kesemua Penghulu dan Ketua di bawah skim baharu ini telah meneliti Kampung telah menerima lantikan PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 23

mereka berdasarkan syarat-syarat kerajaan yang telah ditawarkan untuk kelayakan yang dinyatakan. request for proposal oleh kementerian ini ialah: Dari segi pendapatan Penghulu dan Ketua Kampung atau lebih tepat lagi 1. Pengurusan Taman Selera, Taman perbezaan tangga gaji antara Penghulu Peranginan Tasek Lama dan Taman dan Ketua Kampung diukur dari sudut Jubli, Bandar Seri Begawan; akademik dan tanggungjawab Penghulu Mukim sebagai seorang pemimpin 2. Bangunan Pusat Komersial, dalam mukim yang merupakan satu unit Bangunan Perdagangan Bumiputera besar dalam satu daerah. dan Bangunan APTK;

Kaola sekarang beredar kepada soalan 3. Request for proposal bagi Pasarneka yang dikemukakan oleh Yang Berhormat Seria, Jalan Lorong 3 Selatan Seria; Dayang Siti Rozaimeriyanti binti Dato Seri Laila Jasa Datu Haji Abdul Rahman 4. Request for proposal bagi mengenai aset-aset kerajaan. Sungguh Commercial Establishment di pun soalan ini tidak ditujukan kepada Kampung Air; Kementerian Hal Ehwal Dalam Negeri, walau bagaimanapun sebagai sebuah 5. Request for proposal bagi Kompleks kementerian yang juga mempunyai Bumiputera, Kompleks Komersial aset-aset, kaola merasakan terpanggil Bumiputera dan Pasar di Pekan untuk mengongsikan apa yang sedang Bangar; dan dilaksanakan di Kementerian Hal Ehwal Dalam Negeri. 6. Request for proposal bagi Geraineka Sungai Liang, Daerah Kementerian Hal Ehwal Dalam Negeri Belait. sukacita merakamkan setinggi-tinggi terima kasih atas soalan yang telah Daripada keenam-enam request for dikemukakan oleh Yang Berhormat proposal ini kementerian hanya Dayang Siti Rozaimeriyanti binti Dato menerima 3 request proposal iaitu: Seri Laila Jasa Datu Haji Abdul Rahman. i. Request proposal bagi pengurusan Dalam hubungan ini, sukacita Taman Selera; dimaklumkan sebagaimana yang kaola nyatakan semalam bahawa Kementerian ii. Request proposal bagi Bangunan Hal Ehwal Dalam Negeri telah pun Pusat Komersial, Bangunan mengeluarkan sebanyak 6 request for Perdagangan Bumiputera dan proposal bagi pelabur atau pemaju, Bangunan APTK; dan memajukan aset-aset yang dimiliki oleh jabatan-jabatan di bawah Kementerian iii. Request for proposal bagi Pasarneka Hal Ehwal Dalam Negeri. Aset-aset Seria Jalan Lorong 3 Selatan Seria. PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 24

Sementara yang lain tidak ada pihak- Orang Kaya Seri Kerna Dato Seri Setia pihak swasta yang menghantarkan (Dr.) Awang Haji Abu Bakar bin Haji request mereka dan terpaksalah Apong, Menteri Hal Ehwal Dalam Negeri dikeluarkan atau ditawarkan kembali. sebentar tadi yang telah diperjelaskan Jadi sungguh pun kita mempunyai secara terperinci akan peruntukan setiap usaha untuk menawarkan kepada pihak jabatan di bawah Kementerian Hal swasta tetapi nampaknya tidak ada Ehwal Dalam Negeri. takers dalam bidang-bidang tertentu. Kaola ingin membawa Tajuk SE01A - Sekianlah sahaja yang dapat kaola Jabatan Kementerian Hal Ehwal Dalam kongsikan bersama dengan Ahli-Ahli Negeri iaitu Kod 002/000 - Pusat Yang Berhormat mengenai soalan- Pengurusan Bencana Kebangsaan dan soalan yang telah pun dikemukakan. Kod 002/001 - Pentadbiran Kewangan dan Sumber Tenaga Manusia, Kod Terima kasih Yang Berhormat 002/002 - Perancangan dan Analisasi, Pengerusi. dan Kod 002/003 - Operasi dan Gerakan. Anggaran Perbelanjaan Yang Berhormat Pengerusi: Terima 2018/2019 sebanyak $769,165.000. kasih Yang Berhormat Menteri Hal Ehwal Dalam Negeri. Yang Berhormat Pengerusi, isu pertama yang diusulkan oleh penduduk- Sekarang saya ingin membukakan Tajuk penduduk yang berkenaan, sewaktu Kementerian Hal Ehwal Dalam Negeri ini kejadian banjir melanda di Daerah dan jabatan-jabatan di bawahnya untuk Tutong baru-baru ini, terdapat beberapa dibahaskan. permasalahan iaitu:

Saya mempunyai senarai yang agak 1. Bantuan kenderaan lori bagi panjang dan saya mulakan dengan mengangkut penduduk yang menjemput Yang Berhormat Awang Haji memerlukan perjalanan untuk Ramli bin Haji Lahit. bertugas, ke sekolah dan membeli keperluan harian tidak mencukupi. Yang Berhormat Awang Haji Ramli Di Mukim Ukong sahaja, terdapat bin Haji Lahit: Terima kasih. 200-300 orang sehari yang memerlukan kenderaan tersebut. Yang Berhormat Pengerusi, Ahli-Ahli Yang Berhormat. Lebih dahulu Belum lagi kawasan Mukim Rambai kaola merakamkan/setinggi-tinggi dan Mukim Lamunin. Mukim Ukong penghargaan dan tahniah atas hanya sebuah kenderaan lori pembentangan mukadimah Anggaran yang disediakan maka terpaksa Perbelanjaan 2018/2019 Kementerian dilakukan berulang-ulang kali, sekali Hal Ehwal Dalam Negeri yang perjalanan hanya memuatkan 20-30 disampaikan oleh Yang Berhormat Pehin orang, sedangkan perjalanan pergi PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 25

balik mengambil masa 40 minit ke menenggelami ke kampung- tempat dituju. kampung kawasan Mukim Tanjung Maya. Akibatnya terlambat ke tempat kerja atau sekolah dan ada langsung tidak Persoalannya, menjadi keluhan dapat hadir. Oleh itu, adakah kepada penduduk kawasan Mukim pemikiran untuk menyelesaikan Rambai kerana bantuan keperluan perkara ini pada masa akan datang harian tidak diberikan kepada dengan keperluan pengangkutan mereka semasa banjir melanda ditambah sekurang-kurangnya tetapi bantuan diberikan setelah air 3 buah sekali perjalanan kerana surut iaitu tidak memerlukan sudah dimaklumi bahawa kawasan bantuan lagi. Ulu Tutong sering mengalami banjir apabila musim hujan lebat?; Berlainan dengan kawasan Mukim Tanjung Maya dan sekitarnya, 2. Kampung-kampung kawasan Mukim bantuan tiba tepat ketika kawasan Rambai di Daerah Tutong seperti masih ditenggelami air. Oleh itu Kampung Benutan, Bengkulu, Kuala dicadangkan pada masa akan Ungar dan Kampung Rambai datang: termasuk Kampung Layong, Mukim Lamunin adalah kampung-kampung i. Kawasan Mukim Rambai dan mangsa terawal menerima paras air Kampung Layong dipedulikan banjir yang dalam dan tidak boleh awal bagi agihan apa jua bentuk dilalui oleh kenderaan jenis salun bantuan; kerana kedalaman boleh mencapai paras 1.5 meter. ii. Dibekalkan drone kepada Pusat Bencana Banjir Daerah (DDMC) Untuk berjalan kaki adalah bagi membantu melihat dari berbahaya kerana buaya sering saja udara kawasan yang selamat kelihatan di jalan-jalan yang dilalui. Ia boleh diguna pakai ditenggelami air. Reptilia ini keluar bukan sahaja pada masa banjir dari air sungai yang melimpah malah waktu kebakaran hutan memasuki longkang-longkang malah dan apa juga bencana yang ada yang berkeliaran di kawasan berkaitan mencari dan rumah terutama pada waktu malam. menyelamat; dan

Ini menyebabkan penduduk tidak iii. Adakah cadangan untuk dapat keluar ke mana-mana memberikan permit terutama untuk mendapatkan penangkapan buaya bermusim? keperluan harian. Kemudian 2-3 hari Misalannya, penangkapan untuk selepas itu, barulah air banjir 3 bulan sahaja iaitu dari awal tesebut surut dan menuju Oktober hingga ke akhir PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 26

Disember setiap tahun. Belait, dipindahkan ke sebuah Tujuannya ialah: kampung lain di Daerah Tutong, dan menjadi sungutan dan a. Menjaga keselamatan orang kekhuatiran penduduk kampung ramai kerana binatang ini berkenaan. timbul berkeliaran khususnya di sungai-sungai Daerah Sehubungan dengan itu, kepada Tutong. Adalah berbahaya, pihak yang berkenaan, atas contohnya pada tahun lepas, permohonan penduduk- kejadian seorang penduduk penduduk kampung berkenaan kampung di Ulu Tutong, memohon simpati supaya jangan telah menjadi mangsa lagi memindahkan buaya ke serangan buaya ketika kawasan sungai mereka kerana menyeberangi sungai sesetengah penduduk di situ dan menggunakan perahu; sekitarnya, nelayan sepenuh masa yang sering menggunakan b. Jika tidak bercanggah akta dan berharapkan sungai sebagai dan hukum, kulit buaya dan mata pencarian utama. termasuk kulit kerbau, lembu dan kambing menjadi 3. Seterusnya Tajuk SE04A - Jabatan sumber menghasilkan Lembaga Bandaran Tutong, Kod produk; dan 002/000 - Pengurusan Kemudahan Asas dan Perkhidmatan iaitu Ceraian c. Buaya yang ditangkap jika 002/003 - Pengurusan Pemeliharaan tidak boleh dibunuh, untuk dan Perkhidmatan. dipindahkan di kawasan perlindungan di suatu tempat Yang Berhomat Pengerusi. Padang yang khusus. Dalam perkara Sekolah Rendah Muda Hashim perlindungan ini, demi Tutong adalah terletak di kawasan keselamatan agar ia tidak Jabatan Bandaran Tutong dan terlepas, hendaklah dibina dikelilingi oleh bangunan Pejabat kawasan kolam yang Daerah Tutong, bangunan Sekolah berpagar lengkap dengan Rendah Muda Hashim Tutong dan keperluan keselamatan agar bangunan TelBru. ia menjadi tarikan pelancong iaitu boleh melalui jambatan Padang ini asalnya untuk sukan bola di atas kolam berkenaan. sepak, dulu wajahnya rata, halus dengan rumput yang sentiasa Sebagai perhatian baru-baru ini dipelihara dan dipotong. Sekarang pada 8 Februari 2018, ada ini tidak lagi terpelihara dengan seekor buaya yang ditangkap di rumput yang panjang. Hanya pada sebuah kampung di Daerah masa-masa keperluan tertentu PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 27

barulah dipotong tetapi tidak penyewaan kemudahan-kemudahan seindah dulu. kerajaan;

