Download PDF Van Tekst
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Hert-spiegel H.L. Spiegel editie F. Veenstra bron H.L. Spiegel, Hert-spiegel (ed. F. Veenstra). Verloren, Hilversum 1992 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/spie001hart01_01/colofon.htm © 2008 dbnl / erven F. Veenstra II Hendrik Laurensz. Spiegel, 1549-1612; woonde in de Dolphijn - nu Singel 140-142, waarschijnlijk al voor 1600. Hij vertrok in 1609 naar Haarlem en stierf in 1612 in Alkmaar (Dr. I.H. van Eeghen, Amstelodamum 54, 1967). Foto: K.B. Den Haag H.L. Spiegel, Hert-spiegel V Voorwoord Wat heb ik beoogd? Voor alles een goede tekst, goed voorzover het beschikbare materiaal dat toelaat. Ik meen dat het in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag berustende hs. de beste redactie heeft, die niet ver afstaat van Spiegels autograaf in concreto - behalve dan verschil in spelling - en ook in abstracto aan ideeën die Spiegel wilde vastleggen voor zichzelf, en overdragen aan anderen, zijn kinderen allereerst. Ik heb dat betoogd in de bijdrage die ik heb geleverd aan Vragende Wijs. Vragen over tekst, taal en taalgeschiedenis. Bundel aangeboden aan Leopold Peeters bij zijn afscheid als Hoogleraar Historische Taalkunde van het Nederlands aan de Universiteit van Amsterdam. Amsterdam, 1990 onder de titel Is Tekst-kritiek en Tekst-overlevering de Assepoester der Filologie? Ook in de inleiding tot deze uitgave geef ik nog een aantal plaatsen die beslist spreken voor het hs. als te verkiezen boven de versie van de druk-1614, en de daarvan afgeleide volgende drukken. Bewijzen dat de redactie van het hs. die van de autograaf nabij komt, kan ik niet, maar als wij het hs. vergelijken met de druk-1614 - die toch ook afkomstig is van Spiegels autograaf - en de betere lezingen aanvaarden, hebben wij een redactie die langs twee lijnen tot ons is gekomen, en dat geeft naar mijn mening enige zekerheid. De tekst gaat vergezeld van een woordcommentaar en aantekeningen. Het komt voor - ik ben er mij van bewust - dat ik wel eens een verklaring, veelal in andere vorm, herhaal. Ik heb dat niet altijd kunnen vermijden, daar Spiegel nog al eens terug komt op uitspraken in een andere context. Ik heb dan niet telkens terug verwezen naar vroegere boeken, ook al omdat niet iedere lezer van het begin af de Hert-spiegel zal gaan lezen, maar een keuze zal maken. Verder heb ik een inleiding geschreven, waarin ik verschillende aspecten van het gedicht heb behandeld. Ik kan mij voorstellen, dat iemand zal zeggen: het lijkt wel of dit het eerste commentaar is dat ooit geschreven is, waar vind ik de vroegere filologen die zich met de tekst van de Hert-spiegel bezig hebben gehouden? Zijn die van zo weinig waarde? Mijn antwoord luidt: neen, allerminst. Ik heb twee argumenten voor mijn opvatting: die filologen hebben er recht op in hun geheel gelezen te worden, niet in mijn korte samenvatting - ik vind dat bijna een belediging. Dan, ik stel andere vragen dan zij hebben gedaan, wat niet inhoudt dat de mijne beter zijn. Spiegel haalt vaak een bijbelplaats aan, of verwijst ernaar, ik heb voor die plaatsen niet geciteerd uit een zestiende-eeuwse bijbelvertaling, maar uit een moderne vertaling. Ik heb dit gedaan, omdat naar mijn overtui- H.L. Spiegel, Hert-spiegel VI ging Spiegel de vulgaat gebruikte, of