NAHUATLERA NÁHUATL, NÁHUATL,

Language family: Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. Language codes: ISO 639-1 - ISO 639-2 nah ISO 639-3 nci Glottolog: azte1234 (Aztec).

Beste izen batzuk (autoglotonimoa: nahuatl): almoloya náhuatl alt náhuatl, temascaltepec [NHV]. central aztec alt náhuatl central [NHN]. central aztec alt náhuatl, puebla central [NCX]. chichiquilla náhuatl alt náhuatl, huaxcaleca [NHQ]. classical aztec alt náhuatl, classical [NCI]. coatepec aztec alt náhuatl, coatepec [NAZ]. cosoleacaque aztec alt náhuatl, istmo-cosoleacaque [NHK]. durango aztec alt náhuatl, durango [NLN]. eastern aztec alt náhuatl huasteca, este [NAI]. guerrero aztec alt náhuatl , guerrero [NAH]. náhuatl alt náhuatl, huasteca, este [NAI]. highland puebla náhuat alt náhuatl, puebla, sierra [AZZ]. huasteca náhuatl alt náhuatl, huasteca, este [NAI]. huaxcaleca aztec alt náhuatl, huaxcaleca [NHQ]. isthmus aztec alt náhuatl, istmo-mecayapan [NAU]. isthmus nahuat alt náhuatl, istmo-mecayapan [NAU]. isthmus náhuat alt náhuatl, istmo-pajapan [NHP]. isthmus náhuatl alt náhuatl, istmo-cosoleacaque [NHK]. mecayapan nahuat alt náhuatl, istmo-mecayapan [NAU]. mexicanero alt náhuatl, durango [NLN]. michoacán aztec alt náhuatl, michoacán [NCL]. michoacán nahual alt náhuatl, michoacán [NCL]. nahuat alt pipil [PPL]. náhuatl de la sierra de zongolica alt náhuatl, orizaba [NLV]. náhuatl central [NHN] hizk. Mexiko. náhuatl, classical [NCI] hiak. Mexiko. náhuatl, coatepec [NAZ] hizk. Mexiko. náhuatl, durango [NLN] hizk. Mexiko. náhuatl, guerrero [NAH] hizk. Mexiko. náhuatl, huasteca, este [NAI] hizk. Mexiko. náhuatl, huasteco oeste [NHW] hizk. Mexiko. náhuatl, huaxcaleca [NHQ] Mexiko. náhuatl, istmo-cosoleacaque [NHQ] hizk. Mexiko. náhuatl, istmo-mecayapan [NAU] hizk. Mexiko. náhuatl, istmo-pajapan [NHP] hizk. Mexiko. náhuatl, ixhuatlancillo [NHX] hizk. Mexiko. náhuatl, michoacán [NCL] hizk. Mexiko. náhuatl, morelos [NHM] hizk. Mexiko. náhuatl, oaxaca norte [NHY] hizk. Mexiko. náhuatl, ometepec [NHT] hizk. Mexiko. náhuatl, orizaba [NLV] hizk. Mexiko. náhuatl, puebla central [NCX] hizk. Mexiko. náhuatl, puebla norte [NCJ] hizk. Mexiko. náhuatl, puebla sureste [NHS] hizk. Mexiko. náhuatl, puebla, sierra [AZZ] hizk. Mexiko. náhuatl, santa maría la alta [NHZ] hizk. Mexiko. náhuatl, tabasco [NHC] hizk. Mexiko. náhuatl, telelcingo [NHG] hizk. Mexiko. náhuatl, temascaltepec [NHV] hizk. Mexiko. náhuatl, tenango [NHI] hizk. Mexiko. náhuatl, tlalitzlipa [NHJ] hizk. Mexiko. náhuatl, tlamacazapa [NUZ] hizk. Mexiko. north puebla aztec alt náhuatl, puebla norte [NCJ]. northern oaxaca náhuatl alt náhuatl, oaxaca norte [NHY]. ometepec aztec alt náhuatl, omepetec [NHT]. orizaba aztec alt náhuatl, orizaba [NLV]. pajapan náhuat alt náhuatl, istmo-pajapan [NHP]. san miguel tenango náhuatl alt náhuatl, tenango [NHI]. santa maría náhuatl alt náhuatl, santa maría la alta [NHZ]. sierra aztec alt náhuatl, puebla, sierra [AZZ]. sierra de puebla náhuat alt náhuatl, puebla, sierra [AZZ]. southeastern puebla náhuatl alt náhuatl, puebla sureste [NHS]. southwestern puebla náhuatl alt náhuatl, puebla central [NCX]. tabasco aztec alt náhuatl, tabasco [NHC]. tamazunchale náhuatl alt nahuatl, huasteco oeste [NHW]. tehuacán náhuatl alt náhuatl, puebla sureste [NHS]. temascaltepec aztec alt náhuatl, temascaltepec [NHV]. tenango aztec alt náhuatl, tenango [NHI]. tetelcingo aztec alt náhuatl, tetelcingo [NHG]. tlaxcala-puebla náhuatl alt náhuatl central [NHN]. western huasteca aztec alt náhuatl, huasteco oeste [NHW]. zacapoaxtla mejicano alt náhuatl, puebla, sierra [AZZ]. zacapoaxtla náhuat alt náhuatl, puebla, sierra [AZZ].

