Jul Variboba (1762) 167 7.9

ZEQIRJA NEZIRI

VJERSHËRIMI I VARIBOBBËS

LOGOS – 5 SHKUP 2008

CIP – Каталогизација во публикавија Национална и универзитетска библиотека ˮСв. Климент Охридскиˮ, Скопје

821. 18 – 141.09 Varibobba, J.

NEZIRI, Zeqirja Vjershërimi i Varibobbës / Zeqirja Neziri; – Shkup: Logos – 5, 2008, – 178 стр.ː 2 табели; 8 илустрации; 24 cm

Библиографија: стр. 179 – 181

ISBN 978 – 9989 – 2596 – 5 – 4 a) Јул Варибобба (1724? – 1788) ˮЖивотот на Света Богородицаˮ (1762) – критики и толкувања

COBISS. MK – ID 74354954

Ова издание е финансиски поддржано од Министерството за култура на Република Македонија

Përmbajtja: 1. Dy fjalë për librin 7 2. Konteksti kohor dhe jetëshkrimi 11 2.1. Konteksti kohor 13 2.2. Konteksti jetësor 17 2.2.1. Jetëshkrimi 17 2.2.2. Teknika e veprës 17 2.2.3. Përmbajtja dhe rëndësia e librit 18 2.2.4. Përfundimi 19 3. Pjetër Budi dhe Jul Varibobba 21 3.0. Përmbledhje 23 3.1. Rrafshi tematik – përmbajtjesor dhe motivor 23 3.2. Rrafshi strukturor kompozicional 27 3.3. Rrafshi zhanror 28 3.4. Rrafshi leksikor 30 3.5. Rrafshi stilistik – poetik 31 3.6. Rrafshi metrikor 32 3.7. Rrafshi teorik 33 3.8. Ndërgjegjësimi kombëtar 34 3.9. Përfundim 35

4. Rrafshi përmbajtjesor 37 4.1. Rrafshi tematik përmbajtjesor 39 A. Njësia tematike e lindjes së krishterimit 40 B. Njësia tekamtike e katekizmit 60 C. Njësia tematike e ritualit 73

5. Bota përshkrimore 79 5.0. Bota përshkrimore 81 5.1. Bota letrare dhe bota mistike 84 5.2. Elipsiteti i botës përshkrimore 90 5.3. Bota dhe individi 94

6. Rrafshi kompozicional 101 6.1. Kompozicioni dhe stili 103 6.1.1. Analiza morfologjike 106 6.1.2. Leximi gjenerik 107 6.1.3. Parësorja ndërtohet nga pozita e dytësores 109

5 6.1.4. Estetika e episodit 110 6.1.5. Elementet teatrore 111 6.1.6. Moda e kompilimit 112 6.2. Çështje të estetikës 112 6.2.1. Bestiari 113 6.2.2. Herbari 115 6.2.3. Lapidari 116 6.2.4. Poertreti 116 6.2.5. Peizazhi 117 6.2.6. Shkretëtira dhe vetmia 119 6.2.7. Portreti i Mbuzatit 121 6.2.8. Humori 121 6.2.9. Stili 121 6.2.9.1. Loja 122 6.2.9.2. Deminutivi 123 6.2.9.3. Ornamentika 124 6.2.9.4. Ritmi 125 6.3. Tabela 1. Llojet letrare dytësore 128 6.3.1. Tabela 2. Llojet letrare dytësore të këngës I 131

7. Të tjerët për Varibobbën 133 7.1. Ali Xhiku: Jul Varibobba 135 7.2. Anton Berisha: Vëzhgime mbi veprën Gjella e Shën Mërís Virgjër 137 7.3. Bardhosh Gaçe: Jul Varibobba dhe vepra e tij 151 7.4. Eqrem Çabej: Giulio Variboba 155 7.5. Klara Kodra: Jeta arbëreshe në veprën e Varibobës 156 7.6. Namik Ressuli: Analizë e veprës 162 7.7. Robert Elsie: Poeti i parë arbëresh vërtet i talentuar 166 7.8. Shaban Demiraj: Jul Variboba (1762) 167 7.9. Zijaudin Kodra: Jul Variboba (1762) 173