Tidak dapat dielak tumpuan mata 4. Yang Berhormat Pengerusi. sesiapa pun juga, melalui jalan Bukit Seterusnya Tajuk SE05A - Jabatan Bendera ini, mesti akan melihat Buruh Ceraian Kod 002/001 - Lesen keadaan padang ini termasuk Pekerja Asing, Piawaian Perburuhan pelancong-pelancong dan kedutaan dan Agensi Pekerjaan, yang luar negeri yang sering melawat berjumlah Anggaran Perbelanjaan Daerah Tutong. 2018/2019 sebanyak $1,810,175.00. Kaola teruskan kepada soalan: Sebagai sebuah daerah yang menjadi destinasi pelancongan, Selain mengemaskinikan pelawat singgah lebih dahulu di pendaftaran senarai pencari kerja, bangunan Jabatan Daerah Tutong adakah adakah agensi pekerjaan sebelum melawat ke destinasi lain. Kementerian Hal Ehwal Dalam Setentunya mereka melihat keadaan Negeri boleh mencipta peluang padang ini seperti sesuatu yang pekerjaan khusus kepada individu- kurang elok terletak di tengah individu yang tidak ada kelayakan pekan. Kita mahu Pekan Tutong akademik tinggi umpamanya sebagai bersih dan cantik. Buruh, Pembersih, Tukang Kebun dan lain-lain yang bersesuaian di Sehubungan itu, adakah cadangan, pejabat-pejabat kerajaan bagi diberi jika boleh, Jabatan Bandaran Tutong kepada anak tempatan yang tidak mengambil alih pemeliharaan bekerja terutama kepada golongan padang ini kerana kita melihat meminta-minta bantuan asasi yang penggunaannya sudah menyeluruh masih muda, berkeluarga serta pada mana-mana agensi dan tidak mempunyai tanggungan anak-anak? terhad lagi kepada murid-murid Sekolah Rendah Muda Hashim Jadi peruntukan bantuan yang Tutong dan juga dapat memberi disediakan itu jika boleh dan tidak peluang pekerjaan kepada sekurang- bercanggah dari dasar dan kurangnya 2 orang buruh bergaji peraturan ia diselaraskan dengan hari. agensi pemberi bantuan berkenaan sebagai gaji mereka, dengan ini Selain itu, sewa boleh dikenakan mereka tidak lagi setiap tahun dengan bayaran berpatutan kepada menghadapkan borang permohonan badan bola sepak atau mana-mana bantuan. pihak orang ramai yang ingin untuk menggunakannya, seperti mana Berdasarkan pengalaman Penghulu yang dikuatkuasakan mulai dan Ketua Kampung, golongan ini 1 September 2016, membenarkan sering dihadapi memohon sokongan PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 28

untuk mendapatkan bantuan asasi Adakah cadangan untuk mengurangkan bagi keperluan harian dan memohon harga pasport ini atau jika tidak menyambung semula setiap kali dapat dikurangkan ditambah sah tempoh bantuan tamat. penggunaannya kepada 10 tahun seperti juga pertukaran kad pengenalan Perlu diambil perhatian pada setiap 10 tahun? permasalahan mereka tidak diberi peluang untuk mendapatkan 6. Soalan yang terakhir: Kenapakah pekerjaan tersebut kerana tidak pasport Brunei yang $15.00 tidak mempunyai kelayakan akademik dan boleh digunakan untuk perjalanan bersaing dengan pemohon yang keluar dari kawasan tradisi sejak mempunyai kelayakan akademik dahulu lagi? Adakah cadangan untuk yang tinggi. mengubah dasarnya supaya pasport ini dapat digunakan untuk Realitinya kerja sebagai Pembersih perjalanan antarabangsa? dan Pemeliharaan Taman atau Tukang Kebun tidak memerlukan Sekian sahaja Yang Berhormat pena, kertas dan komputer memadai Pengerusi. Terima kasih. dengan penyapu, alat pembersihan, cangkul dan alat perkebunan serta Yang Berhormat Menteri Hal Ehwal kebolehan membuat kerja. Dalam Negeri: Terima kasih Yang Berhormat Pengerusi. Banyak soalan itu 5. Seterusnya Tajuk SE10A - Jabatan kaola berusaha untuk menjawab mana Imigresen dan Pendaftaran yang dapat kaola jawab dan mana yang Kebangsaan. belum dapat kaola jawab, akan kaola jawab kemudian atau secara bertulis: Yang Berhormat Pengerusi: Ahli Yang Berhormat. Ada beberapa 1. Mengenai Pusat Urusan Bencana pertanyaan lagi mahu dikemukakan. Kebangsaan. Masalah banjir di Tutong, barangkali sebelum kaola Yang Berhormat Awang Haji Ramli menjawab soalan ini, kita telah pun bin Haji Lahit: Kod 002/003 yang mendengar penjelasan daripada terakhir. Permit Masuk dan Dokumen Yang Berhormat Menteri Perjalanan dengan jumlah Anggaran Pembangunan yang telah Perbelanjaan 2018/2019 sebanyak menyatakan rancangan-rancangan $1,922,710.00. Yang Berhormat yang akan diusahakan oleh Pengerusi, berhubung dengan pasport kementerian tersebut dalam usaha atau dokumen perjalanan berharga menangani banjir di Daerah Tutong $50.00 yang sah digunakan untuk 5 dengan mengadakan kawasan- tahun sahaja bagi di luar kawasan kawasan tadahan. Borneo.

PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 29

Pada masa ini hanya ada satu menangani keadaan sedemikian kawasan tadahan dan dengan pada masa akan datang; kawasan tadahan itulah kita telah dapat mengurangkan 2. Penduduk-penduduk di kampung kawasan-kawasan yang kena banjir atau kawasan Benutan, seperti di Lamunin, Daerah Tutong. Bengkulu, Layong yang paras airnya juga tinggi tidak Jadi persoalannya ialah mengenai menerima agihan bantuan. bantuan dari segi kenderaan semasa Agihan bantuan diselaraskan banjir yang melebihi paras 1 meter atau dibuat oleh Jabatan dan hanya kenderaan jenis trak Perkhidmatan Masyarakat sahaja dapat menggunakan laluan bersama dengan sukarelawan- jalan. sukarelawan jua.

Jadi sebagai usaha kitani whole of Dalam perkara ini, kita akan government approach dalam mengambil perhatian kepada menangani bencana banjir ialah apa yang dikemukakan oleh semua agensi kerajaan yang Yang Berhormat kerana bantuan berkenaan akan bekerjasama hanya diterima semasa musim dengan menggunakan aset-aset surut. Ini kemungkinan pada mereka juga. masa itu kita tidak dapat memasuki tempat-tempat yang Dalam hubungan ini, kita berterima berkenaan kerana kedudukan air kasih kepada Angkatan Bersenjata yang tinggi lebih 1.5 meter; Diraja Brunei yang telah pun membantu dari segi membekalkan 3. Buaya. Ini juga telah kita bukan sahaja kenderaannya tetapi bincangkan bila kita juga dengan pegawai-pegawainya membincangkan Soalan Bertulis bagi membantu mobilise masalah mengenai dengan kawalan yang terkena banjir, oleh sebab kepada binatang-binatang liar. beberapa tempat mengalami banjir Kita akan mengambil perhatian ini, kita hanya terpaksa mengenai perkara ini kerana ia menggunakan aset-aset yang ada adalah dalam Akta Binatang Liar itu bagi membantu penduduk- yang pada masa ini. Sejauh yang penduduk berkenaan. saya tahu apabila buaya ini dapat ditangkap ia akan dibawa Jadi pertanyaan adakah aset ini untuk dilepaskan ke laut. Sebab akan ditambah, kita itu saya tidak tahu adanya nanti akan berunding, selalunya kita kejadian pada 8 Februari yang akan membuat post-mortem selepas buaya di Kuala Belait dipindah ke banjir ini assestment apakah Tutong, tetapi tentulah pihak langkah-langkah akan diambil bagi agensi yang berkenaan akan PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 30

mengambil perhatian Yang Sekarang ini sejak tertubuhnya Berhormat Pengerusi; Unit Tenaga Manusia sebagaimana yang kita maklumi 4. Lembaga Bandaran Tutong. bahawa Unit Tenaga Manusia Padang di Daerah Tutong dalam telah pun melaksanakan juga kawasan Lembaga Bandaran program-program ini melalui yang dicadangkan untuk diambil Pusat Pembangunan Kapasiti alih oleh Lembaga Bandaran (PPK) dan kita mendengar supaya padang ini akan dapat bahawa dari latihan-latihan yang dinaik taraf, disewakan. mereka jalankan beberapa ratus Perkara ini satu cadangan yang belia kita yang tidak bekerja baik dan kita akan melihat telah pun dihantar ke Pulau bagaimana tatacara untuk kita Muara Besar untuk bekerja. mengambil alih, bukan sahaja ia merupakan satu aset tetapi Kita difahamkan bahawa untuk menaik taraf juga akan beberapa kursus lain sedang memerlukan perbelanjaan; diteliti oleh Pusat Pembangunan Kapasiti (PPK). Latihan-latihan 5. Buruh. LPA - Lesen Pekerja seumpama ini dijalankan oleh Asing. Apa yang dikemukakan Pusat Pembangunan Kapasiti oleh Yang Berhormat ialah (PPK) dan ini mungkin satu mengenai bolehkah Jabatan cadangan yang baik untuk Buruh ini menyediakan kursus- diteliti. kursus bagi membantu mereka yang tidak berkelayakan Saya ingat sebelum ini akademik untuk menjawat Kementerian Hal-Ehwal Dalam jawatan seperti Pembersih, Negeri pernah melaksanakan Tukang Kebun. program ini bersama-sama dengan pengendali-pengendali Sebenarnya sebelum atau syarikat-syarikat pembersih tertubuhnya unit atau Bahagian iaitu maintenance yang Tenaga Manusia di Jabatan melaksanakan pemeliharaan, Perdana Menteri, Agensi pembersihan di kementerian- Pengambilan Tenaga Kerja kementerian ataupun di (APTK) bagi agensi tempatan bangunan-bangunan swasta dan diletakkan di Jabatan Buruh dan program tersebut telah dapat mereka ini pada masa dahulu memberikan pekerjaan kepada bertanggungjawab juga di dalam orang kitani. Apa yang mengendalikan kursus-kursus dikemukakan oleh Yang tertentu. Berhormat itu suatu perkara yang mungkin dapat dilihat sekali lagi. PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 31

Mengenai Jabatan Imigresen dan Pendaftaran Kebangsaan cadangan harga pasport barangkali harga pasport kitani Kaola hanya ingin menyentuh mengenai ini adalah yang termurah. Kalau penguatkuasaan akta dan undang- untuk mengurangkan barangkali undang yang haruslah dikuatkuasakan ini perkara yang kita terpaksa dengan sempurna tanpa ragu-ragu dan melihat kepada harga tanpa takut-takut. Kaola maksudkan di percetakan dan harga sini: pemprosesan. 1. Kaola berterima kasih atas Perkara-perkara lain nanti akan pencerahan daripaada Yang kaola jawab kemudian. Berhormat Menteri Hal-Ehwal Dalam Negeri mengenai status orang-orang Yang Berhormat Pengerusi: Ahli-Ahli asing yang berniaga dan sebagainya. Yang Berhormat. Saya sekali lagi ingin Kaola mengucapkan terima kasih. mengingatkan bahawa perkara-perkara Hanya kaola mengaitkan sedikit yang sudah disentuh sepanjang sahaja daripada aspek itu. permesyuaratan kita pada tahun ini, eloklah jangan ditanya semula. Akhir-akhir ini kaola lihat banyak kaum keluarga pekerja-pekerja asing Juga saya perhatikan bahawa Ahli-Ahli ada di Brunei Darussalam beranak- Yang Berhormat sangat suka membuat pinak dan sebagainya. Kaola, dahulu mukadimah yang panjang lebar. Jadi ada peraturan mengehadkan cukuplah mukadimah yang dibuat oleh kemasukan keluarga pekerja asing itu Yang Berhormat Menteri-Menteri hanya sebagai pelawat dalam erti Kabinet yang berkenaan. kata diberikan pas pendek tidak lebih 3 bulan. Kalau ada yang akan disoal teruslah disoalkan apakah soalan yang Tetapi hakikatnya kaola nampak ada dikemukakan. Sekarang saya persilakan beberapa keluarga itu yang ikut Yang Berhormat Pehin Orang Kaya suami mereka di sini, dan suami Putera Maharaja Dato Paduka Awang mereka itu bukanlah kategori yang Haji Abdul Ghani bin Pehin Datu kaola ketahui orang yang boleh Pekerma Dewa Dato Paduka Haji Abdul membawa keluarga. Misalannya Rahim. keluarga Tukang Gunting.

Yang Berhormat Pehin Orang Kaya Suatu ketika kaola bergunting kaola Putera Maharaja Dato Paduka lihat keluarganya duduk di tepi itu Awang Haji Abdul Ghani bin Pehin ada isteri dan 3 orang anak. Lantas Datu Pekerma Dewa Dato Paduka semasa kaola bergunting rambut dan Haji Abdul Rahim: Terima kasih Yang Berhormat Pengerusi. PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 32

ketika ia mencukur kaola dengan Buruh akan selalu melihat perkara ini pisau cukur di leher kaola. dan turun padang melihat.

