<<

h c..

fidlo takendle.

Mifino II Ngitocala ngemifino nedliwayo , netimilelayo. Nedliwa noma kuyinala, kungevi kuyindlala. Lamifing idliwa maoabunga

~ Idliwe isathambile, ingakakhahleli. Atidliwa timanje. Yimbuya, ucadolo, imbati neliklwabuklwabu, nentshungu, umsobo, ushuwa.

Letihlobo tiye tihiwe, n~, kamwekamwe. Munu aphathe imbenge. Afike elihlangeni ayihe mifino. Ithi mangabe seyiyisithungu esandleni, ke, ayifake embengeni noba yikemdlelweni. Njalo aloku eyinqampula. Ithi ingagcwala sandla., ayifake embengeni. Ayigcince ite igxusheshike amdlelweni, iphele libojwe lelo 2 nokutophekwa ngalo. Abuye, ke. Manga. esola kokuthi mifino leyo inetilw&Dyana,

ayi~iphele esithebeni. Abe secaphuma unotha etiko eyifafata ngawo. Abe seyinyakatisa ayinyakatise ngetanala totobili oeje, abe seyibuyisela embengeni. Usehipha imese, ke, uyayicoba. Uyicobela esithebeni. Ayicobe, ayicobe, ayicobe, ayicobe.

Sigwamba. Ku:fike kugetwe libojwe. Lifakwe m.adi natolingana imbi ta yaho noyilinganisele kokuthi ufuna ibe ngako. Ube sewuphemba unilo, ke, ngximeka libojwe etiko. Sewuya tibekela. Sewuthatha mifino, utibukule uyifake, nje, kungakabili. Ube sewujaha unilo, ke. Mangabe usalinjile, ugijima uhe lisweli napelepele. Ucobe 3 uf'ake. Kunele kubile, nje, ufake imuphu, noma yihlama. Unonge. Ube sewubonja, ke. Unilo wona uhlale umhulu. Ubonje ubonje kute kuvushwe. Wephule. Sigwamba sifuna sephulwe siluhlata mubala waso. Singate sithophe sibe bomvu. Sidliwa sibuhlata. Kuba luhlata umbala wojwa, kojwa yona ihlama ibe ivushiwe.

Digitised by Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 546 Simnanji sigwamba leso. Sidliwa noba kuyinala, nje. ehlobo. Sidlelwe bumnanji. Nakebusika futhi siyadliwa., ma.ngabe mifino ibona, isiblumile. Yisilomo sekudla, lesi, kudla kwebafati. Majoda awasidli sigwamba. Kojwa phela, ngoku, asehona nje, nemajoda naye a sidlayidle sigwamba. Ngoba sekwaba kesilUllgwini ngempela. :A: Ayisagoinwa yohe mithetho yebanu neyayigqinwa kuoali. Injoda le kucali yayingevi inyino yekudlala. Wawungeke iyiphakele sigwamba, kudla kwebafati. Wawungate uphake luhlata lolu lubonjelwe ngemuphu uthi mayilwedeni nangempela injoda? Hhawu! Wuhlola lowo. Kunjengemajumbi lawa.. Ma.joda ayengawadli majumbi esikda.. Ngoba yikudla kwebatati bona bemila tigaxagaxa etimbeni (mabele). Wawungabe.ngila ukhuba upha.kela injoda bosiyadansa.

Uf•ke tinjalo n~tijeku tabo.

/ Wawuye uthi mangabe ufasi kokuba injoda yaho idle majumbi, ..-J uyambe eye komba sintu. Usipheke ekuseni, ubasele kute kube yintambama. Ate athopbe abe bovu. Uthathe sithebe wephulele kusona. Uhethe tinjalo tojwa. Utishiye tijeku ngoba titodliwa wufati netingane tahe, yana '· emile tigaxagaxa. Ube sewumnika, ke, mnumtane wekhwakho. Adle. Umxubise umgetise umthise juubuthele maha.si esithebeni uwaohithe ngaso. Injoda yayinga.wadi majumbi esikula ngoba yesaba buhulu bawo kube sengathi itomila sisenje. Loko kwakwatiswa kahulu 6 kubanu kuoali. Kani ngoku, nje, ~sebeyatidlela balisa, ababi nalutho. Jlifino. Yakendle, idliwa lilaxa. Ifike iphekwe yojwa. Inongwe Ibe seyiphakelwa etithebeni 1yadliwa. Nabamwe ba.yeleka ngetulu kwedobe. Ivushwe. :Bayidle beyisheba nedobe.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 3 546 Simamba.

K~e kuphekwe mifino yojwa. Yasendle belu. Kojwa phela

nayona nje y~tinanga iyalunga. Inongwe ithiweju. Ibonjwe, yephulwe. Kube sekueilwa ucaba wedobe. Sowufakwa esitsheni nemifino nayo ifakwe esitsheni. Kuyiselwe 1unumtane.

7 Utofike akhe ucab~ ngesandla sekudla1 awuphakele esandleni sebunxele. Awenake kusona. Abe seha mifino ngeoandla futhi, " eyifak:a ngetulu .kweoaba. Abe segoqonga, ke1 afake enomweni adle. Akudle ke lokudla kwahe site sebe bomvu sisu sahe. Abe

sexuba, egeta tandla tahe 1 abe111e. Kuthiwe, ke, simamba leso. Yisona, ke, silomo oekudla kwemajoda leso. Ayi sigwamba. Ma.joda awasifuni. Lilaxa.

Nemimwe mifino iye ibiwe nje, ingacobwa. Ifafatwe ngenotba, mangabe inetilwa.ne. Kwejelwe yihona titophuma; Igetwe, ke.,

iphekwe, Yephulwe ceje1 seyinongiwe, idliwe nje, yojwa kuthiwe, 8 ke, yililaxa, ke, lelo. Nemajoda ayalidla fUthi. Noma

lingxubwe nalutho. Kuba kuhle nje nge~pela kuphakela injoda, munu welibandla, umphakela lilaxa. Akuyiwona mahloni.

Bgendlala. Mifino yendlala, yinebe, le neblada mablukwe, etigojini.

Kufike kuhiwe maqabunga l~wa aoobwe, aoobwe, afakwe etiko. Abile, abile, besekuthelwa tmuphu. Sekubonjwa sigwamba kudliwe. Xuthathwe mahlukwe lawa aphekwe asilwe ucaba kuvubwe masi.

Ahla:funwe futhi njengedobe 1 mablu.kwe, mangabe esephekiwe eohodiwe. Yimajumbi esikula, mithebe yawo futhi yimi:fino nenamandla. Ibonjwe sigwamba. Kuba mnanji kabi. Nami ngijakudla lokudla 9 nokuyisigwamba sothebe wema jumbi. Mangabe siphekwe umpheki waso, siba mnanji sengathi sithelwe mafutha.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 546 Mu.bekle. Mubekle lona, ene, yimajumbi efula. Nabamwe bak:ubi ta. ngek:uthi yilijumbi leMzimkhulu. Ngoba ehla neMzimhulu, efuleni,, yilaha limile hona. Kaje laba hona kaje, kaje. Kaje ngilivanga mfeka, nje. Uthi nabo batalwa lihona. Kojwa nohla usegwevile mfeka, lo, ngisho Mze.nsi, njalo. Uthi batalwe lihona eMzimhulu. Kuthi mangabe kuyina.la, banu ba!.lgawu.naki nje mbekle • Kwenele kufike indlala nje, bawuhumbule mbekle. Bawumbe

10 bawumbe. Ngoba ~hela ngiyeka kunitshela nje, mubekle lo

..; UDgqungile. Ufwana neJUajumbi nje, ngishoni. Kumunu .ngqunge ufika esi:fu.beni. La uchume hona uye uhawule eqalen1. Nomumwe

ushone uthi shi1 ~a.bonakali wena munu. Tinjuku tawo ti:mnya.ma. Maha.si afwana, nxwe, nawemajumbi. Mangabe kuyindle.la, ke, ba.nu beyawumba. Nawo nje unetima.nje netinjenga netamajumbi esikula. Usho ngemiphonsi yetinjalo netitimukileyo. Usho ngetijeku tawo, njengoba ubona lijumbi njebo. Bathi, ke, bo:Mzansi, Aye embiwe, ahlu.bwe a:phekwe ngendlala. Nawo avushwe ate apetuke, njengoba ubona sikula nje.

11 Kojwa nayo injaba ngembili. Mangabe umunu ewadla, amnan~

nje, a:f'w~na nemajumbi esikul.a •. Ko;jwa bathi unele uwadle, nje, uweouthe ceje, igubuke ihlidiyo. Uve sekuluma esiswini, kugqwale mathe enomweni, uwaklaphe .mwe, kuphontshe kudla loko. Ukuthi ngqu ngqu ngqu kohe. Ube sewubuye utihlalele nje. Uthi ke wena ungathi yikudla loko? Ino uyidle ikuphathe kambi ka.nje? Ayi. Yiko loku banu bengawunaki mubekle IDRDBabe kuyinala. Bate bnwuhumbule ngendlala. Sebedela kuncengela liphangu.. Bengaaenako nokumwe naba.ne;a.nqenga ngako. Ngoba nganelimwe lilanga kuyonamathela kunga phontshi. 12 Laha eMzumbi aneminyaka nemibili efikile. Agudle wona ufula nje. Ayambe emila tiahishili netiyulu, netichumileyo.