8. Bibliografia 179

1. Dy fjalë për librin

Në decenien e fundit, nga dëshira për t’i hyrë një studimi të mirëfilltë letër- sisë shqiptare të të kaluarës më të largët dhe kësaj pranë nesh, po bëhen përpjekje t’i jepet një kontekst i ri orientimit të mendimit kritik shkencor, me të cilin do të vlerësoheshin veprat letrare të autorëve të periudhave të ndryshme të historisë së le- tërsisë shqipe, sidomos të poezisë. Në to dëshirohet të nxitet një frymë e re e hulumtimit të procesit letrar, të ndërtohet një vetëdije e re dhe t’i jepet një orientim i ri studimeve letrare shqiptare: teorike, kritike dhe historike. Megjithatë, me ndonjë përjashtim, në këto hapërime të reja po vërehet një mangësi e madhe e përgatitjes teorike, e qëndrimit kritik dhe e absorbimit thellësor të materies në studim. Në to është i pranishëm depërtimi sipërfaqësor e parcial dhe i pamjaftueshëm në proble- matikën e marrë në studim, karakterizohen me vështirës të natyrave të ndryshme për zbatimin praktik në letërsinë shqipe të arritjeve më të reja botërore në studimin e letërsisë dhe mungesën e gatishmërisë për t’i hyrë studimit të procesit letrar si proces dhe si art i fjalës. Fitohet përshtypja sikur studimit të veprës letrare më shu- më i jepet vula e një argumenti dhe e një faktografie jashtëletrare e jo letrare, se sa të një kërkese e të një nevoje të transformimit artistik të vetëdijes letrare, të përsos- jes së shijes artistike e të nevojës për krijimin e një tradite për studimin e veprës letrare në rrjedhë të kërkesave teorike, kritike e historike letrare bashkëkohore. Në këtë kontekst është e domosdoshme gjetja e modelit më shkencor me të cilin do të studioheshin fenomenet letrare dhe, sipas natyrës së shkencës së letër- sisë, do të trajtoheshin në mënyrë sa më shkencore ku do të rriheshin problemet e studimit të letërsisë kombëtare në frymën e kërkesave të sotme teorike – letrare bo- tërore, sipas të cilave studimi i fenomenit artistik të veprës letrare mtohet të kuptohet si një proces, i cili vazhdimisht, që nga antika e më herët tenton të gjejë vendin dhe funksionin e vet në kulturën shkencore të studimit, në këtë aspekt, edhe ta gjejë vendin që i takon. Sot procesi letrar kuptohet si fenomen, i cili vazhdimisht ndry- shohet e tjetërsohet në drejtim të ndërrimit të mënyrës së shprehshmërisë, të kërki- mit të modeleve e të mjeteve të tjera shprehëse me të cilët do të aktualizohej dhe do të shqiptohej përjetimi estetik, në një formë e në një mënyrë tjetër nga e kaluara. Gjykuar në këtë drejtim vijmë në përfundim se veprat letrare religjioze të letërsisë shqipe të shekujve 17 – 18 gjenetikisht janë të ndryshme, përmbushin funksione institucionale utilitare të ndryshme dhe kanë lindur sipas modeleve e traditave të ndryshme. Derisa veprat e Budit e të Varibobbës i përkasin më tepër zhanrit të epikës biblike, e cila është në rrjedhë të epikës biblike humaniste, të Barokut e iluministe dhe bashkë me veprat e K. Beratit, N. Brankatit, N. Ketës, N.

7 Filjes, Dh. Todhrit pjesërisht trasojnë literaturën hagiografike mesjetare dhe florilegjinë, tekstet religjioze mesjetare të tipit të përmbledhjeve jounike, me funksion parësor parimin didaktik religjioz. Te këta autorë ndihet edhe intonimi i temave lirike në mënyrë iluministe laike, por përkrah tyre nuk përjashtohet mundësia e pranisë së elmenteve përshkrimore dhe, në ndonjë vepër, mbështetja e madhe në vajet pesndestare baroke, si janë disa këngë të Nikollë Brankatit, të K. Beratit, apo të N. Filjes e të N. Ketës, mandej të Pjetër Budit e të Jul Varibobbës. Në këtë vëllim të parë të punimeve për vjershërimin e Jul Varibobbës kam përfshirë tri paraqitje akademike në tre simpoziume shkencore që u mbajtën këtë vit: njëri në fund të prillit (29 dhe 30 prill) në Tetovë, në organizim të Universitetit të Evropës Juglindore; i dyti në fillim të shtatorit (1-3 shtator) në Tiranë në organizim të Institutit Alb-shkenca; dhe i treti në fund të shtatorit (22-26 shtator) në Ohër në Seminarin II të Albanologjisë në organizim të Universitetit Shtetëror të Tetovës. Me këto paraqitje në mjediset shkencore shqiptare dhe me këtë botim të veçantë dua ta shënoj jubileun e 220 vjetorit të vdekjes së Jul Varibobbës. Prandaj në këtë libër janë përfshirë katër studime kryesore në të cilët trajtohen probleme të fillimeve të poezisë shqipe. Në të parin prej tyre flitet për disa karakteristika të vjershërimit të Pjetër Budit dhe të Jul Varibobbës, duke u ndalur kryesisht në disa pika të veçanta që i dallon ata prej njëri – tjetrit dhe në disa pika të përbashkëta në veprat e këtyre dy autorëve të parë të poezisë shqipe. Në të vërtetë objekt kryesor i lëndës së këtij libri është studimi i vjershërimit të Jul Varibobbës i botuar në Gjellën e shën Mërisë Virgjër në vitin 1762. Pjetër Budi këtu përmendet në kontekst të studimit të pikëtakimeve poetike midis tij dhe Varibobbës, si dhe të pikëpamjeve dalluese të tyre me çka dëshirohet të argumentohet se ata i përkasin dy periudhave letrare të ndryshme të poezisë shqipe, të cilat e ndjekin njëra – tjetrën: Barokut dhe Iluminizmit letrar fetar. Tri studimet vijuese për objekt trajtimi kanë vjershërimin e Varibobbës, i cili paraqet fazën kalimtare të letërsisë shqipe nga një letërsi utilitare fetare, e angazhuar për afirmimin dhe përhapjen e religjionit në një letërsi të angazhuar kombëtare për afirmimin e vetëdijes dhe të ndërgjegjes kombëtare. Edhe pse këtë element të fundit e kemi trajtuar te të dy autorët, sepse ata pranë afirmimit të religjionit si synim të dytë, në vjershërimet e tyre, kishin edhe afirmimin e kombit dhe të gjuhës së tij. Pra, tri kaptinat në vijim rrokin çështje problemore vetëm të vjershërimit të Jul Varibobbës, të cilat mtojnë të shtrojnë në diskutim artin poetik dhe ndjenjën estetike të këtij poeti të madh arbëresh të shekullit 18. Në aspektin medotologjik të tre studimet për vjershërimin e tij, si dhe i katërti, me të cilin i bashkohen edhe aspektet estetike të vjershërimit të Budit synojnë ta afirmojnë vetëdijen e sotme shkencore se edhe veprat letrare të kësaj kohe mund të ofrojnë material të bollshëm ilustrativ mbi të cilin mund të sprovohen metodat e reja të studimit të prosedeut letrar dhe të argumentohet bindja se letërsia shqiptare, me veprat e këtyre dy autorëve, si dhe me veprat e autorëve të tjerë të kohës së tyre, është në rrjedhë të

