Title: Wpływ Eksploatacji Węgla Kamiennego Na Ukształtowanie Powierzchni Wybranych Fragmentów Miasta Ruda Śląska W Latach 1975-2011

Title: Wpływ eksploatacji węgla kamiennego na ukształtowanie powierzchni wybranych fragmentów miasta Ruda Śląska w latach 1975-2011

Author: Kinga Mazurek

Citation style: Mazurek Kinga. (2014). Wpływ eksploatacji węgla kamiennego na ukształtowanie powierzchni wybranych fragmentów miasta Ruda Śląska w latach 1975-2011. "Acta Geographica Silesiana" ([T.] 15

(2014), s. 13-30).

Acta Geographica Silesiana, 15. WNoZ UŚ, Sosnowiec, 2014 s. 13–30 ______

Kinga Mazurek

Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk o Ziemi, ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec; e-mail: [email protected]

WPŁYW EKSPLOATACJI WĘGLA KAMIENNEGO NA UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI WYBRANYCH FRAGMENTÓW MIASTA RUDA ŚLĄSKA W LATACH 1975–2011

Мазурек К. Влияние разработки каменного угля на рельеф поверхности избранных участков города Ру- да-Слёнска в 1975–2011 годы. Рассматриваются геоморфологические последствия интенсивной добычи камен- ного угля и урбанизации на территории города Руда-Слёнска (Силезская возвышенность, Польша). Анализ охваты- вает период 36 лет (1975–2011) и касается двух искусственно определенных ключевых участков площадью 2,6 км2 и 5,9 км2. На данной территории уголь разрабатывается двумя шахтами АО Угольная Компания (Kompania Wę- glowa S.A.). Основными исходными материалами для анализов были архивные и современные топографические карты масштаба 1 : 10 000 и 1 : 5 000. На их основании были выполнены гипсографические кривые, гипсоме- трические профили, а также подготовленные разноцветные композиции, отражающие отношения высоты мест- ности. Результаты анализа включают среднюю величину, на которую понизилась высота поверхности: 2,7 м в пределах участка А (при среднегодовых темпах оседания грунта 7,5 см/год) и 6 м в чертах участка B (Б) (при сред- негодовых темпах оседания 16,6 cм/год). Проведенная инвентаризация территории подтвердила наличие, в част- ности, впадин рельефа, воронок, морфологических порогов и граней, а также отвалов пустой породы при шахтах.

Mazurek K. The influence of mining activity on landform features of selected fragments of Ruda Slaska in the years 1975–2011. The article describes geomorphological results of intensive exploitation of hard coal and urbanization on the area of Ruda Slaska (Silesian Upland, Poland). The analysis covered the period of 36 years (1975–2011) and focused on two artificially delimited areas of research of 2,6 km2 and 5,9 km2. Two underground coal mines being the properties of Kompania Węglowa S.A. lead the exploitation in that area. The basic source materials were the archival and current topographical maps at a scale of 1 : 10 000 and 1 : 5 000. Hypsographic curves and hypsometric profiles were used to appropriately depict achieved results, additionally, colorful compositions illustrating height relations were prepared. The analysis result is, among other things, the average value by which the height of the area decreased – it is 2,7 m for the area A (with the annual average speed of ground settlement of 7,5 cm/year) and 6 m for the area B (with the annual average speed of ground settlement of 16,6 cm/year). However, the area inventory that was carried out confirmed the occurrence of, e.g., sinkhole areas, cones, escarpments, morphological edges and mining waste dumping grounds.

Słowa kluczowe: eksploatacja podziemna, formy antropogeniczne, geomorfologia, krzywa hipsograficzna, osiadanie terenu, Ruda Śląska Ключевые слова: подземная разработка, антропогенные формы, геоморфология, гипсографическая кривая, оседание грунта, Руда-Слёнска Key words: underground exploitation, anthropogenic forms, geomorphology, hypsographic curve, subsidence, Ruda Slaska

Zarys treści Węglowej S. A. Podstawowymi materiałami źródłowy- mi do analiz były archiwalne i aktualne mapy topogra- Przedstawiono geomorfologiczne skutki intensywnej ficzne w skali 1 : 10 000 i 1 : 5 000. Dla właściwego przed- eksploatacji węgla kamiennego oraz urbanizacji na tere- stawienia uzyskanych wyników wykorzystano krzywe nie miasta Ruda Śląska. Analiza obejmuje okres 36 lat hipsograficzne oraz profile hipsometryczne, a także przy- (1975–2011) i dotyczy dwóch arbitralnie wyznaczonych gotowano barwne kompozycje odzwierciedlające sto- pól podstawowych o powierzchni 2,6 km2 i 5,9 km2. sunki wysokościowe. Wynikiem analizy jest m. in. Eksploatację na tym terenie prowadzą dwie głębinowe średnia wartość, o jaką obniżyła się wysokość powie- kopalnie węgla kamiennego należące do Kompanii rzchni pól podstawowych: 2,7 m dla obszaru A (przy

średnim rocznym tempie osiadania terenu 7,5 cm/rok) tej podstawie otrzymano barwne kompozycje, przed- oraz 6 m dla obszaru B (przy średnim rocznym tem- stawiające hipsometrię terenu oraz wyznaczono pie osiadania terenu 16,6 cm/rok). Przeprowadzona in- obszary, które najbardziej uległy skutkom górnictwa. wentaryzacja terenu potwierdziła występowanie m. in.: zapadlisk terenu, lejów, progów terenowych, krawędzi OBSZAR BADAŃ morfologicznych oraz zwałowisk odpadów pogórniczych.

Ruda Śląska wchodzi w skład konurbacji górnośląs- WSTĘP 2 kiej. Liczy około 78 km powierzchni i jest zlokalizo- Еksploatacja surowców prowadzona na Górnym Ruda Śląska rozciąga się pomiędzy 18°48’55’’ Śląsku wpływa na wiele elementów środowiska przy- a 18°57’25‘’ λE oraz pomiędzy 50°12’42’’ a 50°20’00’’ rodniczego. Jej skutkiem jest m. in. przeobrażenie φN. Miasto, na prawach powiatu, powstało 1 stycz- rzeźby terenu. Powstają różnego rodzaju formy antro- nia 1959 roku poprzez scalenie szeregu mniejszych pogeniczne, które urozmaicają bądź całkowicie zmie- gmin wiejskich i miejskich: Rudy Śląskiej z Nowym niają pierwotne ukształtowanie terenu. Te nowe for- (ŻMUDA, 1970). Ruda Śląska sąsiaduje z: Bytomiem my terenu można podzielić na dwie grupy: 1) będą- (od północy), Świętochłowicami i Chorzowem (od ce rezultatem bezpośredniej i świadomej działalnoś- wschodu), Katowicami, powiatem mikołowskim i po- ci człowieka oraz 2) tworzące się wskutek naturalnych wiatem gliwickim (od południa) oraz z Zabrzem procesów w wyniku określonych bodźców antropo- (od zachodu) (rys. 1). Na strukturę miasta składa się genicznych (ŻMUDA, 1973; JANIA, 1983; SZCZYPEK, jedenaście dzielnic: Bielszowice, Bykowina, Chebzie, WACH, 1992 i in.). Czarny Las, Godula, Halemba, Kochłowice, Nowy Zagadnienie zmian rzeźby terenu, spowodowa- Bytom, Orzegów, Ruda i Wirek. Liczba mieszkań- nych działalnością przemysłową na Wyżynie Śląs- ców Rudy Śląskiej wynosi około 142, 3 tys. (stan na kiej, jest często poruszane przez badaczy i jest rozpa- dzień 31.12.2012 r., www.stat.gov.pl). Gęstość zalud- trywane w różny sposób: obszarem odniesienia mo- nienia – około 1824,9 osób/km2. że być obszar całego województwa, miasta bądź za- Wspomniane podstawowe pola badawcze leżą: sięg działalności zakładu wydobywczego lub prze- obszar A – na terenie dzielnic Bielszowice, Wirek i Ha- twórczego. Różny może być także zakres czasowy lemba, obszar B – na terenie dzielnic: Halemba i Ko- takiej analizy: od kilkunastu do około stu lat, co ma chłowice. Wyznaczone tereny znajdują się w grani- związek m. in. z dostępnością materiałów źródłowych cach objętych działalnością górniczą Kopalń Węgla (WACH, 1991; SZCZYPEK, WACH, 1992; DWUCET, WACH, Kamiennego „Pokój” oraz „Halemba” (rys. 1). 1994; PELKA-GOSCINIAK, 2006; ALESHINA, SNYTKO, SZCZYPEK, 2008; DULIAS, 2009, 2013; NITA, 2009 i in.). UWARUNKOWANIA FIZYCZNO- Celem niniejszej pracy jest przedstawienie zmian GEOGRAFICZNE OBSZARU BADAŃ ukształtowania powierzchni terenu wybranych frag- mentów miasta Ruda Śląska w wyniku wydobycia Teren miasta Ruda Śląska znajduje się na obszarze węgla kamiennego w okresie 1975–2011. strefy starych fałdowań paleozoicznych. Obszar ba- dań leży w następujących jednostkach regionaliza- METODY cji fizycznogeograficznej: prowincja Wyżyny Pols- kie (34), podprowincja Wyżyna Śląsko-Krakowska Do analizy zmian ukształtowania powierzchni tere- (341), makroregion Wyżyna Śląska (341.1), mezore- nu arbitralnie wyznaczono dwa pola w postaci pros- gion Wyżyna Katowicka (341.13) (KONDRACKI, 2002). tokątów o powierzchni: A – 2,6 km2 i B – 5,9 km2 Obszar badań, tak jak cały region górnośląski, (por. rys. 1). Zmiany ustalono za pomocą programów stanowi waryscyjskie zapadlisko śródgórskie, które Systemu Informacji Geograficznej (GIS) – ArcGIS 9.3 wypełniły kompleksy piaskowców i skał ilastych wraz na podstawie archiwalnych i aktualnych materiałów z licznymi, pokaźnymi pokładami węgla kamiennego. kartograficznych w podziałce 1 : 5 000 i 1 : 10 000 Należą one do grupy warstw łękowych. Zagłębie Gór- (Mapa powierzchni, 1975–1978, 2011; Mapa stytuacyjno- nośląskie jest typu paralicznego, a powstałe w nim po- wysokościowa, 1975–1978, 2011; Mapa topograficzna..., kłady występują przede wszystkim w osadach westfalu 1994). Porównano przebieg izohips na mapach z róż- i namuru (górnego karbonu) (ALEXANDROWICZ, 1972). nych lat oraz wykonano profile hipsometryczne Złoża węgla kamiennego wykształcone na obszarze wzdłuż określonych linii, a także krzywe hipsogra- Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, zalegają głównie ficzne. Zdigitalizowane i zwektoryzowane mapy na- do głębokości 1 000 m (miejscami również głębiej). noszono kolejno (chronologicznie) na siebie, tworząc Miąższość pokładów wynosi średnio od 5 do 6 m, nowe warstwy i porównując układ poziomic. Na osiągając miejscami maksymalnie 22 m (HORNIG, 1955).