Bayangkan keadaan begitu sangat 2. Dalam masa yang sama kaola mencemaskan di leher kaola ada kaitkan satu kejadian yang kaola pisau cukur dan dia pun berkata, mengetahui secara peribadi ada “Tuan boleh tolong jamin isteri saya seorang orang asing berpuluh lagi 3 bulan?” Jadi kaola bertanya tahun dahulu ia hanya sebagai kepadanya, “Sudah berapa lama Tukang Jahit di sebuah kedai jahit. berada di sini?” Katanya, “Sudah mahu satu tahun lebih dan kali ini Sekarang dengan usahanya dan mahu dihantar balik tetapi imigresen bagaimana dia menukar statusnya tidak mahu sambung lagi” Pisau daripada Tukang Jahit yang hanya cukur berada di leher kaola. bergaji $500 sekarang dia memiliki empayar kedai-kedai runcit. Jadi untuk menyelamatkan diri kaola, kaola suruh dia pergi ke Jabatan Apabila dia membuka kedai runcit, Imigresen dan Pendaftaran pada kebiasaannya mereka akan Kebangsaan. Saya menyatakan membuka lagi kedai jahit, kedai bahawa saya tidak tahu kerana saya kasut, kedai dobi, kedai gunting hanyalah orang kampung sahaja. Dia dan sebagainya. Jadi kaola akan yakin yang saya boleh menjamin pas menyerahkan senarai berkenaan kerjanya. yang kaola tahu secara peribadi kepada jabatan-jabatan yang Jadi dari sana kaola tahu, ada berasingan. kejadian itu berlaku dan banyak kaola lihat di kawasan kaola itu keluarga- Yang Berhormat Pengerusi, terima keluarga pekerja-pekerja asing ini. kasih.

Kaola pohonkan supaya perkara ini Yang Berhormat Menteri Hal Ehwal ditangani dengan sebaik-baiknya Dalam Negeri: Terima Yang mengikut peraturan yang ada kerana Berhormat Pengerusi dan terima kasih apabila keluarga mereka itu datang juga kepada Yang Berhormat Pehin ke negara ini beramai-ramai, pasti Orang Kaya Putera Maharaja Dato akan menikmati segala kehidupan, Paduka Awang Haji Abdul Ghani bin segala subsidi, segala barang-barang Pehin Datu Pekerma Dewa Dato Paduka kemudahan dan sebagainya yang Haji Abdul Rahim atas soalan yang akan menjejaskan kehidupan kitani. dikemukakan.

Kaola harap jabatan yang berkenaan Kaola menjawab dahulu soalan yang iaitu Jabatan Imigresen dan kedua itu iaitu mengenai adanya orang- Pendaftaran Kebangsaan dan Jabatan orang asing yang pada mulanya datang PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 33

ke sini sebagai cutter iaitu Tukang Jahit sebagaimana Yang Berhormat nyatakan dan kemudian membuka kedai runcit tadi bila Yang Berhormat bergunting dan sebagainya. Perkara ini telah pun boleh dijamin maka ia berbalik kepada kaola jawab tadi mengenai inisiatif atau orang kitani lagi. rancangan untuk menentukan kriteria bagi Director. Orang kitani boleh mahu menjamin atau tidak boleh menjamin. Jadi perkara ini Walaupun namanya Director tapi bukan sahaja pihak kerajaan yang perlu sebenarnya Director itulah juga Manager untuk memperkasakan, melaksanakan dan boleh jadi Sales Manager. Apa undang-undang, mengawal tetapi orang sahaja nama jawatannya, Director itu kitani juga mestilah ikut sama-sama nama yang boleh digunakan bagi apa mengawal sebagai satu daripada konsep juga tujuan. Kalau ia mahu membuka atau pendekatan whole of nation kedai runcit ertinya dia sebagai approach. pengurusnya, masuk dalam kategori yang dinyatakan tadi. Terima kasih Yang Berhormat Pengerusi. Jadi inilah usaha yang akan kitani buat. Kitani mahu menentukan berapa Yang Berhormat Pengerusi: gajinya, apa kelayakannya untuk Sekarang saya persilakan Yang menjadi Pengurus Kedai Runcit dan Berhormat Dayang Siti Rozaimeriyanty adakah ia akan mengambil anak binti Dato Seri Laila Jasa Haji Abdul tempatan dan banyak lagi kriteria- Rahman. kriteria lain. Kalau ia lulus daripada kriteria itu barulah ia akan diberikan pas Yang Berhormat Dayang Siti kerja. Ini salah satu cara juga. Rozaimeriyanty binti Dato Seri Laila Jasa Haji Abdul Mengenai hal yang kedua itu, berbalik Rahman: Terima kasih kepada kitani sendiri juga orang Brunei Yang Berhormat Pengerusi. yang ghairah untuk memulakan bisnes dan membawa orang lain bersama- Kaola ingin mengucapkan terima kasih sama. Sama juga dengan Yang atas mukadimah Yang Berhormat Pehin Berhormat, kaola pun ikut juga Orang Kaya Seri Kerna Dato Seri Setia memerhatikan apa yang berlaku di (Dr.) Haji Awang Abu Bakar bin Haji kedai-kedai. Apong, Menteri Hal Ehwal Dalam Negeri dan terima kasih juga atas penjelasan Perkara pertama ingin kaola lihat ialah Yang Berhormat, mengenai aset kalau masuk sebuah kedai gunting ada kerajaan di bawah Kementerian Hal- bergantung Lesen Perniagaannya itu Ehwal Dalam Negeri. Kaola ingin dan siapa ownernya. Bukan orang India mengemukakan beberapa perkara atau orang asing itu yang mempunyai di bawah pengawalan dan pengendalian lesen tersebut tetapi orang kitani. Jadi Kementerian Hal Ehwal Dalam Negeri:- PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 34

1. Mengenai Petunjuk Prestasi Utama. langkah pemantauan yang telah Yang Berhormat Pengerusi dan dijalankan dan pencapaian- Ahli-Ahli Yang Berhormat. Salah satu pencapaian yang telah diperolehi Petunjuk Prestasi Utama atau KPI untuk mencapai KPI ini. Kebangsaan yang diterajui oleh Kementerian Hal-Ehwal Dalam Syukur seperti yang kita Negeri ialah peratus rakyat yang sedia maklum Kerajaan Kebawah berpindah daripada pendapatan Duli Yang Maha Mulia Paduka Seri yang rendah kepada yang lebih Baginda Sultan dan Yang Di-Pertuan tinggi. KPI 2.4 ini ialah salah satu Negara Brunei Darussalam telah KPI Kebangsaan yang menjurus banyak menghulurkan bantuan kepada pencapaian matlamat kedua melalui program-program yang sedia di bawah rangka kerja Wawasan ada untuk rakyat dan negara seperti Brunei 2035 iaitu kualiti kehidupan Dana Bantuan Kebajikan Bulanan rakyat. di bawah pengendalian pihak Jabatan Pembangunan Masyarakat, Seperti yang dikongsikan oleh Pengagihan Asnaf Zakat Al-Gharimin Sekretariat Wawasan Brunei 2035 di bawah Majlis Ugama Islam Brunei, semasa Sesi Muzakarah Bersama bantuan Yayasan Sultan Haji Yang Berhormat Ahli-Ahli Majlis Hassanal Bolkiah, Miftahun Najah Mesyuarat Negara, pada awal yang dikendalikan oleh Kementerian Januari tahun ini, merujuk dalam Pendidikan. senarai Anggaran Hasil Perbelanjaan Tahun Kewangan 2018/2019, tidak Bukan sahaja dari pihak kerajaan ada dinyatakan mengenai dengan bahkan terdapat banyak program KPI ini. Kaola tergerak untuk bantuan yang sering diungkayahkan mengetahui status terkini KPI oleh orang-orang awam sektor mengenai peratus rakyat yang swasta seperti BIBD Alaf dan berpindah daripada pendapatan badan-badan kebajikan yang yang rendah (low income) kepada membantu golongan-golongan yang yang lebih tinggi iaitu (medium memerlukan. Melihat kepada senario income). Apakah pencapaian dan program-program bantuan yang peratus peningkatan KPI tersebut sering dikendalikan oleh orang- setakat ini? orang awam, sektor swasta dan badan kebajikan ini jelas sekali Adakah mereka ini benar-benar bahawa sikap keprihatinan rakyat telah keluar dari kemiskinan? negara ini sangat tinggi dan inisiatif- Adakah jumlahnya meningkat atau inisiatif kebajikan ini semakin berkurangan? Saya berharap bertambah. bahawa pihak Kementerian Hal- Ehwal Dalam Negeri dapat Walau bagaimanapun, kaola yakin mengongsikan statistik langkah- bukan sahaja kaola bahkan banyak PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 35

pihak juga berasa bimbang kelompok penerima bantuan atau mengenai jumlah penerima- graduating out of poverty? penerima bantuan setiap tahun Matlamat kedua negara kita untuk bila adanya pengurangan mencapai hasrat Wawasan Brunei jumlah penerima-penerima ini 2035 ialah untuk meningkatkan pengurangannya adalah sangat kualiti kehidupan rakyat. rendah. Jika kita belum dapat mencapai Apabila ada kenaikan jumlah matlamat yang kedua ini, penerima pula peningkatannya bagaimanakah kita akan sangat merisaukan. Sebagai contoh meneruskan usaha dalam mencapai pada tahun ini sahaja pernima- matlamat yang seterusnya penerima Miftahun Najah ialah iaitu mencapai ekonomi yang seramai 13,000 orang penuntut. dinamik dan berdaya tahan; Manakala penerima BKB pada September 2017, seramai 6,103 2. Mengenai pengurusan kuasa-kuasa orang seluruh negara, iaitu jumlah tempatan. Seperti hasrat Kebawah bantuan diberikan adalah sebanyak Duli Yang Maha Mulia Paduka $11,297,225.00. Seri Baginda Sultan dan Yang Di-Pertuan Negara Brunei Jumlah kewangan ini besar nilainya Darussalam, perlu untuk kita bagi negara kita yang ingin berganding bahu menggalakkan pertumbuhan ekonomi yang pada pengusaha-pengusaha tempatan masa ini tidak menentu. dalam sektor perusahaan mereka Pengawalan kenaikan atau untuk meningkatkan kegiatan penurunan jumlah penerima ini keusahawanan mereka bagi sesuatu yang tidak dapat menampung dan menambah dijangkakan. pendapatan sara hidup mereka. Kaola juga difahamkan terdapat Kebanyakan dari peniaga ini banyak rancangan atau program datangnya dari keluarga yang dan inisiatif yang akan diadakan memerlukan pendapatan tambahan secara berkolaborasi untuk dan memulakan perniagaan mengawal peningkatan jumlah mereka dari rumah secara kecil- penerima bantuan di seluruh negara kecilan sahaja bagi menampung ini yang bertujuan menurunkan perbelanjaan seharian. jumlah penerima bantuan. Walau bagaimanapun, peraturan Apakah langkah seterusnya untuk dan garis panduan untuk memastikan rancangan-rancangan memulakan perusahaan seperti atau program-program ini berkesan di rumah hendaklah jelas seperti dalam usaha kita untuk memberigakan apakah sebenarnya mengeluarkan mereka dari yang dimaksudkan dengan Home PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 36