MEXIKO náhuatl central (central aztec, tlaxcala-puebla náhuatl) [NHN] 40.000 hiztun 1.000 elebakarrekin (1990eko errolda); populazio etnikoa 63.000 1986an; nahuatleraren aldaera guztietako hiztunak: 1.376.898 (1990eko errolda). Tlaxcala eta Puebla Estatuak. Uto- Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. Elebakar gehienen kokapena Puebla Cityren ipar-ekialdean 15 km. inguru; espainiera gutxik erabilia; badaude haur elebakar batzuk. náhuatl, classical (classical aztec) [NCI] Mexiko Erdialdea, Tenochtitlán, Aztec Inperioa. Uto-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. Iraungia. náhuatl, coatepec (coatepec aztec) [NAZ] 1.400 hiztun 15 elebakar barne (1990eko errolda). State of Mexiko, Coatepec Costales, Tlacultlapa, Texcalco, Tonalapa, Maxela, Machito de las Flores, Chilacachapa, Miacacsingo, Los Sabinos, eta Acapetlahuaya, Igualaren mendebalde osoa, Guerrero. Hizkuntzak erabilera sendoena Coatepec Costales eta Chilacachapan du. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. % 54ko ulergarritasuna santa catarinarekin (Morelos), % 48koa atliacarekin (Guerrero), % 35ekoa copalillo guerreroarekin, % 28koa zongolicarekin (Orizaba). Eelebitasuna espainierarekin; informatu denez 40 urtetik gorakoek bakarrik mintzatzen dute; 11 elebakar 50etik gorakoak (1990eko errolda). náhuatl, durango (mexicanero, durango aztec) [NLN] 1.000 hiztun (1990eko errolda). Hego Durango, San Pedro de la Jicoras eta San Juan de Buenaventura. Egun bateko bidaia aireportu edo errepide gertuenetik. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. % 76ko ulergarritasuna michoacán náhuatlerarekin (antzekoana). Elebitasun motela espainieraz; adin guztietakoak; indartsu dago. “Mexicanero” da bertako izena. náhuatl, guerrero (guerrero aztec) [NAH] 150.000-200.000 hiztun (1998, SIL). Balsas Ibaia, Guerrero. Uto- Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. Ustezko elebitasun maila espainieraz %0,5, % 1,20, %2,40, %3,20, %4,10, %5,5; SVO, ez tonala, hitz luzeak, atzizkiak, klitikoak. náhuatl, huasteca, este (eastern huasteca aztec, hidalgo náhuatl, huasteca náhuatl) [NAI] 410.000 hiztun (1991, SIL). Huautla, Hidalgo da zentroa; halaber Pueblan eta Veracruzen; 1.500 herri. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. % 85eko ulergarritasuna eastern eta western huasteca náhuatlen artean; gainerako dialektoen inspekzioa behar da; southeastern huasteca náhuatlak agian material ezberdinak behar ditu. Ustezko elebitasun maila espainieraz %0,50, %1,10, %2,10, %3,10, %4,19, %5,1. Ez tonala, SVO, hitz luzeak, atzizkiak, irrati emankizunak. náhuatl, huasteco oeste (western huasteca aztec, tamazunchale náhuatl, huasteca náhuatl) [NHW] 400.000 hiztun (1991, SIL). Tamazunchale, San Luis Potosí da zentroa; Hidalgon ere bai; 1.500 herri. Uto- Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. Dialektoak: central huasteca náhuatl, western huasteca náhuatl. % 85eko ulergarritasuna eastern eta western huasteco náhuatlen artean; agian literatura bereizia behar dute central dialecteko 100.000 hiztunek; ustezko elebitasun maila espainieraz %0,50, %1,10, %2,10, %3,10, %4,19, %5,1. Ez tonala, SVO, hitz luzeak, atzizkiak, irrati emankizunak. náhuatl, huaxcaleca (huaxcaleca aztec, chichiquilla náhuatl) [NHQ] 7.000 hiztun, 55 elebakar barne (1990eko errolda); 800 hiztun 50 urtez gorakoak dira; 20 urtez beheko % 2k mintztzen du nahuatlera; elebakarren arteko 40 50 urtez gorakoak dira; 12 bat udalerritan jendeak ez du hitz egiten nahuatleraz; Pueblan, Chichiquilla eta Chilchotla hirietan. Uto- Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. %87ko ulergarritasuna sierra de puebla náhuatlerarekin, % 85ekoa orizaba náhuatlerarekin. náhuatl, istmo-cosoleacaque (isthmus náhuatl, cosoleacaque aztec) [NHK] 5.144 hiztun, 12 elebakar barne (1990eko errolda). , Cosoleacaque, Oteapan, Jáltipan de Morelos, Hidalgotitlán, Soconusco. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. %84ko ulergarritasuna pajapanarekin, % 83koa mecayapanarekin, % 46koa xoteapanarekin; elebitasuna espainierarekin; elebakar gehienak 50 urtez gorakoak. náhuatl, istmo-mecayapan (isthmus nahuat, isthmus aztec, mecayapan nahuat) [NAU] 20.000 hiztun (1994, SIL). Hego Veracruz, Mecayapan Udalerria, Mecayapan eta Tatahuicapan hiriak. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. Baliteke ulergarria izatea Honduras eta El Salvadorko pipilerarekin. Hiztegia, gramatika. náhuatl, istmo-pajapan (isthmus náhuat, pajapan náhuat) [NHP] 7.000 hiztun, 500 elebakarrak barne (1990eko errolda). Veracruz, Pajapan, San Juan Volador, Santanón, Sayultepec, Jicacal. Uto-Aztecan, Southern- Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. % 83ko ulergarritasuna mecapayanarekin (isthmus náhuatl), % 94koa oteapanarekin (Cosoleacaque). náhuatl, ixhuatlancillo [NHX] 4.000 hiztun, 600 edo gehiago elebakar barne (1990eko errolda). Veracruz, Ixhuatlancillo Udalerria, Ixhuatlancillo hiria, justu 15 minutura Orizaba hiritik iparraldera. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. % 48ko ulergarritasuna chillacarekin (Hego-ekialdeko Puebla), % 60koa zautlarekin, % 50ekoa canoa eta teopoxcoarekin, % 48koa orizabarekin, ulergarritasun eskasa gainerako nahuatlerekin. Adin guztietakoak, haurren % 50 erabat elebakarrak dira eskolan sartzerakoan; adin-talde bakoitzeko % 70 elebakarrak; badaude 1. mailako eskolak eta 1 bigarren mailakoa. náhuatl, michoacán (michoacán nahual, michoacán aztec) [NCL] 3.000 hiztun (1990eko errolda). Michoacán Pómaro inguruko kostatik gertu. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. Ustezko elebitasun maila espainieraz %0,0, %1,0, %2,0, %3,45, %4,50, %5,5. SVO, VSO, hitz luzeak, atzizkiak. náhuatl, morelos [NHM] 15.000 hiztun, agian 200-500 elebakar barne (1990eko errolda). Morelos; Cuentepeceko hiriak, Santa Catarina Tepoztlán, Tetela del Volcán, Hueyapan, Temixco, Xocotitlán, Tetetlapa, Puente de Ixtla hiriak. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. %72ko ulergarritasuna cuaohueyaltarekin (Iparraldeko Puebla), %69koa atliacarekin (Guerrero), %54koa macuilocatlarekin (Mendebaldeko Huasteca), % 40koa yahualicarekin (Ekialdeko Huasteca), %36koa pómaroarekin (Michoacán), % 34koa tetelcingoarekin, % 27koa chilacarekin (Hego-ekialdeko Puebla), % 19koa tat´scacarekin( Puebla Garaia), % 0koa mecapayanarekin (Isthmus); Canoa, Tlaxcala eta Ipar Pueblako dialektoak honekin erkatu beharra dago; ustezko