Rys. 1. Lokalizacja (A) i plan miasta Ruda Śląska (B) z zaznaczonymi obszarami badań: 1 – rzeki, 2 – obszar miasta, 3 – granice dzielnic, 4 – obszary badań, 5 – obszary górnicze kopalń węgla kamiennego Fig. 1. Location (A) and Ruda Slaska city plan (B) with marked research areas: 1 – rivers, 2 – city area, 3 – boundaries of districts, 4 – research areas, 5 – mining areas of coal mines

Główny Instytut Górnictwa wprowadził w 1989 budowa zrębowa, którą tworzą duże zręby wieku roku podział na rejony płytkiej eksploatacji węgla hercyńskiego o charakterze płaskowyżów z fragmen- i rud. Zgodnie z tym podziałem kopalnie prowadzą- tami zrównań paleogeńskich. Zręby przechodzą w kie- ce działalność na obszarze badań znajdują się w naj- runku południowym progiem tektonicznym na liniach większym Rejonie I. Zaklady górnicze umiejscowio- neogeńskich uskoków i fleksur do doliny Kłodnicy ne tam eksploatowały (i nadal eksploatują) pokłady (ŻMUDA, 1970). grupy 400 i pokłady grupy 500 (warstwy siodłowe). Zasadnicze rysy rzeźby wykształciły się w neo- Na obszarze badań występują przede wszystkim genie (GILEWSKA, 1972). Wysokości bezwzględne się- warstwy orzeskie (łupki, piaskowce, zlepieńce, wę- gają przeciętnie 225–320 m. Teren miasta budują utwo- giel) i warstwy rudzkie (piaskowce, łupki, węgiel) ry stosunkowo miękkie, co skutkuje łagodnymi, za- należące do karbonu górnego, gliny zwałowe lub okrąglonymi formami rzeźby. zwietrzelina gliny zwałowej, piaski i żwiry lodowco- W granicach administracyjnych Rudy Śląskiej we na glinie zwałowej i piaski wodnolodowcowe na- wyróżnić można fragmenty następujących jednostek leżące do utworów plejstoceńskich, a także osady geomorfologicznych: rzeczne i holoceńskie piaski jeziorne (Szczegółowa a) - Płaskowyż Bytomski, w obrębie którego wyróżnić mapa..., 1960). można: Dolinę Górnej Bytomki, Wzgórza Chorzow- Obszar miasta zlokalizowany jest w południo- skie (Wzgórza Zabrza, Obniżenie Górnej Rawy) wej części Wyżyny Śląskiej, na Płaskowyżu Bytoms- i Obniżenie Bielszowickiego Potoku; ko-Katowickim. Płaskowyż Katowicki stanowią pias- b) - Płaskowyż Katowicki, który dzieli się na: Wzgórza kowcowe garby o wyraźnie spłaszczonych wierzchoł- Kochłowickie i Rów Kłodnicy. kach. Powierzchnie urozmaicają uskoki genezy tor- Obszary badawcze A i B są w większości zloka- tońskiej. Charakterystyczna dla tego obszaru jest lizowane na Płaskowyżu Katowickim oraz w nie-

15 znacznej części na Płaskowyżu Bytomskim. Wszyst- szary podtopione (Mapa form geomorfologicznych…, kie jednostki mają przebieg równoleżnikowy. 1988). Obniżenie Potoku Bielszowickiego to stara, pod- Ruda Śląska leży w śląsko-małopolskim regionie czwartorzędowa rynna erozyjna wycięta w skałach klimatycznym, w strefie pośredniej między wpły- karbońskich. Rynna wyścielona jest osadami plejsto- wami kontynentalnymi i oceanicznymi. Klimat te- ceńskimi o miąższości średnio do 60 m (ŻMUDA, go regionu klimatycznego modyfikuje średni poziom 1970). Szerokość obniżenia liczy od 1 do 1,5 km. wpływów oceanicznych (Narodowy Atlas Polski, Można w nim wyróżnić dwa odcinki: wschodni, 1978). Według podziału ROMERA (1949) miasto znaj- który stanowi podmokłe, nieckowate obniżenie i za- duje się w regionie klimatów wyżyn środkowych. chodni, w którym nadal zachodzi obniżanie się dna Średnia roczna temperatura powietrza regionu wskutek działalności górniczej. W obu odcinkach przewyższa średnią roczną temperaturę Polski i wy- występują liczne stawy. nosi 7°–8°C. Średnia miesięczna temperatura powie- Wzgórza Kochłowickie to wał tworzony przez trza w styczniu kształtuje się na poziomie od -4°C do kilka izolowanych wzgórz o łagodnych stokach. -2°C, natomiast średnia miesięczna temperatura po- Wzgórza zbudowane są z łupków i piaskowców wietrza lipca wynosi od 14°C do 16°C. Okres wege- karbońskich, które należą do warstw orzeskich tacyjny trwa blisko 220 dni, a więc jest sprzyjający. (ŻMUDA, 1970). Roczne średnie sumy opadów są stosunkowo wyso- Rów Kłodnicy ma pochodzenie tektoniczne. Zbu- kie: osiągają 700–800 mm. Najczęściej występują dowany jest z łupków i piaskowców karbońskich wiatry zachodnie: południowo-zachodnie, zachodnie przykrytych osadami mioceńskimi w postaci piasków, i północno-zachodnie o średniej prędkości od 1–3 m/s piaskowców, iłów, wapieni i gipsu. Na osadach tych (KRUCZAŁA, 2000). Warto nadmienić, iż na obszarach zalegają utwory plejstoceńskie budujące obecnie dno miejskich występuje typ topoklimatu charakterysty- rowu: iły, żwiry, piaski i gliny morenowe o miąż- czny dla rozwiniętych terenów zurbanizowanych. szości średnio około 50 m (ŻMUDA, 1970). Na po- Przez obszar miasta biegnie dział wodny pierw- wierzchni rów zajęty jest przez Dolinę Kłodnicy szego rzędu pomiędzy dorzeczami Wisły i Odry. o szerokości od 50 do 250 m (maksymalna – 400 m). Blisko 90% obszaru miasta należy do dorzecza Odry Doliną płynie rzeka Kłodnica. Jej koryto silnie me- (Mapa hydrograficzna Polski, 2001). Przez miasto andruje, dlatego też wiele odcinków jest uregulowa- przepływa pięć większych i szereg mniejszych rzek nych. Ponadto w Dolinie Kłodnicy występują staror- i potoków. Kłodnica, Potok Bielszowicki, Bytomka zecza i tereny podmokłe. oraz Czarniawka zasilają dorzecze Odry, natomiast Wysokości bezwzględne w Rudzie Śląskiej wy- Rawa jest w dorzeczu Wisły. Najistotniejsze znacze- noszą od 225 m w zachodniej części Doliny Kłodni- nie dla miasta mają Kłodnica i Potok Bielszowicki, cy do 321 m w północnej części miasta, w dzielnicy które odwadniają południową i centralną część mias- Ruda. ta (blisko 70% powierzchni Rudy Śląskiej) (SZCZE- Powierzchnia miasta jest silnie przekształcona. PANIK-TOFIL, 2003). Działalność przemysłowa i urbanizacja wpłynęły Warunki hydrograficzne mają dość duże znacze- na powstawanie nienaturalnych, antropogenicznych nie dla zmian zachodzących w ukształtowaniu po- form terenu. Ingerencja człowieka w środowisko przy- wierzchni miasta. Przez kluczowy obszar A przepły- rodnicze uwidacznia się w postaci: hałd, zwałowisk wa Potok Bielszowicki (Kochłówka). Jest to prawo- i nasypów (formy wypukłe) oraz wyrobisk, wykopów brzeżny dopływ Kłodnicy. Ciek ma przebieg równo- i niecek osiadania (formy wklęsłe). Zaburzona zo- leżnikowy, a układ sieci rzecznej wykazuje asyme- stała pierwotna hipsometria terenu miasta. Występu- tryczność (przewaga prawostronnych dopływów). ją liczne obszary, które systematycznie się obniżają. Potok bierze swój początek z obszarów podmokłych W ten sposób dochodzi do powstawania „nowej”, łąk i stawów w dzielnicy Kochłowice. Rzeka na nie- przeobrażonej rzeźby terenu. Można tu więc mó- których odcinkach meandruje. W dzielnicy Wirek prze- wić o antropogenicznym cyklu krajobrazotwórczym. pływa przez stawy, których geneza wiąże się z osia- Do innych form antropogenicznych na omawia- daniem gruntu. W pobliżu kluczowego obszaru B nym obszarze można zaliczyć m. in.: nieczynne pias- płynie Kłodnica. Szerokość jej koryta waha się od 2 kownie i żwirownie, składowiska mokre i osadniki, do 4 m, a głębokość osiąga do 2 m. Rzeka ta ma za- zwałowiska nieuporządkowane, grupy hałd i pojedyn- równo odcinki uregulowane, jak i naturalne, mean- cze hałdy, wyrobiska w obrębie wtórnie eksploatowa- drujące. Zlewnia Kłodnicy także wykazuje asymetrię nych hałd, zwałów i osadników, tereny niwelowane, (sieć lepiej rozwinięta po stronie lewej). Kłodnica nasypy antropogeniczne, wykopy, sztuczne skarpy, również ma w przybliżeniu przebieg równoleżni- a także deformacje ciągłe – niecki z osiadania i ob- kowy (Mapa hydrograficzna Polski, 2001).

