Key words: Fortified Area of , of the road from Bytom to Czeladź; circular defence, defence position Arthur’s Shaft; and Bobrowniki – a to- tal of 26 combat bunkers. In addition, military barracks were built next to Review of the history two combat bunkers. Defences were of the Fortified Area tightened up, especially around what was called the “Bytom Wedge”, of Silesia a strip of German territory that cut The year 1921 saw the division sharply into the Polish part of Upper of between and Silesia. As a result, one of the strong- Germany. A national border run- est defensive positions was set up, ning through a highly industrialized called Łagiewniki. At the same time, and urbanized area was strategi- sections were linked with the resist- cally important to both Poland and ance points that were built at Kamień, Germany. At first, there was little Brzeziny and Maciejowice, and threat of a German invasion, and which reconfigured Polish defences due to the financial problems that into a more or less continuous line the newly founded Polish nation had across the region. In 1937 extensive to face, the issue of defending the work was done near present-day western border never went beyond Ruda Śląska, with key locations for the planning stage. It was only at the resistance called , Czarny Las end of the 1920s, when increasing (), and Radoszowy. To tensions rose in German and Polish combine them into a tight series of relations, that the defence of Upper reinforced positions, concrete was Silesia stimulated more interest. The laid for heavy assault group stations

M ilitary desire to strengthened the defence of at Zgorzelec, , and Poland’s western border heightened Kłodnica. At the same time Arthur’s in 1933. The emerging threat from Shaft was reinforced with 4 new, Germany resulted in a return to the heavy assault bunkers. Barracks, am- strategy of fortifying Upper Silesia1. munition depots, guardhouses and The idea was to create distributed telephone grid houses were set up at fortifications, or so-called points of re- other sections. ortifications sistance that were clusters of bunkers While stationary fortifications Polish Polish Stankiewicz Barbara F in Upper Silesia capable of a circular defence, com- were being built, work began in bined with a system of fire arms and 1935–1937 on hydro-technical connected by a network of earthen capabilities on the northern part of Polskie fortifications2. From 1933 to 1935 Upper Silesia. A network of lagoons, three separate resistance points were flood water reservoirs and flood fortyfikacje set up: Dąbrówka Wielka, on hill zones along the Brynica River were 304.7, which was meant to be the end supposed to create an obstacle to Górnego Śląska German armoured weapons. Starting

18 2/2014 Słowa kluczowe: Obszar Warowny oraz Bobrowniki – w sumie około 26 reg zastawek i jazów zalewowych. Śląsk, obrona okrężna, punkt oporu schronów bojowych. Wybudowano Tama nr 1 Szarlej była chroniona również koszary z dwoma schrona- przez punkt oporu Bobrowniki. Do mi bojowymi. Zaczęto zagęszczać osłony tamy nr 2 – Józefki i nr 3 – Zarys historii obronę zwłaszcza wokół tzw. klina Kozłowej Góry w 1937 r. powstały powstania Obszaru bytomskiego, czyli terytorium nie- grupy bojowe Wesoła i Wymysłów. mieckiego ostro wcinającego się W 1938 r. trwały prace zmie- Warownego Śląsk w polski Górny Śląsk. W związku rzające do zagęszczenia obrony. Na Rok 1921 przyniósł podział Gór- z tym powstał jeden z najsilniej- całym odcinku Obszaru Warownego nego Śląska między Polskę i Niemcy. szych punktów oporu – Łagiewniki. Śląsk powstały obiekty pozorne, po- Granicę państwową przeprowa- Jednocześnie utworzono odcinki zorno-bojowe oraz lekkie schrony dzono przez silnie zurbanizowane łącznikowe – punkty oporu: Ka- bojowe. Jednocześnie następowa- i uprzemysłowione tereny, ważne mień, Brzeziny i Maciejowice, które ła budowa umocnień ziemnych, ze względów strategicznych tak dla przekształciły umocnienia polskie stanowisk moździerzy, polowych Niemiec jak i Polski. Ze względu na we w miarę ciągłą linię w tym rejo- stanowisk artylerii, zapór przeciw- początkowo niewielkie zagrożenie nie. W 1937 r. prowadzono prace czołgowych i przeciwpiechotnych ze strony Niemiec oraz problemy przede wszystkim na terenie obecnej oraz sieci telefonicznej. finansowe państwa obrona granicy Rudy Śląskiej, gdzie znajdowały się Sytuacja zmieniła się po wkro- zachodniej nie wyszła poza fazę główne obiekty – punkty oporu: Go- czeniu Niemców do Czechosłowacji. planowania. Dopiero wzrost napięcia dula, Czarny Las (p.o. Nowy Bytom), Wobec groźby obejścia umocnień w stosunkach polsko-niemieckich na Radoszowy. W celu połączenia ich skrzydłami zapada decyzja o bu- przełomie lat 20. i 30. XX w. spowo- w jednolity ciąg umocnień wybe- dowie kolejnych umocnień. Na dował większe zainteresowanie obro- tonowano ciężkie obiekty grupy północy miał powstać odcinek Nie- ną Górnego Śląska. Momentem prze- bojowej Zgorzelec, Chebzie, Wirek zdara (nazwa przyjęta od jedynego, łomowym w umacnianiu obrony na i Kłodnica. Natomiast punkt oporu zrealizowanego punktu oporu), na granicy zachodniej stał się rok 1933. Szyb Artura wzbogacono o kolejne południu odcinek Mikołów. Prace Realne zagrożenie ze strony Niemiec 4 ciężkie schrony bojowe. Na innych rozpoczęto na północy wiosną spowodował powrót do koncepcji odcinkach powstały koszary, maga- 1939 r., na południu latem, ale nigdy fortyfikowania Górnego Śląska1. zyny amunicji, wartownie, komory nie udało się ich dokończyć. W tym Przyjęto zasadę tworzenia fortyfikacji kabli telefonicznych. samym roku jako uzupełnienie po- rozproszonej, tzw. punktów oporu, Równolegle z budową fortyfi- wstały pozycje obronne składające czyli skupisk bunkrów zdolnych do kacji stałych, w latach 1935–1937, się z polowych schronów piechoty obrony okrężnej, powiązanych sys- na północnym skrzydle Obszaru – pozycja czat nad Brynicą, polowy temem ognia i połączonych siecią Warownego Śląsk podjęto prace hy- punkt oporu Nowa Wieś, pozycje umocnień ziemnych2. drotechniczne. Wzdłuż rzeki Brynicy polowe Kozłowa Góra, Tarnowskie W latach 1933–1935 powsta- powstała sieć zalewów, rozlewisk Góry na północy czy pozycje Nad ły trzy izolowane punkty oporu: i terenów zabagnionych mających Jamną i Las Wyrski – na południu. Dąbrówka Wielka położony na stanowić przeszkodę dla niemieckiej Jednocześnie zdecydowano się prze- wzgórzu 304,7 w celu zamknięcia broni pancernej. Poczynając od Ka- dłużyć na północy sieć rozlewisk aż drogi Bytom – Czeladź; Szyb Artura mienia (dzielnica Piekar Śląskich), na po miejscowość Brynica, na południu Świerklańcu kończąc, powstało sze- zaś stworzyć nowe na Kłodnicy

2/2014 19 with Kamień in the Piekary Śląskie south. It was also decided to extend local Pro Fortalicium groups, it is district to Świerklaniec, a number the network of flood waters to the possible to visit museum sites that of weirs and flood works were built. north all the way past Brynica and have been opened in some restored Dam 1 Szarlej was protected by to build new flood waters on the military bunkers. Included in this the Bobrowniki defensive point. To Kłodnica River and Gostynka River initiative is the heavy artillery bunker protect dam 2 – Józefki and dam 3 – from Wyry to Tychy. in Dobieszowice-Wesoła, the com- Kozłowa Góra, two combat groups, As it turned out, in early Sep- bat bunkers at the resistance points Wesoła and Wymysłów, were estab- tember 1939 the German forces Łagiewniki in Chorzów, Sowiniec lished. broke through the Polish defences in Gostynia, and Brzozowice, and Work continued in 1938 to at Mikołów, in what was called the the Polish bunkers at the flood dam tighten the defenses. Decoy earthen Corridor,3 where the Poles in Wymysłów. Furthermore, a 5 km shelters, decoy combat bunkers and had not been able to finish reinforcing historic tour entitled “Flood dam for- light bunkers were put up. At the the line of defence line. The German tifications at Bobrowniki” was set up, same time construction continued on Army, in an attempt not to destroy this which goes through Dobieszowice earthen fortifications, mortar stands, valuable industrial zone, flanked the and Wymysłów in the vicinity of the field artillery positions, anti-tank and Silesian fortifications from the north Kozłowa Góra water reservoir. There anti-infantry positions, and telephone and south. After several days, the are eight different Polish fortification lines. Wehrmacht was threatening to sur- sites on the tour. Another educational The situation changed after Ger- round the the 23rd Infantry Division tour goes to Łagiewniki and Godula many invaded Czechoslovakia. There and the commanders were forced to defence points [Bisup et al. 2002]. was a danger that the fortifications withdraw from the fortifications and There have been a number of could be circumvented, and a deci- surrender the line of defence practi- publications devoted to the Fortified sion was undertaken to build further cally without a fight. Area of Silesia, examples of which reinforcements. In the north a section The line of defence for the Forti- would be work published by Szostek of fortifications named was fied Area of Silesia is shown below in [1998] Borkiewicz or E. Wieczorek to have been built. The word in Polish Figure 1 [Sadowski 1993]. [1978]. There are even more papers means oaf and it was taken from the that have been published on specific one and only fortification that was military sites, especially those that actually finished. In the north the The state of the art have been restored and opened to Mikołów fortification was planned. of the Fortified Area tourists. Sadowski, who has had Work began in the spring of 1939 a great deal of work published on in the north, and in the summer in of Silesia the Fortified Area of Silesia, wrote the south, but the work was never In 1997, the Pro Fortalicium an article on the museum bunker in finished. In the same year, auxiliary Preservation Society was founded Dobieszowice-Wesoła [1991, 1993, defensive positions were built which to look after fortified historic sites, 1995, 2001, 2004, 2005, 2005]. The consisted of field infantry shelters encourage people who are interested Sowiniec combat bunker was studied to guard the Brynica River, a field in historic military architecture and by Adamczyk [2008] and the heavy resistance point at Nowa Wieś, and promote the issues connected with artillery bunker in Chorzów on Kato- field positions at Kozłowa Góra, old fortifications in local communi- wicka Street has been written up by Tarnowskie Góry in the north, and ties.4 Thanks to the efforts of the Klose [2004], Pietrucha and others Nad Jamną and Wyrski Forest in the [2008]. Other military sites have been

