(Ortaçağ Tarġhġ) Anabġlġm Dali Xii-Xiii. Yüzyillarda G
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T.C. ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH (ORTAÇAĞ TARĠHĠ) ANABĠLĠM DALI XII-XIII. YÜZYILLARDA GÜNEY KAFKASYA’DA KIPÇAKLAR Yüksek Lisans Tezi Erhan ATEġ ANKARA-2015 T.C. ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH (ORTAÇAĞ TARĠHĠ) ANABĠLĠM DALI XII-XIII. YÜZYILLARDA GÜNEY KAFKASYA’DA KIPÇAKLAR Yüksek Lisans Tezi Erhan ATEġ Tez DanıĢmanı Doç. Dr. Hatice ORUÇ Ankara-2015 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (ORTAÇAĞ TARİHİ) ANABİLİM DALI MI-MI!. YÜZYILLARDA GÜNEY KAFKASYA'DA KIPÇAKLAR Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Hatice ORUÇ Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Doç. Dr. Hatice ORUÇ Prof. Dr. İlhan ERDEM Doç. Dr. Murat KEÇİŞ Tez Sınavı Tarihi İ.Ş. TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(Z ./1Z.İ2OiS) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı ATEŞ . İmzası ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ ......................................................................................................................... I KISALTMALAR ..................................................................................................... IV KAYNAKLAR VE ARAġTIRMALAR ................................................................. VI A. KAYNAKLAR ............................................................................................... VI 1. ARAPÇA KAYNAKLAR ............................................................................... VI 2. FARSÇA KAYNAKLAR ................................................................................. X 3. TÜRKÇE KAYNAKLAR ............................................................................ XIV 4. ERMENİCE KAYNAKLAR ......................................................................... XV 5. SÜRYANCA KAYNAKLAR ........................................................................ XIX 6. GÜRCÜCE KAYNAKLAR .......................................................................... XX B. ARAġTIRMA ESERLER VE MAKALELER ............................................ XXI GĠRĠġ .......................................................................................................................... 1 I. KIPÇAK VE KUMAN ADLARI ...................................................................... 1 A. KIPÇAK ADI ....................................................................................................... 1 B. KUMAN ADI ....................................................................................................... 4 II. KIPÇAKLARIN KÖKENĠ MESELESĠ VE ORTAYA ÇIKIġLARI ........... 6 III. KAFKASYA ADININ ANLAMI, KAFKASYA’NIN COĞRAFÎ SINIRLARI VE BÖLGENĠN STRATEJĠK ÖNEMĠ ........................................... 21 A. KAFKAS ADININ MENġEĠ ................................................................................. 21 B. KAFKASYA‟NIN COĞRAFÎ SINIRLARI ................................................................ 23 C. KAFKASYA‟NIN STRATEJĠK ÖNEMĠ .................................................................. 24 BĠRĠNCĠ BÖLÜM .................................................................................................... 26 ĠLK SELÇUKLU FETĠHLERĠNDEN KIPÇAKLARIN GELĠġĠNE KADAR GÜNEY KAFKASYA .............................................................................................. 26 A. ÇAĞRI BEY‟ĠN BATI SEFERĠ SIRASINDA GÜNEY KAFKASYA ............................ 26 B. TUĞRUL BEY DÖNEMĠNDE (1040-1063) GÜNEY KAFKASYA ........................... 30 C. ALP ARSLAN DÖNEMĠNDE (1064-1072) GÜNEY KAFKASYA ............................ 34 D. MELĠKġAH DÖNEMĠNDE (1072-1092) GÜNEY KAFKASYA ............................... 41 ĠKĠNCĠ BÖLÜM ...................................................................................................... 47 KIPÇAKLARIN GÜNEY KAFKASYA’YA GELĠġLERĠ VE MOĞOL ĠSTĠLASINA KADAR BÖLGEDEKĠ FAALĠYETLERĠ .................................... 47 I. ĠLK KIPÇAKLAR MESELESĠ ...................................................................... 47 II. IV. DAVĠD DÖNEMĠ (1089-1125) VE KIPÇAKLARIN GÜNEY KAFKASYA’YA GÖÇLERĠ .................................................................................. 52 A. IV. DAVĠD‟ĠN KIPÇAKLARI ÜLKESĠNE DAVET ETME SEBEPLERĠ ...................... 54 B. KIPÇAKLARIN GÜRCĠSTAN‟A GELMEDEN ÖNCEKĠ DURUMLARI VE GÜRCĠSTAN‟A GÖÇLERĠ ........................................................................................... 57 C. GÜRCĠSTAN‟DA SELÇUKLU HÂKĠMĠYETĠNĠN ZAYIFLAMASI VE GÜRCÜ-KIPÇAK ORDUSUNUN GERÇEKLEġTĠRDĠĞĠ FAALĠYETLER ..................................................... 65 D. DĠDGORNĠ SAVAġI (1121) ................................................................................ 