elebitasun maila espainieraz %0,0koa, %2,10, %3,45, %4,30, % ,10; oso haur gutxik ez dute nahuatlera mintzatzen; Cuentepecek dauka hizkuntza erabilera sendoena; badago 2. mailako eskola bat. Ez tonala, SVO, hitz luzeak, atzizkiak, badago 1. mailako eskola elebiduna. náhuatl, oaxaca norte (northern oaxaca náhuatl) [NHY] 9.000 hiztun, 1.400 elebakar barne (1990eko errolda). Ipar-mendebalde Oaxaca, Hego-ekialde Puebla Náhuatl ondoan, eta Santa María Teopoxco, San Antonio Nanahuatipan, San Gabriel Casa Blanca, Teotitlán del Camino, San Martín Toxpalan, Ignacio Zaragoza, Apixtepec, El Manzano de Mazatlán, Cosolapa, Tesonapa hiriak (azken bi hirietako bat Veracruzen dago). Pueblan: Coxcatlán. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. % 80ko ulergarritasuna orizaba náhuatlarekin, % 76koa southeast puebla eta canoarekin, %75ekoa north pueblarekin, % 48koa tatóscac-arekin. náhuatl, ometepec (ometepec aztec) [NHT] 433 hiztun (1990eko errolda). 12 hiri. Hego Guerrero, Arcelia, Acatepec, Quetzalapa de Azoyú, Rancho de Cuananchinicha eta El Carmen; eta beste hainbat Oaxaca, Juxtlahuaca distritu, Cruz Alta eta San Vicente Piñas hirietan; eta Putla Distritua, Cocpeción Guerrero hiria. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. Quetzalapan ulergarritasun azterketa emaitza %77koa Santa Catarinan, Mexiko (Texcoco ondoan) eta %70ekoa Atliacan, Guerrero. Baliteke 3 hizkuntza. Elebitasuna espainieraz. náhuatl, orizaba (orizaba aztec, náhuatl de la sierra de zongolica) [NLV] 120.000 hiztun (1991, SIL). Veracruz, Orizaba eskualdea. Uto-Aztecan, Southern- Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. %79ko ulergarritasuna bere gertukoena den nahuatlerarekin (Morelos). náhuatl, puebla central (central puebla aztec, southwestern puebla náhuatl) [NCX] 16.000 hiztun, 1.430 elebakar barne, 800 Teopatlánen , 600 Huatlatlaucan (1998, SIL). Hego Puebla hiria (97” 08’ 56 W Long, 17” 10’ 27 N Lat), Teopantlán, Tepatlaxco de Hidalgo, Tochimilco, Atoyatempan, Huatlathauca, Huehuetlán (Molcaxac ondoan). Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. % 87ko ulergarritasuna zongolicarekin, Ver.; %82koa chilac- arekin, Pue. eta tlaxpanaloyarekin, Pue.; %69koa zautlarekin, Pue.; %koa canoarekin, Pue.; % 60koa teopoxcoarekin, Oax. Elebitasuna espainierarekin; hiri batzuetan haurren %0-80k eskolan sartzean ez du espainiera mintzatzen; beste hiri batzuetan belaunaldi gazteak ez du nahuatlera ikasten; badaude eskolak hiri gehienetan. náhuatl, puebla norte (north puebla aztec) [NCJ] 60.000 hiztun (1990eko errolda). Naupan, ipar Puebla. Uto- Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. Ustezko elebitasun maila espainieraz % ,20, % ,30, % 2, 30, % ,15, % 4,5, % ,0. SVO, ez tonala, hitz luzeak, atzizkia, klitikoak. náhuatl, puebla sureste (southeastern puebla náhuatl, tehuacán náhuatl) [NHS] 130.000 hiztun (1991, SIL). Hego-ekialde Puebla, Tehuacán erregioa, Chilac eta San Sebastián Zinacatepec eskualdea. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. Gutxi gorebehera % 60ko ulergarritasuna morelos náhuatlerarekin; ustezko elebitasun maila espainierarekin % ,30, % ,20, % ,20, % ,10, % ,10. Ez tonala, hitz luzeak, atzizkiak. náhuatl, puebla, sierra (sierra de puebla náhuat, highland puebla náhuat, sierra aztec, zacapoaxtla náhuat, zacapoaxtla mejicano) [JZZ] 125.000 hiztun (1983). Ipar-ekialde Puebla. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. Ustezko elebitasun maila espainieraz, Totonaca % ,20, % ,30, % ,30, % ,10, % 4,5, % 5,5. VSO, ez tonala, hitz luzeak, hizkiak. náhuatl, santa maría la alta (santa maría náhuatl) [NHZ] 2.000-3.000 hiztun, gutxienez 9 elebakar barne (1992, SIL). Puebla, Santa María la Alta, Atenayuca; foko bat ipar-mendebalde Tehuacánen, Puebla-Tehuacán errepidetik at. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. %60ko ulergarritasuna pómaroarekin (Michoacán), %40 zongolicarekin (Orizaba), %33 mecayapanarekin, Veracruz (Isthmus), %30 canoarekin, Puebla; kontatzen da badagoela elebitasuna espainierarekin. náhuatl, tabasco (tabasco aztec) [NHC]. Tabasco estatua, Cupilco eta Tecominoacan hiriak. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. Iraungi berria. Iraungia. náhuatl, temascaltepec (temascaltepec aztec, almomoloya náhuatl) [NHV] 311 hiztun 4 kominitatetan (1990eko errolda); agian hiztun gutxiago dira gaur. Mexiko estatua eta San Mateo Almomoloa, Santa Ana, La Comunidad hiriak, eta Potrero de San José, hego- mendebalde Toluca. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. % 53ko ulergarritasuna coatepecarekin, Puebla. Informatua dago espainierarekin elebidunak direla. náhuatl, tenango (san miguel tenango náhuatl, tenango aztec) [NHI] 1.500-2.000 hiztun (1999, SIL). Puebla Hiriaren iparraldea, justu Zacatlán hegoa, Puebla, 8 km. errepidez adarrak ekialdera dituela; 6 hiri: San Miguel Tenango, Yehuala, Cuacuila, Tetelatzingo, Zonotla, Zoquitla. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. Oso antzekoa du southeastern puebla náhuatl, baina bietako ama hizkuntzadunek ezberdintasun asko aurkitu zituzten 2 eguneko periodoan. % 50-60 inguruko ulergarritasuna sierra náhuatl eta northern puebla náhuatlekin; % 80- 90 ingurukoa southeastern puebla náhuatlerarekin. Badirudi hiztun gehienak espainiera zertxobait mintza dezakeela, baina erosoago aurkitzen dira nahuatleraz; haurrak nahuatleraz jolasten dira; jarrera positiboak nahuatlerarekiko. náhuatl, tetelcingo (tetelcingo aztec) [NHG] 3.500 hiztun (1990eko errolda). Morelos estatua, Tetelcingo hiria. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. Morelos náhuatleraz ezberdina; ustezko elebitasun maila espainieraz %0,1, %1,5, %2,30, %3,24, %4,30, %5,10. Gramatika, SVO, VSO, VOS (maiztasun ordena); ez tonala, hitz luzeak, hizkiak, klitikoak. náhuatl, tlalitzlipa [NHJ] 108 hiztun (1990eko errolda). Zacatlán ondoan, Puebla, herri bat. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. % 77ko ulergarritasun inherentea tlaxpanaloyarekin (northern puebla), % 58 macuilocatlarekin (western huasteco náhuatl), %41 tatoscac-arekin (Highland Puebla). Iraungitzear. náhuatl, tlamacazapa [NUZ] 1.548 hiztun, 12 elebakar barne (1990eko errolda). Tlamacazapa, ordubeteko bidea Taxcotik errepide onarekin. Uto-Aztecan, Southern-Aztecan, Aztecan, General Aztec, Aztec. Ezberdina morelos náhuatl eta guerrero náhuatlekin; %79ko ulergarritasuna guerreroarekin. Neska-mutil gazte batzuk hiztunak dira.