20 2/2014 i Gostynce (od miejscowości Wyry aż po Tychy). Jednak atakujące na początku września 1939 r. wojska niemieckie przełamały polską obronę pod Miko- łowem, w tzw. Korytarzu Pszczyń- skim3, gdzie nie zdołano dokończyć linii obronnej. Wojska niemieckie chcąc uniknąć zniszczeń na terenie cennego okręgu przemysłowego, obeszły śląskie umocnienia od pół- nocy i południa. Po kilku dniach Wehrmacht groźbą otoczenia zmu- sił dowództwo broniącej się tutaj 23 Dywizji Piechoty do wycofania oddziałów fortecznych i oddania linii praktycznie bez walki. Schemat przebiegu linii umoc- nień Obszaru Warownego Śląsk przedstawia rycina 1 [Sadowski 1993].

Fig. 1. Diagram of the line of defence for the Fortified Area of Silesia Stan wiedzy 1. Przeczyce resistance point 2. Nowa Wieś field position 3. Brynica field position 4. 307 Niezdara resistance point 5. Kozłowa Góra field position 6.Wymysłów combat group o Obszarze 7. Wesoła combat group 8. 310 Bobrowniki resistance point 9. 298 Kamień resistance point 10. Brzeziny combat group 11. 304,7 Dąbrówka resistance point 12. Maciejkowice combat Warownym Śląsk group 13. Łagiewniki, resistance point 14. Zgorzelec combat group 15. Godula, resistance point 16. Chebzie combat group 17. 319 Nowy Bytom resistance point 18. Wirek, combat group 19. Szyb W 1997 r. założono Stowarzy- Artura, resistance point 20. Kłodnica combat group 21. Radoszowy resistance point 22. Nad szenie na Rzecz Zabytków Fortyfi- Jamną field position 23. Śmiłowice sub-section 24. Mokre sub-section 25. Łaziska sub-section kacji „Pro Fortalicium” zrzeszające 26. Wyry sub-section 27. Wyry Forest sub-section, 28. II defensive line 29. Command bunker of pasjonatów, którzy próbują rato- the Fortified Zone wać zabytki architektury militarnej, Ryc. 1. Orientacyjny schemat przebiegu linii umocnień Obszaru Warownego Śląsk a także propagują zainteresowania 1. Punkt oporu Przeczyce, 2. Pozycja polowa Nowa Wieś, 3. Pozycja polowa Brynica, 4. Punkt problematyką fortyfikacji wśród lo- oporu wzg. 307 Niezdara, 5. Pozycja polowa Kozłowa Góra, 6. Grupa bojowa Wymysłów, kalnego społeczeństwa4. Z inicjaty- 7. Grupa bojowa Wesoła, 8. Punkt oporu wzg. 310 Bobrowniki, 9. Punkt oporu wzg. 298 Kamień, 10. Grupa bojowa Brzeziny, 11. Punkt oporu wzg. 304,7 Dąbrówka, 12. Grupa wy kół terenowych Stowarzyszenia bojowa Maciejkowice, 13. Punkt oporu Łagiewniki, 14. Grupa bojowa Zgorzelec, 15. Punkt można zwiedzać izby muzealne oporu Godula, 16. Grupa bojowa Chebzie, 17. Punkt oporu wzg. 319 Nowy Bytom, 18. Grupa funkcjonujące w wyremontowanych bojowa Wirek, 19. Punkt oporu Szyb Artura, 20. Grupa bojowa Kłodnica, 21. Punkt oporu schronach bojowych. Do tych obiek- Radoszowy, 22. Pozycja polowa Nad Jamną, 23. Pododcinek Śmiłowice, 24. Pododcinek Mokre, tów należą schrony: ciężki schron 25. Pododcinek Łaziska, 26. Pododcinek Wyry, 27. Pozycja polowa Las Wyry, 28. II linia, 29. Schron dowodzenia Obszaru Warownego

2/2014 21 described by Biskup et al. [2002], that have been opened to the pub- Brzoskwinia, Krupa [1997], Machoń lic. The restoration of other sites is [2008], Miniewicz [1996], Sindera constrained or even impossible due [2008] Suszka [2009]. to a lack of financial resources. In most cases the original designs of the bunkers were not preserved. Conclusions For more than ten years, mem- The Upper Silesian Fortifica- bers and supporters of the Pro For- tions are true rarities and the only talicium Preservation Society have such strategic defences in Poland. studied and inventoried the Upper They were mainly built outside of Silesian fortifications. One of the urban areas and were embedded invaluable efforts at saving the Up- into open countryside. They were per Silesian fortifications was the supposed to withstand invasion and initiative to restore the bunker in prevent the enemy from flanking their Dobieszowice-Wesoła. The Silesian troops and going around cities. For Voivodeship is creating a database the most part, they survived the War on the bunkers, supervised by the intact. In the first few years after the Voivodeship Center for Land Survey- war many of them were converted ing and Cartographic Documentation into ammunition depots, storage in Katowice6. places for explosives and blasting ma- terials for coal mines. In later years, The current state of knowledge they were filled with dirt and debris, and the conditions of the Upper Sile- so as not to pose a danger to the sian Fortifications is listed in Table 1. public. Unneeded and forgotten, they were often damaged in the process of land development for industrial in- vestments or roads. Even today, they can be vandalised or looted by scrap collectors5. The bunkers of the Upper Silesian Fortifications are not listed as heritage sites or monuments, at the very most they are locally noted as historic sites. All of the Polish bunkers are unique in character. Each one is different and, for this reason at least, they deserve to be preserved. The knowledge of these sites is insufficient. Existing publications have chiefly focused on the sites

22 2/2014 bojowy w Dobieszowicach-Weso- Brzoskwinia, Krupa [1997], Machoń innych obiektów jest utrudniona łej, schron bojowy punktu oporu [2008], Miniewicz [1996], Sindera lub wręcz niemożliwa ze względu Łagiewniki w Chorzowie, Sowiniec [2008], Suszka [2009]. na brak środków. Zazwyczaj nie w Gostyni, w Brzozowicach, zespół zachowały się również projekty tych polskich obiektów bojowych przy obiektów. tamie zalewowej w Wymysłowie. Wnioski Od kilkunastu lat górnośląskie Ponadto opracowano ścieżkę edu- Umocnienia Obszaru Wa- fortyfikacje badają i inwentaryzują kacyjną „Fortyfikacje tam zalewo- rownego Śląsk to prawdziwy uni- członkowie Towarzystwa Przyjaciół wych na terenie gminy Bobrowniki” kat i jedyny taki system umocnień Fortyfikacji. Jedną z nielicznych o długości 5 km. Prowadzi ona po- w Polsce. Budowano je głównie poza inicjatyw ratowania górnośląskich przez Dobieszowice i Wymysłów, przestrzeniami zurbanizowanymi, fortyfikacji jest odnowiony przez w okolicach zbiornika wodnego Ko- wkomponowując w tereny otwarte. członków Stowarzyszenia „Pro For- złowa Góra. Podczas jej zwiedzania Miały powstrzymywać ataki najeźdź- talicium” schron w Dobieszowi- można zobaczyć osiem różnego typu cy w taki sposób, aby przeciwnik nie cach-Wesołej. W województwie polskich obiektów fortyfikacyjnych. mógł oskrzydlić wojsk i obejść miast. śląskim powstaje elektroniczna Inna ścieżka edukacyjna prowadzi Generalnie schrony przetrwały wojnę baza schronów. Sprawą zajmuje się poprzez punkty oporu Łagiewniki w zasadzie nieuszkodzone. Ich część Wojewódzki Ośrodek Dokumentacji i Godula [Biskup i in. 2002]. w pierwszych latach po wojnie zo- Geodezyjnej i Kartograficznej w Ka- Dotąd powstało szereg publi- stała zamieniona na magazyny amu- towicach6. kacji na temat Obszaru Warownego nicyjne, a także składy materiałów Śląsk. Pierwsza ich grupa dotyczy wybuchowych na potrzeby kopalń. W tabeli 1 został podsumowany całości OWŚ. Do niej można za- Zostały one później wypełnione stan wiedzy na temat Obszaru Wa- liczyć na przykład opracowania ziemią i gruzem, by nie stanowiły za- rownego Śląsk. Szosteka [1998] czy Borkiewicza grożenia. Niepotrzebne i zapomnia- i Wieczorka [1978]. Do drugiej, ne – bywały niszczone przy okazji znacznie liczniejszej grupy należą realizacji inwestycji przemysłowych publikacje na temat konkretnych i komunikacyjnych – są niszczone obiektów, szczególnie tych, które i rozkradane przez złomiarzy5. Schro- zostały wyremontowane i udostęp- ny OWŚ nie są wpisane do rejestru nione do zwiedzania. O schronie – zabytków, co najwyżej odnotowane muzeum w Dobieszowicach-Wesołej w ewidencji obiektów zabytkowych. pisał Sadowski, który ma na swoim Wszystkie polskie bunkry to obiekty koncie wiele publikacji na temat jedyne w swoim rodzaju – każdy obiektów OWŚ [1991, 1993, 1995, jest inny i chociażby z tego powodu 2001, 2004, 2005, 2005]. O schronie zasługują na ochronę. bojowym Sowiniec pisał Adamczyk Stopień rozpoznania obiektów [2008], o ciężkim schronie bojowym jest niewystarczający. Istniejące pu- w Chorzowie przy ul. Katowickiej blikacje w zasadzie koncentrują się wypowiadali się Klose [2004] czy na obiektach, które zostały udostęp- Pietrucha [2008]. Na temat innych nione społeczeństwu. Rewitalizacja obiektów pisali Biskup i in. [2002],

2/2014 23 Table 1.