8 zhvillimit të vetëdijes e të proceseve letrare evropiane të asaj kohe. Kjo do të thotë se studimi për vjershërimin e Varibobbës fiton karakter krahasimtar, jo vetëm në momentet kur shtrohet në kontekst brendakombëtar, kur ballafaqohet me autorët e tjerë të leërsisë shqipe (Budi, Bogdani, Berati, Brankati, Filja, Keta, Todhri), por edhe jashtëkombëtar, në momentet kur prodhimi i tij poetik ballafaqohet e interpretohet në kontekst dhe trajtohet në raport me autorët bashkëkohës të letërsive evropiane. Kështu, problematika që trajtohet prej tij dëshirohet të ndërlidhet me botën poetike të letërsive dhe të arteve evropiane të kohës kur është botuar Gjella e Varibobbës. Në një kapitull më vete trajtohen çështje të botës motivore tematike dhe përmbajtjesore të Gjellës. Aty diskutohet për përmbajtjet, temat dhe motivet kryesore të Besëlidhjes së re që i problematizon Varibobba në vjershërimin e tij dhe mënyra e organizimit të narracionit (sipas modelit lirik apo epik). Pastaj në një kaptinë tjetër, në vazhdim, debatohet për mënyrën e ngritjes së strukutrës kompozicionale të vjershërimit, aspektin gjinor dhe kompozicional të Gjellës, me çka synohet të arsyetohet bindja se sa Jul Varibobba është në rrjedhë të kërkesave teorike letrare, të cilat atëherë kanë qenë të pranishme në letërsitë evropiane dhe sa këto prurje të reja, përmes veprës së tij, janë të rëndësishme për poezinë shqipe. Natyrisht, si një problem më vete, në libër është orientimi i diskutimit në drejtim të zbulimit, të shpjegimit dhe të zbërthimit të parimeve teorike, të cilët e kanë udhëhequr Varibobbën për ndërtimin e botës poetike të vjershërimit të tij. Në këtë drejtim do të ndihmohej të jepet një përgjigje për qëndrimin që ai ka mbajtur ndaj letërsisë fetare dhe ndaj përqafimit të parimit të përzgjedhjes, si njërit prej kritereve më të avansuara të letërsisë së shekullit 18 në plan të përgjithshëm. Është konstatuar se bota tematike përmbajtjesore e Gjellës, si një tërësi unike, në aspektin kompozicional ngritet mbi parimin e marcelimit, si njërit prej prosedeve më të preferuar të letërsisë dhe të arteve të shekullit 18 dhe është ndërtuar me ndihmën e zhanreve dytësore, bie fjala, me anë të lutjes, si njërit prej llojeve më të përhapur dhe më të eksploruar në letërsinë fetare. E gjithë kjo sheshtohet në kontekst të përafrimit të vjershërimit të Jul Varibobbës me veprat letrar dhe me parimet teorike të ndërtimit të tyre në letërsitë evropiane, me çka ai me përpjekjen e tij kontribuon për pasurimin e poezisë shqipe me funksione të reja të formave të saj letrare jo vetëm e vendos atë përkrah letërsive më të avansuara evropiane, por ta përfshijë vjershërimin shqiptar, nga trolli arbëresh, në rrjedhat letrare evropiane të kohës. Me këto karakteristika, si dhe me tipare të tjera që bartin me vete vjershërimi i Jul Varibobbës dhe letërsia e autorëve të tjerë, bashkëkohës të tij, autori i këtij merr guximin ta promovojë tezën e pranisë së Iluminizmit letrar në letërsinë shqipe. Në fund të vëllimit, si një kaptinë më vete janë dhënë artikujt studimorë të nëntë studiuesve, të cilët në optikën e tyre të interesimit shkencor kanë vjershërimin e Jul Varibobbës. Përfshirja e tyre në këtë vëllim është bërë për nevoja praktike që lexuesi të ketë njohuri më të plota për disa nga gjykimet më të avansuara të mendimit kritik shkencor shqiptar për veprën e tij.

9 Ka kaluar një kohë relativisht e gjatë që kur ia kam shtruar vetes detyrën për t’i bërë një studim të thelluar e shterues vjershërimit të Varibobbës. Para dhjetë vjetësh në një bisedë me profesor Jorgo Bulon fitova në fotokopje botimin më të ri (të vitit 1984) të vjershërimit të Varibobbës, edhe pse profesori ma pat ofruar librin e plotë, por meqë ishte me përkushtim nga Italo Kostante Fortino ia ktheva menjëherë. Shfrytëzoj rastin me kënaqësi dhe sinqeritet të veçantë ta falënderoj përzemërsisht, vëllazërisht dhe miqësisht profesorin e nderuar, sepse qe i pari që më nxiti, ma dha në shërbim librin personal dhe u bë shkaktari kryesor që mbi dhjetë vjet radhazi, kohë pas kohe, të merrem në mënyrë profesionale e sistematike me vjershërimin e Jul Varibobbës. Në pranverën e këtij (2008), derisa isha thelluar në punë dhe kisha arritur deri në një pikë premtuese i shkrova on line profesor Italo Costante Fortinos për ta konsultuar në disa çështje që kishin të bënin me arbëreshët dhe me Varibobbën. Ai pa një pa dy, më kishte nisur me postë botimin e tij dhe, pas një jave, derisa prisja përgjigjen on line postjeri ma solli librin me një shënim brenda “Mikut të dashur, si shenjë miqësie”. Për këtë gjest kaq befasues, por frymëzues të profesor Fortinos e ndjej veten borxhli jo vetëm ta falënderoj profesorin, por edhe t’i dëftoj se aq sa më dha zemër e më trimëroi në punën e nisur po aq më mbushi me vullnet e forcë të brendshme të punoj me kënbëngulje më të madhe në rrumbullakësimin këtij studimi. Me këtë studim, deridiku monografik, vlerësimi dhe afirmimi i Jul Varibobbës si poet iluminist arbëresh e shqiptar besoj se është vendosur në udhë. Jam i bindur se përpjekja jonë nuk do të mbetet zë i vetmuar në shkretëtirë, por do të ndiqet edhe nga studime të tjera më komplete dhe më të thelluara edhe nga autori i këtij libri, por pse jo edhe nga studiues të tjerë, sepse konsideroj vepra e Jul Varibobbës ofron material të bollshëm dhe meriton të bëhet objekt studimesh edhe më të thelluara e më shteruese të fushave të ndryshme të interesit shkencor historik e teorik letrar.