Sijinge, nje, kokuthi Hhawul lelijumbi nelichume kangaka kojwa laphumaphi.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 546 Nahona 1aha isike yahona ind1ala. Kojwa 1aha eFair View esikoleni sake Mzumbe ayioiniseli bona indlala ngoba imfunja yeMzumbe ichuma kahulu neya Malukhakbe, la uhlangana bona neMzumbe. Yihona ke la belima bona. :Bakuahaye ngempela kudla nangevd1ala bona basinje. Kube sekuthi, ke, esikhwebezi, naseCabane, nakaMadlala 13 nakent1a naMalukhakhe nakent1a neMzumbe, ind1a1a isithanda

ku~oka ngoku. Ngoba 1iyomisa kabi. Lifike sengathi liyanetha,

nje. Banu balime bathi du. Kuthi la ~hephuta, nokumwe ku yilahaba, nokumwe sekumqumbe, nokumwe ku11mwa. Lif'ike lilanga, likuahaye likuqothe. Kushe kube sengath1 u.Ilci&thunge1a unilo eaimwini, uvuthe, ngenxa yekoma kwayo. Leno, ke, yiyona nesey11etha ind1e.la 1aha elwandle kani ks. ingatiwa la.ha indlaJ.a. Lila.nga be1i:ngaba.le1i kangaka. Lelila.nga nelingaka, D8Bllgila ti ehla le eMngwaneni, laba kwathi nga 1935 ngaya hona., ngehla • eWinterton esitLmeleni, 14 ngiya kofu.ndise. eEmmaurs. Hhawu! Late labalela lilanga: Yemajoda.Z Ngiyemba, nje, ngamabalimani ngisuka eMtshezi ekuseni, ngiyamba ngesitimela ngidlula laha koPhangweni, koMangweni laha, ngedlula ma.simi a seshe athi qhu! Usungatbunge1a uni1o kuvuthe emasimini. Nelilanga lahona, ehlobo, lishisa kuthi akugxaba 1uhahay1. Mangabe 11ba.le1e kahu1u ngalowo mwaka kuye kube yind1ala bona ngoba kusha kuphele nya kud1a. Njengawo lowo mwaka ka 1935. Aba.vunanga lutho banu. Kwasi . ti tolo. Wawungabona wena. Kwa.kuoala kumnya.ma, kwedlule timbongolo. Lugenklel Kute kuyoshona lila.nga.. Letimbongo1o

t~a etitolo, tiyothenga masaka embi1a. Sake Winterton sito1o 15 sona sasiy111banga ngempela. Ngoba munu wayebuka ekuseni ate abuye 1ishona. Eyamba netimbongo1o tiye kokwethwa1a masaka embila eWinterton. Kojwe. angiya.ti imali neyaphe1e1a emasakeni kokuthi yaba nga.ngani nga.lowo mwa.ka.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 546

Ngoba t~bongolo netatethwala angitati kokuthi tatiba tingaki

ngelilanga. Kojwa malanga ohe kwedlule mihlambi njato. Tib~e setibeletha masaka. Wate waphela lowo mwaka kunjalo. Nganolanjel230 lanetha. Yapbuma indlala. Mabele kwathi ohinsi mbila wathi bidli. Mabeqe athi walakablaa labuya live banu babuye bahomba nganophakathi.

Laha elwandle, ke, bona, ~Rakuyiloku kudliwa nje. Inyaba 16 iphethuka ngayona lemimwaka nje. Libalela kabi liahiae nekudla. Sekuthe laha eMzumbe, ke, aakumile wona mubekle. Engabe kani lothi yiwona yini noyili jumbi len&lala. Ngoba banu ba Hlongwa, nabakesabelweni bona isike yabakwela indlala bate

bawumba bawupheka mubekle baw~dla bewudlela indlala. Nabamwe awuba.hladisi. Babuye beda kuhlakaniphb banu besifatana baketabelweni netizungete u.Mzumbi. Baqasha lubuku balima tijumbi. Lwabe

lujabulwe usele. Ngoku ke yiwona roa~umbi lawo nase basita. Mubekle lona aebewwnba bawuphekele tingulube ta bo bona badla raajumni nabawalima elubukwini.

17 Lubuku.

Ningiva ngiphatha indlala nje ~ihumbula injaba yelubuku nje, ngihumbula injaba neyulu neaeyediwa yikomisa laha. Awuboni, laha e.Mzumbe ngakesi talweni sawo, laha uphumela bona elwandle, kuhona titiba netibili. Lesi aekucala ligama laao "Esikankomo." Lesi seaibili, yiaobukwini lwaMkhize. Lolubuku lwaMkhize, ke, lona, lungaba yilimayela kusuka eai talweni seMzumbe laha uhlangana hona, ne:ulwandle ( l mile). Lise, ke, sitiba saNkomo siyilibangana nJe (i mile) kuauka kulesitiba aakelubukwini. Letitiba totobili tifane titimilele nje (i mile) ngakandle 18 kweMzumbi. Mangabe ubeke ngakelwandle ume e:Mzumbe uye utinike sandla sekudla.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 7 546 SaNkomo. Enjulo, eingakatalwa, angati noma bobaba basebehona noma nabo babengakabiho yini, leligaca lacambwa kokuthi lesitiba esikaNkomo. Lesitiba sasisibtuu siyi ntilintili, nje. Simile. Sings yambi. Kojwa ekhathi kwaso kuhona sicindi. Lesicindi kuyisicindi nje sisihulu kuwesotshani. Siyinjilinga. simile ekhathi nesitiba.

Ko~wa lesitiba siluhla~a singagoboti. Kubonakala nje ukutni

yikalwalwa. Mangabe iphelile injaba yahe ehlab~~i. 19 Lesicinji nesasikekbathi kwesitibn saseda incaba. Silala ekbu.thi nesi tiba. Kutbi lalla sekuphume lila.uga, naso seauke siyambe siye ngamempumalanga kweoitiba. Sifike sima bona.

Kuthi laha lilanga selioala kuthambama, siyambe futhi s~e entshonalanga kwesitiba. Sihlale bona lite lishone lilanga. Sibe sesiya buya, ke, siye koma ekhathi nesitiba silale bona bohe busuku. Njalo, njalo, nje, sitiba sisebede lowo sebedi. Kube eekuhlala kuhlale kut.ui nganelj.mwe lilanga kuphwne i,1omo neyu.lu iyiyudi ifike ihlale ngetulu kweeicinji. Ikhonye ikhonye ikhonye

20 leyudi. Baphume yonke imiti banu bebu~ele iyomo yesitiba ikhonya. lgalelo langa mhla ihonya iyudi leyo, ngeke siyambe sicinji leso. Siyoma nje ekhathi nesitiba. Ihonye ihonye isuke yeqe iphonseke emadini. Iphele njalo. Leno yamangalisa banu. Bacamba sitiba bathi EsikaNkomo. Kuthi, ke, njalo, mangabe iyomo leyo ingeho sicindi sesitiba siyambe. Mangabe iyomo iphumile sioinji sime singayambi. Nathi, nje, sitalwa, nje, iyomo seyiphelile. Kojwa sekusele ligama lekutbi Esikayomo. Kojwa sihlakanirha, nje, sona sicinji siyasibona nathi sihona ekhathi nesitiba. 21 Siyaywr.ba kuphela. Liyaphuma lila.nga siyay.a.mba siya nga keMpumalanga kwesitiba. Liyasho lithamba.ma :futhi siyayamba siya ngakentshonalanga kwesitiba. Kuyahlwa sesiyamba futhi sioonje kolala enjaweni yaso ekha.thi nesitiba.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 546

Leno yeda yeda eiyi buka aiyitingane sijinga nje kokuthi kojwa yini le nesiyibonayo. Sate sabula kweda loku. Sate senja

toi nje kYreda. Kuthe., hona ngoku, nje, nathi sesiyiboninaboJohani, nje, sacnla, ke, ngoktt sitiba satimukel.wa yiRicinji sA.so.

Kwaba yiloku sanja, ke, ngoku sicinji les~. Asabe sis~amba. 22 Sema ngoku. Kwamlla uhlanga., nolibum."'il nenseka.ne nelikhwani kwendla leka kwasembesu sohe sitiba kwathl ne;akasi lRha, kwaba yiwona. mad:t. Kwaba sekuba yifunda, ke yeMzumbe {lo i mile) ekhathi kwesitiba. sa.Nkomo nelubukv. lwa.Mkhize. Kani yiloku kullgabonakali nje kokuthi lesitiba aaiyambi njo aime ngantloboni, ngoba asibonaka.li nalaha siniketelanu. hona neMzwnbe, ka.ni sinyenya ngakasi kwehlaba, laha efundani yeMzumbe nckekhathi kwaso nelubuku. Sona sithuhilela elubukwini. Lubuk.u lu-thululele eMzumbe. UMzumbe uthul.ele elwa.ndle. 23 Lenjaba seyibonakala ngekube. kudatshul. usele nojulileyo Jrulesi tiba sa.kelubukwini lwa.Mkhize. Kwaaekuthi madi namaningi agobota. ngoku atheleka eMzumbe. Nomzumba nawo wathutha wathela elwandle.

Kwaae~~thi kulesitiba aaNkomo, sona sit~ehla, asengeka ama.di ngoku. Kwaaala lixhaphoti lwelujaka nolubwishayo nje.

Iyomo e ngathi mangabe ir~athela yona ishone. Kojwa umunu yena mangabe enye:thela kubwi.ki tale nje. Abu·the bwani lobu

abulalise inqwnbu kasi anyathele }~etulu kwabo angabwishi.

Kufike kube ho~ itunjan~ ngetulu kwesitiba nokuyiyona iyilubuku. Kube sekubEt ytaitiha saYomo. Rube sekuba yifunja, 24 nje, ye.Mzu.mbe lephuta sona ai tiba leai. Ycna 7- iyalimwa, nje. Ayishj.si kudla. noma f'lelibalele kanjani. Uye ufiqe kudla kwahona kuqwebetela, nje, sengathi kuyaniselwa. Banu ke, bajabula usele kulefunjana yelubtikwuna nolungehla

kwesitiba saNkomo. Bawujabula bawuoon~isa hona esitibeni. Sawa

i senga amadi kulolubukwana lwaso. Koma. Ba:f'aka unilo lwasha. Wafumanisa sekuyiyovuyovu, nje, yesifunja bo.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 546 Ban.;ena banu, baqephulelana lena tiqephu • .Dalima majum.bi. Kuwona lornwaka majumbi angqunga! Likhaba lashonisa munu 25 noyinjoda. emile. Ngakasi kuhona tizemazema temajumbi.

Koj~a linele linethe nje, sibuye aitiba sito theleka hona.

Akwa ti munu nekuthi bophumelele. I!1i.Ir.¥1aka nemilleiaki bewadla 1: lemajumbi. Ngoba sitiba eiyabuya oitothGleka hona errajumbini,

sibuye sihlehle futhi. Eona bayawadla ngempela r~oku ma jumb;. abo. Avushwa. ka.hle ngen1pela.