Wszystkie rzeki niosą – w mniejszym lub więk- wszystkim żyją te gatunki, które potrafiły dostoso- szym stopniu – zanieczyszczone wody. Sieć rzecz- wać się do miejskiego układu biocenotycznego. na jest silnie przeobrażona wskutek prowadzonej Do gatunków, które można spotkać na terenie regulacji koryt. Antropopresja uwidacznia się rów- miasta należą: szczur wędrowny, mysz domowa, nież w zaburzonych przepływach i warunkach ter- kuna domowa, kret, jeż, mysz zaroślowa, wiewiór- micznych rzek. ka, nietoperz, zając, lis, dzik, sarna i jeleń. Najczęś- Obszar Rudy Śląskiej należy do tzw. pojezierza ciej widywanymi ptakami są: wróbel, kawka, gołąb antropogenicznego. Najliczniejsze zbiorniki wodne miejski, sroka, szpak (ŻMUDA, 1970, KOSTROWICKI, zlokalizowane są w dzielnicach: Kochłowice, Cheb- 2009). Na terenie Rudy Śląskiej nadal istnieją gos- zie, Godula, Orzegów i Nowy Bytom. podarstwa rolne hodujące zwierzęta (bydło, trzoda W granicach miasta przeważa kompleks gleb chlewna, drób) oraz gołębie. płowych, brunatnych wyługowanych oraz odgórnie W granicach administracyjnych miasta nie ma oglejonych wytworzonych z piasków i glin zwało- wielkopowierzchniowych obszarów chronionych. wych nad glebami rdzawymi i rdzawymi bielico- wanymi wytworzonymi z piasków różnej genezy. PRZEMYSŁ WYDOBYWCZY NA TERENIE Ponadto występują gleby hydrogeniczne, bagienne MIASTA (Mapa gleb Polski, 1999). Największy udział mają gleby średnie i słabe Ruda Śląska powstała dzięki górnictwu i hutnictwu z kompleksu gleb żytnio-ziemniaczanych (ŻMUDA, rud metali, ale zasadniczy jej rozwój był i jest zwią- 1970). Pomimo niewielkiego udziału gleb dobrej ja- zany z górnictwem bogatych złóż węgla kamienne- kości, nadal spore tereny użytkowane są rolniczo. go. Miasto jest jednym z najstarszych ośrodków gór- Należy zauważyć ogromny wpływ działalności niczych w regionie. Trwająca w nim, nieprzerwanie człowieka na stan gruntów. Piętno silnej antropo- od ponad 260 lat, eksploatacja węgla kamiennego presji uwidacznia się w postaci zmian fizykochemi- ukształtowała jego współczesną sytuację gospodar- cznych. Oddziałuje to na jakość gleb. Ponadto gle- czą, ekonomiczną i społeczną. Miejscowość stanowi by są często zdewastowane i zniszczone mechanicz- jedno z najbardziej charakterystycznych miast gór- nie, m. in. poprzez budowę różnego rodzaju nasy- niczych oraz głównych ośrodków wydobywczych pów i wykopów drogowych. Górnictwo węgla ka- na Górnym Śląsku (MAZUREK, 2014). miennego również nie pozostaje obojętne dla stanu Rozkwit Rudy Śląskiej niewątpliwie był powią- gleb. Ulegają one zakwaszeniu, spowodowanemu zany z rozwojem działalności przemysłowej. Lokali- nadmiernym odprowadzaniem wód dołowych z ko- zacja w środkowej części kreującego się okręgu gór- palń. Niezależnie więc od typu czy klasy należy niczo-hutniczego oraz zaleganie na tym terenie miąż- uznać, że gleby w mieście Ruda Śląska są glebami szych, dogodnych do eksploatacji pokładów węgla antropogenicznymi – industrioziemnymi i urbano- spowodowały, zakładanie na terenie obecnej Rudy ziemnymi (KONECKA-BETLEY, KUŹNICKI, ZAWADZKI, Śląskiej wielu, początkowo małych, kopalń węgla 1999). kamiennego oraz hut cynku i żelaza, a także mniej- Struktury przyrodnicze miasta zostały w zdecy- szych zakładów, jak koksownie, wapienniki, cegiel- dowanej większości przekształcone przez działalność nie, szamotownie, fabryki mufli (JAROS, 1970). Gór- gospodarczą człowieka. Na terenie Rudy Śląskiej nictwo węgla kamiennego rozwinęło się w XVIII w. można wyróżnić obszary leśne, obszary roślinności Od tego czasu wzrastała liczba kopalń. Początkowo miejskiej, łąki, zespoły roślinności przydomowej i te- były one małymi zakładami, które z czasem łączo- reny całkowicie pozbawione jakiejkolwiek roślinności. no i powiększano. Duże kompleksy leśne występują głównie w po- Intensywny rozwój przemysłu skutkował znacz- łudniowej części miasta, na obszarze Wzgórz Koch- nym i dynamicznym wzrostem liczby mieszkańców łowickich i Doliny Kłodnicy, natomiast w dolinach miasta. Kluczowe znaczenie dla tego obszaru miały rzek rozciągają się rozległe łąki. Skład gatunkowy migracje ludności w celach zarobkowych. Powstawa- lasów to głównie: sosna, świerk, jodła, brzoza i dąb. nie nowych zakładów pracy generowało deficyt si- Roślinność przydomowa, związana z budownictwem ły roboczej. domów jednorodzinnych, to przede wszystkim pry- Pomimo wielu przekształceń i restrukturyzacji watne ogrody i sady (MATUSZKIEWICZ, 1991, KOS- to właśnie górnictwo nadal stanowi najlepiej pros- TROWICKI, 2009). perującą gałąź przemysłu na terenie Rudy Śląskiej. Pomimo silnego przekształcenia naturalnych bio- Zakłady wydobywcze, elektrownie opalane węglem topów, zespoły roślinności leśnej i łąkowej są licz- kamiennym, a także branża przetwórstwa metali nie zamieszkiwane przez dzikie zwierzęta. Przede nadal zatrudniają największą liczbę ludności.