Based Business. Isu ini juga telah Kebanyakan dari peniaga-peniaga ini menjadi tular di media-media sosial datangnya dari keluarga yang pada tahun lepas dan menyebabkan mempunyai masalah kewangan dan kekeliruan orang awam terutama ingin menampung perbelanjaan pengusaha-pengusaha kecil tentang seharian. Home Based Business ini. Kita tidak mahu menyekat sumber Seperti mana yang telah diketahui rezeki mereka dengan mengenakan melakukan aktiviti perniagaan caj-caj atau bayaran-bayaran seperti bengkel-bengkel mahupun yang boleh membebankan mereka. penjualan makanan dan minuman Kaola ingin mengambil contoh di rumah-rumah Perumahan Negara melalui negara Singapura, mereka adalah melanggar syarat-syarat mempunyai garis panduan yang bagi mendiami kawasan perumahan jelas yang terdapat juga satu inisiatif tersebut seperti yang telah di bawah Kerajaan Singapura iaitu dijelaskan oleh Yang Berhormat Home Based Small Skill Business Menteri Pembangunan, pagi Scheme, telah dilaksanakan dengan kelmarin. memantau gerakan peniaga-peniaga di bawah skim ini. Dengan adanya pemberigaan yang lebih jelas ini, akan memudahkan Menyentuh pula tentang ketiadaan proses permohonan sijil atau Lesen Rampaian untuk beberapa kebenaran kerana proses tersebut perniagaan dan mereka yang akan melibatkan agensi-agensi dimestikan untuk mendaftar kepada kerajaan lain, walaupun Lesen ROCBN untuk mendapatkan Sijil Rampaian atau lesen-lesen yang Pendaftaran Perniagaan Penggal 127 tertentu tidak diperlukan. yang dikuatkuasakan pada tahun 2015 bagi bertujuan untuk Kaola berharap pihak kementerian mewujudkan persekitaran yang lebih akan dapat memberi penerangan pro-business dan mesra pelanggan. dengan lebih jelas mengenai definisi Jika peniaga-peniaga yang lain Home Based Business ini. Adakah gagal untuk mendaftar mereka peniaga-peniaga kecil di rumah- akan dikenakan denda. rumah dimestikan mendaftar untuk mendapatkan Sijil 16, 17 ini sebelum Ini satu inisiatif yang sangat baik mereka membuka perniagaan dalam Ease Of Doing Business, mereka? namun ini juga meningkatkan aktiviti-aktiviti lain yang menyalahi Kaola berharap dengan adanya garis undang-undang seperti penambahan panduan yang jelas bagi mereka premis perniagaan tanpa kebenaran, yang ingin membuka perniagaan kebersihan dan pengendalian mereka secara kecil-kecilan ini. makanan yang tidak bersesuaian PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 37

dan kegagalan untuk mendapatkan permohonan difikirkan sesuai Sijil Halal. dengan ease of doing business. Mereka juga boleh menempah dan Dengan kurangnya langkah-langkah mengadakan pemeriksaan beberapa penguatkuasaan dan pemantauan. kali yang difikirkan perlu sesuai Bagaimanakah pihak kementerian dengan jadual pemeriksaan mereka. mengawal isu-isu seperti ini? Adakah lebih baik jika Lesen Sekian sahaja dari kaola, terima kasih Rampaian dikekalkan bagi Yang Berhormat Pengerusi. perniagaan-perniagaan yang beroperasi di bangunan-bangunan Yang Berhormat Menteri Hal komersial?; dan Ehwal Dalam Negeri: Terima kasih Yang Berhormat Pengerusi dan terima 3. Mengenai F & B. Perkara ini, juga kasih juga kepada Yang Berhormat memerlukan perhatian dari beberapa Dayang Siti Rozaimeriyanty binti Dato buah kementerian dan jabatan Seri Laila Jasa Haji Abdul Rahman seperti Kementerian Hal Ehwal atas soalan-soalan yang dikemukakan. Dalam Negeri dan Kementerian Hal 2 daripada soalan yang dikemukakan Ehwal Ugama mengenai dengan itu kaola kira cross-cutting, merentas halal permit dan halal certification, beberapa agensi kementerian dan Kementerian Sumber-Sumber Utama jabatan:- dan Pelancongan Agri-Food Food Processing, Kementerian Kesihatan 1. Mengenai KPI peratus rakyat Food Hygiene and Food Handling, berpindah dari pendapatan rendah dan Pihak Berkuasa Kawalan ke pendapatan tinggi. Kementerian Bangunan Industri (ABCi) mengenai Hal Ehwal Dalam Negeri diberikan building approval. tanggungjawab ini untuk mengukur dan melaksanakan perkara ini dari Adakah terdapat online platform segi sektor swasta sahaja kerana seperti one-biz yang ia dapat terdapat lagi satu jawatankuasa bertindak seperti satu platform yang mengukur peratus rakyat untuk memudahkan urusan berpindah dari pendapatan tinggi ini permohonan dan pemberian dari sektor kerajaan (public sector). approval dari agensi-agensi yang berkenaan? Jika terdapatnya Jadi ini adalah satu tugasan yang platform seperti ini dapat diterapkan sangat berat kerana kita hanya dalam permohonan lesen-lesen dapat menilai perkara ini dan sijil-sijil tertentu dapat berdasarkan kepada maklum balas memudahkan pihak-pihak yang yang kita terima daripada syarikat- berkenaan untuk memantau syarikat swasta dan juga kawalan kualiti (quality control) dan berdasarkan sektor-sektor dalam memproses dan proses-proses sektor swasta. PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 38

Pada masa ini apa yang dapat kaola terangkan dalam mukadimah kaola kongsikan bahawa jawatankuasa bahawa kita bekerjasama dengan yang diterajui oleh Kementerian Hal- Ministry of Community, Thailand Ehwal Dalam Negeri masih lagi supaya dapat meningkatkan meneliti bersama-sama juga dengan produk kita ini berbagai-bagai agensi kerajaan yang lain khususnya sudut termasuk pemasaran dan JPKE yang memberikan maklumat- sebagainya. Dengan cara itu dapat maklumat atau data-data yang juga membantu menaikkan rakyat tertentu mengenai perkara ini. dan penduduk yang mengusahakan Insya-Allah, apabila ia telah 1K1P. kita melihat satu contoh best dikemaskinikan sudah ada data- practices yang berlaku di negara lain data tersebut kita akan dapat yang membantu kehidupan komuniti mengongsikannya dengan Ahli-Ahli sebuah kampung atau mukim itu; Yang Berhormat sebagaimana yang kaola nyatakan tadi ia berasaskan 2. Mengenai pengusaha-pengusaha kepada beberapa sektor dalam tempatan. Digalakkan pengusaha- industri perburuhan ini. pengusaha tempatan menyara hidup dengan berniaga dari rumah. Memang betul sebagaimana yang Sebagaimana juga yang dinyatakan dinyatakan oleh Yang Berhormat Yang Berhormat tadi bahawa bahawa jika kita dapat menaikkan home-based business ini satu peratus rakyat berpindah daripada inisiatif yang baik, membantu rendah kepada tinggi ini, ia akan menyara atau meningkatkan dapat mengurangkan mereka yang pendapatan keluarga. pada masa ini mengharapkan bantuan-bantuan dari beberapa Dari segi penggunaan rumah untuk agensi kerajaan untuk menyara melaksanakan perniagaan ini kehidupan mereka. sebagaimana yang kaola nyatakan tadi ada cross-cutting di bawah Dalam pada itu, Kementerian Hal- beberapa agensi atau kementerian Ehwal Dalam Negeri melalui yang bertanggungjawab seperti rancangan-rancangan yang sedang yang kita ketahui bahawa jika diusahakannya dalam sektor businessnya itu tidak melibatkan ekonomi juga berusaha untuk apa-apa perubahan pada rumah ia meningkatkan taraf kehidupan boleh dijalankan, kecuali mereka rakyat dan penduduk ini menerusi yang telah mengubah suai atau aktiviti ekonomi khususnya Satu membuat tambahan kepada rumah Kampung Satu Produk. seperti mengadakan bengkel yang bukan sahaja menyalahi peraturan Kita berharap sejauh ini kita telah khususnya di Perumahan Negara mengenal pasti 5 produk yang dapat tetapi juga kita melihat kepada dimajukan. Sebagaimana kaola aspek-aspek keselamatan. PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 39

Bagi pengusaha-pengusaha home- sedemikian. Sekian sahaja Yang based business ini kerana Berhormat Pengerusi. sebagaimana Yang Berhormat nyatakan tadi tidak ada lagi Yang Berhormat Pengerusi: Terima Miscellaneous Licence (Lesen kasih Yang Berhormat Menteri Hal- Rampaian). Mereka ini haruslah Ehwal Dalam Negeri. Saya ingin mendaftar kepada pendaftar- mencadangkan supaya kita berehat pendaftar syarikat bernama ROCBN. dahulu selama 15 minit. Sejauh yang berkaitan dengan Kementerian Hal Ehwal Dalam (Mesyuarat Jawatankuasa berehat Negeri, kita akan memeriksa sebentar) tempat-tempat perusahaan itu dijalankan atau bisnes itu dijalankan. (Mesyuarat Jawatankuasa bersidang semula) Sama juga dengan pengusaha SME. Cadangan Yang Berhormat Dayang Yang Berhormat Pengerusi: Siti Rozaimeriyanty binti Dato Seri Ahli-Ahli Yang Laila Jasa Haji Abdul Rahman itu Berhormat. Mesyuarat jawatankuasa ini baik supaya diadakan satu platform bersidang semula. Kita masih lagi yang mereka akan mendapat membincangkan dan membahaskan manfaat darinya. Sebab itu dalam Tajuk Kementerian Hal Ehwal Dalam jawapan saya mengenai dengan Negeri dan jabatan-jabatan Taman Mahkota Jubli Emas, di bawahnya. Bersama saya di sini Kementerian Hal Ehwal Dalam masih lagi ada senarai Ahli Yang Negeri telah pun berusaha meneliti Berhormat yang suka untuk ikut serta kemungkinan untuk mengenalkan dalam membahaskan Tajuk yang Hawkers Act iaitu akta berkenaan ini. Saya sekarang ingin yang mengawal penjaja-penjaja mempersilakan Yang Berhormat Awang tempatan. Haji Emran bin Haji Sabtu

Kita juga melihat terdapat beberapa Yang Berhormat Awang Haji agensi yang terlibat apabila kita Emran bin Haji Sabtu: Terima kasih. memberi kebenaran untuk peniaga- peniaga membuat perniagaan secara Yang Berhormat Pengerusi dan salam berjaja kerana ia melibatkan sejahtera. Yang Berhormat Pengerusi Kementerian Kesihatan, Jabatan dan Ahli-Ahli Yang Berhormat:- Tenaga (Energy) dan Perindustrian dari segi keselamatan dan health 1. Saya ingin menyentuh mengenai environment. Jadi semua ini akan Tajuk SE11A - Jabatan Penjara. dapat kita satukan yang dapat Dalam mukadimah Yang Berhormat mengawal kegiatan-kegiatan yang Menteri Hal-Ehwal Dalam Negeri semalam juga ada menyebutkan PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 40

iaitu seramai 113 orang bekas semua pihak. Lebih-lebih lagi penghuni ataupun banduan telah sebagai pemimpin masyarakat berjaya mengikuti bagi termasuklah Penghulu Mukim dan mendapatkan pekerjaan dan Ketua Kampung, agensi-agensi diterima kembali ke dalam kerajaan, syarikat-syarikat swasta, masyarakat. Alhamdulillah, setinggi- pengawasan kejiranan, Majlis tinggi tahniah diucapkan kepada Perundingan Mukim dan Kampung, Kementerian Hal-Ehwal Dalam NGOs dan juga inti sesuatu keluarga Negeri khususnya Jabatan Penjara. itu sendiri.

Bercakap mengenai statistik ataupun Soalan saya: Apakah usaha dan perangkaan banduan tahanan rancangan yang akan dilaksanakan penjara khususnya penjara lelaki oleh pihak berkenaan dalam Jerudong. Mengikut klasifikasi mengurangi kes-kes jenayah seperti kesalahan yang dilakukan bahawa kes dadah, kes kecurian dan pecah kes-kes dadah adalah 22% rumah seperti yang kita dengar 83 orang. Diikuti oleh kes curi 21% melalui media massa dan melalui 80 orang dan kes pecah rumah 9% laporan pihak berkenaan?; 37 orang. Manakala penduduk

tempatan terlibat 83% iaitu 2. Yang Berhormat Pengerusi. 313 orang. Manakala mereka yang Seterusnya saya ingin menyentuh terlibat masuk penjara berulang kali dengan memangkin perkembangan lebih 4 kali 31%. ekonomi ia berkaitan dengan

Program Satu Kampung Satu Melihat statistik yang disebutkan, Produk. Dalam taklimat Yang memberikan kesedaran kepada Berhormat Menteri Hal Ehwal Dalam kita semua dalam meningkatkan Negeri juga semalam, ada lagi usaha-usaha menyedarkan menyentuh Program Satu Kampung masyarakat umum akan bahayanya Satu Produk iaitu antara lain terlibat dan melibatkan diri dalam menyatakan Satu Jawatankuasa kes-kes jenayah dan akibatnya yang Peringkat Kebangsaan telah akan diterima mereka berkenaan ditubuhkan program kerjasama yang boleh menjatuhkan maruah meningkatkan kualiti pengeluaran dan martabat diri serta memalukan produk pembungkusan dan lain-lain keluarga dan masa hadapan yang lagi termasuk memberikan tidak menentu. bimbingan dan tunjuk ajar.