misschien de Latijnse vertaling van het N.T. door Erasmus. Vele neerlandici zijn het Latijn niet meer machtig. Bovendien, ik heb veel moeite besteed aan de ‘vertaling’ van de Hert-spiegel in hedendaags Nederlands, waarom zou ik dan niet een moderne bijbel-vertaling gebruiken? In het woord-commentaar verwijs ik vaak naar de staten-vertaling in een moderne versie. Het lijkt mij dat er geen enkel bezwaar is tegen een dergelijke werkwijze. De literatuurlijst is niet bedoeld als bibliografie, ook geen summiere, zij is niet meer dan een ‘werkherinnering’. Een echte bibliografie zou hier niet passen. Bij het commentaar en de aantekeningen ben ik de moeilijkheden niet uit de weg gegaan, dat ze zonder fouten zijn stel ik mij niet voor, vaak bijt je je vast in een verklaring die later niet houdbaar blijkt te zijn. Ook de inleiding zie ik niet als definitief, misschien kan zij een richting aangeven voor verder onderzoek. Het eerste boek is doorgezien door professor Grootes, zijn aantekeningen waren mij van groot nut. Met een Lege feliciter kan ik nu afscheid van de Hert-spiegel nemen. H.L. Spiegel, Hert-spiegel IX Wijzigingen aangebracht in de redactie van de tekst van het hs. bk. I vers-no redactie hs. nieuwe redactie 79 hoochgeleerheijds hoochgeleerdheijds 88 van vast 139 leijdster' leijdsterr' 371 mach macht 396 vlas vals 400 - dit 477 wikx reenwikx 503 wrekheijdt vrekheijdt 546 kennaars kenners bk. II 16 haar zijn 49 behoeft behoefte 297 dit vers ontbreekt hele vers overgenomen uit de druk-1614 386 grampschap gramschap 397 grampschap gramschap bk. III 77 t'wist-hol t'twist-hol 88 Ant' t'rage An t'trage 88 daar d'aar 413 T'en Ten 420 dse dees 426 kruijt verschoven kruijt veracht, verschoven 468 naspeurt naspoort H.L. Spiegel, Hert-spiegel bk. IV 8 jookt jookt' 53 Hij outst Hel outst 900 tsoonen toonen 128 doorwrocht, dicht doorwrocht dicht H.L. Spiegel, Hert-spiegel X teelde dies teelde, dies 168 allheen alheen 190 ombekommert onbekommert 202 onderzoekxsters onderzoeksters 268 koppelen koppellen 275 koppelen koppellen 281 heijlzaam is heijlzaam mee is 291 koppelen koppellen 368 mij mijn 448 s'deuchs s'deuchds bk. V 2 slaps slaaps 36 een voorval een letter 259 schijn-geleerheijt schijn-geleerlheijt 389 verzoeten verzoetingh 447 zelf-maakt zelf-maakt' 465 bestuijren bestieren bk. VI 184-185 de verzen zijn omgewisseld 246 dats u dats'u 276 hebst hebt 480 tuijt eijnt t'uijteijnt 489 voort t'weede park voor t'tweede park 514 geleerheijt geleertheijt bk. VII 176 heeft hoeft 322 elk ellik 333 waarheijs waarheijts 479 Zij lieft zij zoo lieft zij H.L. Spiegel, Hert-spiegel H.L. Spiegel, Hert-spiegel XI Lijst van afkortingen en geraadpleegde literatuur Aristoteles, Nikomachische Ethik. Übersetzung und Nachwort von Franz Dirlmeier. (reclam-editie) Stuttgart, 1969. Aristotle, The Nicomachean Ethics. With an English Translation by H. Rackham, M.A. (Loeb Classical Library). London, 1982. Berkvens-Stevelinck, zie Chr. Berkvens-Stevelinck, Coornhert een eigenzinnig theoloog. In: Dirck Volckertszoon Coorn-hert. Dwars maar recht. Red. H. Bonger e.a. Zutphen, 1989. Bonger, Zie H. Bonger, Leven en werk van D.V. Coornhert. Amsterdam, 1978. Buisman, J.F. Buisman, De ethische denkbeelden van Hendrik Laurensz Spiegel. Diss. Wageningen 1935. Cicero, De finibus bonorum et malorum. Des termes extrêmes des biens et des maux. Texte établi et traduit par Jules Martha. 