Location Facility Current condition Comments 1 2 3 4 Przeczyce The total length of the facade is about 16 m. It is one of the biggest bunkers. It Planned resistance Only the foundation was built may have been the central point of field artillery. The diameter of the concrete point. Never finished below the dome is 7 m During World War Two the German army set up part of their b-2 defence line in this area, partly destroying the remains of the Polish fortifications. Further damage occurred in the battles with the Red Army in 1945 and then with increasing real estate development after the war Nowa Wieś Light combat shelter from 1939. Typical double-sided machine gun bunker. Preserved Located on private property Classic shape and two shooting galleries on the east-west side Light combat shelter from 1939. Typical double-sided machine gun bunker. Preserved One firing position on the western side Two light combat shelters from 1939. Typical one-sided “traditor” bunker. Preserved Classic shape and two firing positions on the east-west side Light combat shelter from 1939. Unusual shelter with one frontal shooting Preserved Difficult access, thick position. Bricks from the firing shelter at the front entrance on the north overgrowth All of the facilities above have an earthen structure. Seven bunkers were planned, but only five were finished. The objective was probably to connect the two defensive points in Niezdara and Przeczyce, creating a continuous line of fortifications on the northern wing of the Fortified Area of Silesia. In 1944, the German army incorporated the bunkers into their b-2 fortified line Brynica Five combat bunkers from 1939 No information on the present condition available One added fortification was the bridgehead przyczółek railway viaduct to Brynica on the Miasteczko Śląskie line – currently not in use Niezdara Hill Heavy bunker for shooting on the side lines with one heavy machine gun Preserved chamber Heavy bunker for shooting on the side lines with one heavy machine gun Preserved Filled with debris and waste chamber material Heavy bunker with two armoured cupolas (preserved) Partially blown up by Beautiful view overlooking the Germans in 1940 the Brynica reservoir Heavy bunker with two armored cupolas and garage for anti-infantry mortar Preserved in good condition. Heavy combat bunker Partially blown up by the Germans in 1940 Heavy combat bunker with armored cupola and chambers for heavy machine Well preserved There is a view of the nearby guns and mortar German kochbunkerz from 1944 Heavy combat bunker with armored cupola and chambers for heavy machine Well preserved, without Cupola shot through by an guns and anti-artillery mortar. furnishings artillery missile Heavy combat bunker (unfinished), only one of two armored cupolas were Partially blown up by One armoured cupola built the Germans in 1940 preserved The resistance points had serious gaps and there was too great of a distance between some of the positions, which may be an indication that not all of the planned bunkers were constructed. All of the fortifications were to have been reinforced with earthen embankments and kochbunkers. Most of the fortifications of this type were later built by the Germans towards the end of the war Kozłowa A set of two shelters to defend the dams Preserved in good Góra7 – condition One of the weakest sections of the Fortified Area of Silesia. The fortifications consisted of earthen embankments with the addition of two field infantry bunkers. One of the bunkers is poorly preserved within the surrounding land, the other is almost intact from the original. Well-preserved embankments and a wide network of earthen fortifications. In 1944, the Germans incorporated the bunkers into their field defences. There are kochbunkers scattered around as part of the German b-2 defences. The remaining parts of the railway embankments were used in the construction of water reservoirs and as a supply line to neighbouring combat points Wymysłów Set of two heavy combat bunkers and decoy military positions on the road Preserved in good passing through the causeway to Kozłowa Góra condition Kolonia Heavy combat bunker with decoy bunker and decoy combat capabilities No information Wesoła available about the current condition Point of defence for the Józefka dam. Artillery support was provided by a half-battery of 75 mm cannon in a “traditor” bunker to the north of the Bobrowniki point of defence. On what is now Szkolna Street in Dobieszowice there used to be a telephone grid box, which was destroyed by the Russians in the spring of 1945m while blowing up ammunition acquired after passing through the front

24 2/2014 Tabela 1. Fortyfikacje polskie – Obszar Warowny Śląsk (OWŚ)

Miejscowość Obiekt Stan zachowania Uwagi 1 2 3 4 Przeczyce Długość całkowita ściany czołowej wynosi ok. 16 m, jeden z największych Projektowany punkt oporu. Zbudowano jedynie schronów. Być może miał to być centralny tradytor artylerii polowej. Średnica Niezrealizowany fundamenty wylewki pod kopułę to 7 m W czasie II wojny światowej Niemcy wznieśli fragment swojej linii obronnej b-2 w tym rejonie, niszcząc częściowo pozostałości polskich robót fortyfikacyjnych. Dalszych zniszczeń dokonały walki z Armią Czerwoną w 1945 r. oraz postępująca po wojnie zabudowa terenu Nowa Wieś Lekki schron bojowy z 1939 r. Typowy dwustronny tradytor broni maszynowej. Zachowany Na terenie prywatnym Klasyczny kształt i dwie strzelnice położone na osi wschód–zachód Lekki schron bojowy z 1939 r. Typowy dwustronny tradytor broni maszynowej. Zachowany Jedna strzelnica od zachodu Dwa lekkie schrony bojowe z 1939 r. Typowy jednostronny tradytor broni Zachowane maszynowej. Klasyczny kształt i dwie strzelnice położone na osi wschód– zachód Lekki schron bojowy z 1939 r. Nietypowy schron jednostrzelnicowy do ognia Zachowany Bardzo gęsto zarośnięty. czołowego. Kostka ze strzelnicą na wprost wejścia, skierowana na północ Trudno dostępny Wszystkie obiekty mają zachowane ukształtowanie ziemne. Projektowano 7 schronów, 5 wykończono. Schrony miały najprawdopodobniej docelowo połączyć dwa duże punkty oporu w Niezdarze i Przeczycach, tworząc tym samym ciągłą linię fortyfikacji na północnym skrzydle OWŚ. W 1944 r. Niemcy włączyli schrony do własnej linii umocnień b-2 Brynica Pięć schronów bojowych z 1939 r. Brak wiadomości o stanie zachowania Uzupełnieniem pozycji jest warowny przyczółek wiaduktu kolejowego na Brynicy (linia do Miasteczka Śląskiego, obecnie nieużywana) Niezdara Ciężki schron bojowy do ognia bocznego z jedną izbą bojową ckm Obiekt zachowany (wzg. 307) Ciężki schron bojowy do ognia bocznego z jedną izbą bojową ckm Obiekt zachowany Schron zasypany śmieciami Ciężki schron bojowy z dwoma kopułami pancernymi (zachowane) Częściowo wysadzony przez Ze schronu roztacza się Niemców w 1940 r. piękny widok na zalew na Brynicy Ciężki schron bojowy z dwoma kopułami pancernymi i garażem dla armaty Obiekt zachowany przeciwpancernej w dobrym stanie Ciężki schron bojowy Obiekt częściowo wysadzony przez Niemców w 1940 r. Ciężki schron bojowy z kopułą pancerną i izbami dla ckm i armaty Obiekt bardzo dobrze W pobliżu widoczny zachowany, bez niemiecki tzw. wyposażenia kochbunker z 1944 r. Ciężki schron bojowy z kopułą pancerną i izbami bojowymi dla ckm i fortecznej Obiekt zachowany Kopuła pancerna armaty przeciwpancernej w dobrym stanie, bez przestrzelona pociskiem wyposażenia artyleryjskim Ciężki schron bojowy nieukończony (z dwóch kopuł pancernych zainstalowano Częściowo wysadzony przez Zachowała się kopuła tylko jedną) Niemców w 1940 r. pancerna. Punkt oporu ma poważne luki w systemie obrony i zbyt dużą odległość między niektórymi obiektami. Może to świadczyć o tym, że nie wszystkie z planowanych schronów wybudowano. Całość miały dopełniać umocnienia ziemne i kochbunkry. Większość tego typu obiektów znajdujących się w okolicy wybudowali Niemcy pod koniec wojny Kozłowa Zespół dwóch schronów broniących tamy Obiekty zachowane Góra7 – Ossy w dobrym stanie Jeden z najsłabiej ufortyfikowanych odcinków OWŚ. Na fortyfikacje składały się umocnienia ziemne uzupełnione dwoma polowymi schronami piechoty W przypadku jednego z obiektów bardzo słabo zachowane ukształtowanie terenu. Natomiast teren wokół drugiego prawie w ogóle nie został zmieniony. Bardzo dobrze zachowały się nasypy schronu oraz rozległa sieć ziemnych umocnień. Oba schrony w 1944 r. zostały włączone przez Niemców w skład linii polowych umocnień. Dlatego też wokół obiektów znajdują się kochbunkry z niemieckiej linii b-2. Zachowana pozostałość nasypu linii kolejowej używanej podczas budowy zbiorników wodnych i wykorzystywanej jako linia zaopatrzeniowa okolicznych stanowisk bojowych Wymysłów Zespół dwóch ciężkich schronów bojowych i obiektu pozorno-bojowego przy Obiekty zachowane drodze przechodzącej groblą do Kozłowej Góry w dobrym stanie Kolonia Ciężki schron bojowy uzupełniony obiektami pozornymi i pozorno-bojowymi Brak wiadomości o stanie Wesoła zachowania Punkt obronny dla tamy Józefka. Wsparcie artyleryjskie zapewniała półbateria dział 75 mm mieszcząca się w tradytorze północnym punktu obronnego Bobrowniki. Przy obecnej ul. Szkolnej w Dobieszowicach znajdowała się komora kabli telefonicznych, zniszczona przez Rosjan wiosną 1945 r. podczas porządkowania terenu z amunicji pozostałej po przejściu frontu