W Rudzie Śląskiej funkcjonują 4 zakłady wydo- elektryfikacji wynosił około 99%. Kopalnia stanowi- bywcze. Trzy z nich należą do Kompanii Węglo- ła obiekt rozwojowy, dlatego też prowadzono dalszą wej, a jedna (KWK „Śląsk”) – do Katowickiego Hol- budowę obiektów produkcyjnych oraz odpowied- dingu Węglowego S.A. Eksploatowany w rudzkich niego zaplecza socjalnego. Planowano, że w 1972 ro- kopalniach surowiec, to w przeważającej mierze ku wydobycie osiągnie 11 tys. ton na dobę, a więc blis- węgiel energetyczny i koksowo-energetyczny. ko 3,3 mln ton w skali roku. Rosnące zapotrzebo- Obszar badań mieści się w rejonach eksploatacji wanie na węgiel gazowo-koksowy przyczyniło się kopalń KWK „Pokój” oraz KWK „Halemba-Wirek”. do uruchomienia 12 lipca 1980 roku nowoczesnej Obie kopalnie należą aktualnie do Kompanii Węglo- „kopalni pod kopalnią” o nazwie „Halemba Głęboka”. wej S.A., która powstała 1 lutego 2003 roku w wy- Szyb „Grunwald III” zgłębiono do poziomu wydo- niku połączenia czterech spółek węglowych (w tym bywczego 1 030 m przy wykorzystaniu nowator- Rudzkiej Spółki Węglowej S.A.) i zakładów górni- skiego rozwiązania budowy wieży basztowej poza czych Bytomskiej Grupy Kapitałowej. Łącznie w skład rurą szybową (SZAFLIK, 1970). W 2007 roku połą- Kompanii Węglowej S.A. wchodzą 23 kopalnie. czono istniejące Oddziały: KWK „Polska-Wirek” Kopalnia węgla kamiennego „Pokój”, zlokalizo- i KWK „Halemba” w dwuruchowy zakład górniczy wana w dzielnicy Nowy Bytom, powstała w latach pod nazwą Oddział KWK „Halemba-Wirek”. Obszar 1899–1902. Zbudowała ją spółka „Oberbedarf”. Nale- górniczy kopalni wynosi 56,22 km2, z czego Ruch ży ona do najstarszych kopalń na terenie Rudy Śląs- Halemba zajmuje 24,12 km2. Aktualnie w Ruchu Ha- kiej. Kopalnia miała zaopatrywać hutę w materiał lemba przeprowadzane są inwestycje modernizujące opałowy. Około 10 lat po uruchomieniu kopalni zakład górniczy, które mają przyczynić się do pod- „Pokój” wydobycie roczne osiągnęło poziom 600 niesienia poziomu wydobycia. Eksploatacja jest pro- tys. ton. Wkrótce pojawił się jednak problem wy- wadzona na poziomach: 525 m, 830 m i 1 030 m p. p. m czerpywania zasobów na obszarze górniczym kopalni. (http://www.kwsa.pl/). Odnotowane wydobycie za Duże tereny stanowiły filar ochronny (przede wszyst- rok 2012 w KWK „Halemba-Wirek” wynosi 1,802 mln kim pod hutą „Pokój”). W 1951 roku zarząd kopal- ton (MALON, TYMIŃSKI, 2013). ni, po przeprowadzonej ekspertyzie, zadecydował KWK „Pokój” oraz KWK „Halemba-Wirek” są o rozpoczęciu wydobycia pod hutą „Pokój”. W ce- kopalniami głębinowymi. Prowadzona jest w nich lu zabezpieczenia przed skutkami eksploatacji zasto- eksploatacja ścianami wydobywczymi z tzw. zawa- sowano wydobywanie systemem ścianowym oraz łem stropu. Podsadzka hydrauliczna jest stosowana wypełnianie górotworu płynną podsadzką. Podjęta tylko do profilaktyki przeciwpożarowej i przeciwtą- decyzja oraz zastosowane zabiegi przyniosły po- paniowej. Zasadniczym problemem w funkcjonowa- myślne skutki – nadal wydobywano setki tysięcy ton niu rudzkich kopalń jest występowanie uskoków gó- węgla oraz przedłużono żywot kopalni (SZAFLIK, rotworu w obrębie poszczególnych pokładów węgla. 1970). W obecnej postaci kopalnia funkcjonuje od Istnieją dwa uskoki: „uskok Saara”, w północnej częś- 1995 roku, kiedy nastąpiło połączenie z kopalnią ci Rudy Śląskiej, o ramieniu zrzutu około 130 m w kie- „Wawel”. Kopalnia „Pokój” prowadzi swoją działal- runku południowym oraz „uskok Kłodnicki”, w częś- ność pod silnie zurbanizowanym obszarem miasta ci południowej miasta, o ramieniu zrzutu około 170 m (dzielnice: Wirek, Nowy Bytom, Bielszowice, Czar- w kierunku południowym. Powoduje to duże ograni- ny Las). Aktualnie kopalnia dysponuje trzema po- czenia w możliwościach eksploatacyjnych w poszcze- ziomami wydobywczymi: 320 m, 600 m oraz 790 m gólnych pokładach węgla (szczególnie grupy „500”). p. p. m. Dobowe wydobycie kształtuje się na pozio- Istnieje więc konieczność schodzenia z eksploatacją mie 5 500 ton węgla (http://www.kwsa.pl/). W roku na większe głębokości, znacznie poniżej umownej gra- 2012 kopalnia „Pokój” wydobyła 1,267 mln ton su- nicy 800 m. To z kolei wiąże się z prowadzeniem gór- rowca (MALON, TYMIŃSKI, 2013). niczych prac przygotowawczych i wydobywczych W połowie XX. wieku miało miejsce unowocześ- przy dużym zagrożeniu gazowym (metanowym) oraz nianie i zwiększanie zdolności produkcyjnych kopalń. dużym zagrożeniu tąpaniami i zagrożeniu klimatycz- Podjęto również wtedy decyzję o budowie kopalni nym (wpływ stopnia geotermicznego na naturalną „Halemba” w dzielnicy Halemba. Zakład ten zaczął temperaturę powietrza wentylacyjnego na danej głębo- swoją produkcję 1 lipca 1957 roku. Była to szósta ko- kości). Pomimo istniejących utrudnień i ograniczeń, palnia w kraju zbudowana w czasach Polski Ludowej. aktualne wydobycie dobowe z czynnych głębinowych Stanowiła kopalnię dwupoziomową. Jej zdolność pro- kopalń węgla kamiennego na terenie miasta Ruda dukcyjną ustalono wtedy na 8 tys. ton na dobę. W ów- Śląska wynosi blisko 22 tys. ton (informacja ustna czesnych czasach kopalnia „Halemba” była wysoce – B. MAZUREK, inżynier górniczy pierwszego zmechanizowana i zautomatyzowana, a wskaźnik stopnia).

