Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1 : 50

P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1 : 50 000

Arkusz ZABRZE (942)

Warszawa 2004

Autorzy: Igor Brodziński*, Marek Gałka*, Sławomir Wilk*, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Stanisław Wołkowicz*, Ryszard Strzelecki*, Katarzyna Strzemińska*, Włodzimierz Krieger* Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska*

* - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Spis treści

I. Wstęp - M. Gałka...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - I. Brodziński ...... 3 III. Budowa geologiczna - S. Wilk, M. Gałka ...... 6 IV. Złoża kopalin - M. Gałka...... 9 V. Perspektywy i prognozy występowania kopalin - M. Gałka...... 18 VI. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - M. Gałka ...... 19 VII. Warunki wodne...... 22 1. Wody powierzchniowe - I. Brodziński...... 22 2. Wody podziemne - I. Brodziński, M. Gałka...... 23 VIII. Geochemia środowiska...... 26 1. Gleby - J. Lis, A. Pasieczna...... 26 2. Pierwiastki promieniotwórcze - S. Wołkowicz ...... 30 3. Ryzyko radonowe - R. Strzelecki ...... 32 IX. Składowanie odpadów - Strzemińska K. Krieger W...... 33 X Warunki podłoża budowlanego - M. Gałka ...... 43 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - S. Wilk...... 44 XII. Zabytki kultury - S. Wilk, M. Gałka...... 49 XIII. Podsumowanie - M. Gałka ...... 51 XIV. Literatura...... 52

I. Wstęp Arkusz Zabrze Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2002 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Zabrze Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w roku 1998 w Katowickim Przedsiębiorstwie Geologicznym (Nowak, 1997). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja..., 2002) oraz o niepublikowany aneks do Instrukcji dotyczący wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpadów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Przy sporządzaniu tej mapy wykorzystano materiały archiwalne i publikowane z zasobów Państwowego Instytutu Geologicznego, Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach, urzędów administracji lokalnej, a także dane uzyskane od użytkowników złóż. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złóż opracowanych do komputerowej bazy danych o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Zabrze według podziału fizyczno-geograficznego Polski (Kondracki, 2001) położony jest w obrębie podprowincji Wyżyna Śląsko-Krakowska w makroregionie Wyżyna Śląska, mezoregion Wyżyna Katowicka (fig. 1). Wyżyna Katowicka ma charakter falisto-pagórkowaty, a najwyższe jej wzniesienia w obrębie arkusza Zabrze, znajdujące się w rejonie Mikołowa i Katowic - Załęża, osiągają wysokość 340 m n.p.m. W układzie współrzędnych geograficznych omawiany teren zawiera się między 18045’ a 19000’ długości geograficznej wschodniej oraz między 50010’ a 50020’ szerokości geograficznej północnej. Cały obszar charakteryzuje się urozmaiconym krajobrazem. Pagórki i łagodne wzniesienia rozdzielone są licznymi dolinami rzecznymi. Rzeźba polodowcowa zlodowaceń

3 południowopolskich jest mało czytelna. Jedynie na południu w rejonie Wzgórz Mikołowskich obserwuje się ciąg spiętrzonych moren czołowych. Administracyjnie omawiany obszar należy do województwa śląskiego i obejmuje miasta: Ruda Śląska, Świętochłowice i częściowo: Zabrze, Bytom, Chorzów, Siemianowice, Katowice oraz miasta i gminy: Gliwice, Mikołów, Łaziska Górne, Tychy, Gierałtowice Ornontowice.

Fig. 1. Położenie arkusza Zabrze na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001)

1 – granica prowincji 2 – granica mezoregionu mezoregiony Niziny Śląskiej: 318.57 – Równina Opolska , 318.59 – Kotlina Raciborska mezoregiony Wyżyny Śląskiej: 341.11 – Chełm, 341.12 – Garb Tarnogórski, 341.13 – Wyżyna Katowicka, 341.14 – Pagóry Jaworznickie, 341.15 – Płaskowyż Rybnicki mezoregiony Kotliny Oświęcimskiej: 512.21 – Równina Pszczyńska, 512.22 – Dolina górnej Wisły

Jest to obszar w przeważającej części zurbanizowany i uprzemysłowiony. Znajdujące się tu miasta takie jak Katowice, Siemianowice, Chorzów, Świętochłowice, Ruda Śląska, Zabrze i Bytom, tworzą jedną wielką aglomerację miejsko-przemysłową o najwyższej w Polsce gęstości zaludnienia i koncentracji przemysłu. Przemysłowy charakter terenu jest wynikiem eksploatacji węgla kamiennego, która spowodowała rozwój hutnictwa żelaza, przemysłu energetycznego, koksowniczego, chemicznego, metalowego, maszynowego oraz transportu. Mimo, że reprezentowane są tutaj prawie wszystkie gałęzie przemysłu, nadal dominującym jest przemysł wydobywczy i hutniczy. W obrębie arkusza znajduje się 28 złóż węgla kamiennego (tabela 1). Eksploatacja kopalin pospolitych odbywa się na małą skalę. Obecnie eksploatowane są tylko dwa niewielkie złoża surowców ilastych: „Bielszowice – Ruda Śląska” i „Bielszowice II”. Wydobywany surowiec służy głównie do produkcji cegły. Od południa zwartą zabudowę miejsko-przemysłową otaczają lasy mieszane, w których dominują drzewa liściaste. Południową i południowo-zachodnią część arkusza zajmują obszary rolnicze. Występujące tu gleby chronione IV i III klasy bonitacyjnej pozwalają na uprawę zbóż i hodowlę. Na całym obszarze arkusza występuje gęsta sieć dróg i linii kolejowych. Pomimo tego transport odbywa się w skrajnie trudnych warunkach. Brak obwodnic miast powoduje, że wzrastający ruch kołowy lokalny jak i tranzytowy odbywa się przez ich centra. Dodatkowym utrudnieniem, jest zły stan dróg i linii kolejowych spowodowany szkodami górniczymi. Zbudowana w latach siedemdziesiątych droga szybkiego ruchu z Warszawy przez Katowice do Bielska Białej i Ustronia, w niewielkim stopniu rozładowała natężenie ruchu w kierunku północ-południe. Obecnie realizowana jest Drogowa Trasa Średnicowa biegnąca z Gliwic poprzez Zabrze, Rudę Śląską, Chorzów do Katowic. Kolejną ważną inwestycją jest budowa projektowanej autostrady biegnącej z Wrocławia poprzez Gliwice, Katowice w kierunku Krakowa. W planach jest także budowa autostrady północ-południe, której ostateczny przebieg nie został jeszcze ustalony.

III. Budowa geologiczna Obszar objęty arkuszem Zabrze jest fragmentem północnej części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego (GZW). Jest to część paleozoicznej struktury waryscyjskiej pociętej licznymi uskokami, o bardzo dobrze rozpoznanej budowie geologicznej przez licznie wykonane wiercenia i roboty górnicze. Stwierdzono tu występowanie utworów karbonu, triasu oraz osadów miocenu i czwartorzędu (Buła, Kotas, red., 1994)(Fig. 2). Najstarszymi poznanymi utworami na tym terenie jest osadowa seria paraliczna karbonu górnego - warstwy brzeżne (namur A). Są to osady klastyczne z pokładami węgla o cyklicznej budowie, zawierające wkładki z fauną morską, brakiczną i słodkowodną. Maksymalna miąższość serii paralicznej (3800 m w zachodniej części GZW) w obrębie arkusza nie została przewiercona. Powyżej w profilu występują osady limniczne, których miąższość tutaj wynosi około 1500 m. Stanowią je górnośląska seria piaskowcowa i seria mułowcowa, zaliczane do namuru B i C oraz westfalu A, B, C. Sedymentację osadów limnicznych rozpoczyna górnośląska seria piaskowcowa. W dolnej części profilu są to osady gruboklastyczne z pokładami węgla, zwane warstwami siodłowymi. Wśród pokładów tych warstw występuje najgrubszy w GZW pokład 510, obecnie w znacznej mierze wyeksploatowany, którego miąższość między Chorzowem, a Zabrzem wynosi od 10 do 15 m. Wyższa część górnośląskiej serii piaskowcowej reprezentowana jest przez warstwy rudzkie (namur C). Są to piaskowce z wkładkami zlepieńców, mułowców i iłowców z licznymi pokładami węgla. Ponad górnośląską serią piaskowcową zalega seria mułowcowa zaliczana do westfalu A i B. Są to osady iłowcowe przewarstwione piaskowcami z pokładami węgla. Dolna część serii określana jest jako warstwy załęskie dolne, a górna z większą ilością przewarstwień piaskowców, jako warstwy orzeskie. Młodsze utwory karbonu określone mianem krakowskiej serii piaskowcowej na obszarze arkusza nie występują. Na utworach karbonu niezgodnie zalegają osady triasu dolnego i środkowego zachowane w formie izolowanych płatów oraz różnej grubości osady trzeciorzędu i czwartorzędu (Kotlicki, 1977, Kotlicki, Kotlicka, 1980, Rűhle, 1972). Sedymentację w triasie rozpoczynają lądowe osady terygeniczne dolnego i środkowego pstrego piaskowca. Są to czerwone i pstre iły z wkładkami piasków i piaskowców. Miąższość tych osadów nie przekracza kilku metrów. Na osadach tych przekraczająco zalegają utwory węglanowe górnego pstrego piaskowca oraz dolnego i środkowego wapienia muszlowego.

Fig. 2. Położenie arkusza Zabrze na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühle (1972) Trias: 1 – kajper górny (iłowce, piaskowce); 2 – kajper dolny (iłowce, piaskowce, zlepieńce); 3 – wapień muszlowy środkowy i górny (wapienie dolomity); 4 – wapień muszlowy dolny (wapienie, dolomity, margle); 5 – pstry piaskowiec (piaski, iły, wapienie, dolomity); Karbon: 6 – westfal (iłowce, mułowce, piaskowce i węgiel); 7 – namur (iłowce, mułowce, piaskowce i węgiel); 8 – uskoki

Kompleks ten zbudowany jest z margli, dolomitów marglistych, dolomitów i wapieni (Wyczółkowski, 1960). Maksymalna miąższość utworów węglanowych stwierdzonych w rejonie Ornontowic wynosi około 66 m. Osady te odsłaniają się w rejonie Mikołowa oraz w północnej części arkusza w rejonie Siemianowic Śląskich i Bytomia, gdzie były przedmiotem dawnej eksploatacji rud cynku i ołowiu. Trzeciorzęd reprezentowany jest przez morskie osady miocenu formacji skawińskiej. Wykształcony jest w postaci monotonnej serii ilastej, sporadycznie z wkładkami piaskowców

7 i gipsów o miąższości około 150 m. Osady te nie odsłaniają się na powierzchni i znane są z licznych wierceń wykonanych w południowej i zachodniej części arkusza.

Fig. 3. Położenie arkusza Zabrze na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühle (1986) Czwartorzęd: 1 - holocen (piaski, namuły); 2 – plejstocen (piaski, żwiry, gliny); Trzeciorzęd: 3 – miocen (iły z wkładkami piaskowców i gipsów); Jura : 4 – jura dolna (piaski, piaskowce, iły); Trias: 5 - wapień muszlowy (wapienie, dolomity, margle); 6 – pstry piaskowiec (piaski, iły, wapienie, dolomity); Karbon: 7 - westfal (iłowce, mułowce, piaskowce i węgiel); 8 – namur (iłowce, mułowce, piaskowce i węgiel); 9 – uskoki

Czwartorzęd reprezentowany jest przez osady plejstoceńskie i holoceńskie. Plejstocen wykształcony jest w postaci piasków i żwirów wodnolodowcowych oraz gliny zwałowej. Nie stanowi on ciągłej i zwartej pokrywy. W północnej części zachował się fragment tych osadów o mocno zredukowanej miąższości, spod którego wystają wychodnie skał podłoża. 8

Największe miąższości osadów czwartorzędowych występują w dolinie górnej Kłodnicy i wynoszą około 72 m. Holocen reprezentowany jest przez osady rzeczne i bagienne związane z współczesnymi dolinami rzecznymi. Są to drobnoziarniste piaski ku górze przechodzące w muły bagienne. Osad ten o maksymalnej miąższości 3 m wypełnia dawne nierówności, starorzecza i łożyska płynących tu rzek (fig. 3).

IV. Złoża kopalin Na obszarze arkusza Zabrze zostało udokumentowanych 49 złóż. Z występujących tutaj

27 złóż węgla kamiennego 23 złoża udokumentowano w kategoriach A+B+C1+C2, 3 złoża w kategoriach A+B+C1, 1 złoże w kategorii C2, zasoby 6 złóż przekwalifikowano do pozabilansowych w związku z likwidacją kopalń, a zasoby złoża „Barbara Doświadczalna” zostały skreślone z Bilansu zasobów (Przeniosło, 2001). Złoża wapieni, gliny, iłołupków, piasków i metanu rozpoznane zostały w kategoriach od A do C2. Złoża scharakteryzowano, podając rodzaj występującej kopaliny, jej wiek oraz przydatność gospodarczą (tabela 1). Dla złóż, których minimum 50% powierzchni znajduje się na obszarze arkusza, opracowano karty informacyjne złóż. Na obszarze arkusza Zabrze występują dwie grupy surowców energetycznych. Są to węgle kamienne oraz towarzyszący ich złożom metan. Złoża węgla kamiennego udokumentowane zostały do głębokości 1000–1250 m. Na opisywanym obszarze występują węgle energetyczne i koksowe. Węgle koksowe generalnie występują w dolnych partiach złóż położonych w południowej i zachodniej części arkusza. Dokumentowane pokłady węgla należą do warstw orzeskich, rudzkich i siodłowych. Tylko w północnej części arkusza udokumentowane zostały zasoby węgla w pokładach warstw porębskich. Jakościowo najlepsze są węgle warstw siodłowych. Zawierają najmniej popiołu (od kilku do maksymalnie 10%) oraz siarki niespełna 1%. Ich wartość opałowa zawiera się w granicach od 23 000 kJ/kg do 35 000 kJ/kg. Pokłady tych warstw charakteryzują się dużymi grubościami oraz stosunkowo małą ilością przerostów skał płonnych. Natomiast najgorsze jakościowo są węgle warstw orzeskich. Charakteryzują się one wysoką zawartością popiołu (od kilkunastu do 40%) oraz dużą zawartością siarki, niekiedy przekraczającą 2%. Duża zawartość popiołu w węglach tych warstw wiąże się z licznymi przerostami skał płonnych w pokładach. Wartość opałowa węgla zawartego w tych pokładach jest niska i wynosi od 16 500 kJ/kg do 27 600 kJ/kg.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Wydobycie geologiczne Stan Nr Wiek [tys. ton] bilansowe Kategoria zagospo- 3 Zastosowanie Przyczyny złoża Rodzaj kompleksu [tys.m ] * Klasyfikacja złoża Nazwa złoża [tys. ton] rozpoznania darowania 3 kopaliny konfliktowości na kopaliny litologiczno- 3 [mln m ] [tys.m ] * złoża złoża mapie surowcowego 3 ** [mln m ] ** wg stanu na rok 2000 klasy 1-4 klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 * 1 Zabrze g(gc) Q 62,0* C1 Z - Scb 4 C Z, U