10 2. Konteksti kohor dhe jetëshkrimi

2. 1. Konteksti kohor 2. 2. Konteksti jetësor 2. 2. 1. Jetëshkrimi 2. 2. 2. Teknika e veprës 2. 2. 3. Përmbajtja dhe rëndësia e librit 2. 2. 4. Përfundimi

11 12

2. 1. Konteksti kohor

Jul Varibobba në veprën e tij barti elemente përshkrimore të dy periudhave letrare edhe të Barokut edhe të Iluminizmit religjoz. Për ta pasur një pasqyrë më të qartë të pranisë së këtyre elementëve në vjershërimin e tij në këtë hyrje po japim vetëm disa prej këtyre katakteristikave. Në Barok është përdorur moda e pikëllimit, pesimizmit, asketizmit. Katekizmet e errta baroke plot shembuj të zi të jetës dhe të lutësorëve të mrrolët plot me tone të lamentacionit depresiv në Iluminizëm kthehen në spektakël të kuq të jetës. Moda e gëzimit futet në art në fund të shekullit të 17, kur Louisi i 14 (1699) kah fundi i jetës urdhëron që në një pallat të futet më tepër gëzim dhe lumturi – hare rinore (Peić, 1972: 50). Ndër fytyrat që nxisin paraqitjen e një fryme të këtillë përmendet Leibnizi (1646 – 1716) me apologjinë e tij për Kreatorin (1710): „thani lotët, kthjellone ballin, të zezën zhvishne, gëzohuni, rrobën e gëzuar tani vishe /.../, tani zemra më lulëzon! Ah, lulëzon gëzueshëm, o gëzim, o Zot”. Lajmi i gëzuar përhapet kudo në natyrë, edhe në shpellë, e cila sipas topografisë baroke është vendi më i zi në shkretëtirë. Anakreonti është shkrimtari më i dashur i shekullit të 18. Përshkrimi i lirisë së jetës, gëzimit, lumturisë është domosdoshmëri: „Ecni shokë, koha ecë, lulja e jetës zhduket nga ajo, nata e zezë e vdekjes ngritet mbi të nga dhimbja! Lëshoi frerët; plotësoi dëshirat, ngope zemrën, shuaj etin, derisa dielli i gëzimit ndrit”. Historianët e deritanishëm të letërsisë shqipe për çudi nuk i kanë vërejtur këto tipare të Barokut e të Iluminizmit në letërsinë tonë, sidomos te këta shkrimtarë, sepse letërsisë shqiptare në kontekst të përgjithshëm evropian nuk i kanë kushtuar rëndësinë e duhur. Këto vërehen edhe në funksionet e ndryshme tonale që janë dhënë për shprehjet poetike të Budit, Bogdanit dhe Varibobbës. Megjithëse te Jul Varibobba është vërejtur ritmi i këngës arbëreshe, ai nuk është parë si një dukuri dhe tipar i Iluminizmit që ka depërtuar edhe gjirin e Societas Jezu të shekullit të 18. Veshja popullore, vallja popullore në vjershërimin e Varibobbës janë shumë larg Barokut: përbuzjes së jetës, tokës, trupit, gjellës dhe ushqimit dhe mbi të gjitha mallit të tij për të vdekur sa më parë. Observimi iluminist i shekullit t[ 18 është reaksion i metafizikës së shekullit të 17. Duke falënderuar shkencën natyra nuk shikohet alegorikisht, por si lëndë e shkencore. Me të vihen themelet e observimit të Iluminizmit. Bëhet afirmimi i pesë shqisave, që i përbuzte Baroku: të pamit, të dëgjuarit, të shijuarit, të nuhaturit dhe të prekurit: „Njohja nuk fitohet apriori, por gradualisht rritet nga përvoja” thoshte Hjumi; „Njohja jonë bazohet në përvojë“ theksonte Loku. Pas „Visio Dei” të Barokut, paraqitet „Spectacle de la Nature” – siç emërtohen disa vepra të Iluminizmit. Në vend të „sytë e mi, që janë dëshmitarë të mrekullive tua”, syri kuptohet si instrument i observimit të njeriut dhe të natyrës. Në vend që syri të shikojë të mbinatyrshmen, siç shkruante shën Elizabeta, se „e dhënë pas shpirtit, pa qiellin e hapur”, përshkruhet shikimi i natyrshëm i syrit. Me atë sy shikohet