Hizkuntza / lengua: nahuatlera / náhuatl / náhuatl / nahuatl. Hiztunak / hablantes (2000): 1.750.000 (Wikipedia). Herrialdea / país: Mexikoko Veracruz, Puebla, Hidalgo eta Guerrero estatuak batik bat.

oOo

HISTORIA. Familia uto-aztekako hizkuntza amerindiarra, berez inperio aztekarena, zeinaren izenak esan nahi baitu “hitz egin” edota “hizkuntza argia” eta halaber ezaguna ere azteka izenez edota mexikanoa bezala. Herri aztekak gaurko Mexikoren lurraldea VI. eta IX. m.en artean okupatu zuten. 1325ean sortu zuten Tenochtitlan hiria eta XV. m.an zehar hedatu zuten beren inperioa eta eskualdeko beste hiztunak menderatu egin zituzten. Hauxe da beren aldi loriatsua. Haien hizkuntza, nahuatlera, administrazioan eta merkataritzan erabiltzen zen. Herri organizatu huraxe aurkitu zuen Hernán Cortések XVI. m.aren hasieran. XVI. eta XVII. m.etan zehar asko zabaldu zen bigarren hizkuntza bezala eta kontinenteko zabalduenetako bat bilakatu zen. Batzuetan beste hizkuntza batzuk ere desplazatu zituen. XIX. m.ra arte oso erabilia izan zen. Halaber idatzi zen nahuatleraz poesia, urtekariak, historia, literatura morala eta erlijiosoa, gramatikak (lehenengoa 1547an: Arte para aprender la lengua mexicana) eta hiztegiak, ia beti misiolariek zuzenduta. Nahuatlerazko erroak Guatemalan eta Hondurasen ere aurkitzen dira. Europarrek kontinentea inbaditu ondoren, espainiera nahuatlera ordezkatzen ari zen harik eta jada gizarte tresna bat izateaz gabeturik, hildako hizkuntzatzat kontsideratua izan zen arte. Nahuatlera nola abandonatua izan zen argi agertzen du frai Alonso de Molinak Mexikon (1571) publikatu zuen Vocabulario en lengua castellana y mexicana hiztegia, nahuatlera ezagutzeko iturri bakarra, 1944. urtera arte berriro ez publikatua izateak eta hau ez gainera bere herrian, Madrilen baizik helburu akademikoekin. Honelako tratua eman arren, nahuatlera (“hizkuntza harmoniatsua eta belarrirako gozoa”) gaur bizirik dago bere herrialdean milioika bizi diren jende multzoentzat funtsezko hizkuntza bezala. Nahuatlera dokumentu ugarietan aurkitzen da zeinak gaur inoiz baino areago baitira itzuli eta aztertzen; era guztietako dokumentuak dira (astronomia, medizina, mineralogia, botanika, gizarte erlazioak, mitoak, erritualak, sinesmenak, testu poetiko ederren bidez transmitituak direnak). Ia beti isolaturiko komunitate txikietan mintzatua, hizkuntza dialektizatu egin da. Gutxienez 3 dialekto- multzo ezagutzen dira: zentrala edo nahuatlera (mexikanoa bezala ere ezagutua), zeinen inguruan eraiki baitzen Mexiko hiri handia, nahualera eta nahuatera. Amerikan inprimatu zen lehenengo liburua gaztelaniaz eta nahuatlerazko dotrina elebiduna izan zen. Mexikoko apezpikua zen Zumarragako Frantziskok eramanarazi zuen inprenta, ebanjelizazioa bultzatzeko asmoarekin. Nahuatlerak gaztelaniari egindako maileguak dira, besteak beste: aguacate, azteca, cacahuete, cacao, chicle, chocolate, petaca, petate, tiza eta tomate. Kolon aurreko hizkuntzarik garrantzizkoena izan arren, gaur ez da irakaskuntzan erabiltzen.

HIZKUNTZA. Ezaugarri nagusiak. Fonetika. A) Bokal luzeak eta laburrak bereizten ditu, ugariak dira diptongoak eta jarraiko 3 bokaldun multzoak eta kontsonante leherkariak. Silaba gehienek nola hasieran hala amaieran kontsonantea dute. B) Azentua hitzaren lehen silabak hartzen du. Morfosintaxia. A) Morfologia bereziki konplexua du, eta erroaren aurrean nahiz bukaeran morfemak ezarriz hitz oso luzeak egiteko gai da.Txikigarriak, posesiboak edota kortesia adierazteko morfemak ditu besteak beste. B) Sustantiboen plurala batzuetan lehen silaba errepikatuz eratzen du, baina morfemak ere baditu. C) Deklinabidean lokatiboarentzat forma bat mantendu du. D) Aditzak nahiko era erregularrean jokatzen dira arau erraz eta argiekin, erroarentzat eta pertsona, denbora, modu eta bozarentzat morfemak erabiliz. Perpausean hauek erabiltzeko era librea da. E) Postposizioak erabiltzen ditu. F) Zenbakikuntzarako sistema kinarioa erabiltzen du, 20an oinarriturik (bosteko 4 multzo). G) Hona hemen nahuatleraz lehenengo 10 zenbakiak: ce (1), ome (2), yei (3), nahui (4), macuilli (5), chicuace (6), chicome (7), chicuei (8), chicunahui (9), matlactli (10). Idazkera. Europarrak Amerikara iritsi baino lehen sistema ideografiko edo hieroglifiko konplikatua erabiltzen zuten, agian biak partzialki fusionatuz lortua. Espainiar misiolariek gaztelaniaren ortografian oinarritutako latindar alfabetoz hornitu zuten hizkuntza, nahiz eta zail gertatu bokal luzeak eta kontsonante herskari glotalak adieraztea. Nahuatleran latindar alfabetoa sartzea erabakigarria gertatu zen kultur tradizio azteka mantentzeko.