GEOMORFOLOGICZNE SKUTKI by, zmiany nachylenia powierzchni oraz zmiany EKSPLOATACJI WĘGLA w profilach podłużnych rzek. Wskutek postępującego osiadania terenu dochodzi do sytuacji, w której obsza- Podziemna eksploatacja węgla kamiennego może sil- ry poddane eksploatacji znajdują się niżej niż terenie przekształcać rzeźbę terenu. W wyniku tego wy- ny przyległe. dobycia surowca pojawiają się zmiany krajobrazowe Deformacje mogą mieć charakter ciągły bądź nie- związane z osiadaniem powierzchni, składowiskami ciągły. Deformacje ciągłe, stanowiące rozległe obniże- skały płonnej oraz z infrastrukturą techniczną (NITA, nia terenu o łagodnych, niewidocznych krawędziach, 2009). noszą nazwę niecek osiadania. Należy nadmienić, iż Górnictwo modyfikuje pierwotną rzeźbę terenu deformacje terenu zachodzą także w pewnej odległoś- w różnorodny sposób. Powstają – jak już wspom- ci od rejonu prac górniczych. Dlatego też niecki osia- niano – formy wklęsłe i wypukłe, o różnej wielkości, dania mogą mieć większe rozmiary niż eksploatowa- kształcie i przebiegu. Ponadto pojawiające się formy ne pod nimi pola górnicze. Średnie wielkości osiada- mają różną trwałość – mogą pozostawać na stałe nia z dala od obszaru eksploatacji mogą osiągać w krajobrazie lub po pewnym czasie mogą zostać wartość od 1–5 m nawet do 12–15 m (WACH, 1991). zniwelowane bądź odpowiednio zagospodarowane. Deformacje ciągłe związane są z eksploatacją prowa- Wśród najistotniejszych procesów i form, występują- dzoną na większych głębokościach. Zmiany narastają cych na obszarze badań, należy wymienić osiada- powoli, osiągają stadium maksymalnej intensywnoś- nie terenu. Powstaje ono w wyniku działania sił gra- ci i następnie powolnie zanikają. Po ustaniu obniża- witacyjnych nad pustymi przestrzeniami w góro- nia się terenu niecka osiadania przechodzi w stadium tworze, utworzonymi przez wydobycie złoża (DWU- niecki statycznej. Niecka osiadania ma wyraźną bu- CET, WACH, 1994). dowę, w której można wyróżnić: granice niecki z ze- Czynnikami warunkującymi wielkość i intensyw- rowymi wartościami obniżeń, skrzydła niecki oraz ność osiadań terenu są m. in.: system eksploatacji, bu- dno niecki, stanowiące środkową część formy, z naj- dowa geologiczna, tektonika górotworu, warunki hy- większymi obniżeniami (SZPETKOWSKI, 1980). drologiczne oraz stan zruszenia skał nadległych przez Deformacje nieciągłe reprezentuje większa liczba wcześniejszą działalność górniczą. Osiadanie terenu form. Należy wymienić m. in.: leje, zapadliska, pęknię- jest w dużej mierze związane z eksploatacją węgla cia, szczeliny i progi. Są to nieduże formy o średni- prowadzoną metodą „na zawał” (WACH, 1991). Po- cy od 1 do kilkunastu metrów (DWUCET, WACH, wyższe czynniki wpływają także na moment rozpo- 1994). Deformacje nieciągłe powstają nagle, po doko- częcia (od chwili zakończenia eksploatacji) i czas trwa- naniu eksploatacji bądź po pewnym czasie od jej nia zachodzących przemieszczeń warstw skalnych. zakończenia, wskutek wybrania odpowiednio dużych Przemieszczenia górotworu narastają powoli, następ- pól pokładu na małych i średnich głębokościach nie wchodzą w fazę ruchów intensywnych, po czym (SZPETKOWSKI, 1980). Zapadliska przyjmują różne proces deformacji ulega zakończeniu. Deformacje po- kształty, wielkości i głębokości w zależności od wy- wierzchni mogą pojawiać się już od roku do 4–5 lat branego z górotworu materiału. Zapadliska otaczają po zakończeniu działalności. Na obszarze karbońskie- często współśrodkowe szczeliny. Mogą być także go Zagłębia Górnośląskiego przy eksploatacji pro- wypełnione wodą. Fot. 1 przedstawia jeden ze śród- wadzonej na głębokości 300 m całkowity czas trwa- leśnych zbiorników wodnych, który powstał na obsza- nia procesu deformacji w górotworze dziewiczym rze badań wskutek rozwijających się deformacji te- wynosi około 3 lat, a w górotworze zruszonym – renu. Zbiornik wodny wykształcił się pomiędzy 1993, około 2 lat. Natomiast w górotworze, który budują a 2011 rokiem w miejscu, gdzie wcześniej występo- słabsze skały, proces może zachodzić przez około wały tereny podmokłe. Aktualnie zbiornik stanowi 1,5 roku. Czas trwania procesu osiadania oraz mo- stanowisko rozrodowe płazów. ment jego rozpoczęcia zależy m. in. od wielkości Lej powstały na obszarze badań B (fot. 2) ma pra- wybranych pokładów i głębokości ich zalegania oraz wie 1,5 m głębokości i 3 m średnicy. Z jego dna wy- od obecności dyslokacji tektonicznych. Aby zmniejszyć rastają pokaźne, wysokie drzewa. Całą formę pokry- obniżanie się górotworu stosowana jest podsadzka. wa ściółka i runo leśne. Brak widocznej, powierzchnio- Przy podsadzce hydraulicznej obniżenia osiągają wej ingerencji człowieka. Świadczy to o powstaniu około 15% grubości pokładu, natomiast przy mniej tej formy w procesie naturalnym, zainicjowanym ściśliwych rodzajach podsadzki osiągają od 40% do przez działalność człowieka. 60% grubości pokładu (SZPETKOWSKI, 1980). Na badanym terenie występuje ponadto łagodny Osiadanie terenu przyczynia się do obniżania wy- próg, który ciągnie się poprzez tereny leśne na obsza- sokości względnych, powstawania nowych form rzeź- rze B (fot. 3). Próg ma około 15 cm wysokości. Jego

Kolejnym przejawem deformacji nieciągłych są szczeliny terenowe, spękania terenu oraz uskoki terenowe. Formy te powstają głównie na obrzeżu pola eksploatacji grubego pokładu zalegającego na ma- łej lub średniej głębokości, w miejscach gdzie dochodzi do rozerwania gruntu (SZPETKOWSKI, 1980). Tego typu formy występują na całym obszarze badań, m. in. w postaci trzech równoległych szczelin o kierunku SW–NE, w odległości około 15–20 m od siebie. Szacuje się, że ich długość sięga prawie 100 m, sze- rokość – do 0,5 m a głębokość wynosi maksymalnie do 1,5 m. Ich obecność uwidoczniła się szczególnie Fot. 1. Zbiornik wodny powstały w zapadlisku terenu podczas budowy autostrady A4 pomiędzy węzłami (fot. K. Mazurek) Photo 1. A water body created in sink-hole areas (phot. Ruda Śląska-Wirek, a Chorzów-Batory. Na tym odcin- by K. Mazurek) ku (w km 327+524–327+548) oraz na terenie wybudo- wanego przy autostradzie MOP-u, zaledwie rok po ukończeniu autostrady, zaczęły się pojawiać na powierzchni liniowe deformacje nieciągłe. Początkowo przybierały one postać fałdowań jezdni, a następnie stopni i szczelin. Konieczny był remont obu pasów jezdni. Aktualnie jezdnia autostrady na omawianym odcinku nadal ulega przekształceniom pomimo za- przestania eksploatacji w tym rejonie. Przyczyną ta- kiego stanu rzeczy jest występowanie w tym rejonie dwóch uskoków (uskok III i uskok IV) o zrzucie warstw 20 m i 10 m w kierunku wschodnim. Na po- łudniu uskoki mają swoje zakończenie w sąsiedz-

twie Kłodnickich uskoków tektonicznych (KOTYRBA, Fot. 2. Lej powstały na obszarze badań (fot. K. Mazurek) KOWALSKI, 2009). Fot. 4 prezentuje uskok, przebie- Photo 2. Cone created in the research area (phot. by K. gający przez Wzgórza Kochłowickie. Mazurek)

Fot. 4. Krawędź morfologiczna powstała w pobliżu usko- Fot. 3. Próg terenowy (fot. K. Mazurek) ków III i IV (fot. K. Mazurek) Photo 3. Escarpment (phot. by K. Mazurek) Photo 4. Morphological edge formed in the vicinity of faults III and IV (phot. by K. Mazurek) obecność jest związana z występowaniem na tym terenie uskoków (uskok III i uskok IV), które prze- Tereny objęte eksploatacją górniczą zmagają się biegają w kierunku południkowym przez cały obszar ponadto ze zjawiskiem tąpań. Są to nagłe wyładowa- badań. nia energii skupionej w częściach górotworu w są-