13 qielli i mbuluar me yje, të cilëve populli u ka dhënë emra popullorë. Në vend të sh. Alojzit, i cili irealisht ngrohte me lutje, përshkruhet fshatari arbëresh, i cili në muajt e dimrit ngrohet pranë vatrës, ose në vend të sh. Koletës, prej gojës së të cilës lutja shkëlqeu si rrufe ireale dhe u gjunjëzua e u ndez, përshkruhet skuqja reale e buzëve të shën Mërisë ose e fytyrës së shën Zefit nga të ftohtit. Varibobba jeton në kohën e Iluminizmit, në kohën e „Die Aufklärungszeitu”, të „Age of Enlightmentu”, të „L’âge de lumière”. Ndaj drita nuk është përfshirë vetëm në motivet e tij, por edhe në shprehjen e tij. Fjala dritë është ndër më të përdorshmet në Gjellën e tij. Në këtë vepër gjithçka shëndrit: edhe yjet e dielli, edhe hëna dhe zbukurimet e ndryshme, edhe gurët e çmuar e lulet, edhe trëndafili e lotët, bile edhe gjaku e plagët. Me një fjalë shkëlqen gjithçka ka në qiell, tokë dhe te njeriu. Shkëlqen edhe vetë Kreatori i kosmosit: „Deus lux est”. Pas Dantes të rrallë janë krijuesit, që, në veprat e tyre, kanë sjellë kaq shkëlqim e dritë dhe kaq forcë të variacioneve të dritës. Drita te Varibobba paraqitet në dy mënyrë. Njëra është kur e përdor si në Barok, ajo është drita e Hyut. Kjo është drita alegorike e „syrit të brendshëm” e shpirtit. Mënyra tjetër është e Iluminizmit. Kjo është drita natyrore e „syrit të jashtëm”, e vet shikimit. Varibobba si barokist me dritën vepron si ati jezuit Athanasius Kircher, i cili zbuloi “Ars magna lucis et umbrae”, që në skenat e teatrove të Societas Jesu shërbente për krijimin e skenave të ekstazës dhe halucinacioneve. Alegoritë e Varibobbës janë simbole ideore, abstrakte, por pjesërisht edhe fenomene optike të dritës. Shën Mëria shkëlqen sikur kandili francez ose abazhuri venedikas i shekullit të 18. Kur e përshkruajmë raportin e Varibobbës ndaj dritës, nuk mund ta intepretojmë gjithçka si lojë optike, spektakël i gëzuar i spektrit në të cilin syri përjeton bukurinë e pastër të ngjyrave të dealegorizuara, duke zbuluar kuqësinë në vend të gjakut të martirëve në agimin e gëzuar të lindjes së Krishtit, në bardhësinë e çiftit bashkëshortor shën Mëri – shën Josif. Drita letrare e Varibobbës sikur është rrezatim i dritës që ishte akter kryesor i dekorit kishtar jezuit dhe dekorit jezuit teatror, në të cilin zjarri dhe qiriri kishin rolin kryesor. Litanitë e Varibobbës janë baklada të vogla: Nënë shumë e kthjellët, Nënë shumë e pastër janë shprehjet që vazhdimisht fshihen pas çdo vargu. Varibobba si iluminist dritën në frymën e metafizike e zëvendëson me dritën në frymën e fizikës së Njutonit. Moda e botëkuptimit të ri të dritës është kaq e pranishme në letërsinë e shekullit të 18 sa që Thomsoni i kushton një odë Newtonit (Peić, 1972: 58). Dritën iluministe të Varibobbës, pranë gjithë lirisë estetike, duhet ta shohim edhe në aspektin etik, të lidhur me modën religjioze të dritës të shekullit të 18. Fjala është përsëri për Leibnizin. Përballë motivit të errësirës dhe të natës Varibobba përdor motivin e dritës dhe të agimit si shprehje të raportit optimist ndaj botës. Pas gjakut të plagëve të martirëve të Varibobbës, vjen Varibobba i gëzuar, që shëndrit nga figura e gëzuar e Agimit – fenomenit të agut. Përshkrimi i agimit, po ashtu paraqet njërin prej argumenteve më të theksuar për praninë e Iluminizmit në veprën e Varibobbës. Ajo është e shkruar me bashkimin e dritës dhe ngjyrave të