2 Bielszowice Wk C 433 452 A+B+C1+C2 G 2835 E 2 B U M 686,6** 2,30**

3 Jadwiga* Wk C pozabilansowe A+B+C1+C2 Z 184 E 2 B U 4 Bobrek – Miechowice* Wk C pozabilansowe A+B+C1+C2 Z - E 2 B U 5 Pokój Wk C 149 074 A+B+C1 G 1823 E 2 B U

6 Centrum-Szombierki Wk C pozabilansowe A+B+C1+C2 Z - E 2 B U 7 Chebzie - Dobra g(gc), Q, C 91* A+B Z - Scb 4 C Z, U Nadzieja i(ic)

9 Barbara-Chorzów Wk C 56 814 A+B+C1+C2 Z - E 2 B U 10 Barbara i(ic) T1 61* A+B+C1 Z - Scb 4 C Z, U

11 Siemianowice OG I, II* Wk C pozabilansowe A+B+C1+C2 N - E 2 B U

12 Rozalia* Wk C pozabilansowe A+B+C1+C2 Z - E 2 B U 13 Dąbrówka Wielka* Zn - Pb T pozabilansowe - Z - M 2 B U Sośnica* Wk C 312 644 A+B+C +C G 2796 E 2 B U 14 1 2 M pozabilansowe - Z

15 Makoszowy Wk C 452 032 A+B+C1+C2 G 2680 E 2 B U Pawłów g(gc), Q, C 674* B+C +C Z - Scb 4 B Z 16 1 2 i(ic) * 17 Ruda i(ic) C 528* C1 Z - Scb 4 B Z Bielszowice - Ruda i(ic) C 139* B G 12* Scb 4 B Z 18 Śląska 19 Bielszowice II i(ic) C 226* B G - Scb 4 B Z Lech Wirek g(gc), Q, C 806* B+C Z - Scb 4 C Z 20 1 i(ic)

21 Polska - Wirek Wk C 94 489 A+B+C1+C2 G 1 980 E 2 B U

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 22 Polska i(ic) C 550* B Z - Scb 4 B Z Halemba Wk C 411 101 A+B+C +C G 2 004 E 2 B U 23 1 2 M 573,04** C2 0,99** 24 Kleofas Wk C 149 196 A+B+C1+C2 G 1160 E 2 B U Kleofas g(gc), Q, C 335* B+C Z - Scb 4 B Z 25 1 i(ic) Śląsk Wk C 161 074 A+B+C +C G 1 561 E 2 B U 26 1 2 M pozabilansowe - Z

27 Wujek Wk C 133 798 A+B+C1+C2 G 1 824 E 2 B U 28 Borowa Wieś p Q 7 672* C1+C2 Z - Sp 4 C Z 29 Kochłowice II i(ic) C 784* C2 N - Scb 4 C Z, Gl Brynów g(gc), Q, C 119* B+C Z - Scb 4 C Z 30 1 i(ic) Ligota - Katowice g(gc), Q, C 804* B+C +C N - Scb 4 C Z 31 1 2 i(ic) Staszic* Wk C 613 959 A+B+C +C G 2 921 E 2 B U 32 1 2 M pozabilansowe - Z - Budryk Wk C 584 291 A+B+C +C G 2 700 E 2 B U 33 1 2 M 657,20** C2 - 34 Chudów-Paniowy Wk C 255 389 C2 N - E 2 B Z 35 Panewniki pż Q 237 A+B+C1 Z - Scb 4 C Z 36 Panewniki p Q 23 050* A+B+C1+C2 Z - Sp 4 C L, Z Murcki Wk C 476 150 A+B+C +C G 2 481 E 2 B U 37 1 2 M 2 521** C2 38 Bolesław Śmiały* Wk C pozabilansowe A+B+C1+C2 Z 1 193 E 2 B U 39 Mokre Śląskie wme T 612 A+B+C1 Z - Sw 4 C Z * 40 Mokre Śląskie (zarej..) wme T 2 221 C1 Z - Sw 4 C Z Mikołów Emma g(gc), Q, C 604* C * Z - Scb 4 B Gl 41 1 i(ic) Sitko -Mikołów g(gc), C 587* C * G 15* Scb 4 C Z, Gl 43 1 i(ic) Paniowy – Mikołów - M C 7589** C N - E 2 B L, U 44 Panewniki Wujek – część Stara Wk C 91 750 A+B+C +C G 250 E 2 B U 48 1 2 Ligota M 500,90** Łaziska* Wk C 213 895 A+B+C +C G - E 2 B U 49 1 2 780** C

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Mikołów Wk C 294 070 A+B+C +C N - E 2 B U 50 1 2 M 221,37** C Halemba II Wk C 168 341 A+B+C +C G 899 E 2 B U 51 1 2 M 259,16** 2,36**

52 Śląsk – Pole Panewnickie Wk C 116 891 A+B+C1 N - E 2 B U Wujek – część Połu- Wk C 253 428 A+B+C N - E 2 B U 53 1 dniowa Barbara (doświadczalna) Wk C - ZWB

Objaśnienia: Rubryka 2: *-złoże w większej części na sąsiednim arkuszu Rubryka 3: Wk - węgiel kamienny, M - metan pokładów węgla, Zn-Pb – rudy cynku i ołowiu, g(gc) – gliny i iły ceramiki budowlanej, i- iły ceramiki budowlanej, p - piasek, pż - piaski i żwiry Rubryka 4: Q - czwartorzęd, T – trias, C – karbon Rubryka 6: C1* - zarejestrowane Rubryka 7: złoża: G - zagospodarowane, N - niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – złoże wykreślone z bilansu Rubryka 9: Skb – kopaliny skalne kruszyw budowlanych, Scb – kopaliny skalne ceramiki budowlanej, E – kopaliny energetyczne, Sp – kopaliny skalne podsadzkowe, M – kopaliny metaliczne, Sw – kopaliny skalne wapiennicze Rubryka 10: złoża: 2 – rzadkie w skali całego kraju, 4 – powszechne Rubryka 11: złoża: A – mało konfliktowe, B –konfliktowe, C – bardzo konfliktowe Rubryka 12: L - ochrona lasów, U - ogólna uciążliwość dla środowiska, Gl – ochrona gleb, Z – konflikt zagospodarowania terenu

Uwaga: złoże „Sitko – Mikołów” wg najnowszych informacji nie jest już eksploatowane.

Złożom węgla towarzyszy metan. Występuje on w tej części zagłębia w postaci sorbowanej tzn. fizyko-chemicznie związanej z węglem kamiennym i rozproszoną substancją węglową. Zawartość metanu w węglach rośnie wraz z głębokością zalegania pokładu. Metan w złożach węgla dokumentowany jest jako kopalina główna i towarzysząca. Na obszarze arkusza Zabrze udokumentowane zostało jedno złoże metanu jako kopaliny głównej, tj. złoże “Paniowy – Mikołów - Panewniki”. Jego zasoby bilansowe wynoszą 7589 mln m3. Poza tym w kopalniach Murcki i Halemba udokumentowano metan w obszarach poza zasięgiem eksploatacji górniczej. Są to złoża „Murcki (głębokie)” i „Halemba II”. W pozostałych złożach metan udokumentowany jest jako kopalina towarzysząca. Znaczenie gospodarcze ma metan odzyskiwany w kopalniach w drodze odmetanowania. Prowadzą go na tym obszarze tylko kopalnie: “Halemba”, “Bielszowice” i „Budryk”. Pozostała część metanu drogami wentylacyjnymi odprowadzana jest do atmosfery. Górnicza eksploatacja węgla kamiennego ma negatywny wpływ na środowisko. Przyczynia się do jego głębokiej degradacji. W jej wyniku powstają liczne obniżenia, deformacje terenu z zapadliskami i podtopieniami. Z tego względu wszystkie złoża węgla kamiennego zostały zaliczone do konfliktowych (klasa B), natomiast ze względu na powszechność występowania do klasy 2. Charakterystykę złóż węgla kamiennego, których większa część powierzchni znajduje się na obszarze arkusza zawarto w tabeli 2.

Tabela 2 Wybrane parametry złóż węgla kamiennego

Nr Nazwa złoża Powierzchnia Wybrane Dokumentacja geologiczna – złoża złoża parametry jakościowe pozycja literatury na [m2] mapie 1 2 3 4 5 2 Bielszowice 34 100 000 wartość opałowa 29281 kJ/kg Grabowski, 1993 zawartość popiołu 12,0 % zawartość siarki całkowitej 0,7 % 5 Pokój 23 480 000 wartość opałowa 29546 kJ/kg Cholewa i in., 1996 zawartość popiołu 11,0 % zawartość siarki całkowitej 0,7 % 6 Centrum-Szombierki 16 172 000 wartość opałowa 25102 kJ/kg Maniakowski, 1995 zawartość popiołu 11,2 % zawartość siarki całkowitej 0,7 % 9 Barbara-Chorzów 14 400 000 wartość opałowa 30027 kJ/kg Godula, 1973 zawartość popiołu 8,84 % Różycki, 1973 zawartość siarki całkowitej 0,75 % 15 Makoszowy 28 402 795 wartość opałowa 29142 kJ/kg Kowalska, Sokołowski, zawartość popiołu 11,29 % 1995 zawartość siarki całkowitej 0,68 %

1 2 3 4 5 21 Polska Wirek 32 930 000 wartość opałowa 29605 kJ/kg Małaszuk, 1995 zawartość popiołu 9,24 % zawartość siarki całkowitej 0,67 % 23 Halemba 11 378 257 wartość opałowa 28288 kJ/kg Solski, 1995 zawartość popiołu 14,25 % zawartość siarki całkowitej 0,72 % 24 Kleofas 15 848 000 wartość opałowa 28549 kJ/kg Dobosik i in., 1988 zawartość popiołu 9,67 % zawartość siarki całkowitej 0,91 % 26 Śląsk 7 354 399 wartość opałowa 28881 kJ/kg Strzoda, 1993 zawartość popiołu 10,9 % zawartość siarki całkowitej 0,59 % 27 Wujek 8 000 000 wartość opałowa 24865 kJ/kg Pater, 1975 zawartość popiołu 18,68 % zawartość siarki całkowitej 0,94 % 33 Budryk 35 370 000 wartość opałowa 26038 kJ/kg Kowalska, 1993 zawartość popiołu 19,84 % zawartość siarki całkowitej 0,85 % 34 Chudów-Paniowy 11 500 000 wartość opałowa 27128 kJ/kg Kozłowska, Kowalska, 1988 zawartość popiołu 19,16 % zawartość siarki całkowitej 0,74 % 37 Murcki 50 056 600 wartość opałowa 26021 kJ/kg Janik, 2000 zawartość popiołu 15,24 % zawartość siarki całkowitej 0,88 % 48 Wujek-część Stara Ligota 4 000 000 wartość opałowa 21770 kJ/kg Polak, 1993 zawartość popiołu 23,34 % zawartość siarki całkowitej 1,35 % 50 Mikołów 28 094 000 wartość opałowa 28830 kJ/kg Janik, 2000 zawartość popiołu 12,83 % zawartość siarki całkowitej 0,89 % 51 Halemba II 11 378 257 wartość opałowa 28288 kJ/kg Janik, 1997 zawartość popiołu 14,25 % zawartość siarki całkowitej 0,72 % 52 Śląska Pole Panewnickie 7 130 000 wartość opałowa 27970 kJ/kg Krzanowska, 1997 zawartość popiołu 13,27 % zawartość siarki całkowitej 0,64 % 53 Wujek – część południowa 7 230 000 wartość opałowa 25970 kJ/kg Polak, 1993 zawartość popiołu 14,47 % zawartość siarki całkowitej 0,8 %

Na omawianym terenie występują tylko dwa złoża wapieni usytuowane w Mikołowie. Są to złoża “Mokre Śląskie” i “Mokre Śląskie – zarejestrowane”. Złoże “Mokre Śląskie”

zostało udokumentowane w kategoriach A+B+C1 jako surowiec do produkcji wapna budowlanego (Dokumentacja, 1955). Jednak ze wzglądu na zbyt wysoką zawartość krzemionki, tlenków żelaza i magnezu, surowiec ten nie nadaje się do produkcji wapna budowlanego. Złoże “Mokre Śląskie – zarejestrowane”, usytuowane jest nieco na południe od poprzedniego. Posiada tylko kartę rejestracyjną. Wykonane badania laboratoryjne potwierdzają również wysoką zawartość krzemionki.

Eksploatacja tych złóż została zaniechana, a wyrobiska funkcjonują jako dzikie składowiska odpadów. Ze względu na ochronę kopaliny zaliczono je do klasy 4, natomiast w klasyfikacji sozologicznej (położenie w obrębie miasta) do klasy C. W okruszcowanych skałach węglanowych triasu środkowego, udokumentowane zostały w rejonie Bytomia złoża rud cynku i ołowiu. Były one przedmiotem kilkusetletniej eksploatacji. Obszar znajdujący się w północno - wschodniej części arkusza jest fragmentem eksploatowanego złoża przez kopalnię “Dąbrówka”. Ze względu na wyczerpujące się zasoby, eksploatacja rud cynku i ołowiu w 1988 roku została zaniechana, a reszta zasobów przeklasyfikowana do pozabilansowych. Omawiany obszar jest zasobny w surowce ilaste ceramiki budowlanej. Zostało tu udokumentowanych 15 złóż. Stanowią je gliny zwietrzelinowe iłołupków górnego karbonu, gliny czwartorzędowe, a także iły triasu dolnego. Podstawowe parametry surowców ilastych przedstawia tabela 3. Najczęściej eksploatowanym surowcem ilastym na tym terenie są gliny zwietrzelinowe iłołupków karbonu górnego. Odsłaniają się one na powierzchni lub występują pod cienkim przykryciem osadów czwartorzędowych w rejonie Rudy Śląskiej, Katowic i Mikołowa. Są to złoża pokładowe o prostej budowie geologicznej, czasem w części spągowej z wkładkami węgla i piaskowców.