Lubuku LwaMkhize. Lolubuku lwa!V:khize luyisigoji. If'unda neyulu. negebale e.Mzumbe. Ngehla. kwayo kuhona mijomi. Nga.kasi kws.ILijomi kuhona sitiba nesingayiwa. Ngehle. kwesitiba. yiligcuma lisuka ngehla

26 kwesitiba lehle ngalaha nangalaha kwelubu~u, lute liye kogebola eMzumbe efulani. Sitiba lesi sona sihlambulukile nje, ngakasi kwemijomi laha. Koj'JI.•a siluhlata ewe. Akuyi lubu.yayo luthi luya kosigangela. Ifunda, le, iyilimayela lohe. Ibadi, yinje. Yimbwikimbwiki, nje, yelujaka. Lesitiba sifike sithele lona lujaka lolo. Kube sekumila kulolu bwishi, isekane, libuma uhlanga likhwani.

Kuhla~anise kuthi ngci sihothane sije saletino nesengitibalile.

Ekhathi kwaleaikhotha kube hona mavonjwe neti :nyama.ta.ne. Ngakasi kuhona madi, nelujaka. 27 Kube sekuba hona banu, ke nabayimaphisi bafune kutingela letinyamatane ka.mwe ne ma.vonjwe. Kojwa iyani ibe se.k.ubeni umunu mangabe ethi ubeka lunyawo hona, l.usuke lllbwishe. Ate aqabanga maphisi abona kwekuthi nokungqono yikuba ede lisu lekuyambe elalisa mweno, enyathela etulu kwawo, ajonse nomum.Ne ngembili, awulalise. An.Y·a.thele. Ajonse nomumwe ngembili, awulalise ceje anyathele. Kwate kwaba umzila nje wendlela nenquma ekhathi kNelubuku. Munu nongevu eyiliBWdla ayambe ate anoaillule aphumele ngesrieya noma kubwikitela. Kojwa li&wala lona lalingalokothi liwele. Tomo netatiye tibone mweno tithatheke tithi tiyodla, tatiye tibitelike tibwishe.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. tO 546

28 Yehle yehl~ iyomo lute lufike esiswini lujaka. Ithi la seyishona netimonjo, tibe aetigijimile tingane tekweluaa tawuhlaba ukhosi, bafika boyise netina.mbo, bayenyule. :Ueyihudula. Ngihulume ngeligwala. Ntombana Zelemu wake wede.ka yena..

Kwak.uqelwa. inombi yaShaeyizandl.a Mkhize. Wamemv1a, ke, ntomb.~na. Wayesethota tuni taba yineyulu inyanja le. KuboNtombana kungeldheya kwalubuku. Ngoku wenqena 1.-uzungeza. Usenqamula •

~endl~la le yerua phisi mangabe e~illgela majwele elubukwini.

Useyambe e:n~y-athela la enyuthele hona ethi w~dela kuya.m.ba

k~.hle angejuki ekhonjv;eni.

29 Futhi phela yena wathwele unesi~injo sahe nesenyanja yetuni. Uvt::.ni, laht:t. esekha.thi nakekhathi nAlubuku, uyanyathela. Lunyawo lwabiteleka kasi. Wabwisha. waguqa ngelijolo langahlrunwe. Unode lona nobwishileyo wa.ngena waphelela :neoku. V:t:t.luhla inyanja yetuni ka.si. Yancuma kabili :ngembili kwahe. Lwabisha nelunyawo lwesibili ngoku. .D£ena. yomiui.li minede.

Kwate ~ kwafika esiewini. Kwathi sijwaba leai kwaba yisona

simf;ekcl~,. Sasuke sendlaleka. ngetv.lu k:welubiki ta lwelujaka nolungenakubambelela njawo. 30 Yohe leno yedeka ngekunyat1ma kweliao. Akubanga hona nasihathi sekuhala neeeY.wedani. Wasitwa yisona sijwaba leso

nes!lke sendle.leka wake we.thi xi:nti. Wathi Hha! V7ase thetha lesijumb'.l nesingetulu wasendla.la. :ngetulu kwenyanja le, nenc"',;Ulle kabili ngemb.ili kwahe.

~atinqenga, ke, etibongqula elujakeni. ~ate wabongquka.

Wanyathela J1€;etulu ~·enyanja. Wabeka., wabeka, wabona. kokuthi

kufwanelt! aye embili, ar.~.ga. emuva. "'ayeseyambe e:tr.jathela ngetulu 31 kwebwani njalo egudla wate wa:phumela ngakaluhlangothini lwakumbc. Wathi ukuba alubeke lu:nyawo ehlabathini nowomileyo, wathabatha ngelijubane. Tinya'NO tahlala. esi_phunju econje

embo. Abange esanaka nek~thi ugqwele lujaka kangaka. Kani

uya ~tini nje, wumjadu.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 546 "Yini Ntombana:• Sakubuta Mamnikina. "Hha.;Ji1 Sengicishe ngafa wena! Lahaya elubukwini, ngi the n_siwela nenyanja., ngabwisha ngasitwa yiyona inyanja le, nokuba niyangibona.

Cishe n~a:!a, webabo! Impela. lrusinja bo,swayana. ::Sosibinji gidi baya.fa. Ngeke ngiphinje ngtya:mbe elubukwini. Ngathi. c.nt;itishiye

tir~ane tami! Ye majoda!"

32 N~tinya.ma.tane baboti thola. nga.yona lend.lelE:L ya Ntombo.na ba.tingeli • .Befike bahlanganise r..gemuva na.r..gembili kwelubu.ku.

Iyobaleka i~vamata~e, itihlome, ithi ayibwiehe ebijakeni.

Ibe eeyincenga. Iye iDGene e~monj,..,eni noyamba bunu. Ayihla.nga.nisele ma.phiei. Ayibambe isithithibele nje ngcba yati kokuthi kngqwole lubwj_kita lwema.di nelujaka..

Iiavonjwe wona be.be ms.ne b£~.wa.khobole nje ngeme.wiea

be-.xhome tiwonjo etin.jukv:ini tabo ba:fil~e batiphekele emaha.ya abo. 33 Kuqe.li. Lubuku, njengoba bengishilo ngathi luyiaitiba. ngehla nga kasi kwemijomi. Yisitiba nesiluhlata. Kalobilobi. Uthi mangabo uyamba lahaya eligcumeni, ubeka hone, ubone madi ethi f.ayi, f'ayi, fayi .. Kube eeY:.uthi gcwj.J gcwt, gcwi: Lobi, lobi, lobi! ekhathi neeitiba.. La, elu.bukwini, kuca.la, kwakv1ahe banu baHlcngwa..

Sasincakabi bih~ sikole lesi sake Fair View. Bengakafiki ~Btx•l*•t befu.njis:t.• Kwakuyisive sa.kaHlongwa.• Sahe eligewnen1 nelinga.kelu bukwini. Sahs na k'emagcu.meni omobili nehle nge,le.ha ne.ngalaha kwelubuku kwate kwehlela eMzumbe. 34 Kwathi nganelim.we 1 ilanga kwaba hona inci:o.a. Ba.vu.sa. inyathi. Ino nje neseyaba neluphonjo noluyilubembo. In.o, nje,

neseyaba wumkhuthur~. Ino nje, neyase ivimba indlela. Ithi mangabe ibona munu

ey~mba njengalahaya, nje, ithathele. Kube eengathi iyesuka. Igeme. Ibuye ihlale. IbRye ithathale. lgijime ifike ikhombe. Munu ihlabe achitheke mathumbu ka.ei.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 546

Ikwati ktmemba ngeluphonj~ lwalo. Igeme, ige~e, isukelek&. Ifike igijime ceje ifiqe imbwa iyihlabe ice.uje usila wembwa ekhathi yi tona tinjaba telrunen1ba njalo. l•goku ke, lenyathi bayisuaa ng,ale ngakul\lhlurJ.ba• Bayieusa ngetimbwa, betingala. 35 Yabaleka inyBthi. Uvani, iye iohamuka eaikhaleni seMzumbe. lwalt!. Iphikelele kaShayilandla ehu.ya., eaiha.leni seligcuma nelibeke elit'Scu.meni la.kelubukwini. Uvani, timbwa tiyixine,

ti~ayibeki lithub&. NemaJoda abe ~laha, ang&tibeki kasi laha. Hhayi: Inyathi ibe iJ-'&.the jeqe i:fike kuyiloku kuthe sa% lihE>,wu: Uvar.1: lnyathi yeh.le k.ahulu! Yehlisa ligcuma lake lubukf.•ini, esiha.lerli. Itone kul.Uhle-.ta ngakasi kwemijomi

Kuthi lobi, lobi, kuthi ~;cv·ili, gcv.'ili. Itone kckuthi yalibo:na lihlungu nelilu.hlata., ltngak:asi kwemi.jomi. Fani ayiboni, nje. yisitiba.

Uva.ni, ysE~u.ke~kahulu inyathi i.tn;.lile. Yeqe: lye iyotithela esi tibeni • .Buluku:x.u: Ngxumbu: Inc ihulile. Tema ti:mbwa.. 36 Te.mie:a :m..dlebe. lfye.: Lwa, l.wa, lwa, lwa: Fhinje inya.thi

ibuye ibonakal.e. Kute kube nohla • .Ayita.IJcie ibuye ip~ume. Kv.rabuye kwedeka Nomleti. 'Xiyabi tahe tid.la efunjeni yelv. buku.. Kwesuka iJ'·u.c"!.i yahe il?Ta. ruunasa:ns.nanda. weyabi ya.

Nomleti. T&jwnelana lu.thu.li iyudi neyt:i.bi iyilihwa~J&u. Talwa kwaba yibubububu.

Kuthe kukekha.tlli, yabona ka.lieE~. iya.bi kokuthi itokwehlul.-a

yiyu.di, le. Ta.lwa. t~·watana luthuli. Yathi ithathe iya.bi, yaphenjuk.a. Yabaleka yabena ibeke eei tibeni., ifuthelwa yi tiju.bule.