2/2014 25 1 2 3 4 Bobrowniki Set of 17 combat bunkers, most of them equipped with armored cupolas. Most of the bunkers The point of defence was (Hill 310) Stationary fortifications opened from the front and consisting of our four have been preserved at the bend in the Brynica points, each containing a half-cupola with a machine gun. Halfway up the in very good condition, river. The fortifications are hill there is a small bunker with four firing positions set back a bit because but without the typical of the Polish type from of a small watch post and an observation cupola. In the middle and at the furnishings or 1933–1936: minimal space back of the site there are ammunition depot bunkers. On the north and south equipment that was with ample ammunition sides of the hill there are ammunition depots and machine guns for firing at inside. One of the the front line. The fortifications also had decoy earthen shelters and combat barracks was blown up bunkers. On the eastern slope of the hill there is a one-floor barrack with when the A1 motorway adjacent combat bunkers equipped with heavy machine guns. The entire was built complex had two “traditor” bunkers on both slopes of the hill. There are also two hydro-technical facilities that were to flood areas along the Brynica River from Świerklaniec to Brzozowice The resistance point built to protect the Szarlej flood dam. Regarded as the strongest on the northern wing of the Fortified Area of Silesia. Apart from stationary fortifications, it had a number of earthen obstacles and trench lines. Along the flanks, one line of defence ran up to the foot of the hill, the second to the top and edge of the hill. On the flat peak there were a series of trenches and interconnecting ditches supplemented by hardened roads Brzozowice – Four heavy bunkers, two of which were equipped with anti-tank cannons. The One of the heavy Most of the sites are located Kamień second line of defence was built in 1938 along with an organizational building bunkers was blown on community gardens (Hill 298) called Strzelec. There was a reinforced concrete bunker in the cellar for two up by the Germans in hand machine guns and probably space for an ammunition depot. After the 1940. Others have been war, the rooms next to the bunkers were used for other purposes and the preserved in good building was converted into a commissary for the militia condition The objective of the combat group was to secure the valley below lying towards Bytom and block the road from Piekary to Siemianowice Brzeziny A series of bunkers, consisting of one big shelter equipped with an armored No information On the site of a mine are two semi-cupola, anti-tank heavy machine gun and anti-tank cannon of a light available about the fortifications from the days bunker type, two field infantry shelters and two decoy bunkers current condition when the Polish-German plebiscite was held A combat group was formed to protect two points of resistance in Kamień and at hill 304.7 in Dąbrówka Wielka. This was one of the weakest links in the defence system, and for this reason the 7th Freikorps attacked the back side of the Polish Fortified Area of Silesia on September 1st, 1939. Some of the most serious battles were fought on the northern side in Brzeziny Dąbrówka An artillery bunker for one field cannon in a combat chamber with two Facility and main Wielka shooting galleries. Also equipped with a watch bell and an armoured half- shelters well preserved (Hill 304.7). cupola for one heavy machine gun Five small combat shelters for one heavy machine gun in a three-position Preserved Remains of trenches shooting gallery of an armored half-cupola Small combat bunker equipped with two three-position shooting gallery in Preserved anti-tank half-cupolas for two heavy machine guns Heavy two-story combat bunker. Equipped with one heavy machine gun in Preserved The biggest bunker other an anti-tank half-cupola, two heavy machine guns in combat chambers and than the “traditor” bunker a field anti-tank cannon Army barracks with two adjacent barracks and combat bunkers for heavy Only two bunkers machine guns have been partially preserved, embedded in the shell of the building Three decoy earthen shelters. The concrete wall imitating the bunker with the No information Heavy overgrowth, difficult concrete decoy of an anti-tank cupola available about the access present condition Big inactive bunker that served as an ammunition depot, located in a low Preserved terrain area Two ammunition depots Partially preserved One was for gun powder storage converted for military use from a former quarry The plan was to have this area as the most important part of the defence, charged with protecting what was called the Bytom Wedge. The bunkers were to secure one of the main exit roads from the town going towards Siemianowice, Będzin and , and expected to be the most likely point of a German attack on Poland. Furthermore, the bunkers protected the railway line that was built after the partition of Silesia, connecting Tarnowskie Góry to Chorzów and bypassing German Bytom. It is difficult to exactly determine how many and what type of defences were built in Dąbrówka Wielka, as the plans were lost, and farming and industrial operations developed here after the war

26 2/2014 1 2 3 4 Bobrowniki Zespół 17 schronów bojowych, większość wyposażona w kopuły pancerne. Większość schronów Punkt położony jest (wzg. 310) Fortyfikacje stałe otwiera położony od frontu łuk składający się z czterech zachowała się w dobrym w zakolu rzeki Brynicy. obiektów. Każdy z nich ma półkopułę pancerną karabinu maszynowego. stanie, choć bez Umocnienia punktu W połowie płaszczyzny grzbietu wzgórza znajduje się niewielki schron bojowy wyposażenia. Jeden oporu odznaczają się z półkopułą pancerną czterostrzelnicową oraz nieco cofnięty względem niego z piętrowych schronów cechami typowymi mały schron obserwacyjny z kopułą obserwacyjną. W środkowej i tylnej części bojowych został wysadzony dla polskiej fortyfikacji pozycji umieszczono w wykopie schrony bierne pełniące rolę magazynów przy okazji budowy z lat 1933–1936: amunicji. Na północnym i południowym stoku wzgórza położone są schrony autostrady A1 minimalizującą broni maszynowej przeznaczone do ognia czołowego. Fortyfikacje dopełniały kubaturą przy nasyceniu obiekty pozorne i pozorno-bojowe. Na wschodnim stoku wzgórza znajduje się uzbrojeniem piętrowy budynek koszarowy z przybudowanymi doń schronami bojowymi, uzbrojonymi w ckm-y. Całość uzupełniają dwa tradytory, rozmieszczone na stokach wzgórza po obu jego stronach. Całości obrony odcinka dopełniają budowle hydrotechniczne, które umożliwiały zalanie terenów wzdłuż rzeki Brynicy od Świerklańca do Brzozowic Punkt oporu utworzony dla ochrony tamy zalewowej Szarlej. Uważany jest za najsilniejszy na północnym skrzydle Obszaru Warownego Śląsk. Fortyfikacje te składały się oprócz umocnień stałych z mocno rozbudowanych przeszkód ziemnych i linii okopów. Na skrzydłach jedna linia przebiegała u stóp wzgórza, druga na skraju stoku i szczytu. Na płaskim szczycie rozmieszczono ciągi okopów i rowów łącznikowych. Komunikację uzupełniały utwardzone drogi Brzozowice – Cztery obiekty ciężkie w tym dwa wyposażone w armaty przeciwpancerne. Jeden z obiektów ciężkich Większość obiektów Kamień Drugą linię obrony stanowił wybudowany w 1938 r. umocniony budynek został wysadzony przez znajduje się na terenie (wzg. 298) organizacji Strzelec. W jego piwnicach mieścił się żelbetowy schron dla dwóch Niemców w 1940 r. ogródków działkowych rkm-ów oraz najprawdopodobniej skład amunicji. Pomieszczenia znajdujące Pozostałe obiekty zachowały się obok schronu zostały adoptowane po wojnie na cele, a sam budynek na się w bardzo dobrym stanie komisariat milicji obywatelskiej Zadaniem grupy bojowej było ryglowanie doliny rozciągającej się poniżej i ciągnącej się w stronę Bytomia oraz ryglowanie drogi z Piekar do Siemianowic Brzeziny Zespół schronów. Składa się z jednego dużego schronu bojowego Brak wiadomości o stanie Na terenie kopalni wyposażonego w półkopułę pancerną ckm i armatę przeciwpancerną, zachowania znajdują się ponadto lekkiego schronu bojowego, dwóch polowych schronów piechoty i dwóch dwa niemieckie schrony obiektów pozorno-bojowych z czasów plebiscytu Grupa bojowa powstała jako zabezpieczenie między dwoma punktami oporu: w Kamieniu i na wzgórzu 304,7 w Dąbrówce Wielkiej. Było to jedno z najsłabszych ogniw obrony, dlatego też zostało użyte 1 września 1939 r. przez Freikorps do ataku na polskie zaplecze. Jedne z najcięższych walk na północnym odcinku OWS toczono właśnie w Brzezinach Dąbrówka Tradytor artyleryjski dla 1 armaty polowej w izbie bojowej z dwiema Obiekt i główne pancerze Wielka strzelnicami. Dodatkowo wyposażony w dzwon obserwacyjny i półkopułę dobrze zachowane (wzg. 304,7) pancerną z jednym ckm Pięć małych schronów bojowych dla 1 ckm w trzystrzelnicowej półkopule Obiekty zachowane Relikty okopów pancernej Mały schron bojowy wyposażony w dwie trzystrzelnicowe półkopuły pancerne Obiekt zachowany. dla 2 ckm. Ciężki dwukondygnacyjny schron bojowy. Uzbrojenie: 1 ckm Obiekt zachowany Największy, obok w trzystrzelnicowej półkopule pancernej, dwa ckm-y w izbach bojowych oraz tradytora, schron odcinka polowa armata przeciwpancerna Koszary załogi fortecznej odcinka z dwoma przykoszarowymi schronami Częściowo zachowały się bojowymi ckm tylko dwa schrony bojowe dla ckm. wbudowane w bryłę budynku Trzy schrony pozorne. Ścianka betonowa imitująca schron z betonową atrapą Brak wiadomości o stanie Trudno dostępne, kopuły pancernej zachowania zarośnięte Duży schron bierny pełniący rolę magazynu amunicji, położony w obniżeniu Obiekt zachowany terenu Dwa magazyny amunicji Częściowo zachowane Jeden to magazyn prochowy kamieniołomów zaadaptowany do funkcji militarnych Według planów miał to być jeden z najważniejszych rejonów obrony, gdyż jego zadaniem było strzec czoła tzw. klina bytomskiego. Schrony ryglowały jednocześnie jedną z głównych dróg wylotowych z miasta prowadzącą do Siemianowic, Będzina i Katowic, stanowiącą w tym rejonie jeden z najbardziej prawdopodobnych kierunków ataku niemieckiego na Polskę. Ponadto stanowiły osłonę dla linii kolejowej, wybudowanej po podziale Śląska, a łączącej Tarnowskie Góry z Chorzowem, omijającej łukiem niemiecki Bytom. Ile ostatecznie obiektów i jakiego typu wybudowano w Dąbrówce Wielkiej, trudno precyzyjnie określić. Wynika to z faktu zaginięcia dokumentacji jak i powojennej działalności rolniczo-przemysłowej