Tabela 3 Parametry geologiczne i jakościowe złóż kopalin ilastych Nr Nazwa złoża Powierzchnia Rodzaj kopaliny Miąższość i Wybrane złoża złoża i miąższość rodzaj parametry jakościowe na [m2] złoża nadkładu mapie [m] [m] 1 2 4 5 6 7 1 Zabrze 96 000 g; śr. 0,6; nasiąkliwość 9,2-13,7% śr. 13,4 gleba wytrz. na ścisk. 57,0-128,0 kg/cm2 woda zarobowa 12,5-19,5% skurczliwość wysychania 1,5-6,0% 7 Chebzie – 12 300 g, i; 0,2-0,6; śr. woda zarobowa śr. 18,56% Dobra 2,8-10,5 0,3; skurcz. wysych. (110oC) śr. 5,72% Nadzieja gleba, piasek nasiąkliwość (1100oC) śr. 13,83% porowatość (1100oC) śr. 25,14% gęstość pozorna (1100oC) śr. 1,86 G/m3 wytrz. na ścisk. (1100oC) śr. 14,4 MPa 10 Barbara 23 588 i; 0,3-5,9; woda zarobowa 15,06-30,39% śr. 8,6 gleba, glina skurcz. wysych. (110oC) 3,5-10,0% zapiaszczona skurcz. wysych. (950oC) 4,0-13,0% nasiąkliwość (950oC) 4,67-42,65% porowatość (950oC) 10,21-54,52% gęstość objęt. (950oC) 1,54-2,18 G/cm3 wytrz. na ścisk. (950oC) 12,8-43,7 Mpa

1 2 4 5 6 7 16 Paw łów 96 240 g, i; 0,2-6,4; śr. woda zarobowa 15,29-26,07% 4,1-17,3; 1,66; skurcz. wysych. (110oC) 3,0-5,5% śr. 8,5 gleba, skurcz. wysych. (950oC) 3,3-6,0% piaskek nasiąkliwość (950oC) 12,2-26,24% porowatość (950oC) 24,40-40,08% gęstość objęt. (950oC) 1,53-2,0 G/cm3 wytrz. na ścisk. (950oC) 11,8-20,9 MPa 17 Ruda 36 020 i; 0,0-0,6; woda zarobowa 17,2-19,9% śr. 17,0 gleba skurcz. wysych. (110oC) 2,5-3,5% skurcz. wysych. (950oC) 2,0-4,5% nasiąkliwość (950oC) 15,03-31,86% porowatość (950oC) 26,94-45,96% gęstość objęt. (950oC) 1,44-1,89 G/cm3 wytrz. na ścisk. (950oC) 6,6-15,7 MPa optymalna temp. wypalania 1000oC 18 Bielszowice 19 000 i; śr. 1,15; skurcz. wysych. (110oC) śr. 4,49% - Ruda 4,2-16,6; piaski i nasiąkliwość (110oC) śr. 8,6% Śląska śr. 10,67 popiół z wytrz. na ścisk. śr. 342 kg/cm2 elektrociepło wni, częściowo glina zwałowa 19 Bielszowice 34 700 i; 0,3-1,0; śr. woda zarobowa 21,0-29,0% II śr. 6.4 0,5; skurcz. wysych. 5,2-7,6% gleba, glina optymalna temp. wypalania 1000oC nasiąkliwość (1000oC) 10,9-13,9% mrozoodporność mrozoodporne wytrz. na ścisk. (950oC) 14,7-28,6 km/cm2 20 Lech 101 620 g, i; 0,1-5,2; śr. woda zarobowa 13,25-24,83% Wirek śr. 11,9 0,83 skurcz. wysych. (110oC) 2,4-5,5% skurcz. wysych. (950oC) 2,5-7,0% nasiąkliwość (950oC) 11,91-21,29% porowatość (950oC) 23,42-35,96% gęstość objęt. (950oC) 1,68-2,0 G/cm3 wytrz. na ścisk. (950oC) 8,6-18,8 MPa 22 Polska 61 830 i; 0,0-4,3; śr. woda zarobowa śr. 22,83% 3,1-20,0; 2,1; skurcz. wysych. (110oC) śr. 4,5% śr. 15,71 gleba, piasek skurcz. wysych. (950oC) śr. 6,0% nasiąkliwość (950oC) śr. 19,7% porowatość (950oC) śr. 32,6% wytrz. na ścisk. (950oC) śr. 34,6kg/cm2 25 Kleofas 33 252 g, i; 0,0-8,4; śr. woda zarobowa 14,37-25,53% 4,0-23,2; 2,8; skurcz. wysych. (110oC) 3,0-5,0% śr. 13,6 gleba, żwir, skurcz. wysych. (950oC) 2,0-6,5% piasek nasiąkliwość (950oC) 11,52-26,96% porowatość (950oC) 23,33-42,34% gęstość objęt. (950oC) 1,57-2,02 G/cm3 wytrz. na ścisk. (950oC) 9,4-25,0 MPa 29 Kochłowice 75 775 i; 0,2-6,0; śr. woda zarobowa śr. 22,6% II 16,05-28,6; 3,2; gleba, skurcz. wysych. śr. 5,1% śr. 19,84 piaskowiec nasiąkliwość (1000oC) 5,27-14,42% porowatość (1000oC) 12,79-25,59% wytrz. na ścisk. (1000oC) 20,4-36,9 MPa 30 Brynów 25 590 g, i; śr. 0,3; woda zarobowa śr. 24,14% 7,0-21,0; gleba skurcz. wysych. śr. 4,4% śr. 14,6 nasiąkliwość (950oC) śr. 19,82% porowatość (950oC) śr. 35,63%

1 2 4 5 6 7 31 Ligota – 80 000 g, i; 0,0-1,8; śr. woda zarobowa 16,73-26,67% Katowice 1,4-19,6; 0,9; skurcz. wysych. 3,9-4,6% śr. 10,5 gleba, piasek nasiąkliwość (950oC) 7,5-12,7% porowatość (950oC) 23,5-25,1% wytrz. na ścisk. (950oC) 13,9-25,1 MPa 41 Mikołów – 36 433 g, i; śr. 0,3; woda zarobowa 18,2-26,3 % Emma 11,4-27,0; gleba skurcz. wysych. (110oC) 3,9-5,8% śr. 19,0 nasiąkliwość (950oC) 12,9-16,9% wytrz. na ścisk. (950oC) 8,1-13,6 MPa 43 Sitko – 37 005 g, i; 0,5-5,5; wytrz. na ścisk. (950oC) 8,1-13,6 Mpa Mikołów 10,0-20,0; śr. gleba, glina optymalna temp. wypalania 1000oC 15,0

Złoże “Barbara” w Chorzowie dokumentuje surowce ilaste triasu dolnego (pstry piaskowiec). Są to rdzawe iły o miąższości około 8,0 m, na których zalegają gliny czwartorzędowe, które były również przedmiotem eksploatacji (Adamiakowski, 1958). Złożem surowców ilastych czwartorzędowych jest “Zabrze”. Występująca w nim glina była w przeszłości eksploatowana. W niektórych złożach takich jak: “Pawłów”, “Polska”, “Lech-Wirek”, “Brynów”, “Kleofas”, “Ligota-Katowice” i “Mikołów-Emma” udokumentowano i wydobywano iłołupki karbonu górnego oraz gliny czwartorzędowe. Ze względu na powszechność występowania złóż surowców ilastych zakwalifikowano je do klasy 4, natomiast ich położenie w obrębie zwartej zabudowy dużych aglomeracji miejskich, ciągów komunikacyjnych, uznane zostało za konfliktowe i zaliczono je do klasy B i C. Rozpoznane zostały i udokumentowane trzy złoża piasków. Zlokalizowane są w obrębie kopalnej doliny Kłodnicy, wypełnionej miąższą serią piaszczystych osadów czwartorzędowych. Są to złoża piasków podsadzkowych “Panewniki” i “Borowa Wieś” oraz złoże kruszywa naturalnego (piasku) “Panewniki”. Złoże piasków podsadzkowych “Panewniki” usytuowane jest w Lasach Panewnickich na prawym brzegu potoku Jamna w granicach miast Katowice, Mikołów i Ruda Śląska.

Zostało udokumentowane w kategoriach A+B+C1+C2 (Adamiakowski, 1957). Wydobywany piasek służył jako materiał podsadzkowy na potrzeby górnictwa węglowego. Z południowej części złoża piasków podsadzkowych “Panewniki” zostało wydzielone złoże kruszywa naturalnego (piasku) ”Panewniki”, eksploatowane na potrzeby budownictwa w latach 1985- 1993. Złoże piasków podsadzkowych “Borowa Wieś” zostało udokumentowane w kategorii

C1 i C2 na obszarze około 200 ha (Cibis, Grabowska, 1967). Zgodnie z dokumentacją

17 eksploatowane było jako materiał podsadzkowy. Obecnie znaczną część złoża zajmują zrekultywowane i czynne składowisko odpadów pogórniczych Kopalni Węgla Kamiennego “Bielszowice”. Surowce te ze względu na rodzaj kopaliny zostały zaliczone do klasy 4. Ze względu na ich usytuowanie w Lasach Panewnickich, na terenach rekreacyjnych oraz zagospodarowanych zaliczono je do bardzo konfliktowych klasy C.

V. Perspektywy i prognozy występowania kopalin Cały obszar arkusza Zabrze jest bardzo dobrze rozpoznany wierceniami i robotami górniczymi. Wykonano je głównie w poszukiwaniu węgla kamiennego, a także rud cynku i ołowiu, surowców ilastych, piasków i wapieni. Złoża węgla kamiennego obejmują cały obszar arkusza i rozpoznane zostały wierceniami do głębokości 1000-1500 m. Powierzchnie udokumentowanych złóż zajmują cały obszar arkusza. W związku z tym nie ma możliwości wydzielenia obszarów perspektywicznych i prognostycznych. Mimo wykazywanych w “Bilansie...” (Przeniosło, 2001) dużych zasobów kopalin pospolitych takich jak: surowce ilaste ceramiki budowlanej, piaski i wapienie, możliwości rozwoju górnictwa odkrywkowego na tym obszarze są bardzo ograniczone. Jest to spowodowane położeniem złóż na terenach zurbanizowanych, a także w obrębie lasów i gleb chronionych. Zakończono również, trwającą kilka wieków eksploatację rud cynku i ołowiu w rejonie Bytomia. Możliwości udokumentowania nowych złóż w utworach węglanowych triasu właściwie nie istnieją. Na podstawie bardzo dobrego rozpoznania geologicznego, można stwierdzić, że możliwości poszerzenia bazy zasobowej surowców stałych są bardzo ograniczone. Natomiast są perspektywy pozyskania metanu z pokładów węgla jako czystego ekologicznie surowca energetycznego. Na mapę naniesiono jeden obszar o negatywnych wynikach rozpoznania surowców ilastych ceramiki budowlanej.

VI. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Na obszarze arkusza Zabrze eksploatowanych jest 17 złóż: 15 złóż węgla kamiennego i towarzyszącego mu metanu oraz 2 złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej. Wszystkie one posiadają określone koncesją obszary górnicze oraz tereny górnicze. Kopalnie węgla kamiennego występujące na tym obszarze zrzeszone są w Katowickim Holdingu Węglowym S.A., Gliwickiej Spółce Węglowej S.A., Rudzkiej Spółce Węglowej S.A., Bytomskiej Spółce Węglowej S.A., a kopalnia Budryk jest kopalnią samodzielną. W ostatnich latach w związku z restrukturyzacją górnictwa postawiono w stan likwidacji szereg kopalń węgla, inne kopalnie łączy się, likwiduje się pojedyncze ruchy na kopalniach, obszary innych kopalń dzieli się na oddzielne złoża. Powoduje to dynamiczne zmiany granic złóż, zasobów, nazw złóż, obszarów koncesji, terenów i obszarów górniczych. W kopalniach węgla kamiennego prowadzi się eksploatację i przeróbkę wydobywanego surowca. Przeróbce poddawany jest zarówno węgiel jak i surowce ilaste. Dawniej przerabiano również rudy cynku i ołowiu. Przeróbka węgla polega głównie na oddzieleniu z urobku skały płonnej. Podczas procesów mechanicznej przeróbki (kruszenia, przesiewania, płukania, separacji, flotacji i sortowania) oddzielona zostaje z węgla skała płonna oraz piryt. Otrzymywane w ten sposób sortymenty węgla takie jak: kęsy, orzech, miał i mieszanki są przedmiotem handlu. Natomiast skała płonna i odpady popłuczkowe i poflotacyjne wykorzystywane są częściowo w kopalniach jako dodatek do podsadzki hydraulicznej. Pozostała część składowana jest na zwałowiskach powierzchniowych. Przeróbce poddawane są również wydobywane tutaj surowce ilaste. W cegielniach na potrzeby lokalne produkowana jest cegła i inne wyroby ceramiki budowlanej. Obecnie eksploatowane są na małą skalę tylko 2 złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej “Bielszowice-Ruda Śląska”, Bielszowice II” w Rudzie Śląskiej. Pozyskiwany surowiec wykorzystywany jest do produkcji cegły i ceramiki budowlanej. Pozostałością wieloletniej eksploatacji węgla kamiennego, rud cynku i ołowiu, hutnictwa i energetyki są licznie występujące na tym obszarze zwałowiska. Zwały odpadów mineralnych zlokalizowane są w północnej i centralnej części obszaru arkusza. Dane o ich rozmieszczeniu, powierzchni oraz ilości zgromadzonych odpadów zaczerpnięto z opracowań Instytutu Gospodarki Odpadami (KARTY ..., 1997), a także PAKIETY..., 2000 i ZGROMADZENIE ..., 1992). Pomocne okazały się również zdjęcia lotnicze wysypisk oraz mapy przeobrażeń powierzchni ziemi udostępnione przez Ośrodek Badań i Kontroli Środowiska w Katowicach (KATALOG ..., 1997). 19