20 siedztwie pól eksploatacji pozostawionych w złożu ciej materiał zdeponowany w formie hałd pogórni- resztek pokładów. Tąpania powodują liczne uszko- czych jest ponownie wykorzystywany jako materiał dzenia oraz powodują aktywację procesów prze- budowlany (m. in. budownictwo hydrotechniczne, mieszczeń w obszarach dawniejszych eksploatacji komunikacyjne), materiał do rekonstrukcji i rekulty- (SZPETKOWSKI, 1980). wacji terenów zdegradowanych (w wyrobiskach i za- Nieodzownym zagadnieniem związanym z dzia- padliskach) bądź jako surowiec do produkcji mate- łalnością eksploatacyjną są tzw. szkody górnicze. riałów budowlanych lub w odzysku minerałów. Ich likwidacja polega na przeciwdziałaniu zachodzą- Większość składowisk została poddana rekultywacji cym w środowisku zmianom oraz niwelowaniu za- poprzez zadarnienie, zadrzewienie i zalesienie bądź istniałych form. Najczęściej prowadzone prace doty- też pozostawiona w celu samodzielnego, spontani- czą utrzymywania dotychczasowego systemu hydro- cznego rozwoju szaty roślinnej. Flora rozwijająca się graficznego (obwałowania rzek), przeciwdziałania na hałdach pogórniczych wykazuje duże bogactwo podtapianiu i zalewaniu terenu (powierzchnie zrów- występujących gatunków (ROSTAŃSKI, 2006). nane, przekopy, odwadnianie terenu) (WACH, 1991). Działalność górnicza ingeruje także w naturalny układ sieci rzecznej. Wskutek zachodzących zmian ukształtowania powierzchni rzeki są regulowane. Budowane są najczęściej obwałowania, które mają za zadanie utrzymać wodę w korycie znajdującym się powyżej przylegających obszarów. Ponadto często obniżeniu ulega baza erozyjna rzek i całych ich dorze- czy. Zahamowaniu ulegają procesy fluwialne. Staro- rzecza zamulają się bądź są zasypywane. W dolinach rzek powstają nowe formy terasowe. Modyfikowane są zatem zarówno przekroje poprzeczne jak i podłuż- ne rzek (WACH, 1991). Fot. 5. Zwałowisko odpadów pogórniczych (fot. K. Kolejnym rodzajem ingerencji człowieka jest mo- Mazurek) delowanie terenu przez tworzenie i rozbudowę in- Photo 5. Mining waste dumping ground (phot. by K. frastruktury komunikacyjnej i technicznej. Elementa- Mazurek) mi, które na stałe wpisały się w krajobraz miast są Ponadto na terenie kopalń oraz elektrowni skła- różnego rodzaju nasypy stworzone pod budowę dowany jest, w postaci zwałów i pryzm, węgiel (głów- dróg, nasypy i groble kolejowe czy też powierzchnie nie miał). Takie usypiska stanowią dynamiczną for- zrównane. Występować mogą także wykopy i prze- mę rzeźby terenu. Można je określić mianem „hałd kopy drogowe lub kolejowe, rowy oraz wcięte dro- okresowych”. gi kołowe. Formy tego typu mają za zadanie umoż- liwić i ułatwić rozwój sieci dróg i linii kolejowych. ZMIANY UKSZTAŁTOWANIA Innym, istotnym elementem morfologicznym POWIERZCHNI NA OBSZARZE BADAŃ stworzonym przez człowieka są hałdy, zwałowiska i składowiska związane z działalnością kopalń, hut Powierzchnie pól podstawowych A i B, wskutek dzia- czy elektrowni. Formy te mogą mieć charakter usy- łalności górniczej, ulegały stopniowym zmianom. pisk bądź niwelacji zaklęsłości terenu (składowiska Przekształcenia – na pozór niezauważalne – dotyczą podpoziomowe). Na obszarze badań oraz w jego naj- przede wszystkim stosunków wysokościowych i do- bliższym otoczeniu składowane są w postaci hałd piero – jak zawsze – chronologiczne zestawienie map przede wszystkim: skała płonna i materiał popłucz- topograficznych umożliwia właściwą ocenę skali za- kowy (odpady powstające w procesie produkcji węgla chodzących przemian. kamiennego), pyły dymnicowe (odpad wyproduko- Badane obszary różnią się od siebie pod wzglę- wany przez elektrownię „Halemba”) oraz żużel z by- dem wysokości bezwzględnych, maksymalnych deni- łych hut cynku i ołowiu. Na terenie miasta dominują welacji, prezentowanego układu rzeźby oraz powierz- zwałowiska grzbietowe (fot. 5). Powierzchnie hałdy chni. Obszar A to w główniej mierze tereny doliny pokrywają tzw. grunty bezglebowe. Biorąc pod uwa- rzecznej (rzeka Kochłówka). Maksymalne deniwelacje gę czynnik czasu, odpady węglowe zdeponowane wynosiły w 2011 roku 35,6 m. Obszar B jest nato- w hałdach to materiał częściowo zwietrzały, gdyż miast zlokalizowany na jednym ze wzniesień Wzgórz zalega na zwałowiskach od 1 do 3 i więcej lat Kochłowickich. Tu maksymalne różnice wysokości (ROSTAŃSKI, 2006). Warto nadmienić, że coraz częś- osiągają 62,0 m.

Rys. 2. Zmiany ukształtowania powierzchni na obszarze badań A w latach: a. 1975, b. 1993, c. 2011: 1 – zbiornik wodny, 2 – rzeki, 3 – formy antropogeniczne, 4 – linie profilu Fig. 2. Changes in the landform features in the research area A in the years: a. 1975, b. 1993, c. 2011: 1 – a water body, 2 – rivers, 3 – anthropogenic forms, 4 – profile lines

Jak wynika z rys. 2, wysokości bezwzględne na Krzywe hipsograficzne w górnym odcinku mają obszarze A zmniejszają się ku południo-zachodowi. nieco wklęsły kształt – przybliżony do krzywej hi- W całym analizowanym okresie zostały zachowane perbolicznej. Części środkowa i dolna (od wysokoś- główne, charakterystyczne rysy rzeźby. Pomimo mo- ci 260 m n.p.m. do 240 m n.p.m.) cechują się nieco dyfikacji morfologii terenu, na wszystkich mapach łagodniejszym przebiegiem. Krzywa obrazująca war- widoczna jest wyraźna tendencja do zmniejszania tości dla roku 2011 jest nieco bardziej nachylona niż się wysokości w kierunku koryta rzeki Kochłówki krzywa z roku 1975. Widoczna – na podstawie krzy- oraz zlokalizowanych w jej pobliżu obszarów pod- wych – różnica średniej wysokości danego terenu mokłych i zbiorników wodnych (fragment SW obsza- w ookresie objętcym analizą wskazuje na dużą kon- ru A). centrację wydobycia na określonej (małej) powierz- Eksploatacja przyczyniła się do osiadania gruntu. chni danego obszaru górniczego. Duży wpływ na Zmieniały się więc odnotowywane wysokości bez- średnią wysokość ma niwelacja obszaru związana względne. W roku 1975 mieściły się one w prze- z rozbudową infrastruktury technicznej oraz obec- dziale od 240 do 280 m n.p.m., w latach 1993 i 2011 ność form składowania materiału. Średnia wysokość natomiast pojawiły się również na tym obszarze wy- obszaru zmniejszyła się w ciągu 36 lat o około 2,7 m, sokości z przedziału 230–240 m n.p.m. Na początku co daje średnie tempo osiadania gruntu – 7,5 cm/rok. badanego okresu największą powierzchnię, bo aż Długość wszystkich cieków na obszarze badań 43,42%, zajmowały tereny o wysokości 250–260 m A wynosiła 3,36 km w 1975 roku, 3,57 km w 1993 ro- n.p.m. W 2011 roku w przedziale tym znajdowało ku i 2,85 km – w 2011. Zmianom uległy również po- się już tylko 39,84% obszaru. W tym samym roku wierzchnie zbiorników wodnych: w 1975 roku zaj- największą powierzchnię, tj. 48,93%, zajmował prze- mowały one 2,27% obszaru A, następnie wzrosły do dział wysokości 250–240 m n.p.m. 3,68%, by w 2011 roku zmniejszyć i zajmować 2,51%. W 1975 roku najniżej zlokalizowane obszary znaj- Z pewnością jest to związane z prowadzonymi dzia- dowały się na wysokości 240–250 m n.p.m. i obejmo- łaniami z zakresu melioracji i drenowania terenu. wały około 35,16% powierzchni. W późniejszych la- W roku 1975 najwyżej położony punkt na polu tach, wskutek osiadania, część obszaru znalazła się podstawowym A znajdował się na wysokości 275,0 m na wysokości 230–240 m n.p.m.: 6,23% w 1993 roku n.p.m. i był zlokalizowany w jego północno-wschod- i 0,85% w 2011 roku. niej części. W tym samym roku najniższy punkt – Panujące tu stosunki wysokościowe obrazują za- 240,4 m n.p.m. – znajdował się w zachodniej części mieszczone poniżej krzywe hipsograficzne (rys. 3), obszaru badań przy zbiorniku wodnym. W ciągu oko- których zadaniem jest m. in. przedstawienie struk- ło 36 lat punkty te uległy niewielkiemu obniżeniu: tury wysokościowej badanego obszaru. w 2011 roku najwyższy znajdował się na wysokoś- ci 274,9 m n.p.m., najniższy natomiast – na wyso- kości 239,3 m n.p.m. Rys. 4 i 5 przedstawiają profile hipsometryczne poprowadzone przez obszar A wzdłuż linii AB (rys. 4) i CD (rys. 5).