Hhayi! 1Iababebuk£le, bathi k!f,reeuJ.:a liqonga. Yagijima

37 iy£bi hulile, igijima ibeke esitibeni: Y~isukel~ iyud1 ihulile kwashWlqa. tinuli. Yatehs.kuda kahulu iyabi, n:.aeamlnanja. Yasho yathi, "Bulukuxu:" Isho i tipho!Wa kru1eailuhlata sitiba.

Kalobilobi. Yathi bulukuxu, r~a. Lwayi, lwayi. lwayi, nya!

Ayiphinjangt~. y&.chamuka kute k'"Ube nohlanje.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. /3 546 Eathe besabuka loko, yase yifikile iyudi ngemuva kwayo.

Ye.lethws.la lishoba.• yaa~ yisho akhathi! Bulukuxu: Nya! L~yi• lwayi,, nya1 Kute kube yinohla. atatiwa lato tomo kokuthi taya nge.yi naleyo nyathi ayatiwa kokuthi yaya ngayi. TJesi ti11a salolubu.ku lwa1Vlkh.i:t.e, ke, sina leso siga selruthi

38 sag1nga tilwa.n~ lihulile t:ttinathu, kufike yinyathi le.

Ku:fika yi.yudi le. Ku..fike yiyabi le. Bomu.sana.nan~a bE::ttilwane.

A\-ru.bekGZ r.'awu.ne;eva w~na. Yas~yil1a ha.tba.tile. Ivimbe indlela

lt1ei!1ba :futhi. Lu:phonjo selwaba yisibebe. Ithi roungabe sekuyi sukile, nje:, Ihlabe Uf>ila wembwa iwujabule kt:t.bil:i.•

Njengoba uva. ku.th1wa. ir~r&.ttd ibutwa kwaba neembili, nje,

kwakun~alo. Kwaaekuciah& kw~sabeke 1ruyamba ngaleyondlela, ngoba

kuvimbe inye.tlli leyo. Ya.t:i.bula.la, ke, 1 tibulala r.~gemadi,

iL[~angoba in5 akuya.• Yal>helttt ke, injaba yayo.

Taba njalo, ke, tijumo sesitiba selubuku lw~sembo.

39 Sa.mida tomo n~timbili r.~.erJ,yathi, enjuJ.o. Akubuyange lruvakale lutho ngato kute kube nguku..

Sekuyamhu kuyrurlba, lruthi nj~, ng&. 1935, kweauka. Mfundisi Haley, nowaye·wumfundisi welibandla lake Fai:t:· Vie::w, ephuma

ngeshej~a kwelulwar,dle. Ueuka u:fika neliq,&bo lahe, ebona 11 tu.lu 1cmisj.le, kanj_ sekufike net:l..rnbi laha, tibubisP.. kudl.a kwebanu. l3anu selebexa milomo. Awuseho bontsh:l si nen1bila. Sekuyaletwe kuthi cinieani Liliwe bntata nemaj1mbi. Usuka 1 oMfr:nd:toi ufaka r11nu. BaluoaJ a ngedasi, D,f;aka 40 Mzumbe. Ulumba usele wer;,vaka nav:o. 'Cjabula ekhathi kwelubuk:u lolu. Kwa.s11ke k-wavoveka me.di lawa, econja eseleni wohe.

Aye al)cbok~la efulE=ni agobotela houa. Rnwuruba lo&ele baye ba'Mlcupha "Lubungana. neli thant;i leli leoj_tibe. Abate 1'al1gqcbota. Ayiloku umadi ;isi theka, nje,

koma, ke e.rr.aq~len.i ohe. Kwa.ss.la uhli<.ba noyincbur.~.jumbunju, njebo.

Wafaka injUllh lfahe lcmf\:mjisi. Yralucephu1a lubuku. Lws.ba

y1 ti tok\Ye n.gett tokwe. Basu.ka banu maholwa akeFaj.r View.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. /\13)27 546 Aqasha tijumbi kulona. J... lugqoma. Alutshala ttjv.mbi. Rojwa

41 awatange ~Y.l\1E:t:x alwede lutho. Lwaaa.la lutihlalele nje. K'wate kwachndt'l.ke. yena Hlonewa. Ngoba phola. Hlongwa wathi kuba

achitheke l8ha, ngeElijumo sekufi.l{a kwebafunjisi betokwaha sikole, bafike 'ha.khrela neelijiki, he,thi limbi. Ydyj.Pono.

J!fshol~a lruhl~ elv.yP.ke.

Siva ~e.Hlongwe oor.a, "nmonyukEl.• S~nyukela nr.;t9'tulu ePabelweni

seyoei. Sebnshiya betunjiei n~live labo nnbalibulalayo. Bath :r.nkuyekwe kudle., l:ijiki.

KT!aaale l~af'ika bekem~o, boyambe 'befnnP linxiv.,n. Bafike bona be.hclwa. kllbP.f'unjiai, Belalala uthetho vuabo nowehlula

Hlongw·a. Pthet.ho wekuthi Jra.lmyekwe lihiki, ln~lahlwe si th~Jl'l.bu.

42 Labanu. hakembC' br;nikwa mnnxi \'!TO aHlon.cV'n. Xutona tinka.lo

neti beken.e neluhuku. Nar..otla kuseyilona. lub11ku. l~uiV!1r.hi~e, kusukela. kuleso sihathi sekufika :brabo kulohlaba ngema.shumi aayisihlanu emtnyaka z:eyedlu.ltleyo, nohla njengoba lona wul942 njene.. Y:uthe koknba lubuku bnncnluceji bak:eFair View eeikolweni,

be.vum~F:la. Hlo:ngwa. waqaaha TJE,yc. Kwa,:phuma tinkumanktmku temajumbi ntijeku t2.wo tingangehloko ye:ngHne. Achtuna.J F.l).gqn.nge

eshcnist.. Enjen.gemubelr.le. Eowebetala. Ba~adla. Ba:i;5hinja bawalima. Fawa.dla. Bate bflwsphinje. kathathu.

43 Ywasekwt:~.a\•.ka in.ja.ba. ke, ernaholweni. :NjP-neob~. n1.va kf')kuthi imhe.m,_ usuka ..,.reni, nje. UmhaVJV. :mu.h1.uu kehulv. eholweni.

Liyafe, liyabuba r.geE!ono :rnhewn., Alif'l;ni neta weTI~. f'oka.tana

ube r...c nehle. Ke.je lakwe:pbuqa! Ungabuye v'ejeni uwufokatana

njalo? Sithukuthuku ~embwa aiphelela e[loyeni. Nernpela., ke, lamaholwe. e.thi kokuba abone kokuthi kani

kudla kumi ltojwe elubukv'ini, a:phapha.U~.a. Amqhitba Hlc!l€,wa alima

wona. Aeho nganan!ahulu .rne,simu le.we etiju.mbi. Athi neku.aho,

44 "Akutange kwejeke ehlabeni wethu, kn.euke maoaba P ji nde madumbi.

Macaba awet~ atothAnga kuthina."

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. J

Nampela. bawalirna. Bawabl.akula. Baphinja bahla1:ula.

Baphinja buhlal~la. Bagoiba. Atho l.. esedliwa :mumenke, lesuka liconga. :&Cwa.neth.a.

imvuyann. ..Jja. Kwa.vu.:Ca ma.di ngaka.ai kweluouku. Ahwphuka.

Kwaba yinestluhlata sitiba sahla!lg~na BabA- f\illlw•;. 'Yohe la-.vo .majma.bi O.'\>.•ata.nge a.tlliwe rn.Ul.lu. A mid·.va. yisitiba esevudhiwe. Yalahl.::ku. :Lmali yamaholwx .Yitinjb.ba. temo.na. awata.nge

awa.dla m;:.wo.

45 J?.:uthe k~s\Dt;:;. si tibf:. satihlUlllela ltlt;.ula lwasc.·. Saba

yiluhu.ku njal'J60ba sasillj8.lo ~kucal~w.• Kwt:l.S(;I.la sona si tiba.

nesi~akasi kwamijomi. Saba yi~itiba neailublat~. Lubu~u lwaba ;y ilubu.ku.

Amuho, ke, lllUllU nowabUJe vlaCc.a:ba&:.~t:,u. ku.liloO;J. kl.tdla kwahe

~lutru.kwir.d kutP. kwlA-'thi ~busika buka 1941, lY'r:fu.Ildisi seku.wu

Rev. A.M. Anderson• induna yelipulRzi~ku wu Mr. R. Yosana Mqa.di, bapbinju balinga. Kwamemctelwa ka.b&.di. TJibal ele li.lanc.;a. J.ndlBla ihona. Sekl.1lc..ml:•v:a nakc Fair· View. :Baqaahu Zi:ruema Shabi llathi k.1..1hle en.te usele welubuku.

Wawumba. Wahol~lwa ugenjawo bona elutu.kwiui.

46 Nayc weju.b~.;;la. \';'<:t'9:alim;.-t l:ItB.jumbi abe, w&ttt wahat.b.ala. Waqashioa ngar..ezelayo wathcla. ilr.c'A.li ya.he.

Lubuk:u lon.& cieQ.e. Kwabe.. yilat.. c.. nelilar~a llbcilele. Lo:ma

kwaba sengatb.i yisimu. V&.hohlwa yj 1.-uthi kauib~ yisi tib~ leei.

Ma.di vmna ae;el&ta lahaya e~Se:leni S.!•humela eltz;umbe. Yasebec1e. ke injuna, yoaana ?.!cadi. Walu j'l.bl).la ti tokwe.