Nie zrekultywowane zwałowiska odpadów mineralnych występujące na terenie arkusza można podzielić na pięć grup: - zwały odpadów przeróbczych i eksploatacyjnych kopalń węgla kamiennego, - osadniki kopalń węgla kamiennego, - zwały odpadów przeróbczych hut żelaza, - zwały odpadów przeróbczych hut cynku i ołowiu, - osadniki pyłów lotnych i żużli energetyki. Na arkuszu “Zabrze” zlokalizowanych jest siedem zwałów odpadów oraz jeden osadnik płuczki, w których zgromadzone są odpady związane z eksploatacją i przeróbką węgla kamiennego. Ich łączna powierzchnia wynosi 422,0 ha. Występuje w nich około 92,5 mln ton odpadów, które składowane były nieselektywnie, co utrudnia lub wręcz uniemożliwia ich wykorzystanie (tabela 4). Spośród tych zwałów tylko trzy są czynne: KWK “Sośnica”, “Borowa II” i “Panewniki”. Sukcesywnie prowadzona jest na nich rekultywacja skarp. Na składowisku “Panewniki” prowadzi się od 1996 roku rekultywację leśną pierwszej warstwy odpadów. Z danych zgromadzonych w materiałach Instytutu Gospodarki Odpadami w Katowicach wynika, że brak jest badań przydatności odpadów powęglowych. Wiadomo jednakże, że są one lokalnie wykorzystywane w budownictwie drogowym i w pracach inżynieryjnych (przy regulacji potoków i rzek przepływających w pobliżu składowisk). Nie jest znana ilość odpadów zagospodarowanych z poszczególnych zwałów. W różnych zestawieniach podawana jest łączna ilość wykorzystanych odpadów powęglowych i z reguły obejmuje jedynie odpady z bieżącej produkcji (Szęśniak, 1986, Mieczkowski, Kozieł, 1992). Zwały odpadów z wytopu żelaza zlokalizowane są w pobliżu hut. Odpady te reprezentuje przede wszystkim żużel hutniczy, a w mniejszej ilości masy formierskie, gruz ogniotrwały, szlamy i osady poneutralizacyjne. Odpady pohutnicze wykorzystywane są jako kruszywo drogowe. Stosowana jest w tym przypadku technologia przerobu hałd hutniczych Przedsiębiorstwa Eksploatacji Hałd Hutniczych (EHAZET), polegająca na separacji magnetycznej, kruszeniu i rozdziale na frakcje ziarnowe. Odpady hutnicze po wytopie rud cynkowo-ołowiowych występują na terenie Rudy Śląskiej, Świętochłowic i Chorzowa. Jest to kilka niewielkich, nieewidencjonowanych zwałów w znacznej części zniwelowanych. Z wykazu Zakładów Metalurgicznych “Silesia” z Katowic wynika, że zgromadzone są one na sześciu zwałach o sumarycznej powierzchni 59,0 ha i kubaturze około 4,5 mln m3. W Świętochłowicach istnieją również małe, częściowo zniwelowane hałdy zawierające odpady pochodzące ze starych hut “Klara” i “Franciszek”. 20

Odpady hutnicze, wśród których przeważają żużle (sypkie i spieczone), składowane były od 140 lat. Nie są one wykorzystywane. Od niedawna prowadzone są badania nad możliwością ich powtórnego przetopienia. Jedyny na obszarze arkusza Zabrze osadnik popiołów lotnych z elektrowni występuje w południowej części gminy Ruda Śląska. Składa się on z trzech kwater, z których jedna jest już całkowicie zrekultywowana. Powierzchnia czynnych osadników wynosi 50,0 ha. Gromadzą one około 5 mln t odpadów, które wykorzystywane są do podsadzania wyrobisk górniczych. Mimo stosowanej profilaktyki ekologicznej, nakładanych kar i opłat za korzystanie, wiele odpadów przeróbczych nadal wędruje na składowiska.

Tabela 4 Odpady mineralne

ie Kopalnia Miejscowość iska

p Ilość odpadów Gmina 3 Możliwe sposoby

ow w tys. m /(stan na rok) ł (ha) (ha) wykorzystania odpadów Numer Numer

Użytkownik Powiat Rodzaj obiektu obiektu w tys. t* na ma odpadów odpadów zwa (wylewiska) (wylewiska) lub osadnika osadnika lub Powierzchnia Powierzchnia 1 2 3 4 5 6 7 8 Zabrze KWK 20506,7* brak 1 Zabrze Ek+Pr 11,48 do rekultywacji Pstrowski . 1994 danych Zabrze Zakłady Świętochłowice brak 2 Metalurgiczne Świętochłowice Hu 11,00 brak danych do rekultywacji danych “Silesia” Świętochłowice Zakłady Świętochłowice 777,0m3 brak 3 Metalurgiczne Świętochłowice Hu 12,10 do rekultywacji 1996 danych “Silesia” Świętochłowice Bytom eksploatowane przez EHZ Huta Zygmunt 87,0* brak 4 Bytom Hu 13,00 Aleksander Katowice, S.A. 1994 danych Bytom kruszywo drogowe eksploatowane przez Chorzów Huta 3 360,0* brak UNIHUT i MEGATRANS 5 Chorzów Hu 14,30 Kościuszko 1994 danych sp. z o.o. Chorzów, Chorzów kruszywo drogowe Huta Chorzów 750,0* brak brak atestu i badań 6 Kościuszko Chorzów Hu 3,4 1994 danych przydatności Ha łda centralna Chorzów Zabrze KWK Sośnica rekultywacja skarp Zabrze 81 500,0* brak 7 Zwał nr 1 Ek+Pr 160,90 zewnętrznych Zabrze 1996 danych

Zabrze KWK Zabrze 3 osad 41,4 brak do rekultywacji 8 Zabrze 3,0 Makoszowy -niki 1996 danych śląskie

Ruda Śląska Zakłady Ruda Śląska 694,0 brak 9 Metalurgiczne Hu 7,0 do rekultywacji Ruda Śląska 1996 danych “Silesia”

1 2 3 4 5 6 7 8 Zakłady Ruda Śląska 214,0 brak 10 Metalurgiczne Ruda Śląska Hu 3,9 do rekultywacji 1996 danych “Silesia” Ruda Śląska Ruda Śląska Huta 375,0 brak 11 Ruda Śląska Hu 14,5 w drogownictwie Pokój S.A. 1994 danych Ruda Śląska Zakłady Świętochłowice bra 12 Metalurgiczne Świętochłowice Hu 9,0 brak danych do rekultywacji k danych “Silesia” śląskie Świętochłowice 124,0 brak badania przydatności do 13 Huta Florian Świętochłowice Hu 12,0 1994 danych budowy dróg śląskie Zakłady Ruda Śląska 1 500 brak 14 Metalurgiczne Ruda Śląska Hu 6,7 do rekultywacji 1996 danych “Silesia” Ruda Śląska Ruda Śląska KWK Polska 1 200* brak 15 Ruda Śląska Ek+Pr 9,3 do rekultywacji Wirek 1996 danych Ruda Śląska Ruda Śląska KWK Polska 800,0* brak 16 Ruda Śląska Ek+Pr 6,3 do rekultywacji Wirek 1994 danych Ruda Śląska Ruda Śląska wraz ze składowaniem KWK Zabrze – 4 448,0* brak Ruda Śląska Ek+Pr 23,0 prowadzi się rekultywację 17 Bielszowice 1996 danych Ruda Śląska skarp Ruda Śląska 560,0* brak w trakcie likwidacji, 18 KWK Halemba Ruda Śląska Ek+Pr 7,0 1996 danych do rekultywacji Ruda Śląska Elektrownia Ruda Śląska 19 A 5 176,6* brak Halemba S.A. Ruda Śląska Pr 50,0 podsadzanie wyrobisk i B 1994 danych Osadniki Ruda Śląska Katowice Zwałowisko I w-wa 118,0 1 421,0* brak prowadzi się rekultywację 20 Katowice Ek+Pr Panewniki II w-wa 83,0 1994 danych leśną Katowice

Rubryka 4 - Ek – zwały eksploatacyjne, Pr – zwały przeróbcze, Hu – hutnicze,; Rubryka 6 - składowanych; Rubryka 7 - wykorzystanych.

VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Zabrze położony jest w dorzeczu Odry i Wisły. Przebiega przez niego dział wód I rzędu rozdzielający zlewnię rzeki Odry (górny bieg Kłodnicy z dopływami: Bytomka, Czerniawka, Kochłówka, Jasienica, Potok Bielszowicki, Promina, Jamna, Ślepotka) oraz zlewni Wisły (Rawa, Mleczna). Dobrze rozwinięta powierzchniowa sieć hydrograficzna w regionie tak silnie zurbanizowanym ulega ciągłym zmianom. Działające na całym obszarze kopalnictwo podziemne oraz inne gałęzie przemysłu w dużym stopniu zakłóciły naturalne warunki hydrologiczne cieków. Obserwujemy zmiany takie jak: - zanik źródeł i mniejszych cieków,

- zmiana charakteru odcinków cieków powierzchniowych z drenującego na infiltrujący (np. rzeka Bytomka, Kłodnica) i zmniejszenie naturalnych przepływów wód, - wzrost natężenia przepływów w rzekach na skutek zasilania zrzucanymi wodami przez zakłady pracy (wszystkie cieki powierzchniowe), - powstawanie zalewisk wskutek poeksploatacyjnego osiadania powierzchni terenu (przykładowe powierzchnie zalewisk w kopalniach: Barbara-Chorzów - 0,8 km2; Halemba - 0,3 km2, Nowy Wiek - 0,13 km2). Cechą charakterystyczną uprzemysłowionych terenów są nowe, pojawiające się elementy sieci hydrograficznej. Są to liczne zbiorniki zakładowe (osadniki, zbiorniki przeciwpożarowe, chłodnicze, retencyjne), rowy opaskowe wokół składowisk, rowy i kanały odprowadzające wody przemysłowe z miejsc wypływu na osadniki i dalej do miejsca zrzutu. W rejonach najsilniejszych przeobrażeń antropogenicznych wykonuje się uszczelnianie i obwałowanie pogłębionych koryt rzecznych (np. Kłodnica, Potok Bielszowicki), a nawet zabudowy całej rzeki w zamkniętych kanałach. Przykładem jest rzeka Rawa sprowadzona do roli ścieku. Ogromne ilości zrzucanych ścieków powodują zanieczyszczenie wód powierzchniowych, które według informacji Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach w całości należą do pozaklasowych. Wyniki z punktów monitoringowych znajdujących się na badanym arkuszu położonych na rzekach Kłodnica (poniżej ujścia rzeki Ślepotka i poniżej ujścia rzeki Jamna) i Promina (ujście do Kłodnicy) wykazują znaczne przekroczenia związków mineralnych, głównie chlorków oraz wzrost stężenia substancji rozpuszczonych (Inspekcja ..., 2001). Postępująca degradacja wód powierzchniowych, utrzymuje się od lat i jest skutkiem zrzucanych ogromnych ilości ścieków przemysłowych i komunalnych.

2. Wody podziemne Na obszarze arkusza Zabrze użytkowe wody podziemne występują w utworach czwartorzędu, triasu i karbonu. Wodonośność tych utworów, a także jakość występujących w nich wód, w głównej mierze zależy od drenującego wpływu kopalń węgla kamiennego, które zajmują cały obszar arkusza. Intensywna eksploatacja górnicza spowodowała rozległe odwodnienie poziomów wodonośnych i zmianę jakości ich wód. Obniżenie ciśnień hydrostatycznych, a miejscami całkowite osuszenie górotworu, jak również pogorszenie jakości wód podziemnych obserwuje się na przeważającym obszarze arkusza w piętrach wodonośnych czwartorzędu, triasu i karbonu. 23

W części centralnej i wschodniej arkusza wydzielono obszar, w zasięgu którego brak użytkowego poziomu wodonośnego. Obszar ten o pow. 177 km2 (54% obszaru), jest zdegradowany pod względem środowiska wód podziemnych. Piętro wodonośne czwartorzędu w zasięgu arkusza budują piaski i żwiry wypełniające kopalną dolinę Kłodnicy. Jest to poziom przepływowy, na przeważającej części jednostki przykryty słabo przepuszczalnymi osadami gliniastymi. Jedynie niewielki obszar w centrum (ujęcie Halemba) jest częściowo odkryty. Stropową część profilu stanowią piaski ilaste. Miąższość warstwy wodonośnej waha się od 6,5 m do 72 m. Zwierciadło ma charakter napięty (lokalnie swobodny) i występuje na głębokości od 1,4 m do 31,0 m. Poziom wodonośny zasilany jest wodami atmosferycznymi bezpośrednio w obszarach odkrytych i pośrednio na drodze spływu podziemnego.

Ze względu na ponadnormatywne zawartości związków Fe, Mn i NH4 wody te odpowiadają II klasie jakości. Są one eksploatowane studniami wierconymi na potrzeby własne (KWK “Śląsk”, KWK “Halemba”) oraz na potrzeby komunalne (ujęcie w Bujakowie). Jedynie ujęcie wody eksploatowane przez KWK “Halemba”, osiąga wydajność 100 m3/h. Stanowi je zespół 5 studni o głębokości od 27 do 31 metrów. Dla ujęcia tego wyznaczona została strefa ochrony bezpośredniej wód, natomiast strefa ochrony pośredniej jest w trakcie zatwierdzania. Zagrożeniem dla czwartorzędowego poziomu wodonośnego są deformacje powierzchni, terenu i związane z nimi osiadania górnicze. W efekcie osiadania powierzchni terenu powstają zalewiska oraz bezodpływowe zagłębienia. W granicach opisywanego poziomu poeksploatacyjne zalewiska zajmują powierzchnię ok. 72 ha. Piętro wodonośne triasu występuje w północnej części arkusza. Jego granice wyznacza zasięg występowania skał dolomityczno-wapiennych wapienia muszlowego i retu. W profilu hydrogeologicznym tego piętra wodonośnego występują poziomy wodonośne wapienia muszlowego i retu tworzące wspólny kompleks wodonośny. Jest to poziom szczelinowo- porowy, w którym uprzywilejowanymi drogami przepływu są szczeliny i pustki krasowe. Poziom wodonośny triasu jest odkryty lub częściowo przykryty przepuszczalnymi utworami czwartorzędu. Warstwę podścielającą i izolującą stanowi seria ilasto-marglistych osadów dolnego triasu. Charakteryzowany obszar stanowi strefę wychodni utworów węglanowych stąd parametry hydrogeologiczne w tej części są niższe od średnich przyjętych dla całego zbiornika (Kowalczyk, i in., 1996).

Fig. 4. Położenie arkusza „Zabrze” na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP)

w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990)

1. obszar najwyższej ochrony (ONO); 2. obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 – granica GZWP w ośrodku porowym; 4 - granica GZWP w ośrodku szczelinowo-powowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 452 - Chrzanów, trias środkowy; 455 – Dąbrowa Górnicza, czwartorzęd; 330 – Gliwice, trias środkowy; 331 – Dolina kopalna rzeki górna Kłodnica, czwartorzęd; 346 – Pszczyna – Żory, czwartorzęd; 345 – Rybnik, czwartorzęd; 332 – Subniecka Kędzierzyńsko-Głubczycka, trzeciorzęd; 327 – Lubliniec – Myszków, trias; 329 – Bytom, trias; 454 - Olkusz – Zawiercie, trias

Miąższość zawodnionych utworów nie przekracza 60 m, a wodoprzewodność maksymalna osiąga 100 m3/d. Zasilanie kompleksu wodonośnego ma miejsce na całym obszarze. Swobodne zwierciadło wody występuje na głębokości 20-50 m. Warunki hydrogeologiczne naturalne karbońskiego piętra wodonośnego zostały w obszarze arkusza zakłócone na skutek prowadzonej eksploatacji węgla kamiennego. Górnicza eksploatacja, a przede wszystkim drenaż tego piętra, trwający od 150 lat, spowodował przeobrażenia warunków hydrogeologicznych do głębokości 500 - 1100 m, w tym obniżenie 25 zwierciadła wody do głębokości ok. 150 m. Jedynie na obszarze pomiędzy Mikołowem, a Ornontowicami, gdzie nie sięga lej depresji wywołany drenażem górniczym wody są ujmowane i wykorzystywane do celów komunalnych. Poziom wodonośny budują piaskowce serii mułowcowej i górnośląskiej serii piaskowcowej o miąższości około 35 m. Tworzą one odrębne poziomy wodonośne, pozostające ze sobą w więzi hydraulicznej w obszarach sedymentacyjnych wyklinowań utworów nieprzepuszczalnych, w strefach uskokowych i obszarach, gdzie prowadzone są roboty górnicze. Zawodnienie piaskowców zwiększyło się w wyniku prowadzonej eksploatacji. Jej efektem są poeksploatacyjne spękania i szczeliny w górotworze ułatwiające infiltrację wód opadowych oraz powstanie więzi hydraulicznej między poziomami wodonośnymi. Wody infiltrują poprzez system szczelin, spękań i wyrobisk górniczych do głębokości 420 m (Chmura, 1997). Na omawianym obszarze istnieje udokumentowany główny zbiornik wód podziemnych (GZWP 330 Gliwice) wydzielony w obrębie utworów triasu środkowego (Skrzypczyk, 2001). Położenie omawianego arkusza na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) przedstawia figura 4.

VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 942-Zabrze zamieszczono w tabeli 5. W celu łatwiejszej interpretacji uzupełniono je danymi zawartości pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” oraz „Atlasu geochemicznego Górnego Śląska 1: 200 000” (Lis, Pasieczna 1995a,b). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 2x2 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm.

Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowalna. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 4 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych odmiennymi kolorami dla gleb zaklasyfikowanych do grup A, B i C (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002) oraz grupy o zawartościach pierwiastków przekraczających stężenia dopuszczalne dla grupy C. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała górną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. Każdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

Tabela 5 Zawartość metali w glebach ( w mg/kg) Wartości Wartość Wartość dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi Zakresy zawartości przeciętnych przeciętnych (Rozporządzenie Ministra Środowiska w glebach na arkuszu (median) (median) w glebach z dnia 9 września 2002 r.) 942-Zabrze w glebach na obszarów arkuszu niezabudowanych Grupa A 1) Grupa B 2) Grupa C 3) Gleby 942-Zabrze Polski 4) Metale o przekroczonych N=82 N = 82 N = 6522 Głębokość (m ppt) dopuszczalnych Frakcja ziarnowa <1 mm, mineralizacja HCl (1:4) 0-0,3 0-2 wartościach stężeń Głębokość (m ppt) dla grupy C 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-115 9 <5 Ba Bar 200 200 1000 25-1777 134 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-67 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 26-11 899 323 29 Cd Kadm 1 4 15 0,5-159,5 3,4 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-10 3 2 Cu Miedź 30 150 600 1-805 11 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-27 6 3 Pb Ołów 50 100 600 17- 8260 174 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,84 <0,05 <0,05 1) grupa A Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 942-Zabrze w poszczególnych grupach zanieczyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru (w %) poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, As Arsen 85 11 4 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o Ba Bar 71 29 ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego poziomu Cr Chrom 98 2 zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi Zn Cynk 15 33 37 15 lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standardy Cd Kadm 12 56 27 5 wynikające ze stanu faktycznego, 2) Co Kobalt 100 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z Cu Miedź 70 26 4 wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty Ni Nikiel 98 2 leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów Pb Ołów 17 32 44 7 przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów Hg Rtęć 100 komunikacyjnych, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z arkusza 942-Zabrze do poszczególnych grup 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny zanieczyszczeń komunikacyjne, (w %) 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 9 35 40 16 500 000 N – ilość próbek

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 5). Wartości median baru, cynku, kadmu i ołowiu dla gleb arkusza są wielokrotnie wyższe niż mediany w glebach terenów niezabudowanych Polski, a przeciętne ilości arsenu, miedzi i niklu przewyższają je dwukrotnie. Tylko wartości średnie chromu, kobaltu i rtęci są zbliżone do wartości median w glebach obszarów nie zanieczyszczonych Polski. Sumaryczna klasyfikacja wskazuje, że tylko 9 % badanych gleb należy do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie). W grupie B znajduje się 35 % gleb, co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie, zaś najliczniej reprezentowane są gleby grupy C (40 %), które powinny być wykorzystywane jedynie jako tereny przemysłowe, użytki kopalne i tereny komunikacyjne. Wśród analizowanych próbek 16 % stanowią gleby o zawartościach metali przekraczających granice stężeń dopuszczalnych dla grupy C. Ska łami macierzystymi gleb arkusza są w części zachodniej czwartorzędowe utwory fluwioglacjalne, gliny zwałowe i ich eluwia, a w części wschodniej - utwory karbonu i triasu (Kotlicka, Kotlicki, 1977). Czynniki oddziałujące na kumulację w glebach pierwiastków należą do geologicznych (wychodnie formacji skalnych, bariery geochemiczne) i antropogenicznych (zrzuty wód kopalnianych i ścieków, hałdy odpadów pogórniczych i przeróbczych, spalanie węgla). W strukturze przemysłu tego rejonu dominuje górnictwo i przemysł metalurgiczny; ten ostatni powodował największą kumulację metali w glebach. Historyczna eksploatacja kruszców z licznych płytkich kopalń oraz prymitywna technologia wytopu metali z rud, prowadzonego szczególnie intensywnie w okresie XVI-XIX w. spowodowały rozproszenie odpadów poprodukcyjnych wokół wyrobisk i trwającą do chwili obecnej ciągłą migrację metali do gleb i wód. Do najsilniej zanieczyszczonych arsenem, kadmem, cynkiem i ołowiem należą gleby miejskie Rudy Śląskiej, Świętochłowic, i Chorzowa (w północno-wschodniej części arkusza), gdzie pierwiastki te występują w stężeniach przekraczających wartości dopuszczalne dla grupy C. W części południowo-zachodniej zanieczyszczenie gleb często nie przekracza stężeń dopuszczalnych dla grupy B. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być 29 jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 5) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartość dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego waha się w granicach od około 25 do prawie 60 nGy/h, przeciętnie wartość ta wynosi około 40 nGy/h, co jest wartością przekraczającą średnią dla Polski wynoszącą 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma są nieco niższe i oscylują w granicach 30 – 40 nGy/h. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłuż obydwu profili są niskie, wahają się w granicach od 2 do 4 kBq/m2, maksymalnie 9 kBq/m2. Są to wartości bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

PROFIL ZACHODNI PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5568664 5575735

5566233 5572989

m 5565900 m 5564855

5563829 5563647

5561992 5561527 0 10203040506070 0 102030405060 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5568664 5575735 5566233 5572989 m 5564855 m 5565900

5563829 5563647

5561992 5561527 0246810 0246810 2 kBq/m2 kBq/m

Fig. 5 Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rzędnych - opis siatki kilometrowej arkusza)

3. Ryzyko radonowe

Kryteria klasyfikacji Obszary ryzyka radonowego wyznaczono w oparciu o klasyfikację stosowaną w Szwecji (G.Akerblom 1986), która oparta jest na kryterium stężenia radonu w powietrzu glebowym (głębokość pomiaru 0,8 m). Obszary o stężeniu radonu w powietrzu glebowym poniżej 10 kBq/m3 to obszary o niskim ryzyku, o stężeniu od 10 do 50 kBq/m3 – o średnim ryzyku a przy stężeniach powyżej 50 kBq/m3 to obszary zagrożone wysokim ryzykiem radonowym. Termin ryzyko radonowe oznacza możliwość wystąpienia w pomieszczeniach budynków zlokalizowanych na danym obszarze, stężeń radonu przekraczających dopuszczalną w prawie polskim (D.U.1998...... ) wielkość 200 Bq/m3. W obszarach uznanych za niskiego ryzyka nie ma potrzeby prowadzenia dodatkowych pomiarów radonu w istniejących budynkach bądź w miejscach przewidywanych nowych inwestycji mieszkaniowych lub użyteczności publicznej. W obszarach średniego ryzyka zalecane jest dobrowolne przeprowadzenie pomiarów w powietrzu glebowym na etapie projektu inwestycji lub w pobliżu istniejących budynków. W obszarach o wysokim ryzyku radonowym pomiary stężeń radonu w powietrzu glebowym powinny być wykonywane obligatoryjnie dla każdej planowanej inwestycji. Właściciele nieruchomości powinni wykonać pomiary w pomieszczeniach mieszkalnych. Materiał i metody badań Do określenia ryzyka wykorzystano archiwalne wyniki prac prowadzonych przez Państwowy Instytut Geologiczny w latach 1995-1999 na terenie Górnego Śląska. Potencjał radonowy poszczególnych jednostek litostratygraficznych lub litologicznych określony był na podstawie pomiarów in situ stężeń radonu w powietrzu glebowym. Pomiary dla określonej jednostki prowadzone były na poletku badawczym, na którym wykonane zostało 30-35 pomiarów. Średnia arytmetyczna zbioru jest wartością charakteryzującą potencjał radonowy. W przypadku jednostek o znacznym rozprzestrzenieniu powierzchniowym pomiary wykonywane były na kilku poletkach badawczych a średnia arytmetyczna obliczana była dla zbioru złożonego ze wszystkich wykonanych punktów pomiarowych. W ten sposób określono potencjał radonowy dla poszczególnych jednostek litostratygraficznych i litologicznych obszaru górnośląskiego. Pomiary wykonane były przy użyciu emanometrów: RDA 200 produkcji kanadyjskiej firmy Scintrex oraz LUK 3 produkcji czeskiej. Głębokość pomiaru 0,8 m, długość pomiaru 3 min.

Charakterystyka ryzyka radonowego Na obszarze arkusza wydzielono strefy średniego ryzyka radonowego, które związane są przede wszystkim z wychodniami karbonu górnego. W pasie przebiegającym od Zabrza przez Rudę Śląską, Wirek, Świętochłowice po Chorzów są to wychodnie piaskowców, łupków i węgli warstw rudzkich. Średnie stężenia Rn w powietrzu glebowym tych warstw wynoszą 36 kBq/m3. Bardziej na południe począwszy od Halemby przez rejon Kochłowic po Katowice Brynów występują wychodnie łupków, piaskowców, zlepieńców i węgli warstw orzeskich, w których średnie stężenia Rn w powietrzu glebowym 32 kBq/m3.Warstwy orzeskie tworzą pas wychodni w południowej części arkusza pomiędzy Mikołowem a Katowicami Podlesie i Kostuchna. Na południe od Mikołowa, w obszarze objętym przez arkusz występują wychodnie piaskowców, łupków i węgli warstw łaziskich. Średnie stężenia radonu charakterystyczne dla tych warstw wynoszą 12 kBq/m3. Mniejszy zasięg przestrzenny ma średnie ryzyko radonowe, które związane jest z wychodniami triasu. Pojawiają się one na północny wschód od Chorzowa – Łagiewnik i Maciejowice oraz w części południowej arkusza na zachód od Mikołowa. W rejonie Chorzowa są to przede wszystkim wapienie warstw gogolińskich, dolomity kruszconośne triasu środkowego oraz w mniejszym zakresie wapienie jamiste i dolomity retu oraz piaski i czerwone iły dolnego triasu. Średnie stężenia radonu w powietrzu glebowym wynoszą odpowiednio 34 kBq/m3 dla warstw gogolińskich, 17 kBq/m3 dla dolomitów kruszconośnych, 45 kBq/m3 dla skał węglanowych retu oraz 25 kBq/m3 dla iłów czerwonych i piasków dolnego triasu. Rozpatrując ryzyko radonowe należy brać pod uwagę strefy tektoniczne, które mogą znacznie podwyższać ryzyko emisji radonu.

IX. Składowanie odpadów Przy określeniu warunków, jakim powinny odpowiadać obszary predysponowane do lokalizowania składowisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk.

Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfikowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: – wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokować określonych typów składowisk odpadów, – wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp wyróżnionych typów składowisk odpadów, – warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk; 2) tereny na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej (w rejonach tych lokalizacja składowisk odpadów jest możliwa pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu); 3) tereny na których preferowane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono także istniejące wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Miąższość wspó łczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 Iły, iłołupki

K – odpadów innych niż niebezpieczne i ≥ 1 ≤ 1 . 10-9 obojętne

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 Gliny

Na mapie przedstawiono także ocenę wykształcenia naturalnej bariery geologicznej na terenach, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów. Wyznaczone zostały obszary, na których kryteria przedstawione w tabeli 6 zostały całkowicie spełnione, a warstwa 34 izolacyjna występuje od powierzchni terenu, a także obszary o zmiennych właściwościach izolacyjnych podłoża, czyli takie, gdzie warstwa izolacyjna znajduje się pod niewielkim przykryciem osadów przepuszczalnych (o miąższości nie przekraczającej 2,5 m), miąższość warstwy izolacyjnej jest zmienna lub istnieją rozbieżności pomiędzy opisem wydzieleń litologicznych przedstawionych na analizowanym arkuszu Szczegółowej mapy geologicznej Polski, a profilami otworów zlokalizowanych w obrębie tych wydzieleń. Wszystkie wyznaczone na arkuszu Zabrze potencjalne obszary lokalizowania składowisk, w obrębie których nie udało się zlokalizować istniejących otworów wiertniczych, zaznaczono na mapie jako obszary o zmiennych własnościach izolacyjnych. Na obszarze arkusza Zabrze w obrębie potencjalnych obszarów lokalizowania składowisk odpadów, określono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) wydzielane na podstawie: • izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom składowania odpadów • rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk, wynikających z przyjętych obszarów ochrony: b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów użyteczności publicznej oraz lotniska, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych (strefy ONO i OWO nieudokumentowanych zbiorników wód podziemnych (Kleczkowski red., 1990)), z – złóż kopalin i obszarów prognostycznych o powierzchni większej od 5 ha. Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk, wynikające z występowania w obrębie wyróżnionych rejonów wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) punktowych lub liniowych obiektów środowiska przyrodniczo – kulturowego, zabudowy mieszkaniowej i gospodarczej oraz złóż kopalin i obszarów prognostycznych, o powierzchni mniejszej od 5 ha. Lokalizowanie składowisk odpadów w obrębie obszarów, na których istnieją opisane warunkowe ograniczenia, wymaga akceptacji odpowiednich władz i służb. Na obszarze arkusza Zabrze bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: • tereny bezpośredniego bądź potencjalnego zagrożenia powodzią, • doliny rzek i potoków w obrębie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich, • strefa zasilania udokumentowanego, głównego zbiornika wód podziemnych Gliwice nr 330 (Dziuk i in., 1997),