Usaha-usaha menangani isu-isu Yang Berhormat juga sebentar tadi sosial ini tidaklah hanya semata- telah memberikan jawapan mata bergantung atau berharap tambahan mengenai Program Satu pada agensi kerajaan semata-mata Kampung Satu Produk yang diajukan tetapi hanya menuntut oleh Yang Berhormat Dayang tanggungjawab daripada kita PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 41

Siti Rozaimeriyanty binti Dato Seri laluan kenderaan berat, bas dan Laila Jasa Haji Abdul Rahman. motosikal dan pejalan kaki dan seumpamanya; dan Walau bagaimanapun, saya ingin

juga mengetahui lebih lanjut dengan 4. Seterusnya saya ingin menanyakan perkembangan 1K1P iaitu kejayaan mengenai Tajuk SE10A-Jabatan dan pencapaian yang dicapai oleh Imigresen dan Pendaftaran Majlis Perundingan Mukim dan Kebangsaan kod 002/000 dalam Kampung di seluruh negara program aktiviti Pengurusan dalam menghasilkan produk-produk Perkhidmatan Visa, Pasport dan mereka masing-masing. Taraf Kerakyatan iaitu mengenai kad

pintar, ic atau pasport dan surat Apakah usaha-usaha dalam beranak. Apa yang saya maksudkan melibatkan belia dalam program ialah pasport yang sedia ada telah berkenaan terutama dalam ditulis dengan tulisan Jawi dan memperkasa para belia menjadikan Rumi, nama. Walaupun isu ini ia sebagai kerjaya dan nampaknya agak ringan tetapi pada mata pencarian yang tetap pandangan saya menyangkut pada dan menguntungkan bagi identiti sebuah negara. kesinambungan dan mengganti

mereka-mereka yang sudah negara kita sudah berumur?; mengamalkan tulisan Jawi ini walau

bagaimanapun dalam kad belum 3. Seterusnya menyentuh mengenai terdapat tarikh lahir Islam dan Tajuk SE10A - Jabatan Imigresen agama. Sebab isu ini ditimbulkan dan Pendaftaran Kebangsaan iaitu ialah bagi menghilangkan kekeliruan bangunan baharu dan pihak-pihak yang berkenaan pengubahsuaian Pos Kawalan Kuala sebagai contoh pada masa kini Lurah. Seperti yang kita maklum, terdapat kecenderungan orang jiran kita iaitu Daerah Limbang ramai menamakan anak-anak merancang membuat jambatan mereka dengan nama-nama yang kedua di Sungai Limbang, baik, bercirikan keislaman dan menjadikan perjalanan lebih pendek kemelayuan. dan tidak mengambil masa yang

lama. Sehubungan dengan itu, saya Sebagai contoh perbandingan juga ingin tahu: Apakah rancangan (maafkan saya mengambil contoh kementerian berkenaan bagi puak Iban) iaitu bagi puak Iban membina bangunan baharu atau menggunakan nama ‘anak’ sebagai mengubah suai bangunan sedia ada ganti ‘bin’ atau ‘binti’ tetapi apabila bagi menampung kepadatan mereka memeluk agama Islam kenderaan ataupun meningkatkan mereka membuang ‘anak’. kemudahan sedia ada umpamanya

mengadakan lorong baharu bagi PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 42

Walau bagaimanapun, masih kita banduan-banduan berusaha sedaya mengenali mereka kerana nama upaya untuk memulihkan kehidupan asal masih dikekalkan. Bagi puak banduan itu supaya mereka yang menggunakan ‘bin’ atau ‘binti’ tidak akan masuk kembali ke dalam agak sukar kita membezakan penjara dan meninggalkan sama ada beragama Islam atau perbuatan mereka. sebaliknya. Sesuai dengan falsafah Apa yang menarik dari statistik yang Melayu Islam Beraja dan bagi diberikan oleh Yang Berhormat tadi mencapai matlamat Negara Zikir mengenai peratus kes-kes yang serta bagi mengelakkan kekeliruan, dibawa ke penjara. Kita juga kesamaran termasuklah bagi memerhatikan bahawa peratus pengesahan yang berkenaan jika besar mereka yang tinggal pemegang kad pintar melakukan di penjara ini adalah orang Islam. kes-kes tertentu seperti khalwat dan Usaha kita bukan sahaja jenayah syariah, saya cadangkan memulihkan dari segi ia akan eloklah isu ini difikirkan oleh pihak mendapat pekerjaan tetapi juga yang berkenaan iaitu membubuh usaha kitani melalui pendekatan tarikh Islam dan nama Islam dalam rohani, supaya melalui pendekatan kad pintar, pasport, surat beranak rohani itu mereka akan berubah. dan seumpamanya.

Jadi, itu yang dapat kita lakukan Sekian sahaja Yang Berhormat di penjara sementara mereka itu Pengerusi terima kasih. dalam tahanan. Keluar dari

tahanan, semua agensi-agensi Yang Berhormat Menteri Hal Ehwal yang berkenaan juga Dalam Negeri: Terima kasih Yang bertangungjawab khususnya ahli- Berhormat Pengerusi dan Yang ahli keluarga untuk memberikan Berhormat Awang Haji Emran bin Haji sokongan kepada bekas banduan itu Sabtu mengenai dengan soalan-soalan untuk dapat kembali hidup seperti yang dikemukakan:- biasa.

1. Mengenai penjara iaitu apakah Dalam kerajaan terdapat beberapa usaha-usaha untuk mengurangi kes- agensi jua yang bertanggungjawab kes dadah, pecah rumah dan dan salah satunya ialah Majlis sebagainya. Lagi sekali, soalan ini Kebangsaan Isu Sosial. Di dalam merupakan soalan yang cross- Majlis Kebangsaan Isu Sosial ini ada cutting ertinya beberapa agensi jawatankuasanya yang dikongsi oleh bertanggungjawab untuk menangani Kementerian Hal Ehwal Ugama dan termasuklah juga kitani sebagai Kementerian Hal Ehwal Dalam anggota masyarakat. Sejauh yang Negeri bagi menangani isu-isu yang berkaitan dengan Jabatan Penjara, berkaitan dengan kesalahan kita melalui rancangan pemulihan jenayah. PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 43

Kita berharap ini salah satu usaha dalam rancangan mengendalikan kerajaan, tetapi sebagaimana kaola pengeluaran ambulung yang halal; nyatakan bahawa di luar daripada ini ramai lagi pihak-pihak yang 3. Mengenai Pos Kawalan Kuala Lurah, bertanggungjawab untuk sama- sama ada ia boleh dinaik taraf atau sama menyumbang ke arah dibesarkan. Ini satu cadangan yang mengurangkan kes-kes jenayah ini memerlukan kita untuk meneliti dan juga membantu mereka yang akan keadaan tempat tersebut. telah keluar dari penjara; Memanglah, sekiranya ada laluan- laluan tertentu ia akan dapat 2. Mengenai kejayaan Satu Kampung memudahkan lagi kelancaran Satu Produk. Kejayaan yang kita mereka yang menggunakan tempat lihat pada masa ini, walaupun itu; dan terdapat 270 produk tetapi tidak semua produk itu di peringkat yang 4. Mengenai pasport, ic dan juga surat boleh menembusi pasaran tempatan beranak untuk membubuh nama- dan serantau. Sebab itu kita nama dalam tulisan Jawi. Pada berusaha untuk meningkatkan dulu masa ini yang dalam surat beranak perusahaan mereka itu sehingga ditulis dalam tulisan jawi tetapi mereka boleh mencapai kepada SME keterangan-keterangan masih dalam iaitu mini Perusahaan Kecil dan tulisan Rumi, ic adalah dalam Sederhana. Jika mereka ini kita kawalan kita. Tetapi bila tiba tingkatkan ke label tahap-tahap kepada pasport, ini adalah itu barulah nanti ia akan satu surat perjalanan yang dapat meningkatkan perekonomian antarabangsa tetapi kita mestilah sesuatu kampung atau mukim itu. mematuhi keperluan-keperluan yang ditetapkan oleh pihak Mengenai penglibatan belia, oleh antarabangsa sebagai satu surat sebab Satu Kampung Satu Produk perjalanan yang sah untuk dibawa ini dipunyai oleh mukim dan kemana-mana. Jadi, hal untuk kampung adalah tertakluk kepada memasukkan tulisan Jawi ke dalam pengusaha di mukim dan kampung pasport, khasnya nama-nama orang, itu untuk membantu belia ini. nama-nama pemegang pasport akan Kerajaan tidak ada apa-apa masalah kitani lihat sama ada selaras atau malah menggalakkan dan saya tidak selaras mengikut kehendak tertarik hati dengan apa yang dibuat surat perjalanan antarabangsa. di Kampung Batu Apoi dalam mengendalikan ambulung dan juga Terima kasih Yang Berhormat kerepek pisang, semasa lawatan Pengerusi. saya ke sana ada 5 orang para belia yang sama-sama bergiat PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 44

Yang Berhormat Pengerusi: Saya daerah di Negara Brunei Darussalam persilakan Yang Berhormat Awang Haji dan merupakan nadi utama tempat Hanapi bin Mohd. Siput. menghasilkan sumber hasil negara sehingga mendapat julukan “mutiara Yang Berhormat Awang Haji hitam”. Selain itu, ia juga mendapat Hanapi bin Mohd. Siput: Terima julukan ghost town disebabkan kasih Yang Berhormat Pengerusi. suasana yang sepi terutama pada dan salam waktu malam. sejehtera Berbagai-bagai usaha dibuat untuk menceriakan suasana di Daerah Belait telah dibuat termasuk Yang Berhormat Pengerusi dan Ahli-Ahli mengadakan KBku Ceria, namun ia Yang Berhormat. Lebih dahulu masih belum mengurangkan julukan kaola merakamkan setinggi-tinggi tersebut. penghargaan dan terima kasih kepada Yang Berhormat Pehin Orang Kaya Seri Pertanyaan kaola: adakah pemikiran Kerna Dato Seri Setia (Dr.) Haji Awang Jabatan Bandaran, Kuala Belait Abu Bakar bin Haji Apong, Menteri untuk melipatgandakan lagi usaha Hal Ehwal Dalam Negeri atas yang sedia ada dalam menceriakan mukadimah dan penjelasan mengenai suasana di Daerah Belait bajet dan fungsi serta tanggungjawab terutamanya pada waktu malam. Kementerian Hal Ehwal Dalam Negeri Aktiviti-aktiviti jualan seperti pasar yang telah disampaikan kelmarin: malam haruslah diwujudkan setiap hujung minggu bagi menghidupkan 1. Yang Berhormat Pengerusi, kaola suasana malam serta dapat membawa Tajuk SE01A - Jabatan membantu penduduk di Daerah Kementerian Hal Ehwal Dalam Belait menjana ekonomi mereka. Negeri. Kaola ingin mengetahui status penduduk tetap iaitu Kaola mengusulkan supaya pemegang Kad Pengenalan Merah ditempatkan bangunan khas yang sudah ditemu duga untuk di Pekan Kuala Belait bagi penamu- mendapatkan kerakyatan dan Kad penamu supaya ia lebih selesa, Pengenalan Kuning yang sudah selamat dan menarik seperti menjalani ujian selama 4 ke 5 tahun di kawasan Kianggeh dan Pasar masih belum menerima keputusan Pelbagai Barangan Gadong, Daerah atau jawapan; Brunei dan Muara dan bangunan tamu di Daerah Tutong. 2. Seterusnya, kaola membawa Tajuk SE03A - Lembaga Bandaran, Kuala Tandas-tandas awam pula perlu Belait. Daerah Belait merupakan diperbaiki serta tingkatkan lagi daerah yang terbesar antara daerah- kebersihannya kerana hampir PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 45