Kwaohuduka banu bale kruilongwa, nak~Madlaln, nakaShebi• ngesheya kwsMzumbe. NakeNjeva, nakeCabane. Ti tokwe n.etajabulwa ngev.ambo tisuktl kubosbelE-ni na.1Ja.b1li,

tiye k:u:fa.gol~·,eni, tiye kubosheloni nabane, tiye eeib.lanwir.d,

47 tiye esihombiseni nnzukws., tiye bfovsbeleni nal:>ayiD.jxo~o, time elishumini labcshelsni. Nofike napondo aja.tabulelwe tijumbi netibili telishumi, lishumi.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. }~ 546

Banu nabaqashayo yimakhulu namabili namashumi nayisihlanu, ku 1941. (Nami ngasika injima yelishumi). Majumbi akelubukwini ave eqebile. Hayi, Hhayi, Tijeku tawo ave titimukile. !mali neyaoocwa yinjuna ngelubuku (&55.16. 3) yimashumi nayisihlanu nesihlanu abopondo, naboshe1eni nabayilishumi nesi thupha, napeni. Leyo mali yangena eaihwameni sabo setima11 telipulazi. Kulimwa lubuku nje, yindla1a. Lilanga x ave libalele. 48 Atiho tijumbi ngakandle ngala. Majumbi avumaetijakeni. Ngakandle kwaloko• uyadlala. Ngeke uwabone majumbi. Mbila nawo woma ubungcane uhahlela. Ikahulu la etabelweni

kushe ngempela. -~u batisita balima lubuku. Sebedla wona,

ke, ngoku majumbi awakaqwili ngoba lisabalele. Asati, ~e, njalo noma lutobuye lugqwale yini. Kulima lubuku. Kufike kushiswe. :Sesekuhulwa noma kubushwe. Kuhuhulwe. Kushiswe. :Sesekuyiwa nemageja nayitintshula kuyogqonywa.

Munu ~ifaki ingubo ya he nebeyisevala. Uye afake nje ligxaba ngoba lujaka lwahona ekugqomeni, lubi. 49 Munu ufike ashaye la ngeligeja kuthi bwikibwiki. Kube sengathi nawe utokuma kabi. Ube sewedeka kabi. Kubwikitele njalo. Kuvakale nje kokuthi amadi ojwa ngakasi. Lilanga ke lasebeda. Kwathi ngamdla kuyindlala kwasha lubuku. Mangabe banu belugqoma lujaka luga.manxa lushaye emajolweni. Munu axathute, axathute; eme elujakeni. Kojwa kuyabongeka ngoku. Ngoba majumbi nesiwadlayo, tinkumankenke. Omise kwabatata. Banu noma belamba banawo majumbi. Wuthebe wawo wojwa nodliwa sigwamba ngendlala. 50 Tyumbi futhi atiwadli majumbi. Ngisho nothebe wawo atiwudli. Ngedlala kumbiwa nenana naboqo kwenekwe, kuvubwe ngawo masi mangabe sekuqothiwe.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. f(i3}27 546 11 Tithelo takendle.

Tidlelwa indlala. Ngoba netinyok& nebafwana bekwelusa netilwane netehlukeneyo njengetiyabu, nje, tisuke kutidlela indlala • Tithelo leto natia- Majikijolo, avushwa abe bovu namamwe abe mnyama. Tingane tiwathanja kabi. Mangabe tiya ku.wona tiyaletwa ngekuthi atibe tiyogada tinyoka. Angathi umunu uha lijikijolo kani usetapha lugongolo lwenyoka ngetandla ngoba nayo iyawadla. 51 Yibukhwebezane. :Buvushwa bube mqungu (purple L Tingane netinwaba tiyabuthanja. Sita, nje, yinjaba yebukhwebezane. Iyosi ngamdla ithi banu abangafi, yathuma lunwaba Lwaphuma lwayamba kaniane. Lwase lufiqa bukhwebezane bungevi buvushiwe endleleni.-· Lwah~ala kasi. Lwadla lwadla saze saba bovu, kani yiailwane neaiyamba kanqane. Iyosi yabuye yaqabanga. Yase ithuma inulo. Ithi kuhle igijime. Isale seyithi banu abafe. Yesuka ngelubelo inulo ayate yabunaka nebuhwebezane 52 ngoba ayibudli. Yedlula ngelusbaba kubona, iphikelele embili laha besei thumwe hona. Kani idlula ngejubane nje, lunwaba ihidlula lusadla buhwebetane yedlula yona yafike yasho kucala. Yathi, "Banu abafe." Luthe lufika lunwaba nenjaba nelwalutshelwe koku.thi alufike luyibuyise kubanu, lwafika aeyibuyise yamuva injaba• inulo, yekuthi banu abafe. Lutbe lusho lunwaba luthi, "Banu aba ngafi, basebethit Sibambe lenulo. Nangoku ke, banu baba.mba lenulo. Noma kwesuka bani, aye kone;ihleba kucali, banu baye baholwe noma ino ngi:ngayedanga. Kuthi laha sengiphika mina ngitimisa kahle, banu bathi "Sibambe lenulo." 53 Wumgwenya, netinongwane. Titbandwa yitingane. Netiyabu mangabe lruyidlala, kudla kungeho kahle emasimwini, lruye kuvushwe umgwenya, netinongwane.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. ~13 /2 7 IS 546

Tiyabu yilaha t~e tisinje hona. Tihlale emithini. !idle tiwiea tihlamvu njengebanu. Tite tesuthe. Nebafwana, ke, belusile kuphela njalo. Batidla besuthe. fomo tite ticeje masimu belibele wumgwenya.

Mathungulu ayatimuka abe bomvu mangabe esevushiwe, n~e. Tinyoka tiyawadla nato. Kani futhi anemeva. Nemunu maDgtt,be ewadla, uhathala yikubangula, esemhlabile etinyaweni naketandleni. 54 Wumsobo. Udliwa yitin&ane tebanu, netinyoka futhi. Tiye.yalwa

tingane kokuthi atogaja. Tingathi tidla usobo, kani se~idumela lubabadlolo ngesandla. Wumjomi, la kwephukela hona tingane tebanu setethuleka etulu tithi tiya dla. Kunesimwe sihathi ithi igibele iyadla ingane ibe seyibona luthuthuva nje lwemamba nayo inyolotela itodla. Ingane ishaywe yiluvalo, itilahle kasi, yephuke. Nangakandle kwenyoka, mjomi uyalimata. Ingane igibela kwelenyoni. Ikhohlwe. Ibe seyelula sandla iha ligaya nelimnyama. 55 Ithi iyanyathela, lephuke ligaya. Ivume kasi. Yephuke phohlo.

Ma~oda aphuthume si~umo ngemihlabelo netihlungu ngoku afe lomumwe. Asinje lomumwe. Yimakhiwane, yimathunduluka, yimabelebele, yimabonsi wumadwabe, wumantshibe, wumhlalimakhwabe, yisibanga, mlotha um.vushwamini, • Yitona tithelo takendle ke leti netidliwa mangabe kuyindlala. Mangabe libuyile, ke• laha elwandle kuye kuhlade endle. Kuhlade bogwava, nemathungulu nokutimilelayo. Sengitoke ngigqine laha ngobuye ngiqhube. 56 Kwehlukana Kwemisebedi. Dibona sengathi mieebedi yebanu ngebanu yehlukene nje, ayehlukene, Isebedela njawomwe. Mune usebedela sisu sahe notimba wahe ngato tohe tindlela nasjbeda ngato. M14ebed1 miningi, yehlukene. Ayipheli. Kuphela banu bayishiye iloku ingako.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 546 19

Misebedi nakucala yayihona.. Kulima. Kubumba timbita temadi

netelijiki netekulithungela lijiki1 netekupheka netekuphakela kudla netemasi, netemabewu, nemicakulo yekuge'-ela, netiyamba netiyitingeje (takebusuku) netiyamba tekuthela mithi yekwelapbai

Kwalibumba nje lalinemaqikwe alo. Kukbanda isim~i. Kwediwe 57 nikhono, nemakhuba. Kugaya busengi. Kubada uthi. Kukha.ndwe maqoyi, nemathunga ekusenga nemiphini yekuphisela mikhono. Nemawisa, netimboko, netagila, nemaphini efubonja kudla. Kusika bwa.ni bekwefulela. Kweluka tilulu nemaqansi netithebe, netinyati, netimbenge, netivalo tetindlu. Kuthunga maqoma nemitusa yekuphatha lijiki lebanumtane.Kuthunga tijwaba nemagqila netinjobo nekusika mabeahu netinene,

nemahawu. Netikbwama teku~aka nathongwane agwayi nemithi.

Kushuka sikhumba kwaha nekwefulela tindlu1 nemakoyi, nemaguma, netinemakoyi, nezibaya tetomo netemathole, nekuthunga tihloko,- 58 neticoco. Nekwelapaa. Nanemimwe misebedi, ke, neminingi nengi ngayi balile. Lemisebedi, ke, yayihona nakenjulo. Banu behola ngayo,

Bahole timbuti netomo ngayo. !mali y~ingakabi yiligugu banu babesabuka kokuthi unako kohe mangabe unetomo netimbuti titiningi. Ufati. Wayelobolelwa kokuba atolima, ahlakule, avune. Aphembe unilo ekuseni namashona. Ahe amadi, ashanele athote, apheke. Atale tingane, ke. Kojwa noma belimabafati, kwakungafwani kulima kwabo. Kwakuye kube bona mavila.. Kuthi mangabe sekuvunwa kungalingani 59 kudla nganxa yekuba nabamwe babuthele, nabamwe bayimavila nabamwe baliwa yikudla nokuthile.

Ngako 1 ke, ma.nga.be sekuvunwa kubulwa, kube bona na.bagqwalisa

migoji ngamib111 1 ngamithathu yekudla.•

Loko kweda, ke 1 kukhuphula mnumtane waleyo yoeikati nel~e kahulu. Kushonise mnumtane waleyo yosikati nelime kanqane.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. Kt3/27 546 Kanti, ke, futhi, yena lona nolima kahulu, usebedi wahe yikona kulima loko. Banu beta kuyena batothenga kudla ngetimbuti 60 nangetomo. Abe seba yieigwili, ke, ngoba esecetshiswe yitomo netimbuti natithenge ngekudla kwayekhwakhe. Kojwa, ke, anaso sihathi aekubumba. Kuto:fika munu nobumba tishilr.ane. Netingcazi. Netimbiza telijiki neta mahewu netemadi netiyamba tekuthungela lijiki. Nemakhadi ekupheka kudla. Netitsha tekuphakela kudla netibekedu tebanumzane, nelusapho. Nemicengeti yekugetela banumzane buso nekunqamulisa. Nato tohe titsha telibumba. Lona, ke, nonekudla, anato tohe leti tsha. Ngoba yena uyalima abumbi. Uti:funa tohe letiblobo ngoku.