*** HISTORIA. Lengua amerindia de la familia uto-azteca propia del imperio azteca, cuyo nombre significa “hablar” o “la lengua clara” y también conocida por el nombre de azteca o sencillamente mexicano. El pueblo azteca ocupó el territorio del actual México entre los ss. VI y IX. En el año 1325 fundaron la ciudad de Tenochtitlán y a lo largo del s. XV extendieron su imperio y dominaron o sometieron a hablantes de otros idiomas de la región. Era su periodo de esplendor. Su lengua, el náhuatl, se utilizaba en la administración y en el comercio. Aquel pueblo organizado fue el que encontró Hernán Cortés a principios del s. XVI. Durante los ss. XVI y XVII se incrementa su uso como lengua secundaria y se convierte en una de las más extendidas del continente. En ocasiones contribuyó al desplazamiento de otras hablas locales. Su uso fue muy habitual hasta principios del s. XIX. También se escribió en náhuatl poesía, anales, historia, literatura moral y religiosa, gramáticas (la primera de ellas en 1547: Arte para aprender la lengua mexicana) y diccionarios, la mayoría de las veces con la dirección de los misioneros. Raíces náhuatl se encuentran hasta en Guatemala y Honduras. Después de la invasión europea del continente, el español fue suplantando al náhuatl hasta que, despojado paulatinamente de su propiedad de vehículo social, llegó a ser considerado lengua muerta. El abandono del náhuatl se hace patente en el hecho de que el Vocabulario en lengua castellana y mexicana de fray Alonso de Molina, publicado en México en 1571 y única fuente de conocimiento del idioma, ni fuera vuelto a publicar hasta 1944 y ya no en su patria, sino en Madrid, con fines académicos. Pese a este trato, el náhuatl (“lengua armoniosa, que agrada al oído”), hoy perdura como idioma fundamental en conjuntos humanos que por millones habitan su país. El náhuatl sobrevive en numerosos documentos que, hoy más que nunca, son objeto de traducciones y de análisis; documentos relativos a conocimientos de toda índole (astronomía, medicina, mineralogía, botánica, relaciones humanas, mitos, rituales, creencias, trasmitidos por medio de hermosos textos poéticos). Hablado hoy en pequeñas comunidades, generalmente aisladas, la lengua se ha dialectalizado. Se distinguen, al menos, 3 grupos de dialectos: el central o náhuatl (también conocido como mexicano) alrededor del cual se gestó la gran ciudad de México, el náhual y el náhuat. El primer libro que se imprimió en América fue un catecismo bilingüe en español y náhuatl. El obispo de México, Francisco de Zumarraga, había hecho llevar una imprenta que sirviera para colaborar en el desarrollo de la evangelización. Son préstamos del náhuatl al español: aguacate, azteca, cacahuete, cacao, chicle, chocolate, petaca, petate, tiza y tomate, entre otros. A pesar de ser la lengua precolombina más importante, en la actualidad no tiene uso en la enseñanza.

LENGUA. Principales características. Fonética. A) Distingue entre vocales largas y breves y son frecuentes los diptongos y grupos de 3 vocales sucesivas y consonantes explosivas. La mayor parte de las sílabas tienen una consonante inicial y otra final. B) El acento recae en la primera sílaba de la palabra. Morfosintaxis. A) La morfología es especialmente compleja, capaz de crear palabras muy largas con todo tipo de morfemas que se colocan al principio o al final de la raíz. Entre ellos los destinados a indicar los dominutivos, los posesivos o la cortesía. B) Señala el plural de los nombres a veces con la duplicación de la primera sílaba, aunque también utiliza morfemas. C) De la declinación conserva una forma para el locativo. D) Los verbos se conjugan de manera bastante regular con normas claras y sencillas formadas mediante la raíz y morfemas de persona, tiempo, modo y voz. Su colocación en la oración es libre. E) Utiliza posposiciones. G) Utiliza un sistema quinario de numeración, organizado en base a 20 (4 grupos de 5). H) Los 10 primeros números en náhuatl son: ce (1), ome (2), yei (3), nahui (4), macuilli (5), chicuace (6), chicome (7), chicuei (8), chicunahui (9), matlactli (10). Escritura. Antes de la llegada de los europeos utilizaban un complicado sistema ideográfico o jeroglífico que tal vez eran ambos parcialmente fusionados. Los misioneros españoles dotaron a la lengua de un alfabeto latino basado en la ortografía del español, a pesar de las dificultades para señalar las vocales largas y las consonantes oclusivas glotales. La introducción en náhuatl del alfabeto latino fue decisiva para la conservación de la tradición cultural azteca.

GRAMATIKAK, METODOAK, ESKULIBURUAK

TLAHTOLNAHUATILLI, Curso elemental de náhuatl clásico en 15 fascículos, Año Internacional de los Pueblos Indígenas, Enrique García Escamilla, Plaza y Valdés editores, 13,5x22, , 1995.