keseluruhan tandas awam 5. Dari seringan-ringan tugas di kawasan KB berhampiran kedai membantu menyelamatkan binatang Milimewah umpamanya dan peliharaan seperti kucing dan anjing di kawasan letak kereta berhampiran yang terperangkap sehinggalah Stesen Bas Seria dan tempat lain kepada binatang buas, liar dan amat mendukacitakan, banyak berbisa, dari memadam kebakaran yang rosak. Ini menggambarkan bangunan hingga kebakaran hutan imej yang kurang sihat kepada yang luas yang memakan masa pelancong, tambahan pula Daerah berminggu-minggu untuk padam Belait adalah pintu masuk sepenuhnya. Dari tugas menyelamat pelancong-pelancong dari luar orang yang mengalami kemalangan negeri seperti dari Miri, Sarawak; jalan raya hingga mencari dan menyelamat orang lemas di sungai 3. Seterusnya, kaola membangkitkan hingga ke lautan yang luas. di bawah Tajuk SA07A - Jabatan Daerah Belait. Kaola melihat Usul kaola ialah memandangkan peruntukan yang diberikan kepada peranan dan tanggungjawab Jabatan Daerah Belait adalah kecil Jabatan Perkhidmatan Bomba dan dibandingkan dengan 3 daerah yang Penyelamat ini sangat-sangat lain iaitu sebanyak $4,185,190.00. penting dan jabatan yang menjadi first respondent bagi membantu dan Soalan kaola, adakah kajian untuk menyelamatkan orang ramai, maka melihat dan menilai dari berbagai- wajarlah scale gaji Ahli-Ahli Bomba bagai sudut mengenai peranan dan dan Penyelamat juga dikaji dan fungsi Jabatan Daerah Belait dipertimbangkan untuk diubah dan berpandukan bajet yang diberikan diselaraskan dengan scale gaji musim 2018/2019 ini; Pasukan Polis Diraja Brunei dan Angkatan Bersenjata Diraja Brunei 4. Seterusnya kaola menyentuh bagi menghargai dan menaikkan di bawah Tajuk SA12A - Jabatan imej Jabatan Bomba dan Perkhidmatan Bomba dan Penyelamat; dan Penyelamat. Jabatan Perkhidmatan Bomba dan Penyelamat merupakan 6. Seterusnya kaola bertanya mengenai sebuah jabatan berunifom yang Tajuk SA10A - Jabatan Imigresen mempunyai tugas dan dan Pendaftaran Kebangsaan. tanggungjawab menjurus kepada Kaola ingin bertanya: Kenapakah keselamatan, kesejahteraan dan Jabatan Imigresen dan Pendaftaran ketenteraman orang ramai di negara Kebangsaan masa ini tidak ini yang melibatkan nyawa manusia mengenakan bayaran kepada pas dan haiwan. kerja (work permit) kepada pekerja- pekerja asing? Jika ini dilaksanakan setentunya ia akan boleh PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 46

menambahkan lagi pendapatan Jawatankuasa khas Kementerian negara. Hal-Ehwal Dalam Negeri yang dianggotai bukan sahaja oleh Sekian disampaikan dan terima Kementeri an Hal Ehwal Dalam kasih Yang Berhormat Pengerusi. Negeri tetapi juga kementerian- kementerian lain bagi permohonan dalam kategori warga asing Yang Berhormat Menteri Hal Ehwal yang menyumbang kepada Dalam Negeri: Terima kasih Pengerusi perekonomian, pembangunan dan dan terima kasih kepada Yang kemajuan negara dan kategori Berhormat Awang Haji Hanafi bin warga asing golongan profesional. Mohd. Siput:- Sejak pemberian permit masuk 1. Mengenai penduduk tetap yang dibekukan dalam tahun 2014 telah pun lulus menjalani ujian sehinggalah kepada 25 September Bahasa Melayu. Soalan telah 2017 sebenarnya terdapat 3,309 ditimbulkan jua pada tahun lepas permohon yang telah diterima. mengenai penduduk tetap ini dan Kementerian akan meneliti perkara kaola telah pun ada menerangkan ini dan langkah yang seterusnya pada tahun lepas bahawa sebagaimana yang dikemukakan Kementerian Hal Ehwal Dalam oleh Yang Berhormat itu bagi Negeri sedang meneliti bagi mereka yang memenuhi syarat- mengemaskinikan dasar bagi permit syarat tertentu barulah selepas masuk (entry permit) ini. memenuhi syarat-syarat dalam permit masuk mereka akan Jadi pada tahun ini kita dipertimbangkan untuk permohonan telah mendapat kurnia perkenan kerakyatan; bagi pengemaskinian dasar baru

bagi permit masuk (entry permit) 2. Bagi soalan yang berkaitan dengan yang dahulu terbahagi kepada 17 Lembaga Bandaran Kuala Belait kategori dan sekarang ini selepas yang disebutnya sebagai ghost town dikemaskinikan ada 13 kategori. pada waktu malam dan apakah

rancangan-rancangan yang dapat Secara keseluruhannya masih lagi dilaksanakan, kaola sendiri sama tetapi kita hanya mengalu-alukan pandangan- memperkemaskannya. Dalam pandangan daripada Ahli-Ahli Yang hubungan ini juga kita mempunyai Berhormat, apakah rancangan- jawatankuasa tertentu untuk rancangan yang boleh dibuat untuk mempertimbangkan sokongan menjadikan Kuala Belait itu sebagai pemberian permit masuk ini di satu bandar yang vibrant. peringkat Jabatan Imigresen dan

Pendaftaran Kebangsaan bagi kategori-kategori 1 hingga 11. PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 47

Jadi oleh sebab Ahli Yang Berhormat 4. Mengenai tandas awam, kaola adalah mempunyai venue platfom berterima kasih atas maklumat yang dengan Jabatan Daerah, Lembaga diberikan dan sememangnya adalah Bandaran kita mengalu-alukanlah menjadi hasrat tujuan Lembaga pandangan-pandangan, cadangan- Bandaran Kuala Belait dan juga cadangan yang membina Jabatan Daerah Belait memastikan termasuklah pemikiran yang tandas-tandas awam itu bersih dikemukakan dalam Dewan ini iaitu dan boleh digunakan. mengadakan aktiviti waktu malam; Daerah Belait yang menerima bajet

yang rendah dibanding dengan 3. Mengenai tempat untuk penamu- daerah-daerah lain: Adakah kajian penamu baharu, perkara ini boleh untuk menilai peranan Daerah diteliti tetapi kitani juga sama-sama Belait? Kajian ini, kitani seterusnya menyedari bahawa dalam berusaha untuk meneliti, menimbangkan peruntukan bagi mengimbas kembali, menilai semula tahun 2018/2019 ini kerajaan masih perancangan yang dibuat oleh tiap- menghadapi defisit bajet sebanyak tiap jabatan menurut peruntukan $1.5 bilion. yang diberikan pada setiap masa.

Bukan ia hanya telah selesai bajet, Makanya terdapat pengehadan tetapi merupakan satu exercise yang tertentu yang diberikan kepada kita laksanakan secara berterusan; kementerian-kementerian tetapi

alhamdulillah Jawatankuasa 5. Jabatan Bomba dan Penyelamat. Belanjawan telah pun memberikan Terima kasih atas cadangan Yang pertimbangan iaitu sebahagian Berhormat supaya mengkaji semula kementerian melebihi daripada had tangga gaji Pasukan Jabatan Bomba yang diberikan kepada kementerian dan Penyelamat. Perkara ini akan tersebut termasuklah Kementerian kita teliti dan apa pun kedudukannya Hal-Ehwal Dalam Negeri. Kita kita akan menyelaraskannya dengan bersyukur dengan pertimbangan apa yang dilaksanakan dalam yang diberikan oleh pihak yang perkhidmatan awam; dan berkenaan.

Jadi dalam keadaan kitani macam 6. Mengenai bayaran pas pekerja. ini, kitani terpaksalah membuat Perkara ini juga akan diteliti kerana keutamaan (priority) bukannya dalam meneliti apa-apa jua jenis rancangan-rancangan seperti tidak pembayaran ia akan balik kepada baik, akan kita teliti, akan kita majikan tersebut, siapa yang laksanakan jika ia viable untuk mengambil mereka berkhidmat. dilaksanakan tetapi pada masa Pihak kami menyerahkan bayaran ini yang mengizinkan kita juga untuk kepada orang yang mengambil melaksanakannya; mereka berkhidmat itu, bukannya kepada pekerja tersebut itu PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 48

sendiri. Perkara itu perlulah kita Sebagaimana yang difahami bahawa teliti, satu cadangan yang baik untuk pengambilan ini bukanlah suatu perkara meningkatkan pendapatan hasil. yang baharu bagi Negara Brunei Darussalam membenarkan pengambilan Terima kasih Yang Berhormat pekerja asing yang terdiri daripada Pengerusi. berbagai-bagai bangsa dan juga anutan agama, budaya hidup dan sikap. Yang Berhormat Pengerusi: Saya persilakan Yang Berhormat Awang Haji Namun begitu, pengambilan pekerja Abdul Hamid bin Haji Mumin. asing ke Negara Brunei Darussalam untuk membantu pertubuhan Yang Berhormat Awang Haji Abdul perkembanagn ekonomi negara yang Hamid bin Haji Mumin: Terima kasih bermula sejak zaman residen lagi iaitu Yang Berhormat Pengerusi. sekitar tahun 1906 hingga tahun 1983 dan sehinggalah pada zaman negara kita menikmati kemerdekaan ke-34 tahun. Pekerja-pekerja asing di Negara Brunei Darussalam dalam anggaran kaola mencapai ratusan ribu orang ini Yang Berhormat Pengerusi, Yang bekerja dalam berbagai-bagai sektor Berhormat Ahli-Ahli Rasmi Kerana awam dan swasta, syarikat-syarikat Jawatan dan Ahli-Ahli Majlis Mesyuarat domestik dan lain-lain. Negara Yang Dilantik dan selamat sejahtera. 1. Yang Berhormat Pengerusi. Kaola ingin menghadapkan pertanyaan: Yang Berhormat Pengerusi. Kaola lebih Negara Brunei Darussalam sebagai dahulu rasa sukacita menyokong atas negara yang mengamalkan dan segala usul-usul yang telah dihadapkan menghayati budaya cara hidup oleh rakan kaola daripada Daerah Belait kebruneian dan adat resam dengan dan hanya tinggal 2 sahaja ditangan sikap bersopan santun dan berawar kaola ini yang akan hamba usul kan jua. galat sentiasa menunjukkan rasa Kaola sukacita ingin menghadapkan hormat menghormati dalam sebuah iaitu persoalan dalam Tajuk SE05A - negara Melayu Islam Beraja. Jabatan Buruh yang diperuntukkan $5,854,780.00, dan dalam Tajuk SE10A Bagi Menanai keharmonian cara - Jabatan Imigresen dan Pendaftaran hidup rakyat Negara Brunei Kebangsaan yang diperuntukkan Darussalam, Apakah ada langkah- $19,300,745.00. langkah yang diusahakan oleh pihak kementerian bagi menjurus ke Yang Berhormat Pengerusi bercakap arah memberikan kefahaman mengenai kehadiran pekerja-pekerja kepada pekerja-pekerja asing asing ke Negara Brunei Darussalam. supaya mereka boleh memahami PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 49

mengenai budaya dan sikap serta di Brunei ini, diberi kefahaman dasar dalam negara agar jangan ada mengenai budaya MIB, prinsip-prinsip yang bertentangan atau menyalahi negara dan sebagainya. kehendak negara dan masyarakat terutama sekali negara kita sebagai Ini adalah satu cadangan yang baik Negara Zikir yang mengamalkan dan kita berusaha bagaimana caranya prinsip Melayu Islam Beraja. untuk melaksanakan perkara ini kerana sebagaimana Yang Berhormat nyatakan Kita berharap dalam perkara ini bilangan pekerja asing itu terlalu ramai semoga ia juga terkelinga mengikut tingkat-tingkat mereka. sebagaimana mengikut dalam dasar pengambilan pekerja asing ke Perkara yang boleh kita buat Negara Brunei Darussalam agar ialah untuk melaksanakannya secara dapat memupuk kesejahteraan, berperingkat-peringkat tetapi sejauh keharmonian dan keselamatan; dan yang kaola tahu Majlis Tertinggi Melayu Islam Beraja, pihak Sekretariat majlis ini 2. Yang Berhormat Pengerusi. Dalam telah pun memberikan penerangan- perkara Jabatan Imigresen dan penerangan mengenai Melayu Islam Pendaftaran Kebangsaan, kaola suka Beraja ini kepada pengurus-pengurus, ingin bertanya dengan ringkas pengusaha-pengusaha, syarikat-syarikat sahaja, Mengapakan Penduduk dari luar negeri ini pada tahun 2017 Tetap Negara Brunei Darussalam dan cadangan yang dikemukakan oleh dokumen perjalanan ke luar negeri Yang Berhormat tadi adalah satu yang mereka miliki bertulis dikulit cadangan yang baik; dan buku tersebut, bertulis dengan perkataan Sijil Pengenalan? Mengenai imigresen Yang Berhormat Mengapakan tidak ditulis dengan Pengerusi kaola tidak payah menjawab perkataan Pasport Penduduk Tetap soalan ini dipersilakan untuk membuka Negara Brunei Darussalam? Mohon balik hansard mengenai dengan jua pencerahan. Persidangan kitani pada Tahun 2017. Kaola telah dengan berpanjang lebar Sekian sahaja menerangkan mengenai dengan kedudukan ICI. Yang Berhormat Menteri Hal Ehwal Dalam Negeri: Terima kasih Yang Terima kasih Yang Berhormat Berhormat Pengerusi. Terima kasih atas Pengerusi. soalan yang dikemukakan oleh Yang Berhormat Awang Haji Abdul Hamid bin Yang Berhormat Pengerusi: Terima Haji Mumin mengenai kehadiran kasih Yang Berhormat Menteri Hal pekerja-pekerja asing yang dicadangkan Ehwal Dalam Negeri. Sekarang saya perlu pada memupuk keharmonian dan persilakan Yang Berhormat Awang Haji kefahaman mengenai kehidupan Abdul Wahab bin Apong. PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 50