Rys. 3. Krzywe hipsograficzne dla obszaru A w latach 1975 i 2011 Fig. 3. Hypsographic curves for the research area A in the years 1975 and 2011

0 0,5 1,0 1,5 km

Rys. 4. Profile hipsometryczne przeprowadzone wzdłuż linii AB przebiegającej przez obszar A: a – 1975, b – 1993, c – 2011 Fig. 4. Hypsometric profiles carried along line AB running through area A: a – 1975, b – 1993, c – 2011

0 0,5 1,0 km

Rys. 5. Profile hipsometryczne przeprowadzone wzdłuż linii CD przebiegającej przez obszar A: a – 1975, b – 1993, c – 2011 Fig. 5. Hypsometric profiles carried along line CD running through area A: a – 1975, b – 1993, c – 2011

Na obszarze badań B wysokości bezwzględne Największy udział na tym obszarze mają wyso- wzrastają z obrzeży badanego terenu w kierunku kości 270–280 m n.p.m. W 1975 roku zajmowały centralnym. Również tutaj zachował się charakte- one 28,16% powierzchni. Obecnie, w 2011 roku, ich rystyczny układ rzeźby terenu. Na obszarze B do- zasięg zwiększył się do 35,50%. Podobnemu wzrosto- minuje jedno, główne wzniesienie, które od północy wi uległy także powierzchnie o wysokości 260–270 m i południa ograniczają rzeki Kochłówka i Kłodnica n.p.m. (zmiana z 16,42% na 27,94%) oraz 250–260 m (już poza zasięgiem obszaru badań). Powierzchnia n.p.m. (zmiana z 6,47% na 7,02%). Najniższe wyso- na tym obszarze badań leżała na wysokościach od kości bezwzględne, tj. 240–250 m, zajmowały kolejno: 240 do 310 m n.p.m. Rys. 6 demonstruje zmiany 0,15%, 1,01% i 0,58% powierzchni pola podstawowe- ukształtowania powierzchni, które miały miejsce go. Można więc zauważyć pewną stabilizację wyso- w badanym okresie na polu podstawowym B. kości na poziomie od 250 do 280 m n.p.m. Stosunki wysokościowe na obszarze B przedstawiają krzywe hipsograficzne (rys. 7).

Rys. 6. Zmiany ukształtowania powierzchni na obszarze badań B w latach: a. 1975, b. 1993, c. 2011: 1 – zbiornik wodny, 2 – rzeki, 3 – formy antropogeniczne, 4 – linie profilu Fig. 6. Changes in the landform features in the research area B in the years a. 1975, b. 1993, c. 2011: 1 – a water body, 2 – rivers, 3 – anthropogenic forms, 4 – profile lines

„Halemba”. W ciągu minionych 36 lat teren ten ob- niżył się o około 2 m i w 2011 roku znajdował się na wysokości 242 m n. p. m. Niżej zamieszczono profile hipsometryczne przeprowadzone przez obszar B wzdłuż linii EF (rys. 8) i GH (rys. 9).

UWAGI KOŃCOWE I PODSUMOWANIE

Geomorfologiczne przekształcenia obszaru w postaci osiadania terenu występują i rozwijają się nierówno- miernie, przy na terenach niezainwestowanych są one bardziej widoczne. Z kolei zabudowa i infrastruktu- ra kamuflują postępujące przekształcenia. Trudno Rys. 7. Krzywe hipsograficzne dla obszaru B w latach 1975 i 2011 więc ocenić kierunek dalszego rozwój tego typu form. Fig. 7. Hypsographic curves for area B in the years 1975– Ponadto zjawisko zachodzi jedynie przez pewien 2011 okres, aż do uzyskania czasowego stanu równowagi w procesach reologii gruntu, wynikającego ze zbilan- Krzywe hipsograficzne wykreślone dla obszaru sowania się sił grawitacji i sprężystości skał (głów- B mają zdecydowanie inny charakter niż w przypad- nie piaskowców). Wieloletnie obserwacje i jakościo- ku pola podstawowego A. Krzywa dla roku 1975 ce- wa ocena mechaniki procesów osiadania gruntu na chuje się we fragmencie górnym i środkowym nie- terenach górniczych pozwalają na uzasadnione pro- mal stałym, równomiernym spadkiem. Dopiero przy gnozowanie tych procesów. Podstawą prognoz mogą wysokości około 265 m n.p.m. (odcinek dolny) za- być: informacje dotyczące rodzaju skał nadległych znacza się gwałtowny spadek. Jedynie na krzywej (oraz zalegających poniżej) wybranych pokładów dla roku 2011 widoczna jest wyraźna wklęsłość w jej węgla, głębokości ich zalegania, przestrzeganie pro- górnym odcinku, w części środkowej natomiast moż- wadzenia wydobycia zgodnie z wyznaczonymi fila- na dostrzec ledwie zauważalną wklęsłość. Przy wyso- rami ochronnymi i ich buforami. Wielkie znaczenie kości 270 m n.p.m. zarysowuje się znaczne obniże- ma znajomość teorii i praktyki z zakresu ochrony nie krzywej. Uwidoczniona na tym wykresie różnica powierzchni przed osiadaniem. Opierając się na pomiędzy krzywymi jest zdecydowanie większa i wy- powyższych informacjach można ustalić przebieg raźniej zarysowana niż w przypadku wcześniej opi- zachodzących procesów w określonych interwałach sanego pola A. Można wnioskować, iż wydobycie czasowych oraz charakter zmian powierzchniowej prowadzone na tym obszarze, jak i jego skutki, mia- warstwy gruntu. Oczywiście zawsze należy założyć ły dużo większe rozmiary oraz znaczenie. Ponadto możliwość wystąpienia pewnych anomalii, mogących należy uwzględnić fakt występowania na tym polu skutkować pojawieniem się np. zapadlisk, lejów, nisz składowisk odpadów pogórniczych. Średnia wysokość lub nadsięwłomów o dynamicznym przebiegu ich tego obszaru uległa obniżeniu z 284 do 278 m n.p.m. tworzenia. Takie komplikacje stanowią najczęściej Wynika z tego, iż średnie roczne tempo obniżania wstępną przyczynę określonych zagrożeń budowla- się powierzchni tego pola wynosiło 16,6 cm. nych, technicznych lub komunikacyjnych. Pojawia się Powierzchnia zbiorników wodnych zmniejszyła więc konieczność monitorowania danego terenu lub się z 0,99% w 1975 roku do 0,57% powierzchni pola istniejących na nim obiektów budowlanych pod podstawowego w 2011 roku. Długość cieków zmie- względem stanu bezpieczeństwa. Kwestia ta została niała się następująco: 1,95 km w 1975 roku, 1,89 km odpowiednio zapisana w rozporządzeniu Ministra w 1993 roku i 3,12 km w 2011 roku. Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie Najwyższym punktem zlokalizowanym na bada- warunków technicznych, jakim powinny odpowia- nym terenie w 1975 była kulminacja wzniesienia o wy- dać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. Nr 75, poz. sokości 306,25 m n.p.m., położonego w centralnej 690 z późn. zm.): „Na terenach podlegających wpły- części obszaru. W 2011 roku punkt ten znalazł się wom eksploatacji górniczej powinny być stosowane na wysokości 304,0 m n.p.m. i nadal jest kulmina- zabezpieczenia konstrukcji budynków, odpowiednie cyjnym punktem obszaru B. Na początku badanego do stanu zagrożenia, wynikającego z prognozowa- okresu najniżej położony obszar (z punktem 244 m nych oddziaływań powodowanych eksploatacją gór- n.p.m.) znajdował się w południowo-zachodnim niczą, przez które rozumie się wymuszone prze- narożniku obszaru B, na terenie zabudowy KWK mieszczenia i odkształcenia oraz drgania podłoża…”

0 0,5 1,0 1,5 2,5 3,0 3,5 km

Rys. 8. Profile hipsometryczne przeprowadzone wzdłuż linii EF przebiegającej przez obszar B: a – 1975, b – 1993, c – 2011 Fig. 8. Hypsometric profiles carried along line EF running through area B: a – 1975, b – 1993, c – 2011

Przeprowadzona analiza umożliwia porównanie a obszar B w dalszym ciągu góruje nad otoczeniem i ocenę zmian ukształtowania powierzchni zachodzą- w postaci wzgórz. Przeobrażenia rzeźby, choć na cych w środowisku geograficznym. Podstawą do ta- pozór niezauważalne, przybrały duże rozmiary. Do- kiej oceny jest materiał kartograficzny. Najlepsze do piero określenie dokładnych zmian wysokości, tem- tego celu są mapy topograficzne w skali 1 : 10 000 ze pa osiadania czy średniej wysokości obszaru obrazu- względu na swoją czytelność. Istotne są odpowied- je skalę procesu. Skutki zachodzących zjawisk często nie ramy czasowe dla prowadzonego badania. Dłuż- są odczuwane przez ludność zamieszkującą badany szy okres obserwacji umożliwia szerszą analizę i traf- teren. Obserwowane jest osiadanie działek, niszcze- niejsze wnioski. Pomocnym narzędziem okazał się nie budynków wskutek tąpań, zmiany w układzie System Informacji Geograficznej (GIS). wód powierzchniowych i podziemnych. Można więc Jak już wspomniano, główne rysy rzeźby na ob- uznać, iż zachodzące zmiany na obszarze Rudy Śląs- szarze zostały zachowane. Zmieniła się wysokość bez- kiej, jak i całego Górnośląskiego Zagłębia Węglowe- względna analizowanych powierzchni. Modyfikacji go, są powszechne dla terenów górniczych, a czyn- uległy natomiast elementy rzeźby niższego rzędu. nik ludzki, w postaci podziemnej eksploatacji, zdecy- Pomimo przekształceń, osiadania i niwelacji terenu, dowanie zwiększa tempo i poziom naturalnej denu- obszar A nadal stanowi łagodną dolinę rzeczną, dacji.