61 Lona ke nobumbayo ~ naye anako kudla. Uyaku:fUna. Sebetobuluma1 ke. Bevane. Kuthi lo nothengayo athathe kudla athenge ngako. Athele kudla kugqwale tohe titsha, latifunayo. Atbululele ' enyweni yahe ke lona nothengisayo. Ngoba naye wethwele libamba lahe nje, uye wathenga silulu kumunu noweluka tilulu • Ngoku, ke, usetothululela kudla kwahe esilulwini sahe. Akuthithele emtini wahe ngekwati kwahe. Esekungenisile kudla ehaya, akusaponakali kwekuthi alimanga. Naye sekugqwale, tilulu kudla kuyena. Kube bona u:fati nofUnje kuthunga tijwaba. Hhabe! Angikaoeji 62 njalo 118al?na nobumbayo. Utothi ma.ngabe esebona kokuthi sekwenele kudla, abunbe. Athengiae. Bamnike timbuti. Abe hona notofuna mthapho nomhulu. Afane ati thathe ll8esamba amnike iyomo. Mnumtane wahe abe yiaigwili ngekuohuma kwesebedi wefati wahe. Nommumwe athunge tijwaba. Ahole kudla. Athenge tilulu kumunu noweda tilulu. Athele kudla kwahe nakuthenge ngeaebedi wetijwaba. Athi mangabe esebona kokuthi sekwenele kudla, tijwaba atithengise timbuti netomo. Ejabule mnumtane wahe. Abe yisigwili ngekuohuma kwesebedi wefati wahe.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 546 2( 63 Homumwe ufati abe yisangoma. Lidloti labe lingavumi neze

kwekuba aphathe lihuba etbi uya~aba. Begqwale banu betokwelaphwa. Abite lugxa lwekudla, Elaphe athole iyvmo ingene esibayeni. Tite tigqwale tomo phwama, Tomo tokwelapaa. Mange. be kudla kunqipha, kushaywe iyomo 1 thenge kona kudla, Mnumtane walefati usetoba yisigwili ngesangoma sahe. Kugqwale tomo esibayeni. Edlule adle neoba utithengela ngemandla ekubula kwahe, athenge kudla netimo netijwaba, netitsha tolibumba, Nato tohe tino tekweja lihaya lahe lishise athandwe yinjoda, 64 (Phela esifataneni ayiho ino nehle yehlule kuthandwa yinjoda. Kube wethukwo wanukwa mangabe waliwa. Neisho nakuthina maholwa nje. Mangabe bafati beke

bakubona uyambisana nenjoda yaho, noma niyaphi nje, b~e bakutekulise. Uthi noma uhlangana naye nje niyamba nay&, uve ethi Hhef:

WeMsibanibani l Wawutholaphi kojwa? XU 1l14'JJXIDQJOLB:X.Jt! ~ ake UD{:icobelele wethu! Nawe, ke, usutohleka kahulu. uthi Qhwe: qhwe: ngoba uyalwati lolo luteku "Wota ngikucobelele: Ubofika nelugxa Ahleke kahulu naye. 65 Ube usukhukhumala ugholosha ngcba nnku wede lukhulu wathonya silwane saho waseda sakulanjela sayilahla imvelo yekuthi, "Ngeke mina ngiyambisana nefati, funa ngihlekwe yimajcda." Nayo, ke, itomtekulisa ngekuthi. " wotani nolle kumkami ni tothenga inanjo nimnike lugxa, mina ke ningiholele iyomo ngoba wumina iyosi yemithi yebunyanga bahe. Nibe senihleka nobe, ke, kahulu. Nehlukane nenamile. Kube seluphelile ke lolo luteku lwenu."

Ku khanda isimbi.

66 Isimbi, le, yayinabahandi b~o. Futhi beyati laha imbiwa

hona. Mihono lena kwakuyibona bu~oda. Yayingeke injoda ihlale ngakandle kwekhono. Ngoba nangasiphi sihathi kungahlomwa.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 546

Ku~uneka injoda ihlale ingephelele. Mihono ihlale ila. Nemawisa Neeihlangu. Netinjuku. Mahuba, ke, niyati kahle injaba yawo kokuthi ayengalali endleleni. Wawungeho umuti owawungena huba. Kojwa benawo, njalo, bewathenga. Ngoba kwakungesibo bohe be.nu bekwati kuhanja mahuba. Nawo ayenetinya.nga ta.wo. Nemunu no:funa kuli thenga,

~e enyangeni KB newakhandayo aye kolithenga.

Mangabe ngihuluma ngeaimbe neti~1a11, ngithi kuse

67 yililungel~ lami kokuba ngifake lenjaba nengiyivileyo.

!Natali lena kani ~yinjawo necebe kangaka? Bengingati impela. Nebanu laba kani bafunje kangaku? Bengingaba linjele

impela. Bengati ino iyimwe nj~, kokuthi benu, nje, njengesive, bethembekile. Uyaeabuka nje ebe hona ophumelela ngekungethembeki kwahe

etinjaweni netehlukeneyo. Bayap~tshuka, baputshttke nabeda kungethembeki. Kojwa sive nje aebanu, ihlidiyo yaso yethembekile. Futhi siyahlonipha. Bayaznwati munu nomhuJ.u. Ba.mr.dke lilu.ngelo lahe. Umlungu, uyena nnmu noyiyosi kulelive. Banu bam.hlonipha nganokupheleleyo.

68 Futhi b~1wethembise okwengane yethembe uyise. Okweliholwa lethembe Nkulunkulu. Futhi bamhloniphe ngeluthnndo. Ngoba niyati kunesimwe sihathi umunu nomkulu ungamblonipha kojwa ube umtonja. Ungahululeki ngaye. 9 Umunu uhululekile ngemahosi ethu lawa nahlophe, nasibueayo. Sibethembise kwebawo. Uma ucabanga uye ubone emtini kuba hona bawo, noyiliqude lakehaya. Umame netingane tohe tethembe bawo. Siyamthanda siyamhloniphR. Ngeke simdele. Namhla esuka eqela munu, siye 69 sive n.je kwekuthi uphnxile wa.oala. munu efl.jawani nethile. Kojwa thina sibe ngakeluhlavgothini lwa.he. Singamlahli.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. )<13 /2'1 546 Mangabe siva banu behuluma kabi ngaye, aeithandi nete.

Singalwa. Mangabe ku~ika munu ehlomile, etoshaya bawo, nempela kuwubawo nowonileyo, ngeke simshiye lowo munu. Singahloma silwe. Selekelele bawo kokuba axoshwe lomunu ayambe. Simvikele bawo noma onile. Ngoba yiliqhude lekhwethu. Aeifuni nalo. Siyalithanda. Siyalivikela ngoba loko kuwusebedi wethu, nelilungelo lethu. Mlungu, ke, kumunu, ngomlinganisa nabawo, elusaphweni lekhwakhe. 70 Uboke ubona., nje. Banu bayathakatha. Ba.yathakathana njengoba nawe uyati kokuthi majodane ake abange, ate abulalane. Kojwa

akuvamile kubona injodana ib~.nga neyise. Kuye k.ube wuhlola lowo. Nebanu, ke. :Bayathakatha ·bayathakathana. Kojwa abathakathi belungu. Kungedeka kube hona abe mumwe, babe babili abake

balinga kuthakatha mlungu. Kojwa. sive nje sebanu~ asite singa qabanga kuthakatha mlungu. Bengihleli nje, ke ngikwati loku ·.ohe nengikushilo. Kojwa bengingati kokuthi kani banu laba bafUnje kangaka. Ngive kokuthi kani msidi wesibamu uhona laha eNatali. 71 Uyembiwa hona. Kwakuhona inyanga u«gcungu Noube enjaweni yakwaNgenetsheni. Yayelapha ngawo msidi lona. Iwumbe. Iwupheke iwushise ube yisidi. Banu nabaguliswa yikufa nokuthile njengekwati k:wayo ibazawule ngayo isidi. Yakhe ekhathi ehlathini eNgome. Ejute kwefula Sihwebetane. Iyisishimane. Ayitange ike icomwe. Ayita.nge iganwe futhi. Yate yangena umkamfowabo, kanduba ibone munu wesifatane. Ihlala ehlala ekhath1 kwanelingakannni lihlathi leliZ Kojwa banu benganaki, nje, baye bethi akunani ngoba yinyanga. 1f Mfowabo nowasho~o yena eyiliphisi;IEtingela tingulube leti takendle. Eabuye batodla.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 546 Lomunu enesibamu. Eloku esioobelela nje hona laha eblathini. Esioobelela ngemsidi lona natimbela wona. Kojwa phela wayenganakwe munu ngoba belungu babenga mwati. Nalaha eMhlunga, kuhona lixhegu nelinesibamu. Liyatimbela usidi weku dubula. Liyataha futhi netibamu. Tibe yisinqamu nje nesingafika elijolweni kumunu. Ligxushe usidi walo. Lijubule kufetinyamatane. Kojwa kube yinjaba neyambiswa kasi nje layo ngoba 73 kuyatiwa kokuthi mahosi awathande kokuba munu nomnyama abe nesibamu. Nalena eZingolweni futhi banu babenato tibamu. Tioobelelwa ngemsidi nabatahela wona banu. Kojwa ave umbwa bona kaXolo nakaCele nakaNzimakwe. Futhi netibamu ave tahiwa bona. Kojwa banu banato. Bayatithenga. Baye bawele baye ngesheya koMthavune emaMpondweni. Bayayati ke bona injawo eMamponjweni laha betithenga hona. Tiyahiwa ngetiyani emaMonjweni ngoba fUthi nemeidi uyambiwa hona. Batihlohle bajubule tinyamatane. 74 Leyo njaba iyambiswa kaei nje ayiphakamiswa ngoba phela nani niyati kokuthi hulumeni athandi. Tiyabalwa tibamu. Usidi

uthens~e njengethetho noshaywa wuyena. Futhi le ngakasi kweLunji (Drakensburg Mountains) lihona linyela lelibwe leligolide. Ayabati mahehla. Tihlaei tiloh-u tiohamuka. Batigoibe. Kohe loko phala ave kuyinjaba yethu tinjaba yaHulumeni. Banu banentlonipho neyulu. Nekuthanda live labo. Abanaym iynni. Neluohuku fUthi abanalo. Bathanda kuhlala kahle naHulumeni wabo nabahode kuyena bangamcasuli funa abaxoshe abajingise. 75 Nangoku liv kubona liqane. Abati kokuthi live libadi kangaka.