HIZTEGIAK, LEXIKOAK

DICCIONARIO DE LA LENGUA NÁHUATL O MEXICANA, Dictionnaire de la Langue Nahuatl ou mexicaine, rédigé d’après les documents imprimés et manuscrits les plus authentiques et précédé d’une introduction par Rémi Siméon, traducción de Josefina Oliva de Coll, primera edición en francés en M DCCC LXXXV, Imprimérie Nationale, Paris, Edukia: Primera parte. De las letras. A) Vocales y diptongos. B) Las consonantes comprenden: 2 guturales, una labial, tres líquidas, , una dental, una aspirada, 2 silbantes, la ç y la z, una compuesta x. C) Las palabras. Sustantivos, y sustantivos compuestos, género, adjetivos: indefinido, distributivo, numerales. Pronombres: personales, reflexivos, relativos, indefinidos e interrogativos. Desinencias particulares de los verbos. Verbos referenciales, frecuentativos, impersonales, irregulares, compuestos. Adverbios. Ausencia del verbo sustantivo “ser”. Pluralidad del dujeto no expresado. Verbos de instigación. Adverbis de lugar, tiempo, modo, interrogativos. Conjunciones. Lista de sutores citados. Segunda parte. Diccionario de la legua nahuatl o mexicana, 1ª edición en español en 1977, 19ª reimpresión, Siglo Veintiuno América Nuestra, muy interesante noticia biográfica sobre Rémi Siméon, 23x16,5, XCV (primera parte) + 783 or. (segunda parte o dicionario), México, 2006. DICCIONARIO DEL NÁHUATL EN EL ESPAÑOL DE MÉXICO, primera reimpresión, Carlos Montemayor coordinador, Enrique García Escamilla, Librado Silva Galeana, con la colaboración de Enrique Rivas Paniagua, 19x13, 440 or., México, 2008. NAHUATL ALFABETOA NAHUATL ALPHABET

Nahuatl ahoskera (ortografia modernoa) Nahuatl pronunciation (modern orthography)

Nahuatl ortografia klasikoan, [k] c idazten da a edo o bokalen aurrean eta qu beste kasuetan; [j] y bezala idazten da, [s] c bezala idazten da e eta i bokalen aurrean eta z beste kasuetan; [w] hu idazten da; eta [ts] tz bezala idazten da. b, d, g, f, ñ eta rr letrak ere erabiltzen dira, baina espainieratiko maileguetan bakarrik. Bokal luzek normalean makroiaez idazten dira (behean bezala), baina makroiak ez badaude eskura, batzuetan zirkunflexuz (â, ê, î, ô), trema edo dieresiz (ä, ë, ï, ö) edo bikoiztuz (aa, ee, ii, oo). Stop glotala (saltilloa) ez da beti idazten. Idazterakoan, h, j, ' edo azentu paroxitonoarekin (adibidez à = /aʔ/) adierazten da.

***

In the classical Nahuatl orthograpy, [k] is written c before a and o, and qu elsewhere; [j] is written y, [s] is written c before e and i, and z elsewhere; [w] is written hu; and [ts] is written tz. The letters b, d, g, f, ñ and rr are also used, but only in Spanish loanwords. Long vowels are usually written with macrons (as above), but if macrons are not possibly, they are sometimes are written with a circumflexe (â, ê, î, ô), with a dieresis (ä, ë, ï, ö) or doubled (aa, ee, ii, oo The glottal stop (saltillo) isnot always written. When it is, it indicated by h, j, ' or a grave accent, (e.g. à = /aʔ/)

Testu-lagina (ortografia modernoa) Sample text (Modern Orthography)

Nochi tlacamey uan sihuamey quipiay manoy cuali tlacatisey, titlatepanitaloyquey, yeca monequi cuali ma timohuicacay, ma ma timotlepanitacay.

Testu-lagina (ortografia klasikoa) Sample text (Classical Orthography)

Nochi tlacameh ihuan cihuameh quipiah manoh cualli tlacaticeh, nochi zan ze totlatechpohuiltiliz ihuan titlatepanitalohqueh, yeca monequi cualli ma timohuicacah, ma timoicnelicah, ma timotlazohtlacah ihuan ma timotlepanitacah.

Itzulpena / Translation

Euskaraz: Gizon-emakume guztiak aske jaiotzen dira, duintasun eta eskubide berberak dituztela; eta ezaguera eta kontzientzia dutenez gero, elkarren artean senide legez jokatu behar dute. (Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsaleko 1. artikulua).

Ingelesez: All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood. (Article 1 of the Universal Declaration of Human Rights).