0 0,5 1,0 1,5 km

Rys. 9. Profile hipsometryczne przeprowadzone wzdłuż linii GH przebiegającej przez obszar B: a – 1975, b – 1993, c – 2011 Fig. 9. Hypsometric profiles carried along line GH running through area B: a – 1975, b – 1993, c – 2011

LITERATURA Dwucet K., Wach J., 1994: Obliczanie zmian powierzchni ziemi wywołanych wgłębną eksploatacją górniczą Aleshina I. N., Snytko V. A., Szczypek S., 2008: Mining- na przykładzie województwa katowickiego. W: Prze- induced ground subsidences as the relief-forming fac- wodnik do ćwiczeń z ochrony i kształtowania środo- tor on the territory of the Silesian Upland (Southern wiska. AE, Katowice: 95–99. Poland). Geography and natural resources, 29, 3: 288–291. Gilewska S., 1972: Wyżyny Śląsko-Małopolskie. W: Klima- Alexandrowicz S. W., 1972: Formacje geologiczne Polski. szewski M. (red.): Geomorfologia Polski. T. 1, Polska Surowce mineralne Polski. W: Krupiński B. (red.): południowa – góry i wyżyny. PWN, Warszawa: 232–339. Poradnik górnika, t. 1. Śląsk. Katowice: 239–294. Hornig A., 1955: Formy powierzchni ziemi stworzone Dobrzyński B., Konecka-Betley K., Kuźnicki F., Zawadzki przez człowieka na obszarze Wyżyny Śląskiej. W: S., 1999. Mapa gleb Polski 1 : 2 000 000. PWRiL, War- Wrzosek A. (red.): Górny Śląsk. Prace i materiały szawa. geograficzne. Wyd. Literackie. Kraków: 123–150. Dulias R., 2013: Denudacja antropogeniczna na obszarach Jania J., 1983: Antropogeniczne zmiany rzeźby terenu górniczych na przykładzie Górnośląskiego Zagłębia wchodniej części Wyżyny Śląskiej. W: Dokumentacja Węglowego. UŚ, Katowice: s. 260. teledetekcyjna. Teledetekcja w badaniach środowiska Dulias R., Kupka R., 2009: Krzywe hipsograficzne obsza- geograficznego. UŚ, Katowice: 69–91. ru górniczego KWK „Andaluzja”. Kształtowanie śro- Jaros J., 1970: Dzieje miasta do 1922 roku. W okresie dowiska geograficznego i ochrona przyrody na obsza- uprzemysłowienia. W: Szefer A. (red.): Ruda Śląska. rach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, 40. Zarys rozwoju miasta. Wyd. Śląsk, Katowice: 44–64. WBiOŚ, WNoZ UŚ, Katowice-Sosnowiec: 63–74.

Kondracki J., 2002: Geografia regionalna Polski. WN PWN, atacji surowców. Kształtowanie środowiska geogra- Warszawa: s. 440. ficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemys- Konecka-Betley K., Kuźnicki F., Zawadzki S., 1999: Syste- łowionych i zurbanizowanych, 40. WBiOŚ, WNoZ matyka i charakterystyka gleb Polski. Gleby indus- UŚ, Katowice-Sosnowiec: 149–156. trio- i urbanoziemne. W: Zawadzki R. (red.): Glebo- Pełka-Gościniak J., 2006: Restoring nature in mining areas znawstwo. PWRiL, Warszawa: 340–471. of the Silesian Upland (Poland). Earth Surface Processes Kostrowicki A. S., 2009: Świat żywy. W: Richling A., Landforms, 31, 3: 1685–1691. Ostaszewska K. (red.): Geografia fizyczna Polski. Romer E., 1949: Regiony klimatyczne Polski. Prace Wroc- WN PWN, Warszawa: 245–292. ławskiego Towarzystwa Naukowego, Wrocław: 26 s. Kotyrba A., Kowalski A., 2009: Liniowa deformacja nie- Rostański A., 2006: Spontaniczne kształtowanie się po- ciągła autostrady A4 na obszarze górniczym „Halemba”. krywy roślinnej na zwałowiskach po górnictwie węgla W: Materiały pokonferencyjne XIII Warsztatów Gór- kamiennego na Górnym Śląsku. UŚ, Katowice: 230 s. niczych z cyklu Zagrożenia naturalne w górnictwie. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwiet- PAN, Bogatynia–Świeradów Zdrój: 128–141. nia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, ja- Kruczała A. (red.), 2000: Atlas klimatu województwa kim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowa- śląskiego. IMiGW, Katowice: s. 116. nie (Dz.U. Nr 75, poz. 690 z późn. zm.). Malon A., Tymiński M., 2013: Węgle kamienne. W: Bilans Szaflik J., 1970: Awans miasta w Polsce Ludowej. Większe zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII zakłady przemysłowe na terenie Rudy Śląskiej. W: 2012 r. Centralny Urząd Geologii, Państwowy Instytut Szefer A. (red.): Ruda Śląska. Zarys rozwoju miasta. Geologiczny, Warszawa: 43–53. Wyd. Śląsk, Katowice: 326–338. Mapa form geomorfologicznych ze szczególnym uwzględ- Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1 : 50 000, Arkusz: nieniem form antropogenicznych województwa kato- M 34-62B, Zabrze. PIG, Warszawa, 1960. wickiego 1 : 25 000, Arkusz 531.23, PPGK, Warsza- Szczepanik-Tofil S., 2003: Powiatowy program ochrony wa, 1988. środowiska dla miasta Ruda Śląska. Archiwum Urzę- Mapa hydrograficzna Polski 1 : 50 000, Arkusz M-34-62-B, du Miejskiego, Ruda Śląska. Chorzów. Główny Geodeta Kraju, Warszawa, 2001. Szczypek T., Wach J., 1992: Antropogeniczne przeobra- Mapa topograficzna Polski 1 : 10 000, Arkusze: Ruda żenia rzeźby na uprzemysłowionym i zurbanizowa- Śląska, Ruda Śląska-Halemba, Ruda Śląska-Kochło- nym obszarze Wyżyny Śląskiej. W: Seminarium Ekol- wice, Katowice-Panewniki. Główny Geodeta Kraju, ogiczne: Aktualne problemy ekologiczne regionu gór- Warszawa, 1994. nośląskiego w edukacji szkolnej dzieci i młodzieży. Mapa powierzchni 1 : 5 000, Materiały kartograficzne WNoZ UŚ, Rogoźnik: 42–47. Kompanii Węglowej S.A. Oddział KWK „Halemba- Szpetkowski S., 1980: Charakterystyka wpływu robót gór- Wirek”, Ruda Śląska, 1975–1978, 2011. niczych na górotwór i na powierzchnię terenu. W: Mapa sytuacyjno-wysokościowa 1 : 5 000. Materiały kar- Borecki M. (red.): Ochrona powierzchni przed szko- tograficzne Kompanii Węglowej S.A. Oddział KWK dami górniczymi. Wyd. Śląsk. Katowice: 39–76. „Pokój”, Ruda Śląska, 1975–1978, 2011. Wach J., 1991: Wpływ antropopresji na kształtowanie się Matuszkiewicz W., 1991: Szata roślinna. W: Starkel L. rzeźby terenu województwa katowickiego. W: Czło- (red.): Geografia Polski – Środowisko przyrodnicze. wiek i jego środowisko w górnośląsko-ostrawskim PWN, Warszawa: 445–494. regionie przemysłowym. Materiały sympozjum pols- Mazurek K., 2014: Rozwój górnictwa węgla kamiennego ko-czeskiego. WNoZ UŚ, Sosnowiec: 115–119. w Rudzie Śląskiej od XVIII wieku do czasów współ- Żmuda S., 1970: Środowisko geograficzne. W: Szefer A. czesnych. Z badań nad wpływem antropopresji na (red.): Ruda Śląska. Zarys rozwoju miasta. Śląsk, Ka- środowisko, 15. SKNG-WNoZ UŚ, Sosnowiec: 71–79. towice: 11–30. Narodowy Atlas Polski. Polska Akademia Nauk Instytut Żmuda S., 1973: Antropogeniczne przeobrażenia środowis- Geografii. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wyd. ka przyrodniczego konurbacji górnośląskiej. ŚIN, Ka- PAN, Warszawa, 1973–1978: s. 185. towice: s. 211. Nita J., 2009: Zmiany krajobrazowe na obszarze Wyżyny http://www.kwsa.pl/ Śląskiej (w granicach GZW) pod wpływem eksplo- http://www.stat.gov.pl/gus