2/2014 27 1 2 3 4 Maciejkowice Earthen decoy and combat shelter. A concrete wall imitating a bunker that Preserved Heavy overgrowth, difficult originally had a concrete decoy anti-tank cupola and one small ammunition access depot for a machine hand gun Heavy two-story bunker for three heavy machine guns and two anti-tank Preserved cannons, equipped with three-position shooting gallery in an armoured half- cupola Earthen decoy shelter. A concrete wall imitating a bunker that originally had No information a concrete decoy anti-tank cupola and one small chamber for a hand machine available about the gun current condition The objective of the defence group was to fill in the gap between hill 304.7 in Dąbrówka Wielka and the Łagiewniki resistance just before Bytom. An additional defensive advantage was the natural land formation which had swamps and flood plains. Today, there is a nature preserve here called the “Frogs’ Pits” Łagiewniki Heavy two-story combat bunker for two heavy machine guns in combat Preserved chambers for a frontal attack Heavy two-floor combat bunker for three heavy machine guns in two combat Preserved The bunker was flooded when chambers and an anti-tank cupola the foundations were dug for railway construction Heavy bunker for one heavy machine gun. The bunker was originally Partially destroyed. During the construction of completely underground, with two entrances with stairs going down from a railway it was partially dug ground level up and damaged Four heavy, two-story combat bunkers equipped with two shooting galleries Preserved One of the bunkers has been for heavy machine guns with anti-tank plates recently restored Small field shelter with two combat chambers Preserved Heavy, big two-floor “traditor” bunker equipped with an anti-tank cannon, Preserved a 75 mm field cannon and three heavy machine guns. It has an anti-tank cupola and an armoured observation cupola Heavy combat bunker with anti-tank half-cupola and two heavy machine gun Preserved galleries behind anti-tank plates Heavy two-story combat bunker with an anti-tank half-cupola and one heavy Preserved machine gun gallery Heavy combat bunker equipped with an armoured cupola and one heavy Preserved Recently, the anti-tank cupola machine shooting gallery was stolen by strap collectors Heavy two-story combat bunker with an armored cupola, two heavy machine Preserved gun galleries and an anti-tank cannon Barracks for the PO Łagiewniki fortress soldiers. One heavy machine bunker Preserved Currently used as a private residential building This point of defence was meant to be one of the strongest sections of the Silesian defences. It was located along the shortest route between Bytom and Katowice, about a two-hour march, at the most likely point of any German attack. Furthermore, the Łagiewki bunkers were to guard the Bytom-Chorzów main railway line and the Tarnowskie-Góry-Chorzów line, bypassing Bytom and built after the Partition of Silesia. In 1938 when defences were tightened, there was probably a decoy combat shelter in Łagiewniki on what is now Krzyżowa Street. The only evidence that it existed is a German spy map from June 1939, which had a bunker there marked number 44b. Before the war neither the railway nor the present Chorzowska Street in Bytom ran along embankments and viaducts. Thus, the bunkers had shooting galleries more or less at the level of the railway tracks and one bunker had a deep valley to the front Zgorzelec Two heavy combat bunkers, a decoy combat shelter and an infantry bunker Not preserved The decoy shelter was probably covered over from dumping mine waste. The infantry bunker was demolished in the 1980s From the structure and date of construction these bunkers were part of the Godula section of the defensive line. However, with regard to their combat mission and logistic connection, they belonged to Łagiewniki. The main task was to protect the “Hubert” steel works, which manufactured armour plates and cupolas for Polish fortifications. This section filled the gap between the Łagiewniki and Godula defensive points Godula Series of bunkers No information available about their current condition The main objective of this defensive position was to secure the Bytom–Godula road, which was one of the possible points of a German attack on Chorzów. Also, the bunkers were located on the slope of a small hill with an excellent view over the entire approaching foreground and stretching all the way to the previous Polish border on the Bytomka River

28 2/2014 1 2 3 4 Maciejko- Schron pozorno-bojowy. Ścianka betonowa imitująca schron, pierwotnie Obiekt zachowany Schron trudno dostępny, wice z betonową atrapą kopuły pancernej oraz jedna mała izba bojowa dla rkm zarośnięty Ciężki dwukondygnacyjny schron bojowy dla 3 ckm i dwóch armat Obiekt zachowany przeciwpancernych, wyposażony w trzystrzelnicową półkopułę pancerną Schron pozorno-bojowy. Ścianka betonowa imitująca schron, pierwotnie Brak wiadomości o stanie z betonową atrapą kopuły pancernej oraz jedna mała izba bojowa dla rkm zachowania Grupa bojowa miała za zadanie wypełnić lukę w obronie pomiędzy punktem oporu wzg. 304,7 w Dąbrówce Wielkiej, a punktem oporu Łagiewniki znajdującym się na przedpolu Bytomia. Dodatkową obronę zapewniało naturalne ukształtowanie terenu zawierające między innymi bagniska i rozlewiska wody, dziś stanowiące rezerwat przyrody zwany Żabimi Dołami Łagiewniki Ciężki dwukondygnacyjny schron bojowy dla 2 ckm w izbach bojowych dla Obiekt zachowany ognia czołowego Ciężki dwukondygnacyjny schron bojowy dla 3 ckm w dwóch izbach bojowych Obiekt zachowany Schron podtopiony oraz kopule pancernej przez podkopanie fundamentów w czasie budowy linii kolejowej Ciężki schron bojowy dla 1 ckm w. Pierwotnie obiekt był całkowicie zagłębiony Obiekt częściowo W czasie budowy w ziemi, a do dwóch wejść prowadziły schody z poziomu gruntu zniszczony linii kolejowej schron częściowo odkopano i zniszczono Cztery ciężkie duże dwukondygnacyjne schrony bojowe wyposażone Obiekty zachowane Jeden ze schronów w półkopułę pancerną i dwie strzelnice ckm za płytami pancernymi przeszedł renowację w ostatnich latach Mały polowy schron z dwoma izbami bojowymi Ciężki, duży dwukondygnacyjny tradytor uzbrojony w armatę Obiekt zachowany przeciwpancerną, armatę polową 75 mm oraz 3 ckm. Schron wyposażony jest w półkopułę pancerną oraz pancerną kopułę obserwacyjną Ciężki schron bojowy wyposażony w półkopułę pancerną i dwie strzelnice ckm Obiekt zachowany za płytami pancernymi Ciężki dwukondygnacyjny schron bojowy wyposażony w półkopułę pancerną Obiekt zachowany i jedną strzelnicę ckm Ciężki schron bojowy wyposażony w kopułę pancerną i jedną strzelnicę ckm Obiekt zachowany W ostatnich latach kopuła pancerna schronu została odcięta przez złomiarzy Ciężki, duży dwukondygnacyjny schron bojowy wyposażony w kopułę Obiekt zachowany pancerną i dwie strzelnice ckm oraz armatę przeciwpancerną Koszary załogi fortecznej PO Łagiewniki. Jeden schron ckm Zachowane Obecnie budynek mieszkalny Punkt oporu miał być jednym z najsilniejszych odcinków obrony na Śląsku. Został bowiem umieszczony na najkrótszym trakcie łączącym Bytom z Katowicami (ok. 2 godz. marszu), na najbardziej prawdopodobnym kierunku niemieckiego ataku. Ponadto schrony łagiewnickie miały strzec magistrali kolejowej Bytom–Chorzów i wybudowanej po podziale Górnego Śląska, omijającej Bytom, linii Tarnowskie Góry–Chorzów. W ramach prac zagęszczających obronę w 1938 r., w Łagiewnikach przy obecnej ul. Krzyżowej powstał najprawdopodobniej schron pozorno-bojowy. Jedynym śladem jego istnienia jest niemiecka mapa szpiegowska z czerwca 1939 r., na której jest oznaczony numerem 44b. Przed wojną zarówno kolej, jak i obecna ul. Chorzowska w Bytomiu nie biegły po nasypach i nie było wiaduktów. W efekcie schrony miały strzelnice mniej więcej na poziomie torowiska, a jeden ze schronów miał od czoła głęboką dolinę Zgorzelec Dwa ciężkie schrony bojowe: schron pozorno-bojowy oraz polowy schron Obiekty nie istnieją Schron pozorno-bojowy piechoty najprawdopodobniej zasypany podczas porządkowania hałdy. Polowy schron piechoty rozebrany w latach 80. XX w. Z uwagi na konstrukcję i datę powstania należą do odcinka budowlanego Godula. Jednakże pod względem bojowym i komunikacyjnym należały do punktu obronnego Łagiewniki. Głównym ich zadaniem była osłona ówczesnej huty Huberta. Zakład produkował m.in. pancerze i kopuły dla polskich fortyfikacji. Odcinek uzupełniał lukę między punktem obronnym Łagiewniki a punktem obronnym Godula Godula Zespół schronów Brak wiadomości o stanie zachowania Głównym zadaniem punktu oporu było zabezpieczenie drogi Bytom–Godula, stanowiącej jeden z potencjalnych kierunków ataku niemieckiego na Chorzów. Ponadto schrony umieszczone na stoku łagodnie opadającego wzgórza miały doskonały wgląd na całe przedpole rozciągające się po dawną granicę Polski przebiegającą na tym odcinku wzdłuż rzeki Bytomki