14 kuqe – shenjave tipike iluministe, agu i Varibobbës, i sjellë në disa variante të shën Mërisë - njëkohësisht paraqet edhe doracakun e vargjeve më të bukura të Varibobbës. Është interesant të krahasohet përshkrimi i agimit nga Varibobba me përshkrimin e Aurorës në ikonologjitë e kohës së tij dhe menjëherë pas kohës së tij. Kthehemi përsëri te Varibobba. Vërejmë praninë me të madhe të formës së përkëdhelisë, po ashtu një element stilor i letërsisë iluministe: diellth, qiellth, dyerth, duarth, ditth, zemërzë, ëmbëlith, djalith – janë shembuj që përtheksojnë bindjen tonë për iluminizmin e Varibobbës. J. J. Ruusseau kuqësinë e vëren kështu: „skuqja në faqe është shumë afër syve dhe nuk kalon aq mrekullueshëm në ngjyrën e trëndofiltë të pjesës së poshtme të fytyrës si në model; do të thuhej se është ajo skuqje e rrejshme e ngritur si karmin te gratë e këtij vendi. Kjo e metë nuk është punë e vogël, sepse në të pamja nuk është kaq e butë dhe shprehja kaq e ashpër” (J. J. Rousseau, Nouvelle Héloise, livre II). Derisa bashkëkohanikët e Varibobbës në Europë me furçë dhe penë skuqnin pikturat dhe tekstet e tyre, Varibobba, po ashtu sipas modës së buzëkuqit, shkruan vargjet më të kuqe në Iluminizmin e letërsisë shqipe, duke përshkruar agimin, trëndafilin, gjakun, zjarrin, bile edhe temën e cituar të Rousseau – së, shminkën, vurjen e trëndafilit në faqet dhe buzët e gruas! Duke ndjekur frymën e portretit të shekullit të 18 dhe modën e fizionomisë, Varibobba vizatoi dhe përshkroi një galeri të tërë miniaturale të portreteve të njerëzve. Ndonjëherë ata janë c r o q u i s e me dy tre poteza, ndonjëherë janë studime me kompleksitetin dhe precizitetin e mjeshtrit të teknikës me vaj. Që t’i veçojmë më mirë dallimet e Varibobbës piktor i alegorisë së Barokut („Fuqia shumë e lartë, Përulësia shumë e shtrënguar”) dhe të Varibobbës piktor iluminist i portretit përmendim dy figura. E para është alegoria e barokut të dashurisë qiellore, kurse e dyta është portreti i gruas arbëreshe, të përmbyturës fatkeqe. Njëri përshkrim më i bukur se tjetri. Nëse në literaturën baroke shqiptare mund të afrohet diç me stilin e El Grec – ut, atëherë ky është përshkrimi i jashtëzakonshëm i figurës s ë d a s h u r i s ë q i e l l o r e të Varibobbës, në formën e të riut me krah: „zemra dhe dy krahë të përcjellë pa tym, sikur ari i zjarrtë i ka. Shkëlqeu në majën e kokës kurora e begatshme, janë yj të vërtetë, gur parajsor? Prej tyre flaka e dashur duke u ndezur në qetësi ngritet dhe forcohet duke u ngritur në qiell”. Pranë kësaj figurë të bukur baroke, aspak nuk prapambetet në gjallërinë e saj, gazmendin dhe në kronikën e bukur portreti iluminist i fshatares arbëreshe, të përvuajturës së pafajshme. Mund të thuhet se nëse letërsia shqiptare e shekullit të 18 mund të japë diç të ngjashme me Marivaux – in, atëherë është ky portret i Varibobbës. Tendosja e shën Zefit (vargjet: 201 – 220). Lexuesi vëren rolin e bestiarit (luanit, skifterit, shqiponjës), herbarit (trëndafilit, lules) dhe lapidarit (gurit të çmuar) të cilët Varibobba në portretimin e tij iluminist i përdor si medium ironik si në përshkrimin e udhëtimit të shën Mërisë me shën Zepin në Egjipt, kur sulmohen nga hajdutët. 15 Dhembja në Iluminizëm kuptohet si e gëzueshme, nga pak dhembje qesharake. Tema e dashur e Iluminizmit është ëndrra: ëndrra e shën Zepit, biseda me engjëllin, kur është i tendosur nga shtazania e shën Mërisë, të cilën e akuzon për tradhti bashkëshortore, pastaj situata e vajtimit të Krishtit nga shën Mëria. Vajtimi iluminist del i rrejshëm. Fjala është për prishjen e butë, si temë specifike e shekullit të 18 në periudhën midis autorëve të Jetës së marianës dhe Manon Lescaut deri te autori i Lidhjeve të rrezikshme dhe Fshatarit të prishur dhe fshatares së prishur. Një portretim të gjesteve e hasim te Varibobba, kur përshkruan atmosferën e sjelljes së dhuratave, ose të kthyerjes së mbuzarjoteve nëpër shtëpitë e tyre natën vonë, si dhe pagjumësia e shën Zepit, para se engjëlli t’i fanitet në ëndërr. Ky është një përshkrim i pabesueshëm i observimit të nyansuar të mikromekanikës së trupit dhe të psikës, të cilën Laclosi do ta sjellë në shkëlqimin psikologjik të gurëve të çmuar (Peić, 1972: 68).

2. 2. Konteksti jetësor

Jul Varibobba është shkrimtari më i shquar arbëresh i shekullit të 18-të. Ai hartoi dhe botoi veprën letrare Gjella e shën Mërisë Virgjër, me të cilën historinë e letërsisë shqiptare, përkundër frymëzimit dhe përmbajtjes fetare arriti, ta largojë nga kuadri i thjeshtë didaktik – moralizues i veprave të kohës dhe ta ngrisë në një nivel të përgjithshëm me domethënie të vërtetë kombëtare dhe njerëzore. Ky tipar i veprës e bëri atë një shkrimtar me cilësi të larta artistike.

2. 2. 1. Jetëshkrimi

U lind në Mbuzat të Kalabrisë. Shkollimet i bëri në Kolegjin e Benedeto Ulanos dhe në Romë. Shërbeu si prift në vendin e lindjes, por meqë ra në konflikt me bashkëvendasit, për arsye të katolicizimit të arbëreshëve ose për çështje morale u transferua në Romë, ku punoi si sekretar i një urdhëri fetar. Shkroi vjersha panegjirike në italisht dhe në shqip. Kryevepra e tij mbetet vepra Gjella e shën Mërisë Virgjër (1762). Ai mbetet poeti me biografi më të trazuar në historinë e letërsisë shqipe të traditës. Për të tregohen shumë anegdota. Anekdoteske është itinerati i udhëtimit të tij biologjik, ashtu si është anekdoteske jeta e tij në tërësi. Edhe për vdekjen e tij tregohen anekdota.

2. 2. 2. Teknika e veprës

Vepra është e shkruar në formë të përmbledhjeve letrare me tendencë të ngritet në pseudoepos kushtuar jetës dhe shenjtërisë së shën Mërisë dhe Birit të saj shën Bambinit. Vjershat janë të shkruara mjaft lirshëm dhe janë të mbushura me

17 shumë elemente të jetës së vendlindjes. Ndahet në 32 këngë madhësish të ndryshme të vargjesh me strukturë të ndryshme metrike. Ka gjithsej 4717 vargje. Këngët shoqërohen me tituj të veçantë, siç ka qenë dukuri në letërsinë e fundit të shekullit të 18-të, e cila karakterizohet si letërsi e shkallës së lartë të Barokut, që gradualisht po kalonte në Iluminizëm dhe në Rokoko. Prandaj në vjershat e tij ndihen elemente të trija këtyre sistemeve stilore. Këngët funksionojnë si krijime të veçanta, edhe pse midis tyre kanë lidhje logjike dhe në përgjithësi i kushtohen shën Mërisë, Krishtit dhe shenjëtorëve të tjerë. Në këtë kontekst ajo është kritikuar shumë për fragmentarizëm dhe për mungesë të unitetit tematik epik. Kështu, mendohet se më tepër është përmbledhje vjershash të pavarura, por të bashkuara në një tërësi poetike. Titujt e këngëve janë simbolikë: “Kalimera e Nataleve”, “Bën ca kuçe e bën nino”, “Kënga e të zgjuarit”, që janë vazhdimësi e njësisë së parë tematike – të lindjes së krishterimit dhe në to përshkruhet foshnjëria e Krishtit.