Yang Berhormat Awang Haji ini ada permohonannya. Andainya Abdul Wahab bin Apong: tidak ada pemohon dan yang Terima kasih Yang bersara itu banyak lebih daripada Berhormat Pengerusi dan Ahli-Ahli Yang separuh. Apakah langkah-langkah yang akan diambil oleh Kementerian Berhormat. dan Hal Ehwal Dalam Negeri. Adakah salam sejahtera. Dalam kesempatan ini akan memanggil semula yang telah kaola menyentuh beberapa perkara bersara ini untuk bertugas semula?. iaitu:- Seperti mana yang berlaku sebelum

ini; 1. Tajuk SE01A - Kementerian Hal

Ehwal Dalam Negeri. skim 2. Kaola menyentuh mengenai SE08A - perkhidmatan jawatan Penghulu Pejabat Daerah Tutong kaola dan Ketua Kampung telah pun menyokong sebenarnya pendapat dilaksanakan dan dikuatkuasakan ataupun cadangan daripada Yang mulai 23 Disember 2017. Salah satu Berhormat Awang Haji Emran bin daripada syarat perkhidmatan Haji Sabtu dan juga mengambil tersebut ialah penglibatan Penghulu maklum penerangan daripada dan Ketua-Ketua Kampung Yang Berhormat Menteri Hal Ehwal dipersarakan setelah mencapai usia Dalam Negeri hanya kaola 70 tahun. Berbangkit dari syarat menambah sedikit. tersebut ¾ daripada Penghulu dan Ketua Kampung seluruh negara Dicadangkan supaya Kementerian yang sedang bertugas pada masa ini Hal Ehwal Dalam Negeri mengenai bukan sahaja mencapai 70 tahun produk ini supaya menyediakan satu bahkan hampir 80 tahun. Sebentar galeri ini selalu sudah kitani itu di Daerah Tutong sendiri pun sampaikan dan dipohonkan setiap separuh daripadanya adalah berusia daerah agar dapat produk-produk 70 tahun ke atas. yang telah diusahakan oleh Soalan kaola, diambil maklum pengusaha-pengusaha mukim dan tawaran atau iklan untuk jawatan kampung dihantar dan dipasarkan Penghulu dan Ketua Kampung telah ke tempat tersebut kerana sebelum pun dikeluarkan melalui Surat ini penghasilan yang diusahakan Keliling Kementerian dan Daerah oleh produk-produk mukim dan dan juga melalui media rasmi kampung ialah menunggu ekspo dan kerajaan yang kaola bangkitkan menunggu lawatan dari pembesar andainyalah tidak banyak yang negara dan lawatan-lawatan yang memohon jawatan Penghulu dan dibuat oleh persatuan-persatuan. Ketua Kampung kerana termaklum dari bertahun-tahun memang tidak Maka dengan adanya galeri tersebut ada yang memohon mudah- semestinya menempatkan atau mudahan sahaja skim yang baharu mengumpul barang-barang produk PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 51

tiap mukim atau kampung ke daerah Majlis Negara yang lalu supaya itu dan untuk dipasarkan sama ada dapat akan dipercepatkan untuk dilawat oleh pelancong atau tindakannya; dan rakyat Negara Brunei ini sendiri. 4. Kaola juga menyentuh mengenai Dicadangkan supaya kementerian dengan Jabatan Buruh. Pada masa melalui Jabatan Daerah membantu ini dilihat didapati jurang pengusaha produk untuk bergerak pendapatan semakin membesar ke hadapan dengan keluar daripada antara pekerja-pekerja daripada kepompong perniagaan tradisional Jabatan Perkhidmatan Awam yang hanya pengusaha dan menjual dengan pihak swasta. Jadi hamba produk yang sudah terlalu banyak menyokong dan berterima kasih di pasaran dan juga dipohon nilai di atas penerangan Yang Berhormat tambah kegiatan ekonominya seperti Menteri Hal Ehwal Dalam Negeri industri pelancongan, homestay dan bahawa telah pun menyediakan sebagainya; ataupun merundingkan maksimum gaji. 3. Kaola juga menyentuh Tajuk SE04A- Lembaga Bandaran Tutong. Adalah Walau bagaimanapun, perlu juga dimaklumkan kawasan lingkungkan dilihat masa bekerja mereka ini perbandaran Tutong pada ketika ini kerana nampaknya panjang ada sangat kecil iaitu 02 per 4 kilometer yang bekerja dari pukul 9.00 pagi iaitu 25 hektar dan terhad dan berakhir pukul 9.00 malam. Jadi yang antaranya menghadapkan supaya dapat dilihat selain melihat perancangan kemajuan masa dari gaji mereka masa-masa bekerja hadapan yang lebih berkembang. itu pun ataupun waktu bekerja perlu Oleh itu, pembesaran kawasan juga dilihat. lingkungan perbandaran Daerah Tutong dari yang sedia ada kepada Demikianlah yang saya sampaikan. satu kawasan yang bersesuaian Terima kasih. diperlukan sesuai dengan tarafnya Yang Berhormat Menteri Hal Ehwal sebagai kawasan perbandaran Dalam Negeri: Terima kasih Yang dengan kawasan yang pesat Berhormat Pengerusi dan terima kasih membangun pusat pentadbiran pada Yang Berhormat Awang Haji Abdul dengan jumlah penduduk yang Wahab bin Apong di atas soalan-soalan seimbang. Jadi cadangan kaola yang dikemukakan: bagaimana dihasratkan oleh

penduduk mukim Daerah Tutong, 1. Mengenai pelaksanaan Skim keluasan dalam lingkungan Perkhidmatan Penghulu dan Ketua Bandaran Tutong seperti mana juga Kampung 2017 dan terdapatnya yang pernah ditimbulkan pada menurut syarat-syarat perkhidmatan Permesyuaratan - permesyuaratan itu sebilangan Ketua-Ketua Kampung PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 52

dan Penghulu yang sudah mencapai Di Bandar Seri Begawan ini, mereka umur 70 tahun dan lebih untuk juga telah pun berusaha selain dibersarakan. Dalam perkara ini menunggu adanya satu tempat khas Yang Berhormat bertanya sama ini melalui perniagaan cube dan ada mereka itu diambil bertugas baru-baru ini iaitu tahun lepas semula atau apakah rancangan yang pengusaha mendapat tempat dikendalikan oleh Kementerian Hal di Lapangan Dewan Berlepas, Ehwal Dalam Negeri. Lapangan Terbang Antarabangsa produk-produk Satu Kampung Satu Sehubungan dengan itu, perkara ini Produk dijual di sana. telah pun diteliti dan masih diteliti oleh Lembaga Perjawatan Penghulu Mengikut pengusaha kedai ini, dan Ketua Kampung untuk mencari produk-produk ini laris khususnya apakah pilihan-pilihan option-option dari pelancong-pelancong luar yang terbaik bagi menangani negeri. “Jadi saya cuba dan masalah persaraan Penghulu dan mahu produk ini dalam bilangan ini Ketua Kampung. esok.” Maaf ya, pihak pembekal tidak dapat membekalkan kalau Salah satu daripada option ialah diberi masa singkat. Beri saya masa bahawa jawatan Penghulu dan 3 atau 4 hari baru saya boeleh Ketua Kampung buat sementara membekalkan.” waktu boleh dipangku. Kalau Ketua Kampung pada masa ini Ahli-Ahli Jadi walau pun sudah ada Majlis Perundingan Kampung yang misalannya tempat, masalahnya disokong boleh juga memangku ialah ada pihak pengusaha yang Jawatan Ketua Kampung. Jadi ada sudah tahu akan saluran untuk option-option tertentu yang belum memasarkan produk mereka, dapat saya kongsikan di dalam mereka mestilah juga bersedia untuk Dewan ini; membekalkan produk-produk itu. Bila saya tanya, berapa lama mereka 2. Mengenai Satu Kampung Satu mesti menunggu bayarannya? Produk cadangan untuk setiap 2 minggu kami akan bayar. daerah menyediakan tempat. Sebenarnya ada sudah tempat ini, Jadi kaola berharap semoga cuma tempat itu barangkali kurang pengusaha-pengusaha Satu strategik umpamanya Daerah Kampung Satu Produk akan dapat Belait dan Tutong ditempatkan memanfaatkan khususnya ruang di Pejabat Daerah. Berlainan dengan kedai yang terdapat di Dewan Daerah Temburong terdapat ruang Berlepas, Lapangan Terbang kedai di Bangar sendiri. Antarabangsa, Negara Brunei Darussalam;

PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 53

3. Mengenai Lembaga Bandaran gaji minimum yang sedang diteliti. Daerah Tutong bahawa kawasan Tetapi masa waktu bekerja Lembaga Bandaran ini adalah kecil sebenarnya ditetapkan oleh Akta 0.24 kilometer sahaja dan Lembaga Buruh. Kaola ingin mengongsikan Bandaran Tutong telah pun dalam pemeriksaan Jabatan Buruh membincangkan dalam Lembaga ke syarikat-syarikat di negara ini ada Bandaran cadangan untuk didapati kesalahan-kesalahan yang membesarkan Kawasan Lembaga dilakukan kerana bekerja lebih Bandaran Daerah Tutong atas masa dari yang ditetapkan. sebab-sebab atau pun tujuan-tujuan tertentu. Syarikat-syarikat tertentu itu telah pun dikenakan denda oleh Jabatan Tetapi perkara ini sedang diteliti Buruh. Jika misalannya pekerja oleh pihak Lembaga Bandaran. mendapati mereka ini lebih bekerja Walau bagaimanapun, dalam usaha daripada yang sepatutnya mereka kitani untuk membesarkan Kawasan boleh melaporkan perkara itu Lembaga Bandaran, perkara yang kepada Jabatan Buruh. penting untuk kita lihat, apakah value added, apakah kelebihan bagi Mengikut Perintah Pekerjaan, penduduk yang bermastautin seorang pekerja hanya bekerja di Kawasan yang sudah nanti selama 8 jam sehari, dan diisytiharkan sebagai Kawasan maksimumnya ialah 12 jam iaitu Lembaga Bandaran. 4 jam extra dikira sebagai lebih masa. Sekiranya ada perkara di luar Kita sudah mempunyai rancangan daripada ini mereka boleh peluasan Bandar Seri Begawan pada menghadapkan aduannya kepada masa ini yang belum kaola akui Jabatan Buruh dan Jabatan Buruh dapat dilaksanakan sepenuhnya dari akan mengambil tindakan yang segi hasrat kita, jadi kita tidak mahu bersesuaian. perkara ini berulang kali kedua. Ini adalah satu pengajaran kepada kita. Terima kasih Yang Berhormat Dalam membuat satu cadangan itu Pengerusi. kita mesti memastikan apakah nilai tambah bagi kawasan yang Yang Berhormat Pengerusi: Saya akan kita isytiharkan atau luaskan persilakan Yang Berhormat Pengiran bagi meliputi kawasan Lembaga Haji Mohamed bin Pengiran Haji Bandaran; dan Osman@Othman.