2/2014 29 1 2 3 4 Chebzie Two heavy combat bunkers with adjacent smaller structures, such as field Not preserved The field infantry shelter was infantry shelters, decoy earthen structures and decoy combat bunkers torn down in the 1990s by land management developers The main task was to block the railway lines to Zabrze and the Chebzie railway junction. One of the heavy bunkers was also supposed to support the defence of the western flank of the Godula infantry position Nowy Bytom- A set of five bunkers, with two heavy bunkers, one decoy shelter and the other Two of the bunkers One was torn down in 1973 -Czarny Las two medium sized bunkers have not been (Hill 319) preserved This point of resistance was part of the westernmost fortified section from Katowice, at the base of what was called the Bytom Wedge. It closed off the exit roads from Zabrze Wirek Two heavy bunkers with nearby decoy combat bunkers and field infantry Preserved shelters The objective was to guard Ruda Śląska Wirek from the south and supplement the defence between Nowy Bytom-Czarny Las and “Arthur’s Shaft” in Kochłowice “Arthur’s Seven one-chamber facilities with combat cupolas and a shelter for soldiers All the bunkers except Shaft” from nearby trenches. The entrances had vestibule additions built on, and the one are flooded (Hill 303) walls of the trenches were made of stone. Next to the guardhouse there was an ammunition depot and barracks with combat bunkers. There were four heavy bunkers, three with anti-tank cannons and decoy shelters and decoy combat bunkers tightening up the defence This point of resistance was the second most fortified area that was built in Silesia. The bunkers turned the Kochłowice section into one unified line of defence. The entire defence was in a large forested area. The A4 Motorway runs above two of the sites and below another one Kłodnica Independent combat group by the road between Ruda Kochłowice and No information (Hill 291) Halemba available Strategically, it belonged to the Radoszowy section, while it also connected the defences at “Arthur’s Shaft”. The main objective was to protect the roads from Kochłowice and Radoszowy to Katowice and to guard the industrial area against a possible attack on the flanks. The Germans also recognized this ideal location, and they later placed an anti-aircraft defence system of 88 mm cannons over the entire hill. This area is littered with overlapping earthen fortifications, the Polish ones from 1939 and German ones built afterwards during the War Kochłowice – A series of bunkers, reinforced military barracks and two ammunition depots No information Radoszowy available on their current condition The last of the originally planned points of resistance, located at the southernmost position. The objective was to protect the centre of Upper Silesia from a flanking manoeuvre. Events in 1938–1939, however, called for changes in the defence strategy. As a result, fortifications were extended with the Mikołów section. The bunkers in Radoszowy have some interesting innovations for removing shells from the heavy machine guns placed in the cupola or armoured half-cupola. Used shells were sent through a special pipe to the front embankment of the bunker, where there was a brick enclosed well. Special brackets made it possible to climb to the bottom of the well and collect the shells Nad Jamną One heavy bunker at the southern edge of the position, which linked up to Unfinished. There One field infantry shelter the smaller Śmiłowice section, three field infantry concrete shelters are no remains of was covered over during the hydro-technical work done on regulating the devices, as they were Kłodnica River made of wood Śmiłowice No information available about this site A series of bunkers, There is a theory about the part of the Mikołów location of one of the planned section, unfinished bunkers Mokre A combat bunker on the side of a hill, not far from what is now Podgórna The embankments are Preserved ditch for an (Hill. 332) Street. There were embankments in the middle of the field, and a concrete mostly covered with intended bunker foundation inside overgrowth, the bunker is covered up with dirt There was a different military approach for this location compared to the rest of the Fortified Area of Silesia. The bunkers were to hold a continuous line, without clearly noticeable points of resistance. Thus, this area fell to an administrative division of the fortifications Łaziska Dolne A series of shelters that were part of the Mikołów section. Four middle-size Unfinished. Only two One of the foundations (Hill 350 and bunkers were to support the bigger, more open sites. At hill 350 a central foundations and the pit was torn down when 347) “traditor” bunker was planned. A pit on the southern edge of this section, on for a bunker have been Wodociągowa Street was the side of another hill, could have been the start of another anti-flanking preserved extended “traditor” bunker

30 2/2014 1 2 3 4 Chebzie Dwa ciężkie schrony bojowe uzupełnione mniejszymi budowlami, takimi jak: Obiekty nie istnieją Polowy schron piechoty polowe schrony piechoty, obiekty pozorne i pozorno-bojowe został rozebrany w latach 90 XX w. przy okazji prac porządkowych Głównym zadaniem grupy było ryglowanie linii kolejowych biegnących do Zabrza i węzła kolejowego w Chebziu. Ponadto jeden z ciężkich schronów uzupełniał obronę zachodniej flanki punktu obrony Godula Nowy Zespół pięciu schronów, w tym: dwa ciężkie, jeden pozorno-bojowy, reszta Dwa obiekty nie istnieją Jeden schron został Bytom- średniej wielkości rozebrany w 1973 r. -Czarny Las (wzg. 319) Punkt oporu był najdalej wysuniętym odcinkiem umocnionym na zachód od Katowic. Znajdował się u nasady tzw. klina bytomskiego i zamykał drogi wychodzące z Zabrza Wirek Dwa ciężkie schrony uzupełnione obiektami pozorno-bojowymi i polowymi Obiekty zachowane schronami piechoty Zadaniem było osłanianie Rudy Śląskiej Wirek od południa i uzupełnienie obrony pomiędzy punktem obronnym Nowy Bytom-Czarny Las a punktem obronnym Szyb Artura w Kochłowicach Szyb Artura Siedem obiektów jednoizbowych z kopułami bojowymi i z przelotnią Wszystkie schrony poza (wzg. 303) stanowiącą ukrycie dla żołnierzy z pobliskich okopów. W wejściach wtórnie jednym są zalane dobudowano przedsionki, a ściany wykopów wymurowano kamieniem. Koło wartowni magazyn amunicji oraz koszary wraz ze schronami bojowymi. Cztery ciężkie bunkry, w tym trzy dla armat przeciwpancernych oraz zagęszczające obronę obiekty pozorne i pozorno-bojowe Punkt oporu jest drugim w kolejności rejonem umocnionym, jaki zaczęto budować na Śląsku. Schrony przekształciły odcinek Kochłowice w jednolitą linię obrony. Całość obrony została rozlokowana na wylesionym, rozległym terenie. Autostrada A4 przebiega ponad dwoma obiektami i poniżej jednego Kłodnica Brak danych o obiektach (wzg. 291) Samodzielna grupa bojowa przy drodze między Rudą Kochłowice a Halembą. Taktycznie należała do sektora Radoszowy i stanowiła jednocześnie odcinek łącznikowy z punktem obrony Szyb Artura. Głównym zadaniem była osłona dróg prowadzących przez Kochłowice i Radoszowy do Katowic oraz osłona rejonu przemysłowego przed ewentualnym uderzeniem oskrzydlającym. Doskonałe umiejscowienie obrony docenili Niemcy, rozmieszczając na całym wzgórzu system obrony przeciwlotniczej oparty na armatach 88 mm. Do dziś cała okolica przeorana jest przeplatającymi się fortyfikacjami ziemnymi zarówno polskimi z 1939 r., jak i niemieckimi z późniejszego okresu wojny Kochłowice – Zespół schronów, umocnione koszary i dwa magazyny amunicji Brak wiadomości o stanie Radoszowy zachowania Ostatni z pierwotnie planowanych punktów oporu i jednocześnie najdalej wysunięty na południe. Jego zadaniem było ochraniać centrum Górnego Śląska przed manewrem oskrzydlającym. Jednakże wydarzenia z lat 1938–1939 spowodowały zmianę w planach obronnych. W efekcie umocnienia zostały przedłużone o odcinek Mikołów. Schrony znajdujące się w Radoszowach charakteryzują się ciekawie rozwiązanym systemem odprowadzania łusek z ckm umieszczonego w kopule lub półkopule pancernej. Specjalną rurą odprowadzane były na czołowy nasyp obiektu, gdzie znajdowała się obmurowana studzienka. Po specjalnych klamrach można było zejść na jej dno i wybierać znajdujące się tam łuski Nad Jamną Jeden schron ciężki na południowym skraju pozycji, jako łącznik Nieukończone. Jeden polowy schron z pododcinkiem Śmiłowice, trzy polowe żelbetowe schrony piechoty Nie zachowały się piechoty został zasypany ślady obiektów podczas prac związanych hydrotechnicznych, gdyż z regulacją rzeki Kłodnicy wykonano je z drewna Śmiłowice Brak danych o obiektach Zespół schronów – odcinek Hipotetyczne miejsce Mikołów, nieukończone jednego z planowanych schronów Mokre Schron bojowy położony na stoku niedaleko obecnej ul. Podgórnej. Na środku Nasypy mocno zarośnięte, Zachowany wykop pod (wzg. 332) pola nasypy, w środku płyta fundamentowa schronu schron zasypany następny schron Przyjęto tu inną koncepcję fortyfikacji w odróżnieniu od pozostałej części Obszaru Warownego; miały one stanowić linię w miarę ciągłą, bez wyraźnie zaznaczonych punktów oporu. Dlatego podział wynika raczej z podziału administracyjnego terenów przez które przechodzą umocnienia Łaziska Zespół schronów odcinek Mikołów. Cztery niewielkie schrony mające pełnić Nieukończone. Zachowały Jeden fundament Dolne rolę wsparcia dla większych, niewybudowanych obiektów. Na wzgórzu się dwa fundamenty i jeden został rozebrany (wzg. 350 350 miał powstać centralny tradytor pododcinka. Wykop znajdujący się na wykop pod schron podczas rozbudowy i 347) południowym krańcu pododcinka, na stoku kolejnego wzniesienia, mógł być ul. Wodociągowej przygotowywany pod budowę kolejnego skrzydłowego tradytora

