WOJCIECH PENDZICH Wojciech Pendzich – Prawnik, Ukończył Studia Podyplomowe W Szkole Głównej Handlowej I Na Uniwersytecie Ekonomicznym W Katowicach; Od 2003 R
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
WOJCIECH PENDZICH Wojciech Pendzich – prawnik, ukończył studia podyplomowe w Szkole Głównej Handlowej i na Uniwersytecie Ekonomicznym w Katowicach; od 2003 r. mianowany urzędnik służby cywilnej; przygotowuje pracę doktorską poświęconą PODZIEMIA, BUNKRY, problematyce współczesnej legendy miejskiej. GRUZOWISKA Przyczynek do rozważań o mitotwórczej roli przestrzeni progowych „To mityczne miejsce” – tymi słowa- mi określa Rudę Śląską popularny pisarz Michał Witkowski. „Różni moi znajomi uważają Rudę za synonim piekła, klon- dajku i wiochy. I jak przybywają jakieś źle ubrane laski, to są na pewno z Rudy. Nikt w tej Rudzie nie był, ale wszyscy mi tak mówili” 1. Motywowany potrzebą konfrontacji obiegowej kliszy z rzeczy- wistością, Witkowski podjął wyprawę do owej turpistycznej krainy. Oto jego re- lacja: „Gdy tam pojechałem, wysiadłem w Rudzie Śląskiej Chebziu i od razu wy- dało mi się jeszcze niższym stopniem piekła… […]. Wszystko tam było zdemo- lowane, szyby powybijane. Postaliśmy 1 Szczakowa szczypała Michała , roz- mowa z Michałem Witkowskim (rozmawiał M. Mońka), „Gaze- ta.pl Katowice” 26.09.2007, http:// miasta.gazeta.pl/katowice/1,35018, 4523635.html. Warszawa 2011 188 PODZIEMIA, BUNKRY, GRUZOWISKA ®®®®®®®®® 15 minut i pojechaliśmy dalej. […] Dla mnie panuje tu depresyjny i przygniatający klimat” 2. Impresji Witkowskiego nie sposób uznać za odosobnioną. „Przeważającą częścią obszaru Rudy są tereny wyżynne – śmietniska, hałdy, gruzowiska… Jej dzielnice są dzielnicami niechcianymi innych miast. Taki zlepek Bytomia, Katowic, Chorzowa i innych wsi. Nie posiada śródmieścia, ani rynku” 3 – informują autorzy prześmiew- czej strony internetowej. Analogiczne opinie funkcjonują zarówno w cyberprze- strzeni, jak i w obiegu oralnym, dowodząc, że obraz jednego z górnośląskich miast, ulegając intensywnej semiotyzacji, zajął poczesne miejsce w sferze zbiorowych wy- obrażeń jako swoista „anty-Arkadia”, locus horridus , przejaw mitu o krainie obcej i przerażającej. Według raportu Magnetyzm polskich miast, przygotowanego przez BAV Consul- ting i Agencję Badawczą KB Pretendent, Bytom i Ruda Śląska to dwa z trzech najbardziej odpychających miast w Polsce (trzecim jest Wałbrzych). Ruda Śląska, powszechnie postrzegana jako miejsce nieinspirujące pod względem intelektual- nym, okupuje jedno z ostatnich miejsc w kategoriach „miasta najbardziej god- ne zaufania” i „miasta o najwyższym komforcie życia”. Wśród miast brzydkich i pozbawionych przyrody respondenci wyróżnili Chorzów, Sosnowiec… i Rudę Śląską 4. Czy wizja miasta jako turpistycznego przedsionka piekła, locus horridus , miejsca odrażającego i nieprzyjaznego, znajduje uzasadnienie w jego geograficznych i ar- chitektonicznych realiach? Ruda Śląska, położona na Wyżynie Katowickiej będącej środkową częścią Wy- żyny Śląskiej, zbudowanej na podłożu węglonośnych skał karbońskich 5, liczy sto czterdzieści cztery tysiące mieszkańców, zajmując obszar ponad siedemdziesięciu siedmiu kilometrów kwadratowych. Administracyjnie podzielona jest na jedena- ście dzielnic 6. Wchodzi w skład