• obszary położone w strefie 250 m od terenów bagiennych i podmokłych (w tym łąk na glebach pochodzenia organicznego) i zbiorników wód śródlądowych, • lasy ochronne (na obszarze omawianego arkusza są to wszystkie kompleksy leśne). • obszary o zwartej lub gęstej zabudowie w obrębie miast oraz miejscowości będących siedzibami władz gmin (Chorzów, Świętochłowice, Bytom, Zabrze, Ruda Śląska, Mikołów, Ornontowice), zajmujące około70 % powierzchni arkusza, • tereny ważnych obiektów infrastrukturalnych (hut, elektrowni, czynnych kopalń węgla kamiennego i innych, dużych zakładów przemysłowych) • tereny położone w pasie o szerokości 500 metrów od osi istniejącej i projektowanej autostrady A4 i Drogowej Trasy Średnicowej Tereny, które z punktu widzenia właściwości izolacyjnych podłoża oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mogą być traktowane jako potencjalne obszary do lokalizowania składowisk odpadów (POLS), występują głównie w południowej, północno-zachodniej i w mniejszym stopniu w północno-wschodniej części arkusza Zabrze. Są to rejony występowania płatów glin zwałowych zlodowaceń południowopolskich oraz karbońskich serii iłowcowych, przewarstwionych piaskowcami, z pokładami węgla, zaliczanych do warstw łaziskich i orzeskich (okolice Mikołowa i Rudy Śląskiej). Miąższość utworów słaboprzepuszczalnych (czwartorzędowych i karbońskich) w obrębie wyznaczonych obszarów waha się od 0,9 do nawet 31 m. Maksymalne miąższości osady te osiągają w południowo-zachodniej części omawianego arkusza, w rejonie Bujakowa (otwory 35 i 36) (tabela 7). Na omawianym obszarze zwierciadło pierwszego, czwartorzędowego poziomu wodonośnego występuje na głębokości od 1,4 do 31 m i budują go piaski i żwiry wypełniające kopalną dolinę Kłodnicy. Jest to poziom przepływowy, na przeważającej części obszaru przykryty słabo przepuszczalnymi osadami gliniastymi. W obszarach przykrycia warstwy wodonośnej osadami słabo przepuszczalnymi (gliny piaszczyste, mułki) zwierciadło wody jest słabo napięte, a w pozostałej części ma charakter swobodny (Chmura, Wagner, 1998). Poziom wodonośny zasilany jest wodami atmosferycznymi bezpośrednio w obszarach odkrytych i pośrednio na drodze spływu podziemnego. Obszary występowania wychodni glin zlodowaceń południowopolskich stanowić mogą podłoże dla bezpośredniego składowania odpadów obojętnych. Na obszarze objętym arkuszem Zabrze zdecydowana większość wyznaczonych potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk predysponowana jest do składowania w ich obrębie jedynie odpadów obojętnych. W przypadku potrzeby lokalizowania na obszarach, na których brak jest odpowiedniej bariery

36 izolacyjnej, składowisk odpadów niebezpiecznych lub innych niż niebezpieczne i obojętne, konieczne będzie wykonanie dodatkowych, sztucznie układanych barier gruntowych lub izolacji syntetycznych. Występujące w południowej i środkowej części arkusza (w rejonie Rudy Śląskiej i Mikołowa), bezpośrednio na powierzchni lub pod niewielkim nadkładem utworów czwartorzędowych (0,6 – 5,5 m) karbońskie iłołupki uznać można za podłoże odpowiednie dla lokalizacji składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (do których należą odpady komunalne). Profile zlokalizowanych w ich obrębie otworów wiertniczych nie potwierdzają możliwości lokowania na tym terenie odpadów niebezpiecznych. Obszary zlokalizowane w rejonie Rudy Śląskiej wytyczone zostały na terenach zagrożonych występowaniem deformacji powierzchni terenu na skutek szkód górniczych. Z uwagi na fakt, iż jest to obszar silnie zurbanizowany, ograniczenia lokalizacji składowisk w odległości 1 km od zwartej lub gęstej zabudowy mieszkaniowej oraz od pojedynczych obiektów zabudowy mieszkaniowej i gospodarczej wyznaczono w obrębie wszystkich (poza jednym, w okolicach miejscowości Paniowy) potencjalnych obszarów lokalizowania składowisk odpadów. W obrębie obszarów wyznaczonych środkowej i północno-wschodniej części omawianego arkusza (rejon Rudy Śląskiej i Chorzowa), wytyczono tereny ograniczeń warunkowych, wynikające z wyznaczonych tam stref wysokiej i najwyższej ochrony (OWO i ONO) głównych zbiorników wód podziemnych nr 329 (Bytom) i nr 331 (Dolina kopalna rzeki górna Kłodnica) (Różkowski i in., 1997). Na terenie objętym arkuszem Zabrze warunkowe ograniczenia związane są również z występowaniem chronionych obiektów punktowych, takich jak: pomniki przyrody, parki podworskie oraz inne obiekty objęte ochroną konserwatorską. Ewentualne zlokalizowanie w ich pobliżu składowiska odpadów wymaga zgody Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Na mapie przedstawiono również lokalizację znajdujących się w obrębie arkusza nie zrekultywowanych wyrobisk po eksploatacji kopalin, które rozpatrywane mogą być jako miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu badań geologiczno-inżynierskich i hydrogeologicznych oraz wykonaniu odpowiednich systemów zabezpieczeń. Na obszarze omawianego arkusza, w obrębie potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk (POLS), znajdują się wyrobiska powstałe w wyniku eksploatacji karbońskich iłów ze złóż: „Bielszowice-Ruda Śląska”, „Bielszowice II”. Złoża te są zagospodarowane. W południowej części arkusza Zabrze zlokalizowane są, częściowo zasypane odpadami eksploatacyjnymi i przeróbczymi z kopalń węgla kamiennego, wyrobiska złóż iłów „Mikołów-Emma” i „Sitko- 37

Mikołów”. Wiele istniejących odkrywek iłołupków karbońskich zostało w ostatnich latach zrekultywowanych poprzez składowanie w ich obrębie odpadów pogórniczych (m.in. złoża: „Zabrze”, „Lech-Wirek”, „Panewniki”). Poza obrębem potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk znajdują się wyrobiska powstałe w wyniku eksploatacji wapieni ze złóż „Mokre Śląskie” i „Mokre Ślaskie zarej.”. Ze względu na fakt, iż są to tereny cenne przyrodniczo, planuje się objąć je ochroną poprzez utworzenie na tym obszarze zespołu przyrodniczo-krajobrazowego. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnionych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowiska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawiane na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują zasięgi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących dobrą naturalną izolację dla położonych niżej poziomów wodonośnych. Innym elementem niezwykle istotnym w racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym są informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów wodnych zawarte w ranach omawianej warstwy tematycznej mapy. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Zabrze Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Chmura, Wagner, 1997). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowym podziale przyjmując następujące kryteria oceny:

38 stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego ale ograniczonej dostępności: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne („dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od 2000 roku), bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń, stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego bez ognisk zanieczyszczeń, stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności. Jak wynika z przytoczonych wyżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów.

Tabela 7 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych obszarów

Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występującej pod Nr otworu Profil geologiczny Mio ąższ ść warstwą izolacyjną Archiwum i na mapie warstwy (m p.p.t.) nr otworu dokumen- izolacyjnej strop tacyjnej B (m) zwierciadło zwierciadło warstwy litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone (m p.p.t.) 1 2 3 4 5 6 7 CAG PIG – 1* 0,0 Glina, ił, piasek Q b.d. b.d. b.d. KWK 26,6 Wapień Tr Pstrowski Szyb Tadeusz CAG PIG – 2* 0,0 Ił, piasek Q b.d. b.d. b.d. KWK 23,78 Wapień Tr Pstrowski Szyb Erazm PIG OG 3* 0,0 Gleba 3,4 3,4 RSR-2055A 0,2 Piasek drobny, ciemnożółty 1,7 Piasek drobny, jasnożółty 3,4 Piasek drobny Q 4,2 Py ł z przewarstw. piasku, 1,8 plastyczny 6,0 Piasek drobny PIG OG 4 0,0 Nasyp 3,0 3,0 RSR-2054A 0,7 Py ł twardoplastyczny 0,9 1,6 Piasek pylasty, przewarstw. pyłem 3,0 Piasek pylasty Q 6,0 Pył piaszczysty, z dom. gliny 7,8 Py ł piaszczysty 8,8 Glina piaszczysta PIG OG 5 0,0 Gleba – – A RSR-1227 0,2 Glina piaszczysta 1,3 1,5 Piasek gliniasty z przewarst. gliny 2,0 Glina z przewarstw. piasku Q 3,8 Glina piaszczysta z dom. gliny >10 5,5 Glina piaszczysta 8,8 Glina z dom. Gliny 11,7 I ł pylasty szary PIG OG 6 0,0 Nasyp – – RSR-1224A 0,5 Glina piaszczysta z przewarstw. piasku 1,4 Glina z domieszką żwiru 3,4 Glina piaszczysta Q 11,5 4,0 Glina piaszczysta przewarstw. piaskiem 7,6 Glina piaszczysta 8,7 I ł pylasty PIG OG 7 0,0 Gleba b.d. 2,0 RSR-1123A 0,3 Glina piaszcz. zwięzła 2,2 Glina piaszcz. + żwir 3,2 Glina piaszcz. + żwir Q 9,7 6,0 Glina piaszczysta zwięzła ze żwirem 8,0 Glina piaszczysta zwięzła PIG OG 8 0,0 Gleba 3,8 3,8 CHO-2001A 0,2 Piasek średni zagliniony 1,3 Glina pylasta Q 2,5 3,8 Zwietrzelina (rumosz wapienia

1 2 3 4 5 6 7 PIG OG 9* 0,0 Nasyp 2,3 2,3 CHO-2002A 2,5 Pył twardoplastyczny 2,8 Pył/piasek średni Q 2,3 4,8 3,1 4,8 Piasek drobny 5,1 Zwietrzelina (rumosz wapienia) PIG OG 10 0,0 Nasyp 3,8 3,8 CHO-2006A 0,8 Glina pylasta Q 2,4 1,7 Glina piaszczysta 3,2 Piasek drobny CAG PIG 11 0,0 Ił Q 3,0 b.d. b.d. KWK Wawel 3,0 Piaskowiec C Szyb Połudn. 11,5 Łupek ilasty CAG PIG 12 0,0 Gleba b.d. b.d. „Bielszowice 0,3 Glina Q 6,9 II” 1,0 I łowce, łupki ilaste C otw.2 7,2 wegiel PIG OG 13 0,0 Gleba 3,5 3,5 RSR-1208A 0,2 Glina próchnicza ze żwirem 2,2 Glina piaszczysta 3,7 Glina ze żwirem Q 9,8 7,6 3,8 5,2 Zwietrzelina gliniasta łupka 7,6 Zwietrzelina łupka 9,0 Ł upek C PIG OG 14 0,0 Nasyp – – RSR-1199A 0,6 Glina piaszczysta 2,1 Zwietrzelina gliniasta łupka Q 3,0 3,6 Zwietrzelina piaskowca 3,9 Zwietrzelina gliniasta łupka 4,2 W ęgiel kamienny 5,4 Zwietrzelina gliniasta łupka z węglem C 6,0 Zwietrzelina gliniasta łupka 7,4 łupek PIG OG 15* 0,0 Nasyp – – A RSL-1090 3,5 Zwietrzelina iłołupka Q 0,5 4,0 Węgiel kamienny C 5,7 Iłowiec miękki 7,0 PIG OG 16* 0,0 Nasyp – – RSL-1091A 10,5 Zwietrzelina kamien. piaskowca Q CAG 17 0,0 Gleba 4,0 4,8 KWK Pokój 0,3 Glina piaszczysta 3,7 6 upadowa 1,9 Ił zapiaszczony Q Aleksandra 4,0 Piasek drobnoz. 5,0 mułek 7,2 Ł upek ilasty C 12,5 piaskowiec CAG PIG 18* 0,0 Gleba b.d. b.d. KWK Pokój 0,3 Glina piaszczysta Q 1,5 BWL-2 1,85 Piaskowiec C 5,0 glina 7,0 pył ilasty 8,0 ł upek ilasty PIG OG 19 0,0 Nasyp 6,2 5,0 RSR-1325A 1,0 Nasyp 1,6 Piasek pylasty z gliną 2,2 Glina piaszczysta+żwir 13,4 3,5 Glina piaszczysta+żwir 5,0 Glina zwięzła Q 6,2 Glina piaszczysta+żwir 7,0 Glina piaszczysta+żwir, ciemnoszara 10,0 Glina piaszcz. zwięzła ze żwirem 11,0 Zwietrzelina gliniasta

1 2 3 4 5 6 7 PIG OG 20 0,0 Gleba 2,4 0,7 RSR-1320A 0,2 Glina piaszczysta+żwir Q 2,2 1,4 Glina piaszczysta zwięzła 2,4 Piaskowiec C

PIG OG 21* 0,0 Nasyp b.d. 1,0 RSL-1005A 1,8 Nasyp – ił 3,0 Nasyp – glina zwięzła+ił 4,5 Zwietrzelina piaskowca Q 6,5 Piaskowiec C PIG OG 22 0,0 Gleba 5,0 5,0 RSL-1006A 0,2 Ił 1,8 I ł pylasty 9,3 5,3 Glina piaszczysta zwięzła Q 9,5 Piasek średni 9,5 9,5 9,9 Glina piaszczysta zwięzła CAG PIG 23* 0,0 b.d. b.d. b.d. b.d. KWK Pokój 5,75 I ły, gliny Q Szyb Klara 7,75 Piasek 14,8 Iły 17,75 Łupek ilasty C CAG PIG 24 0,0 Gleba b.d. b.d. KWK Zabrze 0,3 Glina zapiaszczona Q 15,3 3353/35 5,0 Glina pylasta 8,2 Glina piaszczysta 15,6 Piasek CAG PIG 25 0,0 Gleba b.d. b.d. KWK Sośnica 0,3 Glina pylasta Paniówki 4 0,8 Glina zapiaszczona Q 21,2 6,5 Glina marglista 7,4 Glina silnie zapiaszczona 21,5 Piaski CAG PIG 26 0,0 Gleba – – KWK Sośnica 0,2 Glina Q 0,8 Paniówki 3 1,0 Piasek 24,0 Ił CAG PIG 27 0,0 Gleba b.d. b.d. KWK Sośnica 1,0 Piasek Paniówki 6 3,0 Ił Q 3,0 6,0 Piasek 7,0 Glina piaszczysta 15,0 Piasek CAG PIG 28 0,0 Gleba 122,6 42,2 KWK Budryk 0,3 Pył zagliniony Q 9,7 Ornontowice 1,5 Glina pylasta 33 10,0 Rumosz wapieni i dolomitów CAG PIG 29 0,0 Ił zapiaszczony Q 4,5 4,6 3,0 KWK Budryk 4,5 Piasek gruboz. Ornontowice 11,0 Glina zwałowa IV CAG PIG 30 0,0 Gleba – – KWK Sośnica 0,3 Glina szara Q 22,7 Paniówki 11 23,0 Piasek BH 942 0018 31 0,0 Gleba 21,2 3,7 0,3 Glina Q 14,9 15,2 Otoczaki, glina BH 9420025 32 0,0 Gleba 32,0 17,1 0,3 Piasek drobnoz. 1,0 Glina piaszczysta Q 22,0 2,0 Glina pylasta, żwir 5,0 Glina piaszczysta 7,0 Glina; piaskowiec 9,0 Glina piaszczysta 15,0 Glina; wapienie 19,0 Glina piaszczysta; otoczaki 42