2/2014 31 1 2 3 4 Wyry Heavy bunker with one combat chamber for a heavy machine gun and Preserved, in good Unfinished armored cupola (Hill 310) a garage for an anti-tank cannon condition Sowiniec heavy bunker, double-sided “traditor” bunker for a heavy machine Restored, displays wall Nearby there is a monument gun paintings and internal to the Memory of the furnishings September 1939 Soldiers and the site of the annual staging of the battle of Wyry Light shelter for double-sided heavy machine fire. The bunker features some Well-preserved in Wyry Parts of the of earthen unusual innovations like the steel closings of the shooting galleries forest fortifications are well preserved. Not far away, there is a foundation for an intended bunker The last on the southern section leading directly to the Fortified Area of Silesia is the field position in the Wyry Forests (currently referred to as the Kobiórskie Forests). It starts at Gostyń and goes up to Paprocanskie Lake, along the Gostynka stream. The fragments of earthen fortifications were supposed to be strengthened by concrete reinforcements. At the same time that the bunkers were being built, hydro-technical works were built to dam the waters and flood the land along the Gostynka Stream. Today only a few pieces of the concrete water gates have remained, but the irrigation ditches are well preserved Mikołów Heavy combat bunker for double flanking attacks, equipped with two heavy Unfinished but Inaccessible, located on machine guns and one hand machine gun. Observation cupola was never preserved private property installed Stara Kuźnia A series of bunkers that were part of the Mikołów section Unfinished Nowy Świat A series of bunkers that were part of the Mikołów section Unfinished Command Located in Chorzów on a hill that was called “Liberation Mountain”. A two- Preserved in poor The bunker and tunnel are bunker of the story bunker with a back wing with rounded corners on the walls and roof. condition now covered over with soil Fortified Area Inside, the walls and ceiling between the floors were reinforced with an anti- of Silesia shell grid. The furnishings did not differ much from other combat bunkers. The entrance to the bunker was through a hole sealed with barred doors, flanked by a shooting gallery, and then through an armoured dual door where the corridor turned. The bunker had three emergency exits, two with hand machine gun galleries, making it possible to defend the back wall and the yard behind the bunker. One of the emergency exits goes through the front wall and leads outside through a bolted shaft. The structure was divided into a number of chambers with different functions and the floors were joined by stairs. It was electrically lighted and all the chambers were ventilated. Electricity was supplied from the town, although generators mounted in the machine chamber meant it could survive independently of the power supply. The machine chamber also contained fuel tanks, water tanks, other batteries, etc. This is the only command bunker built in Poland in the years between the wars. After WWII, the site was converted into an anti-nuclear bunker. A tunnel was added on the driveway going up to the entrance and enclosed by an additional pair of doors. After WWII, all of the original furnishings, and some elements mounted to the walls, were rebuilt. This site is very damp because of the lack of ventilation and the few surviving pieces of metal equipment have corroded. Further destruction occurred when homeless people were living in the bunker for a certain period of time. A large piece of the original structure from September 1939 painted in four camouflage colours, deserves special attention

Barbara Stankiewicz Zając, the Commander of the 23rd Infantry equipped with a 75 mm field cannon. A series Department of Urban and Spatial Planning Division. of combat bunkers were supplemented with Faculty of Architecture 2 The basic fortification elements in the field fortifications, barracks with field head- Silesian University of Technology planned defensive strategy for Upper Silesia quarters and ammunition storage depots. The were small combat bunkers that housed a ma- entire sites were surrounded with hazardous Endnotes chine gun concealed in an armoured dome. obstacles to make a point of resistance for a cir- 1 Previous field studies and plans were used Small combat bunkers were supported by a big cular defence. The entire area was commanded that had been introduced by General Józef bunker, called a “traditor” bunker, which was by Colonel Wacław Kłaczyński.

32 2/2014 1 2 3 4 Wyry Schron ciężki z jedną izbą bojową ckm, garażem dla armaty przeciwpancernej Schron zachowany Planowana, (wzg. 310) w dobrym stanie niezainstalowana kopuła pancerna Schron ciężki Sowiniec, dwuboczny tradytor ckm Obiekt jest odrestaurowany, W pobliżu pomnik z malowaniem maskującym Pamięci Żołnierzy i wyposażeniem Września i miejsce wewnętrznym corocznej inscenizacji Bitwa Wyrska Lekki schron do ognia dwubocznego ckm. Schron z niestosowanymi zwykle Schron w lesie wyrskim jest Fragmenty umocnień rozwiązaniami w postaci stalowych zamknięć strzelnic dobrze zachowany ziemnych dobrze zachowane. Niedaleko zachowany fundament pod kolejny schron Ostatnim na południu odcinkiem obrony wchodzącym bezpośrednio w skład OWŚ jest pozycja polowa w Lasach Wyrskich (obecnie Lasy Kobiórskie). Rozciąga się poczynając od Gostynia aż po Jezioro Paprocańskie, wzdłuż potoku Gostynka. Fragmenty umocnień ziemnych miały być wzmocnione żelbetowymi fortyfikacjami stałymi. Jednocześnie z budową fortyfikacji postępowały prace hydrotechniczne mające na celu spiętrzenie wody i zalanie terenów wzdłuż Gostynki. Dziś pozostały już tylko nieliczne fragmenty betonowych zastawek. Dobrze zachowały się natomiast rowy nawadniające Mikołów Ciężki schron bojowy broni maszynowej dla ognia dwubocznego. Uzbrojenie Nieukończony, zachowany Schron niedostępny, to 2 ckmy i rkmy. Nie zainstalowano kopuły obserwacyjnej na terenie prywatnym Stara Kuźnia Zespół schronów odcinek Mikołów Nieukończone Nowy Świat Zespół schronów odcinek Mikołów Nieukończone Schron Schron położony w Chorzowie na wzgórzu zwanym Górą Wyzwolenia. Obiekt Zachowany w złym stanie Schron i poterna są dowodzenia dwukondygnacyjny z wysuniętym skrzydłem ściany tylnej o zaokrąglonych zasypane Obszaru narożach ścian i stropu. Wewnątrz ściany i strop dzielący kondygnacje Warownego wzmocniono siatką przeciwodpryskową. Wyposażenie nie różniło się od Śląsk stosowanego w schronach bojowych. Wejście do obiektu prowadziło przez otwór zamykany kratą forteczną i flankowany przez strzelnicę obrony wejścia, następnie przez dwudzielne drzwi pancerne w załamaniu korytarza. Schron ma trzy wyjścia ewakuacyjne; dwa ze strzelnicami rkm, które pozwalały na obronę ściany tylnej i zapola schronu. Jedno z wyjść awaryjnych przecina ścianę czołową i wiedzie na zewnątrz przez szyb z klamrami. Obiekt podzielono na szereg pomieszczeń różnego przeznaczenia a kondygnacje skomunikowane zostały za pomocą schodów. Miał oświetlenie elektryczne i wentylację wszystkich pomieszczeń. Energię dostarczano z miasta, natomiast niezależność zapewniał agregat prądotwórczy zamontowany w maszynowni, gdzie również znajdowały się zbiorniki paliwa, zbiorniki wody, akumulatory itp. Jest to jedyny na ziemiach polskich schron dowodzenia wybudowany w latach międzywojennych. Po wojnie, podczas adoptowania obiektu na schron przeciwatomowy, dobudowano na podjeździe poternę (tunel) prowadzący do wejścia i zamykany dodatkową parą drzwi. Po wojnie całość oryginalnego wyposażenia łącznie z elementami wmurowanymi w ścianę przebudowano. Brak dostatecznej wentylacji doprowadził do sporego zawilgocenia obiektu, tak więc poważnej korozji uległy nieliczne resztki metalowych elementów. Dzieła zniszczenia dopełnili bezdomni zamieszkujący przez pewien czas w obiekcie. Na szczególną uwagę zasługuje spory fragment oryginalnego, wrześniowego farbomaskowania, składającego się z 4 kolorów