konurbacji śląskiej. W promieniu dwudziestu pięciu kilometrów od miasta żyje ponad trzy miliony ludzi. Ruda Śląska charak- teryzuje się strukturą policentryczną 7. Na jej dzisiejszym obszarze istniało przez stulecia wiele miejscowości o bogatych historycznych tradycjach. Dopiero w 1959 roku utworzyły one miasto w jego obecnych granicach 8. Spośród nich szcze- gólnie imponującą, ponadsiedemsetletnią historią legitymuje się Ruda (obecnie jedna z dzielnic), która nazwę zawdzięcza rudom metali, wydobywanym tu już 2 Tamże. 3 Ruda Śląska , „Nonsensopedia. Polska encyklopediahumoru”, http://nonsensopedia. wikia.com/wiki/Ruda. 4 M. Zasada, Nie lubią naszych miast , „Naszemiasto.pl”, 20 listopada 2009, http://slask. naszemiasto.pl/artykul/76647,nie-lubia-naszych-miast,id,t.html?kategoria=678. 5 B.Kopiec, Ruda Śląska – zarys dziejów , cz. I, nakładem autora, Ruda 2005, s. 7. 6 Wizytówka miasta , Strona internetowa Urzędu Miasta Ruda Śląska, http://www. rudaslaska.pl/ruda-slaska/odkryj-rude-slaska/wizytowka-miasta/. 7 Tamże. 8 Tamże. 189 WOJCIECH PENDZICH w XIII wieku. Wzmianka o pierwszej rudzkiej kopalni węgla pochodzi natomiast z 1770 roku 9. Oblicze przyrodnicze i urbanistyczne miasta, jego demograficzne i terytorialne walory oraz infrastruktura i warunki życia mieszkańców nie odbiegają w spo- sób znaczący od realiów sąsiednich organizmów miejskich. Konstatacja ta uza- sadnia tezę, że infernalny wizerunek miasta, wykraczający poza ramy ste- reotypu, jest w znacznej mierze pochodną procesów mitologizacyjnych. Zna- mienna dla owego zjawiska wydaje się jaskrawa sprzeczność wyimaginowa- nych obrazów z realiami. Przynależne do tej kategorii wyobrażenia bywają bowiem zaskakująco odporne na wszelkie fakty. Ilustracje tej prawidłowości są powszechnie znane. Wergiliuszowska idea Arkadii kontrastuje z nakreślo- nym przez Owidiusza realistycznym wizerunkiem surowej, barbarzyńskiej zie- mi wojowniczego ludu. Równie daleka od rzeczywistości jest utrwalona w li- teraturach europejskich wizja „rajskiej Oceanii”, będąca w istocie pochodną wypartych przez scjentystyczne i pozytywistyczne paradygmaty obrazów Ziem- skiego Raju, w którym szczęśliwy i wolny człowiek prowadzi pogodną egzy- stencję poza czasem i historią 10 . Casus Rudy Śląskiej nie jest zatem odosob- niony. Nieznana jest geneza procesów, które przyniosły jednemu z przeciętnych – na pozór – miast konurbacji śląskiej poczesne miejsce w świadomości zbiorowej. Przyjmując optykę właściwą światopoglądowi ludowemu i kulturze tradycyjnej, można zaryzykować hipotezę, że negatywna stygmatyzacja, która stała się udzia- łem Rudy Śląskiej, znamienna jest dla obszarów peryferyjnych, a zwłaszcza dla przestrzeni granicznej, będącej terytorium pośrednim pomiędzy bezpieczną strefą ładu a wrogim światem chaosu, a zatem jakościowo odmiennym od orbis interior . Myślenie mityczne zakłada odmienną waloryzację poszczególnych części prze- strzeni. W ludowych wyobrażeniach kosmologicznych znanemu, bezpieczne- mu i uporządkowanemu światu odpowiada przestrzeń nieoswojona, obca, nie- bezpieczna, tereny niezamieszkane, dzikie i nieznane, stanowiące domenę sił nadprzyrodzonych. Granica pomiędzy terenem „swoim” i „obcym” wydzie- la określoną przestrzeń i przeciwstawia ją reszcie świata, jakościowo różnej od obszaru