67 E. IV. DAVĠD DÖNEMĠNDE KIPÇAKLARIN GÜRCÜ KRALLIĞI‟NA SAĞLADIKLARI KATKILAR ............................................................................................................... 78 III. I. DEMETRE DÖNEMĠNDE (1125-1156) KIPÇAKLAR ............................ 82 IV. V. DAVĠD (1155-1156) VE III. GĠORGĠ (1156-1184) DÖNEMLERĠNDE KIPÇAKLARIN FAALĠYETLERĠ ....................................................................... 85 V. KRALĠÇE TAMARA DÖNEMĠNDE (1184-1213) KIPÇAKLAR .............. 96 A. GÜRCĠSTAN‟A ĠKĠNCĠ KIPÇAK GÖÇÜ: YENĠ KIPÇAKLAR ................................ 103 B. YENĠ KIPÇAKLARIN GELĠġĠYLE BĠRLĠKTE GÜRCĠSTAN‟IN YÜKSELĠġĠ ............ 106 C. ġANKOR (ġEMKÜR) SAVAġI (1195) ................................................................ 108 D. PASĠNLER SAVAġI (1202) ............................................................................... 112 VI. GĠORGĠ LAġA DÖNEMĠNDE (1213-1222) KIPÇAKLAR ................... 126 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ................................................................................................ 128 XIII. YÜZYILIN ĠLK ÇEYREĞĠNDEN XIV. YÜZYILA KADAR KIPÇAKLARIN GÜNEY KAFKASYA’DAKĠ FAALĠYETLERĠ ................... 128 I. MOĞOLLARIN GÜNEY KAFKASYA’YI ĠSTĠLASI VE KIPÇAKLARIN BÖLGEDEKĠ FAALĠYETLERĠ .......................................................................... 128 A. MOĞOLLARIN KAFKASYA‟YA GELĠġĠ ............................................................. 128 B. GÜNEY KAFKASYA‟DAKĠ KIPÇAK-MOĞOL MÜNASEBETLERĠ ........................ 131 II. CELÂLEDDĠN HÂREZMġÂH’IN GÜNEY KAFKASYA’YA GELĠġĠ VE KIPÇAKLAR ......................................................................................................... 138 A. CELÂLEDDĠN HÂREZMġÂH‟IN (1220-1231) GÜNEY KAFKASYA‟YA GELĠġĠNE KADARKĠ DÖNEMDE HÂREZMġÂH-KIPÇAK MÜNASEBETLERĠ ............................... 138 B. CELÂLEDDĠN HÂREZMġÂH‟IN GÜNEY KAFKASYA‟YA GELĠġĠ VE BÖLGEDEKĠ KIPÇAKLARLA MÜNASEBETLERĠ ........................................................................... 142 III. ĠLHANLI-ALTIN ORDA MÜCADELELERĠ VE ORTODOKS-KIPÇAK ATABEKLER HÜKÜMETĠ’NĠN (1267-1578) ORTAYA ÇIKIġI ................... 155 SONUÇ .................................................................................................................... 182 ÖZET ....................................................................................................................... 185 ABSTRACT ............................................................................................................ 186 BĠBLĠYOGRAFYA ............................................................................................... 187 EKLER .................................................................................................................... 213 EK 1: SELÇUKLULARIN KAFKASYA ÜZERĠNE YAPTIKLARI FETĠHLER .................... 213 EK 2: XIII. YÜZYILDA GÜRCĠSTAN‟IN GENEL DURUMU ........................................ 214 EK 3: ORTODOKS-KIPÇAK ATABEKLER HÜKÜMETĠ‟NĠN COĞRAFĠ SINIRLARI ....... 215 EK 4: ORTODOKS-KIPÇAK ATABEKLER HÜKÜMETĠ‟NĠN BAYRAĞI ........................ 216 ÖNSÖZ Kökenleri ve ortaya çıkıĢları bakımından Türk tarihinin en fazla tartıĢılan kavimleri arasında yer alan Kıpçaklar, geçirmiĢ oldukları uzun bir tarihsel sürecin ardından XI. yüzyılın ortalarında Don Nehri boylarına kadar gelmiĢlerdir. Tarihleri boyunca bağımsız bir devlet kuramayan Kıpçaklar, ücretli asker olarak farklı devletlerin bünyesinde yer almıĢlar ve onlara hizmet etmiĢlerdir. Gürcü Kralı IV. David‟in (1089-1125) davetiyle Gürcistan‟a göç eden Kıpçaklar, burada yürütmüĢ oldukları faaliyetlerle Gürcülerin tarihlerinin en parlak çağlarını yaĢamalarına önemli bir katkıda bulunmuĢlardır. Gürcüler, Kıpçaklardan aldıkları destek sayesinde bölgedeki Türk teĢekküllerine karĢı üstün bir duruma geçerek tarihlerinin en geniĢ sınırlarına ulaĢmıĢlardır. XII-XIII. yüzyıl Türk-Gürcü münasebetleri incelenirken genellikle göz ardı edilen Kıpçaklar, bu konuda yazılmıĢ olan kitap, dergi veya makalelerde ya hiç geçmemekte ya da birkaç kelime ile geçiĢtirilmektedir. Amacımız Türk tarihçiler tarafından üzerinde çok fazla durulmayan (yapılan birkaç araĢtırma hariç) bu meseleyi güncel ve yeni kaynakların da yardımıyla yeniden ele alıp Kıpçakların bölgenin tarihsel gidiĢatında oynadıkları rolleri açık ve detaylı bir Ģekilde gözler önüne sermektedir. Tez, kaynaklar ve giriĢ kısmı hariç üç bölümden oluĢmaktadır. GiriĢ kısmında çeĢitli kavimlerin Kıpçaklara verdikleri isimler, kökenleri ve ortaya çıkıĢları meselelerine ve Don Nehri boylarına geliĢlerine kadarki tarihlerine genel bir Ģekilde değinilmektedir. Ayrıca Kafkasya bölgesi ile ilgili bir takım bilgiler de