2. 2. 3. Përmbajtja dhe rëndësia e librit

Libri hapet me dy copëza në prozë me stil të thjeshtë e të rrjedhshëm dhe të pasur me humor të këndshëm. Njëra është letërkushtesa shën Mërisë për t’ia bekuar veprën e shkruar dhe tjetra një lutje drejtuar lexuesit për ta falur poetin dhe për mirëpritur këtë vepër letrare. Përgjithësisht në vepër shtjellohet jeta e shën Mërisë sipas ungjijve. Vepra shquhet për humanizimin e personazheve të shenjta dhe për realizimin e tyre fshatarak. Ky tipar i veprës së Varibobbës është i natyrshëm, i veçantë dhe i ndryshëm nga shkrimtarët e tjerë të kësaj kohe dhe të kohës para tij, të cilët në veprat e tyre trajtuan tema të ngjashme. Është kështu, sepse është shprehje e çiltërisë së shpirtit të tij të devotshëm dhe dukuri e letërsisë së shekullit të 18-të përgjithësisht. Përshkrimi i figurave dhe i skenave është i brumosur me elemente të jetës së fshatarëve arbëreshë kalabrezë. Kështu, ai ka krijuar një shën Mëri të përshpirt- shme dhe njerëzore. Fytyra e saj ungjillore është ngjyrosur me tipare njerëzore. Pra, ajo është përshkruar edhe si një grua e vendlindjes së tij Mbuzatit: bashkëshorte e mirë, nënë plot dashuri e dhimbje, grua e përvuajtur, që shembëllen me fshataret e tjera të Mbuzatit. Figura e saj si nënë artistikisht është fytyra më e realizuar. Vizatohen bukur: përgatitjet e saj për lindjen e Krishtit (gëzimi, përgatitja shpirtërore dhe fizike), mandej dashuria për foshnjën, ngazëllimi i madh, përkujdesja dhe shqetësimi, ngushëllimi dhe dhembshuria për martirizimin e tij. Shprehjet përkëdhelëse e të ëmbla përshkruajnë brengosjen për foshnjën: ajo e lidh, e zgjidh, i këndon ninulla të bukura, e qorton kur largohet nga shtëpia pa pyetur. Ninullat zbulojnë zemrën e nënës, ndjeshmërinë dhe njomësinë e ndjenjave, kurse vajtimi zbulon forcën dramatike, shprehjen e sinqertë të pikëllimit dhe të

18 dhembjeve të një nëne të plagosur e të dërmuar moralisht nga humbja e pakohë dhe e parakohë e të birit. Në vepër paraqitet ambienti dhe koloriti lokal fshatar. Jul Varibobba i rrëmbyer pas zhvillimit të veprimit fut zakone të jetës arbëreshe ose edhe figura arbëreshe: barinjtë dhe bareshat që e urojnë shën Mërinë. Dialogu dhe gjallëria e skenave bukolike janë të shpeshta. Vepra shquhet për origjinalitet të theksuar. Vlera letrare e saj është e madhe edhe për lirizmin e theksuar dhe narracionin e rrjedhshëm. Zhvillimi i veprimit rrëfehet përmes habisë, përmallimit, gëzimit dhe pikëllimit. Përveç kësaj, ndërhyrjet e shpeshta, me të cilat shprehet qëndrimi dhe frymëzimi i autorit janë karakteristike jo vetëm për Varibobbën, por përgjithësisht për letërsinë e kësaj kohe. Në këtë kontekst janë të pranishme edhe ndërprerjet dhe ndërhyrjet e shpeshta të cilat përdoren si prosede poetik. Edhe këto elemente përshkrimore janë dukuri të letërsive kombëtare të mbarë Evropës së asaj kohe. Me këtë teknikë përshkrimore ndërtohet apostrofimi i engjujve, alivanosja e shën Mërisë para Krishtit të kryqëzuar e të tjera momente. Në pjesët lirike mbizotëron ndjenja sentimentale, e cila është e pranishme sidomos në ninullat dhe këngët e barinjve e të bareshave kushtuar shën Mërisë. Edhe këto elemente janë karakteristike për letërsitë evropiane të kohës. Stili i veprës ka tipare prozaike, zgjatje dhe përsëritje. Përdoren epitete, krahasime, metafora të qëlluara dhe jepen përshkrime me plot forcë të natyrës. Krishtin foshnjë e krahason me bukurinë e kukullës ose me lulen e majit. Varibobba përdori vargjet dhe rimat e ndryshme popullore. Kështu e pasuroi vjershërimin arbëresh dhe poezinë shqipe me mjete të reja shprehëse. Për- dori 5-, 11- dhe 14-rrokëshin e dyzuar. Kryesisht përdori dy lloje strofash: dyshe dhe katërshe, por nganjëherë përdori edhe strofën gjashtëshe, tetëshe e dhjetëvargëshe. Rima është zakonisht e puthur, ndonjëherë edhe e kryqëzuar. I pari e përdori rimën e brendshme, posaçërisht në vargjet e dyzuara mbi dhjetërrokëshat. Gjejmë vargje të goditura përnga metri e rima, të rrjedhshme e të harmonishme. Varibobba përdori gjuhën popullore të fshatit të lindjes, që karakterizohet me thjeshtësinë dhe gjallërinë shprehëse, por e ka përplot me greqizma e italianizma, ndaj të cilave nuk u tregua gjithaq i kujdesshëm. Kështu, ai nuk tregoi interes për pastërtinë e gjuhës shqipe nga barbarizmat e panevojshëm. Mirëpo, këto shpesh i përdori për nevojë të rimës a të vargut, të cilat i mungonin arbërishtes.