4. Perkara yang terakhir jurang Yang Berhormat Pengiran Haji pendapatan perkhidmatan awam Mohamed bin Pengiran Haji Osman dan swasta, kaola sebelum ini @ Othman: Terima kasih mengongsikan mengenai cadangan Yang Berhormat Pengerusi. PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 54

122 dan Phnom Penh 123 iaitu dan salam sejahtera. Lebih dahulu saya peningkatan infrastruktur telah merakamkan ribuan terima kasih atas banyak membantu peningkatan mukadimah yang disampaikan oleh tangga ini. Yang Berhormat Menteri Hal Ehwal Dalam Negeri semalam. Yang Sehubungan dengan itu, kita Berhormat Pengerusi dan Ahli-Ahli amatlah menaruh harapan agar Yang Berhormat yang dirahmati Allah komuniti dan masyarakat yang diam dan yang dihormati sekalian:- dalam kawasan bandar akan berupaya dan berdaya tahan dalam 1. Saya ingin menyentuh Tajuk SE05A memastikan keadaan infrastruktur - Jabatan Buruh. Berita mengenai dan prasarana dipelihara malahan bayaran proses mendatangkan para pemaju tuan punya hartanah amah ditentukan oleh Kementerian bangunan-bangunan dan kompleks- Hal Ehwal Dalam Negeri pada kompleks perniagaan dan apartment kadar $1,500. Nampaknya disambut akan dapat dipelihara setiap masa. baik oleh orang ramai. Oleh yang demikian, saya sukacita mendapat Kita mahu semua prasarana akan penjelasan. Bila kiranya perkara berada dalam keadaan baik dan ini akan dapat dimulakan? dan cantik. Kita amat sedih apabila Apakah kedudukan ataupun melihat keadaan infrastruktur dan peraturan tentang pemgambilan ini prasarana dalam bandar tidak kepada ejen; terurus dan terbiar. Ini akan menyebabkan imej bandar terjejas 2. Saya juga akan menyentuh dan seterusnya menyebabkan nilai mengenai Tajuk SE02A - Lembaga harta tanah akan dipreside. Bandaran Bandar Seri Begawan. Persoalannya: Apakah tindakan Kita sangat berbangga bandar kita Jabatan Bandaran Bandar Seri iaitu Bandar Seri Begawan yang Begawan dalam memastikan telah diiktiraf sebagai liveable city infrastruktur dan prasarana kawasan yang ketiga di Asia Tenggara perbandaran, lebih lagi bangunan- selepas Singapura dan Kuala Lumpur bangunan yang dilihat terbiar, manakala Bandar Seri Begawan kotor, usang dan tidak dipelihara, juga ditempatkan di tangga ke-100 diambil perhatian? dalam global ranking of most liveable city seperti mana yang Akta Building Control telah pun dilaporkan oleh Global Liveablility diluluskan, Kenapakah akta ini tidak Ranking Report by Economist dikuatkuasakan bagi memastikan Intelligent Unit (EIU). Bagi tahun perkara ini ditangani oleh 2017 Bandar Seri Begawan tuan punya hartanah supaya ditempatkan di hadapan Bangkok mereka bertanggungjawab dalam iaitu 102, Jakarta 118, Ho Chi Minh memastikan bangunan dipelihara PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 55

dan sekali gus menjaga imej dan tidak menjejaskan tempat letak bandar?; kereta dan juga laluan pejalan kaki?;

3. Seterusnya Yang Berhormat 5. Yang Berhormat Pengerusi. Saya Pengerusi. Saya akan menyentuh juga ingin meneruskan perbahasan mengenai Tajuk SE02A - Lembaga dan persoalan ini mengenai barang- Bandaran Bandar Seri Begawan. Jika barang tiruan. Saya menyentuh kita perhatikan tempat-tempat kepada Tajuk SE06A - Pejabat meletakkan kereta atau parking Daerah Brunei dan Muara. Negara space di Bandar Seri Begawan pada kita antara banyak negara yang tempat-tempat yang tertentu penuh memeterai perjanjian tentang dan susah untuk pemandu mencari barang-barang tiruan. Sukacita ingin tempat-tempat yang kosong. Kaola mengetahui agensi manakah yang ingin bertanya: apakah ada mengambil tindakan ke atas peraturan yang membenarkan tuan perniagaan yang menjual barang- punya kedai meletakkan tanda- barang tiruan?; dan tanda atau cone untuk tidak membenarkan atau dilarang 6. Yang Berhormat Pengerusi. memasuki atau meletak kereta di Mengenai Penguatkuasa Jabatan tempat yang kosong itu?; dan Daerah Brunei dan Muara. Saya merakamkan dan mengucapkan 4. Seterusnya saya juga ingin ribuan terima kasih setinggi- meneruskan perbahasan dan tingginya kepada pegawai-pegawai persoalan ini mungkin soalan ini dan kakitangan Penguat Kuasa ada relevan dengan Kementerian Jabatan Daerah Brunei dan Muara Perhubungan. Terdapat beberapa kerana telah mendapati ada syarikat bengkel kereta dan sebagainya yang melonggokkan sampah nampak beroperasi dengan tidak di kawasan Jalan Perusahaan Muara mengambil endah akan alam sekitar. dan dikenakan dengan hukuman kompaun sebanyak $500.00. Antaranya membuang minyak terus ke longkang-longkang, membaiki Dalam Dewan yang mulia ini saya kereta-kereta di letak kereta awam, sendiri ingin juga mengetahui meletakkan kereta di laluan mengenai tugas-tugas Penguat perjalanan kaki dan sebagainya. Kuasa di Jabatan Daerah Brunei dan Sukacita saya ingin mengetahui: Muara dan Jabatan Bandaran. Perlu Apakah syarat-syarat yang juga kita menilai semula dengan dikenakan pada masa ini supaya tugas-tugas dan tanggungjawab bengkel-bengkel kereta ini Penguat Kuasa bahawa mereka ini beroperasi dengan tidak berhadapan dengan risiko yang mencemarkan keindahan alam tinggi dan membahayakan kepada sekitar, tidak mengganggu laluan Penguat Kuasa iaitu sering diherdik, PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 56

dimaki hamun dan adakalanya peniaga-peniaga ini duduk dalam diugut apabila dijelaskan tugas- keselesaan yang terbaik. Saya tugas penguatkuasaan mereka. percaya dengan adanya tempat ini, Mereka ini bertugas lebih masa dan memang keadaan mereka akan ada tidak mengira hari-hari mereka selesa dan memberikan imej yang bertugas. baik kepada peniaga ikan nanti, insya-Allah. Dalam Dewan yang mulia ini, Yang Berhormat Pengerusi kaola Sekian, Yang Berhormat Pengerusi. ingin mencadangkan supaya Terima kasih. pekerja ataupun pegawai-pegawai kakitangan Penguat kuasa Jabatan Yang Berhormat Menteri Hal Ehwal Daerah Brunei dan Muara dan Dalam Negeri: Terima kasih, Yang Jabatan Bandaran ini akan diberikan Berhormat Pengerusi dan terima pertimbangan untuk mendapatkan kasih juga kepada Yang Berhormat Elaun Khas bagi mereka yang Pengiran Haji Mohamed bin Pengiran bertugas sebagai Penguat Kuasa; Haji Osman @ Othman, yang telah pun 7. Seterusnya Yang Berhormat mengemukakan beberapa soalan:- Pengerusi. Kaola sendiri ingin menyentuh mengenai Pasar Pantai 1. Mengenai statistik perkembangan Serasa yang ada pada masa ini yang tawaran mendapatkan perkhidmatan dilihat dengan tidak membetulkan domestik dengan harga maksimum peraturan-peraturan yang sedia ada B$1,500.00. Jabatan Buruh telah pada masa ini. Kaola melihat mengeluarkan tawaran kepada keadaan nelayan-nelayan yang mana-mana syarikat yang berminat berniaga di sana bahawa mereka ini untuk membekalkan pekerja tidak ditangani oleh pihak kerajaan. domestik pada harga B$1,500.00 yang tawaran berkenaan telah pun Walaupun bangunan yang ditutup pada akhir bulan Disember disediakan untuk berniaga tetapi 2017. Dari tawaran tersebut, kita keadaan yang sedemikian tidak telah menerima sebanyak 10 buah bersesuaian kepada nelayan-nelayan syarikat yang memberikan tawaran. yang menjual barang perniagaan mereka seperti ikan. Perkara ini Jabatan Buruh telah pun memanggil telah pun diusulkan dalam kesemua syarikat yang ikut serta permuzakarahan baru-baru ini dan itu dan mengadakan temu duga. saya sendiri ingin menyentuh Enam kriteria digunakan untuk mengenai perkara ini dalam Dewan menilai syarikat-syarikat berkenaan, yang mulia ini untuk memohon antaranya ialah pengalaman, proses pertimbangan supaya pihak-pihak dan pengetahuan undang-undang, berkenaan melihat balik persediaan syarikat dan kesesuaiannya untuk membawa akauntabiliti, memenuhi syarat- PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 57

syarat utama iaitu setiap kriteria mengambil tindakan-tindakan yang diberikan pemarkahan yang sewajarnya; tertentu. 2. Mengenai Lembaga Bandaran Hasil dari temu duga ini, sebanyak Bandar Seri Begawan, infrastruktur 8 buah syarikat yang berpotensi terpelihara, prasarana yang baik, untuk diberikan lesen agensi menjaga imejnya. Apakah tindakan pekerjaan bagi membekalkan Lembaga Bandaran terhadap pekerja domestik pada kadar harga infrastruktur bangunan-bangunan yang ditetapkan. yang terbiar?

Yang Berhormat Pengerusi dan Ahli- Lembaga Bandaran boleh Ahli Yang Berhormat. Jabatan menasihatkan tuan-tuan punya Buruh sedang dalam proses akhir bangunan untuk membaik pulih bagi melantik syarikat-syarikat keadaan bangunan-bangunan itu. tersebut tertakluk kepada kecepatan Sebagaimana Yang Berhormat syarikat-syarikat berkenaan katakan tadi, bangunan-bangunan melaksanakan keperluan-keperluan ini adalah di bawah Akta Building tertentu seperti menyediakan Control di bawah agensi yang lain, premis-premis perniagaan, membuat dan bukannya Lembaga Bandaran; pembayaran wang cagaran dan seumpamanya. 3. Demikian juga tempat letak kereta, ini mengikut peraturan-peraturan Syarikat-syarikat ini diberikan yang ditetapkan oleh ABCi. tempoh tertentu untuk Mengenai bengkel-bengkel kereta, melaksanakannya. Insya-Allah, sebagaimana yang perhatikan dalam Jabatan Buruh akan memberigakan media massa, terdapat tindakan- atau memaklumkan kepada orang tindakan perundangan yang telah ramai berkenaan dengan syarikat- dilaksanakan oleh Lembaga syarikat yang akan dilantik melalui Bandaran dan juga Jabatan Daerah media massa. mengenai perlunya pengusaha- pengusaha syarikat yang Dalam pada itu, kementerian juga mengusahakan bengkel-bengkel memohon kerjasama orang ramai kereta yang mematuhi peraturan- untuk terus melaporkan kepada peraturan sama ada mereka ini Jabatan Buruh dengan segeranya beroperasi dalam Lembaga jika terdapat syarikat-syarikat yang Bandaran ataupun di luar Lembaga diberikan lesen agensi pekerjaan ini Bandaran bagi memenuhi keperluan- gagal untuk memenuhi syarat-syarat keperluan ataupun syarat-syarat utama yang ditetapkan bagi operasi bisnes syarikat berkenaan; membolehkan jabatan berkenaan PAGI HARI SELASA, 25 JAMADILAKHIR 1439 / 13 MAC 2018 58

4. Mengenai barang-barang tiruan, bersidang semula di Persidangan kaola memohon maaf ia bukan Majlis Mesyuarat Negara. di bawah bidang kuasa Lembaga Bandaran ataupun Kementerian Hal (Mesyuarat Jawatankuasa Ehwal Dalam Negeri. Walau ditangguhkan) bagaimanapun, kementerian melalui (Majlis Mesyuarat bersidang kebenaran untuk mereka berniaga, semula) akan bekerjasama dengan agensi- agensi kerajaan yang mengawal Yang Berhormat Yang barang-barang tiruan; Di-Pertua: Ahli-Ahli Yang Berhormat. Sekarang saya ingin 5. Kaola menghargai akan sikap mencadangkan supaya mesyuarat prihatin Yang Berhormat mengenai pada hari ini ditangguhkan untuk Penguasa-Penguasa Undang-Undang membolehkan kita berehat pada di Jabatan Lembaga Bandaran dan sebelah tengah hari dan persidangan juga Jabatan-Jabatan Daerah akan kita sambung semula pada bahawa Yang Berhormat telah pukul 2.30 petang. Sekian mencadangkan supaya diberikan Elaun Khas. Perkara ini sedang

diteliti oleh bahagian ataupun (Majlis Mesyuarat jabatan yang berkenaan; dan ditangguhkan)

6. Mengenai Pasar Pantai Serasa,

perkara ini akan kaola jawab

kemudian. Setentunya ia di bawah

kuasa Daerah Brunei dan Muara, oleh sebab ia terletak di Daerah Brunei Muara, Jabatan Daerah akan mengambil tindakan-tindakan yang tertentu. Walau bagaimanapun, perkara ini akan kaola maklumkan kemudian.

Yang Berhormat Pengerusi: Terima kasih. Ahli-Ahli Yang Berhormat. Saya kira cukuplah dulu kita membincangkan dan membahaskan Jadual Kementerian ini dan ada baiknya perbincangan di Peringkat Jawatankuasa ini kita tangguhkan dahulu dan kita