1 2 3 4 5 6 7 CAG PIG – 33 0,0 Gleba b.d. b.d. KWK 0,3 Margiel ? Q Bolesław 0,8 I ł z otoczakami 25,2 Śmiały 20,5 Ił z warstwami żwiru Orzesze V CAG PIG – 34 0,0 Gleba 25,0 7,3 KWK 0,3 Glina piaszczysta Q 4,7 Bolesław 5,0 Piasek różnoziarnisty Śmiały 15,0 Glina zwałowa Ornontowice 20,0 Piasek średnioziarnisty 45 BH 9420047 35 0,0 Gleba 5,0 1,0 0,2 Glina piaszczysta z otoczakami 1,0 Glina piaszczysta 3,4 Glina pylasta Q 31,3 5,0 Piasek pylasty 5,4 Glina zwałowa 29,0 Glina pylasta CAG PIG – 36 0,0 Glina zapiaszczona Q 22,0 b.d. b.d. KWK 2,5 Glina brązowa zapiaszcz. plast. Bolesław 8,0 glina Śmiały 22,0 Piaskowiec C 252 CAG PIG – 37 0,0 Piasek b.d. b.d. KWK 3,0 Glina półzwarta Q 15,0 Bolesław 6,0 I ł szary plastyczny Śmiały 10,3 Ił żółty zwarty Tr 248 14,6 I ł czerwony, zwarty i półzwarty BH 9420007 38* 0,0 Glina pylasta Q 0,6 2,7 2,7 0,6 Piaskowiec 1,2 Iłołupki 1,1 2,3 Węgle 3,2 iłołupki PIGOG 39 0,0 Glina Q 2,0 b.d b.d. Bo że Dary 135 2,0 Piaskowiec drobnoziarnisty C 6,0 Ł upek ilasty 10,4 węgiel

Rubryka 1: BH – Bank HYDRO; PIG OG – Archiwum Oddziału Górnośląskiego Państwowego Instytutu Geologicznego, CAG PIG – Centralne Archiwum Geologiczne Państwowego Instytutu Geologicznego; A—Atlas geologiczno-inżynierski aglomeracji katowickiej (w opracowaniu) Rubryka 2: * – otwór wiertniczy zlokalizowany również na MGP – Plansza B Rubryka 4: Q – czwartorzęd, Tr – trzeciorzęd, Cr – kreda

X. Warunki podłoża budowlanego Na obszarze całego arkusza Zabrze udokumentowane zostały złoża węgla kamiennego, w których od ponad 100 lat trwa eksploatacja podziemna. Mimo, że obecnie prowadzi się ją na głębszych poziomach jest ona przyczyną powstania na powierzchni licznych deformacji, osiadań i związanych z nimi podtopień. Szkody te widoczne są szczególnie na obszarze pomiędzy Zabrzem a Katowicami. Trwająca obecnie eksploatacja uaktywnia stare, płytko zalegające zroby, a deformacje z nią związane dochodzą do kilkunastu metrów. Stanowią one poważne zagrożenie dla całej istniejącej infrastruktury aglomeracji miejsko-przemysłowej.

Warunki podłoża budowlanego na omawianym obszarze zostały ocenione z pominięciem terenów zwartej zabudowy miejskiej, obszarów występowania złóż kopalin, lasów ochronnych, gleb chronionych i obiektów rekreacyjnych. Po dokonanych wyłączeniach na arkuszu pozostały do oceny warunków geologiczno-inżynierskich niewielkie obszary zlokalizowane głównie w jego południowej części. Generalnie są to obszary o niekorzystnych warunkach dla budownictwa ze względu na szkody górnicze. Wobec powyższego dla wszystkich powstających obiektów budowlanych należy wykonywać indywidualne oceny warunków przydatności gruntów do budowy. W tym celu należy prowadzić badania geofizyczne i geologiczno - inżynierskie określające oraz lokalizujące miejsca pustek, a także wszelkich rozluźnień gruntów. Korzystnymi warunkami charakteryzują się jedynie niewielkie obszary położone w rejonie Śmiłowic, gdzie występują grunty spoiste: zwarte i półzwarte oraz grunty niespoiste, średnio zagęszczone zlodowaceń środkowopolskich, w których wody gruntowe występują na głębokości większej niż 2 m. Na mapę naniesiono przebieg autostrady A-4, której część wschodnia (około 4,5 km od wschodnie granicy arkusza) jest już oddana do eksploatacji, a pozostała część jest w trakcie budowy.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

W obrębie wykonywanego arkusza Zabrze chronionymi elementami środowiska są: gleby, lasy, pomniki przyrody ożywionej i nieożywionej oraz zieleń urządzona. Tereny wykorzystywane rolniczo stanowią niewielką część obszaru. Położone są głównie w południowej i południowo-zachodniej części arkusza. Stanowią je gleby bielicowe i pseudobielicowe utworzone na glinach i piaskach czwartorzędowych. Jedynie w północno- wschodniej części arkusza występują rędziny triasowe, a w dolinach rzecznych gleby mułowo-bagienne i mady. Są to w przewadze gleby chronione IV i podrzędnie III klasy bonitacyjnej. W centralnej i północnej części występują gleby utworzone na piaskowcach i łupkach karbońskich. Są to gleby zmienione, silnie zanieczyszczone związkami metali ciężkich takich jak: cynk, ołów i kadm. Na glebach tych nie należy prowadzić upraw (Lis, Pasieczna, 1995 a). Kompleksy leśne występują głównie w centralnej i południowej części arkusza. Są to przeważnie lasy sosnowe i brzozowo-sosnowe. Niewielkie obszary leśne położone są również w obrębie gęstej zabudowy miejskiej. Są to lasy mieszane. Przeważają w nich drzewa takie 44 jak: brzoza, olcha, dąb i buk. Większość lasów tego arkusza jest pozostałością po dawnych Borach Pszczyńskich. W kompleksie leśnym położonym w południowej części Katowic utworzono rezerwat przyrody „Ochojec”, którego zachodnia część znajduje się w obrębie arkusza Zabrze. Jest to stanowisko flory chronionej (tzw. liczydło górskie). Ponadto na pograniczu Chorzowa i Bytomia występuje duży fragment zespołu przyrodniczo- krajoznawczego „Żabie Doły”, a w południowej części Chorzowa zespół przyrodniczo- krajobrazowy „Uroczysko-Buczyna”. Liczne pomniki przyrody ożywionej stanowią kilkusetletnie drzewa rosnące pojedynczo lub grupowo. Do drzew rosnących grupowo należy 75 dębów szypułkowych wzdłuż alei w Ornontowicach oraz drzewa w Parku Gminnym i byłym parku Technikum Rolniczego w Ornontowicach. Pozostałe pomniki przyrody to: dęby szypułkowe, lipy drobnolistne, topola kanadyjska, grusza pospolita, buk, jesion wyniosły, jodła jednobarwna, graby, cyprysy, glediczja trójcierniowa, akacja, metasekwoja chińska, cedr himalajski i klon zwyczajny. Rosną one w rejonie Ornontowic, Katowic, Gierałtowic, Rudy Śląskiej i Mikołowa. Ponadto w rejonie Rudy Śląskiej znajduje się głaz narzutowy z granitu uznany za pomnik przyrody nieożywionej (tabela 8). Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Gmina Rok Forma Rodzaj obiektu L. p. Miejscowość Powiat zatwier- ochrony (powierzchnia w ha) dzenia 1 2 3 4 5 6 Katowice Fl – florystyczny 1 R Katowice 1982 Katowice (26,77) Ruda Śląska 2 P Ruda Śląska 1960 Pn - G – granit Ruda Śląska Gierałtowice 3 P Pyszowice 1998 Pż – lipa krymska „Witosław” gliwicki Gierałtowice 4 P Przyszowice 1954 Pż - dąb szypułkowy gliwicki Gierałtowice 5 P Przyszowice 1962 Pż - dąb szypułkowy gliwicki Gierałtowice 6 P Przyszowice 1957 Pż – dąb szypułkowy gliwicki Gierałtowice 7 P Chudów 1981 Pż – topola kanadyjska gliwicki Katowice 8 P Katowice- Ligota 1953 Pż - dąb szypułkowy Katowice Katowice- Katowice 9 P 1997 Pż – grusza pospolita Piotrowice Katowice Ornontowice 10 P Ornontowice 1993 Pż – dąb szypułkowy miko łowski Ornontowice Pż – aleja dzrew pomnikowych - 11 P Ornontowice 1997 miko łowski dębów szypułkowych (75 sztuk) Ornontowice 12 P Ornontowice 1993 Pż – buk miko łowski

1 2 3 4 5 6 Ornontowice 13 P Ornontowice 1993 Pż – lipa miko łowski Ornontowice 14 P Ornontowice 1993 Pż – lipa miko łowski Ornontowice 15 P Ornontowice 1993 Pż – jodła jednobarwna miko łowski Ornontowice 16 P Ornontowice 1993 Pż – jesion miko łowski Ornontowice 17 P Ornontowice 1993 Pż – grab miko łowski Ornontowice 18 P Ornontowice 1993 Pż – grab miko łowski Ornontowice 19 P Ornontowice 1993 Pż – cyprys miko łowski Ornontowice 20 P Ornontowice 1993 Pż – cyprys miko łowski Ornontowice 21 P Ornontowice 1993 Pż – glediczja trójcierniowa miko łowski Ornontowice 22 P Ornontowice 1993 Pż – dąb miko łowski Ornontowice 23 P Ornontowice 1993 Pż – dąb miko łowski Ornontowice 24 P Ornontowice 1993 Pż – grab miko łowski Ornontowice 25 P Ornontowice 1993 Pż – grab miko łowski Ornontowice 26 P Ornontowice 1993 Pż – grab miko łowski Ornontowice 27 P Ornontowice 1993 Pż – lipa miko łowski Ornontowice 28 P Ornontowice 1993 Pż – grab miko łowski Ornontowice 29 P Ornontowice 1993 Pż – grab miko łowski Ornontowice 30 P Ornontowice 1993 Pż – akacja miko łowski Ornontowice 31 P Ornontowice 1993 Pż – dąb miko łowski Ornontowice 32 P Ornontowice 1993 Pż – grab miko łowski Ornontowice 33 P Ornontowice 1993 Pż – dąb miko łowski Ornontowice 34 P Ornontowice 1993 Pż – lipa miko łowski Ornontowice 35 P Ornontowice 1993 Pż – grab miko łowski Ornontowice 36 P Ornontowice 1993 Pż – lipa miko łowski Ornontowice 37 P Ornontowice 1993 Pż – lipa miko łowski Ornontowice 38 P Ornontowice 1993 Pż – grab miko łowski Ornontowice 39 P Ornontowice 1993 Pż – dąb miko łowski Ornontowice Pż – dąb 40 P Ornontowice miko łowski 1993

1 2 3 4 5 6 Ornontowice 41 P Ornontowice 1993 Pż – dąb miko łowski Ornontowice 42 P Ornontowice 1993 Pż – dąb miko łowski Ornontowice 43 P Ornontowice 1993 Pż – dąb miko łowski Ornontowice 44 P Ornontowice 1955 Pż – dąb szypułkowy miko łowski Ornontowice 45 P Ornontowice 1955 Pż – dąb szypułkowy miko łowski Ornontowice 46 P Ornontowice 1993 Pż – dąb miko łowski Ornontowice 47 P Ornontowice 1993 Pż – dąb miko łowski Ornontowice 48 P Ornontowice 1993 Pż – dąb miko łowski Ornontowice 49 P Ornontowice 1993 Pż – dąb miko łowski Ornontowice 50 P Ornontowice 2001 Pż – metasekwoja chińska miko łowski Ornontowice 51 P Ornontowice 2001 Pż – cedr himalajski miko łowski Mikołów 52 P Bujaków 1954 Pż – sześć lip drobnolistnych mikołowski Mikołów 53 P Mokre 1999 Pż – lipa drobnolistna miko łowski Mikołów 54 P Mikołów 2000 Pż - platan miko łowski Mikołów 55 P Mikołów 1960 Pż – lipa drobnolistna miko łowski Katowice- Katowice 56 P 1973 Pż – jesion wyniosły Kostuchna Katowice Katowice- Katowice 57 P 1973 Pż – klon zwyczajny Kostuchna Katowice Bytom, Chorzów “Żabie Doły” 58 Z Bytom, Chorzów 1997 Bytom, Chorzów (181,76) Chorzów Uroczysko-Buczyna 59 Z Chorzów-Batory 2002 Chorzów (60)

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy, Rubryka 6: - rodzaj rezerwatu: L – leśny; - rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej, Pn – nieożywionej; - rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Do elementów przyrody chronionej należy również zaliczyć zieleń urządzoną. Są to liczne ogródki działkowe, parki miejskie i największy z nich Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku w Chorzowie.