~umlungu yejwa noyiyosi nowati kokuthi live libadi kangaka f . mangabe ulithanja ungake ungene nakemadini uwele lulwandle ulifiqe live ngesheya kwelulwandle.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 546 Awuboni wena yosi, inyathi ibutwa kwabangembili. Ngeke wayati wena inyathi laha ivimbwe hona. uyieiyambi. Uye uyambe uyambe, wne laha.. Uhlangana nemunu welive lahona ubute iNyathi kokuthi ivimbephi. Abe sekuyalela ethi ungayambi mga ngalendlela utogwazwa yinyathi. Yamba ngalena. 76 Kojwa banemithi neyesabekayo banu. Bangayi phosa inombi 76(a) isuke kasi yiyambe ihala. Iholwe uthi iyambe yojwa ite ifike kubo munu lowo. Ifike ingene igoye esikeni laho la umbelwe hona uthi kokuthi ite ifike ihlale bona. Loko kuyilixiniso lohe. Banu bayakweda. Ake ubeke ke.' Tihle tinombi tebalungu. Kojwa banu batithanda kangaka nje tinombi, baybtihlonipha tebalungu. Abatiphosi nete. Ko jwa mandla ohe banawo lllll..'t1:1D:. emi thi. :Bang a tihu.ngula kalula, nje, noma kungaee kube tin~~tmilo ne tihle kangakanani, tingahunguleka tifike tigoye esikeni laho latibitwe hona wuthi lowo kubo kamunu lowo noyibitileyo ngemhungulo wahe. 77 Kojwa kohe loko akuho. Yiloku bafika laha belungu ayitange yedeke leno. Ngani na? Ngoba tisiva tibeda bojade'-'!&bo banwanwa bemanombatana nabaHlophe. Munu ayona imbwa. Jadewabo amudli. Tinombi tebalungu banu

batifanisa nabojadewabo. Batiyeke, ban6 ~teaheli. Ngoba abanakutithunisa badle jadewabo. Uthetho lo wemahosi, aubabophe ngalutho etinombini. Ngoba nelijele lihona. Banu babophelwa kweca mithetho le nebekwa yimahosi. Munn noba eboshiwe ayhume ayede leyono. Abuye aphinjiselwe hona. 78 Abophwe. Aphume one. Loku ukweda, nje, uyasho ngehlidiyo. Uthi, "Yite lijele, kubophwa tingubo." Kokuba uthetho awuve wablala kubafwana labamnyama kokuba kuthi tinombi leti netimhlophe batede bojadewabo, ngakube kaje waphunyuka uniloa

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 546 Babeyotibiya tohe ngemithi yabo, bangatesheli. Tibaleke nje, tibabalekele. Bahe tinyembeti tetingane. Batixube emithini. Inombi ihale ihumbule ingane yakubo kalowo fwana. Igijime ite ifike hona. Ihlale igoye laho lakumbelwe bona uthi lowo. Ufwana afike, ke, ayimithise. Iyaya kuyise nenina yemithi. 79 Seyitala umunu. Kojwa ngenxa yakuba bafwana ba$ahlopipha ngempela, abate bangatiqabanga tino nctinje. Tino]Jlbi netihlophe yibuja.deqabo.

Mahosika~i nahlopbe yibonina. Nakehla.ne ngeke babagangele.

Kungabe nje kwehle ublola kamwe kubs.nu nabayillkul~wa.ne. Noma sekusuka baf'wana. na.bahloplle nabanakeleyo, bagange ngctinombi netimnyama, ngeke ubabone ba:f'wana habamny"--Ia bephinjisa. 80 Inganti kuyona lemfazwe lehona, hulumeni ngakube usethole sandla kahulu la. exa.keke hona. Ake ubone, ke. Ngiva kokuthi Petrol uyapbunguka ngoku kwabetimotbo. Sengathi sebemukeliswa ngesilinganiso nesithile. Akusafwani lmkucala laha munu wayenge..klamelwa etithengela ngekubona.

Ake ubeke, ke. Gavini uyayisusa imotho ~arube. Usebedisa kwaPetrol cmothweni. Umfo nothile nf;llgilJ.brasenakumusho nand ligame. lahe, 11goba naye afuni ngimusho, ngoba leno neyedekileyo

~have !yinganekv:ane, ihona. Uthi, Imotho yenjinga uethile, ncmnyama, yaphelelwa wuPetrol &aithubeni. Weeuka yena, wathatha 81 magaba a.gavini wahe nayewedile. W&waqulela e·iihangini laphetoni.

Yaduma imotho. Yesuke.. Ya.yamba nganomuhulu mu~aho, lo. Wayesefumana, ke, kokuthi kani Gavini lona wuphethoni wempela. Kojwa, ke, mumwo, babili mabati lemfihlo. Awubcne, ke. Hulumeni kokuba wumunu noxoxa yo naletiboshwa natibambela siahimeyana, ngakube uyathola (maReoipe) tindlala tekuthola phethoni ngakandle kwalendlela nawuthola nga.yo.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 27 546 Hhawubeke, ke. Bona Gavini abaeawedi nangatiligi.

Bawupheka ng~ena ehukela lona. Bulande noyiligqongwe 82 uhipha midudlo yemagaba neyisithupha a Gavini. Ngiyishuya laho, ke, leyo. Ngoba bhave kuyinjaba yami. Ngibuyela kweyebathakathi. Bangake bamwelekelele hulumeni bathakathi. Ngoba angake abaqoqe uhlaba wohe. Bahlangane babe yimi, netilwane tabo netehlukeneyo. Nemahubalo abo, netihwama tabo. Ke kuchamuke laba nabefuye tikoloshe, bona bayambe embili. Kamwe nalabo nabaphethe lihubalo lahe. Bafike bede imi ingabonwa. Ngoba phela bathi lihubalo lahe uliphatha oeje angabonwa tikoloshe. Netinyanga tithi tinalo lelohubalo. Awubeke, ke. Hulumeni ngayemane abite bona labo bathakathi. Bafike bagibele enyweni bafike babambe lomunu nowaoala 83 loluehuku naseluhluphe hulumeni ngemfazwe. Bayambe nje, ngoba phela bona ngeke babonwe ngoba batibile ngelihubalo. Bate bayongena endlini yahe la clala hona. Bafike bambambe bamhuleke babuye naye ba.mnike hulumeni. Singabona, ke kokuthi bayaseueda, ke bathakathi. Hhawubeke, ke. Nalaba nabeda usiki, nanabakhanda tibamu, bachamuke elubala bataphe musidi lo-la bewati hona bawupheke banike hulumeni asebede. Nanabaha tibamu bachamuke elubala bahlangane nahulumeni belekelele ngel•su nabalatiyo bahande tihali nahulumeni. 84 Ungethuka sekuchamunemkhonto wemabueimane. Lowaya

~ohibisholo nowawufunjwe yibathwa. Bafake sihlungu emchibishe " lweni wabo, bajubule, babulale inyamatane neyulu. Leso sihlungu, babona nje• labasethwaaa kubathwa besebona. Hhawubeke, ke. Tohe leto tihlungu tihlanganiswa nemihono yahulumeni, tingaba yitihali netinemandla. Hhayi. Sengite ngahuluma kahulu ngetihali bengiJlfaconje yona lenjaba. Auyami lena. Ngisuswe nje yitino nengitive tixoxwa ngase gx ngimangaliawa yikuthi kani banu laba bafunje kangaka?

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 546

Umkhanji wea~bi uthengiaa ngemibono yahe kubanu bemi, beeilisa. Athole noma yitimbuti, noma yitomo. 85 Athengise ngemahuba ahe, athole noma yitomo, noma yitimb*ti. Mangabe ebona, athengise ngetieimbi tahe leto natikhanje taba yimahuba nemihono, athenge kudla. Ma sekwenele kudla, athenge tona tomo netimbuti. Ngoba phela yiyona mali leyo. Iyomo utoyishayela inyanga egulelwa. Imbuti ayishaye ibe yilugxa lwayo. Iyomo utolobolela tingane tato emahweni ato. Kubuye bafati. Timbuti utoti hlabisa bahodi bahe, nebahwemwana. Nomumwe esuse usebedi wekugaya busengi. Ababone kahle ke, banu. Bede njengetihlwa betofuna busengi befuna kuhloba babukeke etisiveni naketinombini. 86 Babuthenge ngetimbuti na.ngetomo, nangekudla. Kube sekuthi ke, yena ma.ngabe engalimile, kube ueekutholile, ke, kudla ngeaebedi wa.he. Mangabe eganwa ufwana wahe, noma yena cganwa, alobole ngetomo natithole ngesebedi wahe. Abuye athenge tijwaba nemabeehu, netinyanga makuba. hon.a munu nogulayo. Athenge ngawona usebedi lo wahe. Mangabe umchumile, athenge athenge tisale tomo. Edlule afuye nje. Umunu nobadayo naye thel'lGisa. Athengise ngemaqoyi, bawathenge athengise ngemathunga ekusenga bawathenge. Nemawisa, netimboko, 87 netagila nemaphini, bawathenge ngekudla nangetimbuti, nangetomo. Anle, efuye. Alobole. Ashaye netinyanga lugxa netomo. Adlule efuye mangabe umohumUe us ebedi wahe. Nalosika bwani bekwefUlela, abusike ngempela. Athole timbuti ngabo. Netomo futhi. Nekudla futhi. Ngoba phela hhave etoeikela mu.nu abe mumwe. Bohe banu befula yob.e mimwaka. ngoba i tuye iqonse indlu kubuye kufuneke kuvuselela ngekwefulela mimwaka yohe.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 546 Ngako, ke, lomunu wekusika ueika, athole kudla, netimbuti netomo. Kuthi mangabe eceje kuthenga tohe tijingo temuti 88 wahe ngesebedi wahe, tiaale tomo netimbuti. Kube umchumile usebedi wahe.