wydzielonego. Ma charakter transgresyjny, należy do obu przyle- głych przestrzeni i równocześnie nie należy do żadnej z nich. Wyznacza li- nię demarkacyjną pomiędzy przestrzenią s w o j ą (waloryzowaną pozytywnie) i obcą 11 . Jest eksterytorialna, ale łączy właściwości obu rozdzielanych ob- szarów. Stanowi przestrzeń działania sił właściwych dla świata zewnętrzne- 9 Zbiorcza historia dzielnic Rudy Śląskiej , „TwojaRuda.pl”, http://twojaruda.pl/Zbiorcza- historia-dzielnic-Rudy-Slaskiej,1337. 10 M. Eliade, Obrazy i symbole: szkice o symbolice magiczno-religijnej , przeł. M. i P. Ro- dakowie, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2009, s. 11. 11 J. Adamowski, Kategoria przestrzeni w folklorze. Studium etnolingwistyczne , Wydawnic- two Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1999, s. 14. 190 PODZIEMIA, BUNKRY, GRUZOWISKA ®®®®®®®®® go 12 . Bliższa jest jednak terytorium obcemu 13 . Jest „swoistym wariantem prze- strzeni progowej o znacznej mocy mitogennej” 14 . Wizja Rudy Śląskiej jako zamieszkanej – choć noszącej wyraźne piętno chaosu – przestrzeni śmietnisk, hałd i gruzowisk, będącej zlepkiem niechcianych, bezwar- tościowych skrawków innych miast, w sposób znaczący odbiega od wizerunku sfery ł a d u i k o s m o s u, łącząc – w sposób znamienny dla przestrzeni progowej – atrybuty orbis interior i orbis exterior , co poniekąd uzasadnia infernalne asocja- cje („niższy stopień piekieł”, atmosfera przygnębienia i beznadziejności itp.). Nie jest zatem bezzasadne pytanie o obecność w przestrzeni miejskiej Rudy Śląskiej obszarów liminalnych. Niniejsza praca ma na celu identyfikację owych obszarów oraz rozważenie skali ich mitotwórczego oddziaływania. Podstawą dla rozważań dotyczących procesów mitologizacyjnych będących udziałem Rudy Śląskiej stały się teksty odnalezione w sieci internetowej, bądź napotkane w obiegu oralnym. Natomiast obserwacje topograficzne poczyniono podczas przechadzek po mieście. Granice, umocnienia, fortyfikacje Poszukiwanie obszarów liminalnych w przestrzeni miejskiej wypada rozpocząć od spektakularnej formy fragmentacji przestrzeni, jaką jest podział zdeterminowany istnieniem granicy politycznej pomiędzy państwami. W okresie międzywojennym Ruda cieszyła się statusem miasta granicznego. Gra- nica polsko-niemiecka przebiegała wzdłuż ulicy Porębskiej 15 . Przejścia graniczne do Niemiec znajdowały się na końcu ulicy Piastowskiej (pamiątką tego jest daw- ny domek służby celnej) 16 oraz przy ulicy Szczęść Boże (zachował się budynek urzędu celnego) 17 . Przez pewien czas polski urząd celny mieścił się w budynku na rogu ulic Wolności i Zabrzańskiej 18 . Znaczącymi elementami krajobrazu miasta są pozostałości usytuowanych wzdłuż dawnej granicy fortyfikacji Obszaru Warownego Śląsk, na które składały się żel- betowe i gazoszczelne schrony, posiadające kopuły pancerne i otwory strzelnicze. Przedpole odcinka obronnego umocniono (nieistniejącą już) przeszkodą przeciw- pancerną złożoną z dwóch rzędów szyn stalowych oraz zasieków z drutu kolcza- stego 19 . 12 W.Tomicki, Religijność ludowa , [w:] Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej. Tom II , red. M. Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1981, s. 37–38. 13 Tamże, s. 38. 14 J. Bystroń, Tematy, które mi odradzano