Fig. 6. Położenie arkusza Zabrze na tle mapy systemów ECONET (1995) i CORINE (Dyduch-Falniowska,1999) System ECONET 1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym: 10K Obszar Borów Stobrawskich, 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym: 26m – Górnej Wisły System CORINE 3 – ostoje przyrody o znaczeniu europejskim – obszarowe ich numer i nazwa: 474 – Lasy Lublinieckie, 520 – Bagna Antoniów – Łęknice, 531 – Gliwickie Łąki, 543 – Lasy między Kędzierzynem Koźlem a Rybnikiem, 564 – Lasy Kobiórskie i Pszczyńskie, 4 ostoje przyrody o znaczeniu europejskim - punktowe, ich numer i nazwa: 564-a – Żory kolo Rybnika, 505 – Zbiornik Świerklaniec, 507 – Dolina Dramy, 513 – Segeit, 515 – Sztolnie Blachówka, 526 – Stawki w Bytomiu

W systemie krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska w obszarze arkusza nie wyznaczono żadnego elementu struktury tej sieci i uznano za niemożliwe odtworzenie pierwotnych warunków przyrodniczych. W programie CORINE biotopes, znalazł się obiekt nr 526 - Stawki w Bytomiu, którego ochrona byłaby istotna dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy (fig. 6). Wykaz proponowanych stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej zawiera tabela 9, a proponowane ostoje przyrody wg CORINE / NATURA 2000 zawiera tabela 10. Tabela 9 Wykaz proponowanych stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej

Numer obiektu Gmina Miejscowość Rodzaj obiektu Uzasadnienie na mapie Powiat 1 2 3 4 5 Mikołów- Mikołów 1 O odsłonięcie utworów triasu górnego w skarpie Mokre mikołowski Rubryka 4: - rodzaj obiektu: O - odsłonięcie Tabela 10 Proponowane ostoje przyrody wg CORINE / NATURA 2000

NATURA 2000 Numer na Powierzchnia Motyw Status Nazwa ostoi Typ Gatunki Ilość fig. 6 (ha) wyboru ostoi siedlisk 1 2 3 4 5 6 7 8 526 Stawki w Bytoniu 2 W, Z Pt Pt Rubryka 1: numeracja wg materiałów źródłowych*; Rubryka 4: W – wody śródlądowe, Z – tereny zabudowane i antropogeniczne Rubryka 5,7: Pt – ptaki

XII. Zabytki kultury Na obszarze arkusza Zabrze znajdują się liczne stanowiska archeologiczne. Są one różnowiekowe i datowane na okres od około 1 tysiąca lat p.n.e. do czasów współczesnych. Najstarsze stanowiska archeologiczne stwierdzono w rejonie Zabrza-Biskupic i Katowic- Piotrowic. Są to stanowiska i osady otwarte z okresu mezolitu, neolitu i epoki brązu. Również z epoki brązu pochodzą osady odkryte z rejonu Katowic-Brynowa, Ochojca, Halemby-Starej Kuźni i Mikołowa. Liczne stanowiska pochodzą z okresu od starożytności po średniowiecze. Do nich zalicza się m.in.: ślady osadnictwa (rejon Zabrza, 49

Siemianowic, Ruda Śląska, Świętochłowice, Chorzów), cmentarzysko szkieletowe (Chorzów), gródek rycerski (Mikołów), obiekty sakralne (Mikołów). Istnieją również stanowiska kultury nowożytnej stwierdzone w rejonie Katowic, Mikołowa, Borowej Wsi i Ornontowic. Najstarszymi zachowanymi zabytkami architektonicznymi pochodzącymi z XVI wieku są kościoły parafialne pod wezwaniem św. Mikołaja w Bujakowie, św. Wawrzyńca w Mikołowie-Mokre oraz drewniany kościół filialny św. Wawrzyńca w Chorzowie. Nieco młodszym zabytkiem z przełomu XVI i XVII wieku są ruiny renesansowego zamku w Chudowie. Natomiast z XVII w. pochodzą murowane i drewniane spichlerze dworskie z Bujakowa, Śmiłowic i Chudowa. Ciekawym zabytkiem jest zespół urbanistyczny miasta Mikołowa z centralnie położonym rynkiem, z nieregularną siecią ulic, kościołem i zabudową z XVIII i XIX wieku. Ponadto w Mikołowie do rejestru zabytków został wpisany Park Planty z XVIII wieku. Wśród gęstej obecnie zabudowy zachowały się również obiekty zabytkowe pochodzące z drugiej połowy XIX wieku. Ich powstanie wiąże się z rozwojem górnictwa węgla kamiennego i przemysłu ciężkiego. Z zabytków przemysłowych należy wymienić zabudowania dawnej kopalni “Królowa Luiza”, zabytkowej kopalni węgla “Guido” w Zabrzu, zespoły zabudowy szybów “Franciszek”, “Jurand” i “Andrzej” w Rudzie Śląskiej, “Elżbieta” w Chorzowie, a także zabudowy walcowni w Świętochłowicach-Lipinach oraz fragment dawnej koksowni “Orzegów” w Rudzie Śląskiej i budynki zakładów mięsnych w Chorzowie. Z przełomu wieku XIX i XX pochodzą zespoły budynków szpitalnych w Chorzowie i Zabrzu, remiza strażacka w Bytomiu-Łagiewnicach, budynki poczty głównej w Chorzowie i Teatru Nowego w Zabrzu oraz kościoły w Rudzie Śląskiej i Zabrzu. Z okresu tego pochodzą również robotnicze osiedla mieszkaniowe kolonia “Zgorzelec” w Bytomiu-Łagiewnikach, kolonia domów w Rudzie Śląskiej-Chebziu oraz budynki w Chorzowie, Zabrzu i Rudzie Śląskiej, a także ciąg zabudowań przy ulicy Katowickiej w Chorzowie-Miasto. Ważnym obiektem turystycznym i miejscem wypoczynku wielu mieszkańców Śląska, jest położony na granicy miasta Chorzowa i Katowic Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku im. Gen. Jerzego Ziętka. Atrakcją parku jest kompleks rekreacyjno-sportowy, planetarium, ogród zoologiczny, park etnograficzny i szereg innych obiektów.

XIII. Podsumowanie Na obszarze arkusza Zabrze od końca XIX w. trwa intensywna eksploatacja surowców mineralnych, głównie węgla kamiennego. Na jego bazie rozwinęło się hutnictwo, energetyka, a także różne gałęzie przemysłu maszynowego, chemicznego i wielu innych. Obecnie eksploatuje się 15 złóż węgla kamiennego oraz 2 złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej. Na podstawie bardzo dobrego rozpoznania geologicznego można uznać, że dalszy rozwój bazy surowców stałych jest bardzo ograniczony. Pewne perspektywy stwarza jedynie możliwość pozyskania jako surowca energetycznego metanu pokładów węgla kamiennego. Rozwój aglomeracji miejskich, przemysłu i składowanie odpadów spowodowały niespotykaną w skali kraju degradację środowiska naturalnego. Procesy te nadal trwają i pogłębiają się. Prowadzona eksploatacja węgla powoduje postępującą deformację terenu, która w rejonie Zabrza, Chorzowa i Katowic dochodzi do kilkunastu metrów. Wpływa to na liczne uszkodzenia infrastruktury komunalnej i przemysłowej. Bardzo dużym obciążeniem dla środowiska są nagromadzone tutaj w ogromnej ilości odpady. Składowanie odpadów, osiadanie terenu, zrzut nadmiernej ilości słonych wód dołowych oraz komunalnych powoduje skażenie gleb, wód powierzchniowych i podziemnych. Całkowicie zanieczyszczony został czwartorzędowy poziom wód. Postępującej degradacji ulegają również wody poziomów triasowego i karbońskiego. Obecnie niezbędne jest podjęcie kompleksowych działań mających na celu powstrzymywanie dalszej degradacji i przywrócenia pierwotnej równowagi w środowisku tego obszaru. Na obszarze arkusza Zabrze potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk odpadów, występują głównie w południowej, północno-zachodniej i w mniejszym stopniu w północno-wschodniej części arkusza Zabrze. Są to rejony występowania płatów glin zwałowych zlodowaceń południowopolskich oraz karbońskich serii iłowcowych, warstw łaziskich i orzeskich. Zdecydowana większość wyznaczonych potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk predysponowana jest do składowania w ich obrębie wyłącznie odpadów obojętnych. Występujące w południowej i środkowej części arkusza (w rejonie Rudy Śląskiej i Mikołowa), karbońskie iłołupki uznać można za podłoże odpowiednie dla lokowania odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (do których należą odpady komunalne).

XIV. Literatura ADAMIAKOWSKI L., 1957 – Dokumentacja geologiczna złoża piasków podsadzkowych „Panewniki” dla KWK „Wujek”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. ADAMIAKOWSKI L., 1958 – Dokumentacja geologiczna złoża surowca ceramicznego cegielni „Barbara”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. AKERBLOM G., 1986 – Investigation and mapping of radon risk areas, Swedish Geol. Comp. Report IRAP 86036, Lulea, Sweden. BUŁA Z, KOTAS A. (red.), 1994 – Atlas geologiczny GZW w skali 1:100 000 cz. III. Mapa geologiczno-strukturalna utworów karbonu produktywnego, Wyd. PIG, Warszawa. CHMURA A., WAGNER J., 1997 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Zabrze. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. CHOLEWA J., KLIMCZYK G., KIEL W., 1996 – Dokumentacja geologiczna w kategorii

A+B+C1+C2 złoża węgla kamiennego kopalni „Pokój”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. CIBIS J., GRABOWSKA D., 1967 – Dokumentacja geologiczna złoża materiału podsadzkowego w rejonie Borowa Wieś. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. CORINE - Dyduch-Falniowska A. et al., 1999 – Ostoje przyrody w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody. PAN. Kraków. DOBAK P., SIKORSKA-MAYKOWSKA M., 2004 – Instrukcja opracowania i aktualizacji Mapy Geologiczno-Gospodarczej Polski w skali 1:50 000 dotycząca wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Warszawa. DOBOSIK B., KIEDOS H., KORONA W., 1988 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK „Kleofas” w kat. A, B, C1, C2. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. DOKUMENTACJA geologiczno – techniczna złoża wapieni kamieniołomu „Mokre Śląskie”, 1955. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. DOKUMENTACJA geologiczna złoża surowca ilastego (zupełnego) ceramiki budowlanej

„Mikołów Emma” w kat. C1 z rozpoznaniem jakości w kat. B 1992. DZIUK M., KOWALCZYK A., KROPKA J., KORONA W., SIWY K., 1997 – Dokumentacja hydrogeologiczna dyspozycyjnych zasobów wód podziemnych rejonu triasu gliwickiego (GZWP) – Gliwice 330. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. ECONET, Koncepcja krajowej sieci ekologicznej, 1999 - Wyd. Fundacja IUCN Poland. Warszawa.

GODULA T., 1973 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego OG „Chorzów III” KWK „Barbara – Chorzów”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. GRABOWSKI A., 1993 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK

„Zabrze - Bielszowice” w kategorii A+B+C1+C2. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. INSPEKCJA Ochrony Środowiska, Śląski Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach, 2001 - Stan środowiska województwa śląskiego w latach 1999 – 2000. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Katowice. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2002 – Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa.

JANIK G., 1997 – Dokumentacja geologiczna w kategorii A+B+C1+C2 złoża węgla kamiennego „Halemba II”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. JANIK G., 2000 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK „Murcki”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. JANIK G., 2000 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK „Mikołów” w kategorii C1+C2. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. KARTY informacyjne gruntów antropogenicznych z województwa katowickiego, 1997, Mat. Instytutu Gospodarki Odpadami, Katowice. KATALOG zdjęć lotniczych wysypisk odpadów gmin województwa katowickiego, 1995, Materiały OBiKŚ w Katowicach. KLECZKOWSKI A., red., 1990 - Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków. KONDRACKI J., 2001 - Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOTLICKI S., 1977 - Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, arkusz Gliwice, Wyd. Geologiczne, Warszawa KOTLICKI S., KOTLICKA N., 1980 – Objaśnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, arkusz Gliwice, Wyd. Geologiczne, Warszawa KOWALCZYK A., KROPKA J., RÓŻKOWSKI A., RUBIN K., 1996 - Rozpoznanie, zagospodarowanie i zasoby wód podziemnych wybranych zbiorników triasu górnośląskiego. Przegl. Geol., tom 44, nr 8. KOWALSKA Z., 1993 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK „Budryk” w Ornontowicach. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

KOWALSKA Z., SOKOŁOWSKI M., 1995 – Dokumentacja geologiczna w kategorii

A+B+C1+C2 złoża węgla kamiennego KWK „Makoszowy”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. KOZŁOWSKA B., KOWALSKA Z., 1988 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego rejonu Chudów – Paniowy kategoria C2. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

KRZANOWSKA A., 1997 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C1, C2 złoża węgla kamiennego „Śląsk – pole Panewnickie”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 a - Atlas geochemiczny Górnego Śląska 1:200 000, Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 b – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000, Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MAŁASZUK T., 1995 – Dokumentacja geologiczna w kategoriach A, B, C1, C2 złoża węgla kamiennego KWK „Polska – Wirek”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

MANIAKOWSKI Z., 1995 – Dokumentacja geologiczna w kategorii A+B+C1+C2 złoża węgla kamiennego KWK „Centrum – Szombierki” w Bytomiu. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. MIECZKOWSKI E., KOZIEŁ J. 1992 – Zestawienie informacji o odpadach zlokalizowanych na składowiskach w województwie katowickim oraz potencjalnych możliwościach ich wykorzystania, Katowice NOWAK B., 1997 - Mapa geologiczno-gospodarcza Polski, w skali 1:50 000. Arkusz Zabrze. PIG Warszawa. PAKIETY informacji dla złóż surowców miejscowych zlokalizowanych w pobliżu projektowanej autostrady A1 w województwie śląskim. Geologiczno - Inżynierskie Konsorcjum Budowy Autostrad. Sp. z o.o., Warszawa, 2000. PATER K., 1975 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego kopalni „Wujek”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. PODZIAŁ hydrograficzny Polski. Mapa 1:200 000. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Warszawa. 1980. POLAK P., 1993 – Dokumentacja Geologiczna złoża węgla kamiennego „Wujek część południowa”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. POLAK P., 1993 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego kopalni „Wujek – część Stara Ligota”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

PRZENIOSŁO S. red., 2001 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2000 r. – Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. RÓŻKOWSKI A., RUDZIŃSKA-ZAPAŚNIK T., SIEMIŃSKI A. (red), 1997 – Mapa warunków występowania, użytkowania, zagrożenia i ochrony zwykłych wód podziemnych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. RÓŻYCKI Z., 1973 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego OG „Chorzów II” KWK „Barbara – Chorzów”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. RŰHLE E., red., 1972 - Mapa geologiczna Polski bez utworów kenozoicznych w skali 1:500 000. PIG. Warszawa. RŰHLE E., red., 1986 - Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. PIG. Warszawa. SKRZYPCZYK L., 2001 – Mapa głównych zbiorników wód podziemnych (według stanu CAG na dzień 30 września 2001). PIG Warszawa.

SOLSKI J., 1995 – Dokumentacja geologiczna w kategorii A+B+C1+C2 złoża węgla kamiennego „Halemba”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. STRZODA J., 1993 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK „Śląsk”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. SZĘŚNIAK H., TRELA Z., TABOR A. 1986 – Informacja w zakresie odpadów. Odpady węglowe GZW i LZW oraz odpady energetyczne Polski. UPROSZCZONA dokumentacja geologiczna złoża surowca ilastego ceramiki budowlanej

„Sitko - Mikołów ” w kat. C1 1995 WYCZÓŁKOWSKI J. 1960 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Zabrze, Wyd. Geologiczne, Warszawa. ZGROMADZENIE i opracowanie informacji o odpadach przemysłowych (bez górnictwa węgla kamiennego) woj. katowickiego i miejscach ich składowania, 1992, Materiały Instytutu Gospodarki Materiałowej. Katowice.