Tilulu.

Doha banu bayatifuna tilulu. Munu no~eda tilulu, unosebedi

ngempela. Ngoba manbabe sekuvuniwe, tiya £un~ka tilulu ngoba phela kuxhodwa kuthelwe kutona.

Mangabe eseaatiwa kokuthi wuyena aibanibani lon& notel~o

~e k.usuke nowale ku~e afike atosif'u.na. Uyamholela nJalo

nangekudla ~etimbuti nangetomo. Ngoba kunesimwe sikhathi utothunga tilulu, athunge macoma, eluke tinyati eluke tingceke

nemidlelo athunge timbeng~ nemifusa netibekelw&¥o, yekuthungela lijiki lebanumtane, athunge netichuaop 89 :Batothenga banu, bate bashaye netomo. Ngoba losebedi wahe bona abawati, kojwa bawujingele kokuba bahlale benawo ngempela. Nayeke, ngeke alambe ngeke eswele. Ngoba utothola kudla

ngesebed1 wahe athole mabeshu netijwaba uga~o usebedi wahe. Athole tohe titsha telibumba ngawo uaobedi wahe. Athole maqansi netithebe ngawo usebedi wahe. Athole tingxa

tetinyanga tetinyanga ~amwe natomo ter~shayela tinyanga, kuwo usebedi wahe. Athole tomo tekulobola kuwe uaebedi wahe. Athole tomo tekuhlaba nekwefuya kuwo losebedi wahe. 90 Kuthunga. Lo, motllunga.yo naye u.tothi noma engalimi, adlule adle. Ngoba batofika labanokudla bato£una nabangenako, bakufiqe la ku.yena, bona bamnike kudla, bona bathathe loko. Ngoba naye phela utothunga. Hhave etosineka. Uthothunga asike tijwaba nemagqila, namabeshu, netinjobo, nemahawu, netinene netihwama tekufaka mathongwane agwayi, nemithi,. Asike netiphandla tekuvunula.

N~e unemunu wahe nomiyo eshu.ka tikhumba. Yena aloku ethenga eihumba nesishukiweyo kulomunu esika ethunga tino tahe nay e.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 30 546 ~~ 3/.2 7 91 Wena ufil:e endlinj ya.he kuf'olile nje. Wena gqila wena sijwa.ba wena beshu nesi nene, wena hawu, wena sihwa.ma aemithi, wena sihwama eekufaka mathongwane, wena bani, wena bani.

Ufike kukesitol~ ngempela. Uthenge loko nokuthanjayo. Hhake ubeke, ke, ngoba tino.bi tigoya kangaka. Sekuconjwa kuyena kuthengwa ligcila lenombi. Inyayamba iya emtini wayo.

Naye, ke, uyathola tomo netimbuti ngalosebedi ~rahe, usethatha. naye ethenga yohe ino nangenayo. Kudlule kusale timbuti netomo 92 esibayeni kuye netitomweda abe wumnumtane njalo. Kushuka eihumba. Hhave nako kuyino nenqane. Ngoba aijahekile ngempela. Uyaqwilisa. Ashuke. Athenge mafutha atibixe. Ashuke, ke. Ashuke, ashuke, ashuke, aahuke. Kute kuahukeke. Uyasethula leso sephanyeka neaimwe. Uyaeiphuka.

Nesesivuahi~e, usesibixa mafusha. Sesiyatshamba. Yena abe eshuka eyisa. phambili.

Kube sekufika lona nothunga. mag~ila netijwa.ba usesithebga. Emsha.yela netimbuti netomo ngelibaru lahe. Naye, ke, uyahluma njalo. Uthatha tj.mbuti netorno uthenga kudla. Ufeta yohe mihiba

yendlu yahe. Ngisho nekuhlabela tingan~. 93 Kwaha tindlu. Bahi nabo ueebedi wabo yimpumelelo. Babitwa. tohe tinjawo. Munu afike ahe.

KuoB~a tindlu betiba yi:tini netiningo. Tibiywe tithiwe du. Tite tibambelele kaei. Tinebahi ba.to. Batahe ticine titshi du. Tibe nemnyango nomnqane mangabe ungena kuwona uguee kucala kanduba ungcne ngekhathi.

T1be netinyanga teku~ifulela. Tefulelwe tome tithi ngo. Tihlale minyaka neminingi tinganethi. Kuthi mangabe sekunetha kubitwe munu ato fulela. Munu noyir.ya.nga. y ekw eful ela.• Mangabe sebethutha ktuelonxiwa, aba.yish1y1 indlu leyo.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 3/ 546 )\13 /27 94 Baye buyita:phe ijur.w. yayo, ibophwe tinyt:tnja i thuthwe iyiswe laha kuyokwa.hiwa. hona. Kusale luyu.na neseyiyim.fivilithi.

Kube sekuuilwa lijiki. Kumemwe b~nu. Batothwala indlu. Isiehulwa kasi yethwalwe yibanu, bayambe behlabelcla ligama labo neli tobavumala. kokuba bayamue karu.weka.mwe, nje ngoba.

kusuke kukhutelwa ·~i11ga.ne esikoleni., tihutelwa wum.1.mu notifunjisayo ethi atiluouse kamwekamwe lunyawo, tilubeke

karawekarn\. Loku elro.sho ngesiga sahe na.kubila ngaso ethi1

"La:ft, right, Le:ft, righ,. attention hold, 1 1 2:" Na.lo ke, lic,.llo lnbo libatehele kokuthi me.bayiqukule ngolru. Iye 95 emahlombe. Hakuyambwe. Kuyambwe ngelisu nelinj e: Makumiwe, ku:phunrulwe! Ma.kubekwe kasiJ Nja.lo nje. Kute kuyofikwa laha. bekuyiwa hona. Igxumel.."We Inyanga i be seyiyayef'ulela.

Leyo n~ranga yekwaha ihola tomo uetimbuti. Ungaf'iqa kuaikitela nje tomo emtini wayo, netimbuti, bo! Neholelwa

ngato laha yah~ hona. I·ba seyi thatha ihlephula kutona tomo netimbuti leto netiholileyo ngekwuha kwayo, i th•.mge kudla. Ithenge tijwaba nemabcnhu kubinqe yona nelusapho. Ithenge titsha telibumba.

Ithenge :IlK tilulu. Ithonge maqanai netithebe nato tohe 96 titsha netelukwayo mangabe kwBnja inombi yahe iya kobeka banu bemtini wayo. Ithenge busengi. Iholele tinyanga timithi tnangab.g 1ru.t:.111lwa. Yede kohe, kohe. Ithi mal.lga.be seyode kohe, kudlule lrusalo t!mbuti nctomo esibuyeni, ma kwedangoba usebedi

wayo ±:a: uyiohu.mile. Ibe wumnumtan~ ngato. Kube hona., nje• inyanga. yemakoyi. Iloku iyambe yaha makoyi njc yona yahe, nje, icejo idlulale kltnomLtmumwe. Iceje idlulele kunomumwe. Njalo, nje. Ihole timbuti noma yikudla. Mangabe uyichumile losebetli wayo, ingeke ilamb& ingeke

yesw~le. N5oba itothenga nayo tohe timf'anelo temuti wayo. Yedlule· ifuye nayo mangabe seyi thengile.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017. 546 97 Neyemagwrw. tu·thi inyanga, nayo ihola. tona timbuti. Na.yo

ayilambi, ayesweli ngexa yeseb~di wayo. Iya ycfuye, nje, nayo kusikitele. Nenyanga yekwaha tibaya tetomo. Nayo ayesweli.iye ihole timbuti. Bayibite, bayibite. Ngoba tibaya tiyajingeka • .Bayihclele timbuti. Ithenge tomo ngetimbuti. Ye:fuye. Ihlabe. Iholele tohe t:tjingo tayo. Ithenge natlno tayo tendlu netetimba.. 98 Lokweblukana kwemisebedi kweda live lime kahl.e.

Kojwa kulima kona akuye1.-wa.. Ku.hlaba kudla, nje,_.. _____ ngoba. _

akubavuni bohe banu. Ke.ni utb.etho lvrekuba wohe munu noseg~agqile waphu.ma m·11ti wa.he, ku:f'wa.nele anikwe masimu ekhwakhe. Alime.

99 Pho! K~! Kudla kone. aku.yingeku wohc mu.nu ulimile. Kuhetha banu. Nomumwe ulamba elimile. Angakutholi neli te. Kube seku fwanela akuthenge kusebeda usebedi nawatiyo akuthenge. Bafati bona bayahlekana.. tTfati nongali:miyo, bayamhle.Ka nabamwe. Bathi uyilivila. Kojwa ngeke baye komhlakulela. Kojwa batololru bemhleka nje. Basho kok:u.thi kwalahleJca tomo laha, kwnlobolwa livila. Alithi siki. Yikuhleba nje loko kwebanu. Ngoba futhi mangabe isimu

yaho :t.ngakendleleni ye:r:'l.enjo kuy!:! lmbe uholisekile wena. Ngoba. batocala kuyieubungula beyihleba ngesihathi imila. Kuthi kumila 100 luhula babe bekuphethe bekucubungula. Angihulami mangabe uke walibala, awate wayihlakula ngaai.hathi. :Bayokumisa ngehloko, bekumisa libingxo bate beme. Besho kokuthi lfuawu! Nithi mnikati lesimu use hona? Yafa isimu yilukula. Wate waba yilivila munu. Ulima ceje ayeke

kudla kufe yil&.ukula. Yena ulibala yikuohopha achophe abe lUll. sethwishika, ke, lite liye koshona lilanga. Kojwa mlblola nje ngoba aMuho notota akuhlakulese. Wote ubuye utihlakulele nje wena. Banu baye bahluphe njalo • .Batbanda kahulu ku.ngena tinjaba tebanu be ngenakutifela ngalutho. End. 5.546

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.