2 dln. Dl. I. Paris, 1928; dl. II, Paris, 1930. (Budé-editie). Diès zie Plato Dirlmeier zie Aristoleles. Ficinus, zie M. Ficinus, Omnia D. Platonis Opera enz. Venetiis, Apud Hieronymum Scotum 1571 (Series Chartarum, 1570) Gillis, zie Marc. Ant. Gillis, Epictetus Handt-boexken, ende Cebes Tafereel. Lerende philosophischer wyze hoe elck in sijn beroep gherustelixt leven zal: ende wat ‘smenschen leven alder-zalichste maeckt. Noch Cebes tafereels kort begrip, in rijm ghestelt door H.L. Spiegel. T'Amsterdam gedruckt by Cornelis Fransz. Voor Cornelis Dirxzoon Kool, boeckverkoper in Sint-Jans-straet. 1615 Joly, zie R. Joly, Le Tableau de Cébès et la philosophie religieuze. Bruxelles-Berchem, 1963. De Jong, zie A.C. de Jong, H.L. Spiegels Hertspiegel. Proefsch. Amsterdam. De boeken I, II en III. Amsterdam, 1930. H.L. Spiegel, Hert-spiegel De Jong, zie A.J. de Jong, Een viertal dichters en prozaschrijvers uit de Vroeg-Renaissance. Hierin: Hert-spieghels vierde boeck. Zwolle, 1925. Kiliaen, zie Cornelii Kiliani Dufflaci, Etymologicum Teutonicae Linguae sive Dictionarium enz. Curante Gerardo Hasselto Arnhemiensi. Traiecti Batavorum. Apud Roelandum De Meyere, 1737. Lier, zie H. Lier, Zur Struktur des platonischen Höhlen-gleichnisses. In: Hermes, 99, Jg. 1971. blz. 209-216. Jules Martha, zie Cicero Olin, zie John C. Olin, Six Essays on Erasmus. New York, 1979. Pesce, Domenico Pesce, La Tavola di Cebete. Testo, traduzione e commento. Brescia, 1982. H.L. Spiegel, Hert-spiegel XII Phillips, zie: Margaret Mann Phillips, Erasmus and the Northern Renaissance. Revised and illustrated edition, Suffolk, 1981. (1ste druk, 1949). Plato, zie: Platon, Oeuvres Complètes. Tome IX, Philèbe. Texte établi et traduit par Auguste Diès. Paris, 19664 (Budé-editie). Plato, zie: Xavier de Win, Plato Verzameld Werk. Vertaald door Drs. Xavier de Win. Antwerpen/Baarn, 1980. Robin, Léon Robin, La Pensée Grecque et les Origines de l'esprit scientifique. Nouvelle édition avec une Bibliographie complémentaire par Pierre-Maxime Schuhl. Paris, 1963. Seneca, L.A. Seneca, Ad Lucilium Epistulae Morales. With an English Translation by Richard M. Gummere. Drie dln: dl.I, 1967, 1ste dr. 1917 dl.II, 1970, 1ste dr. 1920 dl.III, 1971, 1ste dr. 1925. Schleier, Reinhart Schleier, Tabula Cebetis oder Spiegel des Menschlichen Lebens, darin Tugent und untugent abgemalet ist. Studien zur Rezeption einer antiken Bildbeschreibung im 16. und 17. Jahrhundert. Berlin, 1973. Spanoghe, E. Spanoghe, Synonymia Latino-Teutonica (Ex Etymologico C. Kiliani deprompta) Antwerpen/Gent/'s-Gravenhage. Drie dln, dl. I, 1889, dl.II, 1892, dl.III [uitgeg. door E. Spanoghe en L. Vercoullie], 1902. Thiel, P.J.J. van Thiel, H.L. Spiegel en het orgel van Euterpe: een Hertspiegel-probleem. Album Amicorum J.G. van Gelder. Redactie J. Bruyn e.a. The Hague, 1973. Todd, Margo Todd, Christian Humanism and the Puritan social Order. Cambridge/N.York/Melbourne, 1987. Verwey, Albert Verwey, Hendrick Laurensz. Spieghel. Groningen/Den Haag, 1919. Vinken, P.J. Vinken, H.L. Spiegel's Antrum Platonicum. A Contribution to the Iconology of the heart. In Oud-Holland. H.L. Spiegel, Hert-spiegel Drie maandeliks tijdschrift voor Nederlandse kunstgeschiedenis. Jg. LXXV, 1960. Vlaming, P. Vlaming, H.L.