Barbara Stankiewicz 2 W opracowywanych na Górnym Śląsku otoczony pasem przeszkód miał tworzyć punkt Katedra Urbanistyki i Planowania projektach podstawowym elementem fortyfi- oporu zdolny do obrony okrężnej. Obszarem Przestrzennego kacji były małe schrony bojowe będące sta- dowodził płk Wacław Kłaczyński. Wydział Architektury nowiskiem karabinu maszynowego, który był 3 W przededniu wybuchu wojny utworzono Politechnika Śląska ukryty w kopule pancernej. Małym schronom Grupę Operacyjną Śląsk. W jej skład wcho- bojowym towarzyszył duży schron bojowy – dziły między innymi Obszar Warowny Śląsk Przypisy tradytor, który był uzbrojony w armatę polową oraz 23 Dywizja Piechoty. Całość natomiast 1 Wykorzystano wcześniejsze studia tereno- 75 mm. Zespoły schronów bojowych uzupeł- włączono do składu Armii Kraków sformo- we i plany przedstawione przez dowódcę 23 niały fortyfikacje polowe, koszary z izbami wanej podczas mobilizacji frontu zachodniego. Dywizji Piechoty – gen. Józefa Zająca. bojowymi, magazyny amunicji. Cały ten zespół Cały pas obrony składał się z pięciu odcinków:

2/2014 33 3 Just before the outbreak of the War the Sile- flooded reservoir in the fortifications and is sian Operational Forces were created, which now used as a source of potable water. consisted of the Fortifications of Silesia and the 23rd Infantry Division. The combat group belonged to the Krakow Army contingent called up to mobilize the western front. The entire defensive zone consisted of five sections: Niezdara, Bobrowniki, Chorzów, Kochłowice, Mikołów; whereas, the fortress artillery was a part of the 4th Division of the 23rd light ar- tillery regiment of Będzin, with positions at Bobrowniki, Chorzów, and Kochłowice. There was no battery of light artillery at Niezdara and Mikołów, because the bunkers had not yet been built. 4 The preservation society organizes the For- tifications Festival, issues publications, holds research sessions, conferences, exhibitions, historical shows, organizes re-enactments of the Polish and German battles, and historic expositions. In 2010, the society issued the Atlas of the Fortifications by S. Hrebenda. 5 This happened to a two-story combat bunker at 310 Bobrowniki Hill, overlooked in the con- struction of the A1 motorway. Taking down, removing and then restoring the bunker was not possible because it was financially prohibitive. 6 Information on the location of military sites is collected and verified by Pro Fortalicium and then entered in the database as part of the topographical materials. 7 The main protection was supposed to have been a series of hydro-technical structures stretched out along the Brynica River, starting at Tąpkowica and going up to Bobrowniki. Three flood dams and reservoirs were con- structed by 1939 (Józefka, Kozłowa Góra, Szarlej); in case of a German attack they were supposed to be flooded by water from the Brynica River. The dams served as trans- portation routes between the two sides of the flooded areas, but additional fortifications were required. In 1939 the reservoir was filled with water, but because of a draught at that time the plan failed and was later picked up by the Germans in 1940. To this day, it is the only

34 2/2014 Niezdara, Bobrowniki, Chorzów, Kochłowice, dziś jest jedynym zalanym obiektem i stanowi 13. Sadowski J., Bryś A., 1997. Obiekty Mikołów. Natomiast artyleria forteczna wcho- ujęcie wody pitnej. pozorne i pozorno-bojowe Obszaru Wa- dziła w skład IV dywizjonu wydzielonego 23 rownego „Śląsk”, Forteca, 3 (3). pułku artylerii lekkiej z Będzina – odcinki: Literature – Literatura 14. Sadowski J., 2001. Śląskie fortyfika- Bobrowniki, Chorzów, Kochłowice. Na od- 1. Adamczyk, P., 2008. Schron bojowy cje. Śląsk, 11. cinkach Niezdara i Mikołów nie sformowano 15. Sadowski J., 2004. Fortyfikacje Ob- baterii artylerii lekkiej, gdyż przed wybuchem broni maszynowej „Sowiniec” Gmina Wyry, Gostyń ul. Tęczowa. Śląski Rocz- szaru Warownego „Śląsk” w Chorzowie. wojny nie zbudowano tam żadnego schronu. Schron-izba muzealna przy ul. Katowic- 4 Stowarzyszenie organizuje imprezy z cyklu nik Forteczny, I, Piekary Śląskie. 2. Biskup T., Droń M., Śmiałek T., 2002. kiej. Gliwice–Tarnowskie Góry. Pikników Fortecznych, wydaje publikacje, or- 16. Sadowski J., 2004. Fortyfikacje Ob- ganizuje sesje naukowe, konferencje, wystawy, Obszar Warowny „Śląsk”. Punkty oporu szaru Warownego „Śląsk” w Chorzowie. pokazy historyczne, inscenizacje walk polsko- „Łagiewniki” i „Godula” – ścieżka dydak- Seria Spojrzenie, 3, Gliwice–Tarnowskie -niemieckich, statyczne ekspozycje. Z inicjaty- tyczna, Bytom. wy Stowarzyszenia ukazał się w 2010 r. Atlas 3. Borkiewicz A., Wieczorek E., 1987. Góry. Fortyfikacji Województwa Śląskiego autorstwa Milczące forty. Tak i Nie, 7. 17. Sadowski J., 2005. Schron bojowy nr S. Hrebendy. 4. Brzoskwinia W., Krupa L., 1997. 52 Obszaru Warownego „Śląsk”. Schron 5 Tak stało się na przykład z jednym z dwu- Tradytory artyleryjskie punktu oporu „Bo- – muzeum w Dobieszowicach-Wesołej, kondygnacyjnych schronów bojowych na browniki” Obszaru Warownego Śląsk, Tarnowskie Góry. Wzgórzu 310 w Bobrownikach, nieuwzględ- Forteca, 1 (1). 18. Sadowski J., 2005. Schron bojowy nionego w planowanej trasie przebiegu au- 5. Klose J., Klose T., Biskup T., Śmiałek „Sowiniec” Obszaru Warownego „Śląsk”. tostrady A1. Rozebranie i przeniesienie tego T., 2008. Ciężki schron bojowy w Cho- Schron – muzeum bitwy wyrskiej, Gli- obiektu nie było możliwe. Przeszkodą były rzowie przy ul. Katowickiej. Śląski Rocz- wice. pieniądze, bo koszty rozebrania obiektu, prze- nik Forteczny, I, Piekary Śląskie. 19. Sindera, M., 2008. Schron bojowy nr wiezienia go, a następnie jego rekonstrukcji 6. Klose T., 2004. Schron bojowy 52 Dobieszowice (koło Piekar Śląskich). były zbyt wysokie. w Chorzowie jako izba muzealna. For- Śląski Rocznik Forteczny, I, Piekary 6 Zbierane są materiały dotyczące położenia teca, 4 (19). Śląskie. obiektów, następnie zdobyte informacje wery- 7. Machoń W., 2008. Schron bojowy 20. Suszka B., 2009. Punkt oporu „Ła- fikowane ze Stowarzyszeniem Pro Fortalicium broni maszynowej w domu „Strzelca” giewniki” Obszaru Warownego Śląsk. i gromadzone w bazie jako część obiektów Piekary Śląskie, Kamień. Śląski Rocznik Wspomnienia. Infort, numer specjalny. topograficznych. Forteczny, I, Piekary Śląskie. Konferencja naukowa. Fortyfikacje 7 Głównym zabezpieczeniem miał być 8. Miniewicz J., 1996. Punkt oporu II wojny światowej. Od zapomnienia do kompleks budowli hydrotechnicznych rozcią- „Godula” z Obszaru Warownego Śląsk zagospodarowania. gających się na rzece Brynicy, poczynając od w latach 1937–1939. Studia i Materiały 21. Szostek L., 1998. Obszar Warowny Tąpkowic, na Bobrownikach kończąc. Trzy „Śląsk”. Przegląd Wojsk Lądowych, 5. tamy zalewowe oraz zbiorniki wodne budo- do Historii Wojskowości, XXXVIII. wane były do 1939 r. (Józefka, Kozłowa Góra, 9. Pietrucha D., 2008. Schron dowodze- Szarlej), w momencie ataku Niemiec na Polskę nia Grupy Fortecznej Obszaru Warowne- Strony internetowe miały być zalane wodą z rzeki Brynicy. Tamy go „Śląsk” w Chorzowie. Śląski Rocznik http://www.odkrywca-online.com/po- natomiast stanowiły szlaki komunikacyjne Forteczny, I, Piekary Śląskie. kaz_watek.php?id=369282 między oboma stronami zalewisk i wymaga- 10. Sadowski J., 1991. Schron dowodze- http://www.wp39.netlook.pl/site/wp/ ły właściwego ufortyfikowania. W 1939 r. nia Obszaru Warownego Śląsk. Infort, wp1/w2/art/moba.php rozpoczęło się wypełnianie wodą zbiornika, 1 (1). http://www.fortress.prv.pl/ jednakże ze względu na panującą wówczas 11. Sadowski J., 1993. Fortyfikacje Gór- http://www.skyscrapercity.com/showth- suszę, nie udało się wypełnić żadnego z trzech nego Śląska w przededniu II wojny read.php?t=885162 zbiorników. Prace na zalewie kontynuowane światowej. Zeszyty Tarnogórskie, nr 16. były przez Niemców w 1940 r., w efekcie do 12. Sadowski J., 1995. Tradytor Godula, Barbakan, 1.

2/2014 35