2. 2. 4. Përfundimi

Gjella e shën Mërisë Virgjër me tematikën fetare dhe shtjellimin e saj të lirë ze një vend të veçantë dhe të rëndësishëm në historinë e letërsisë shqiptare, sidomos për frymëzimin e vetvetishëm e të thjeshtë, për lirizmin që e përshkon. Ajo ka rëndësi historike letrare dhe gjuhësore për elementet realiste, ndjenjat njerëzore,

19 koloritin lokal që futi në letërsinë didaktike-moralizuese fetare. Me format e ndryshme metrikore e pasuroi vjershërinë arbëreshe dhe me të shënoi një hap të rëndësishëm përpara. Kështu ndihmoi letërsinë arbëreshe të dalë nga kuadri didaktik-moralizues, që në shekullin e 19-të ta marrë udhën e krijimeve të mirëfillta artistike dhe në këtë mënyrë ta bëjë kthesën e madhe letrare duke e zhvilluar në një letërsi të fuqishme me vlera të larta letrare poetike.

3. PJETËR BUDI DHE JUL VARIBOBBA

3. 0. Përmbledhje 3. 1. Rrafshi tematik – përmbajtësor dhe motivor 3. 2. Rrafshi strukturor kompozicional 3. 3. Rrafshi zhanror 3. 4. Rrafshi leksikor 3. 5. Rrafshi stilistik – poetik 3. 6. Rrafshi metrikor 3. 7. Rrafshi teorik 3. 8. Ndërgjegjësimi kombëtar 3. 9. Përfundim

21 22 Përmbledhje. Në këtë trajtesë diskutohet p[r elementet e veçanta dhe të përbashkëta përshkrimore të dy poetëve kryesorë dhe më të mëdhenj të poezisë shqipe të pararilindjes kombëtare: Pjetër Budit (1566 – 1622) dhe Jul Varibobbës (1725 – 1788). Ata kanë jetuar në dy kohëra të ndryshme dhe i përkasin dy periudhave të ndryshme letrare. Analiza do të përqendrohet në përveçimin dhe përtheksimin e tipareve përshkrimore dalluese dhe të përbashkëta në vjershërimet e tyre, në rrafshin: (1) tematik, përmbajtjesor e motivor, (2) strukturor kompozicional, (3) gjinor, (4) leksikor, (5) stilistik – poetik, (6) metrikor, (7) teorik letrar dhe (8) në rafshin e vetëdijesimit kombëtar. Rezultatet e analizës do të dëshmojnë se ata i përkasin dy periudhave të ndryshme letrare: njëri Barokut religjioz (Pjetër Budi) dhe tjetri Iluminizmit (Jul Varibobba). Vjershërimet e tyre bartin elemente letrare të përbashkëta si me autorët e tjerë shqiptarë, në tabanin kombëtar, ashtu edhe me autorët e letërsisë fetare evropiane, në tabanin ndërkombëtar, me çka dëshmojnë se janë në rrjedhë të kërkesave teorike letrare të kohës. 3. 1. Rrafshi tematik – përmbajtësor dhe motivor

Në rrafshin tematik përmbajtjesor Pjetër Budi përpunon tema të historisë biblike të dy besëlidhjeve edhe të asaj të Vjetër dhe të asaj të Re. Me këtë gjerësi përshkrimore tematike përmbajtjesore ai përfshihet në rrjedhat e letërsive evropiane veriperëndimore (anglosaksone dhe gjermane), të cilat paraqisnin një lloj kompromisi midis Përtëritjes Romane dhe Re- formës luteriane. Kurse Varibobba1, duke përpunuar vetëm tema të Besëlidhjes së Re, përfshihet në rrjedhat e letërsive evropiane jugperëndimore ose mesdhetare (spanjole dhe italiane), të cilat ishin të përfshira nga Kundërreforma Papnore, ndaj edhe i bënin jehonë Përtëritjes Katolike. Budi, në vjershat e tij, jo pa qëllim, vjershërimin e nis me ndëshkimin (Ditën e Gjyqit), e vazhdon me përshkrimin e vdekjes si proces jetësor dhe si kategori etike – morale në jetën e njeriut. Pas përshkrimit të këtyre dy nëntemave kalon në temën e lindjes së mëkatit, që e ilustron me përshkrimin e pjesës së mëkatimit të Adamit e të Evës, të zhvendosjes nga parajsi dhe të hudhjes së tyre në tokë (këngët 3 – 5). Ndërkaq, në këngën në vazhdim do të merret me mëkatimin e trashëgimtarëve të tyre deri te Noe (në këngët 6 – 7), përkatësisht deri te Krishti (në këngët 8 – 9) që, në fund, të ndalet në përshkrimin e pjesës së fundit të jetës së tij (nga kënga 9 e deri në të 15 – ën). Dhe krejt në fund vjen tema e pendesës (këngët 16 – 19), me të cilën edhe bën interkalimin kohor nga koha biblike në bashkëkohësinë e tij, në mjedisin shqiptar. Lindjes së Krishtit nuk i kushton ndonjë rëndësi të

1 Mbiemrin e Jul Varibobbës po e shënojmë me dy b ashtu si e preferon Italo Costante Fortino (1984:15) në poshtëshënimin e parathënies së botimit më të plotë të Gjellës së Varibobbës.

23 veçantë, nuk ndalet gjithaq në të, por kalon sipërfaqësisht, sepse vëmendjen e përqendron në sakrificën dhe në porosinë e saj. Me Jul Varibobbën puna qëndron ndryshe. Ky, në vjershërimin e tij, meqë përshkruan pjesët e historisë biblike të Besëlidhjes së Re, edhe përshkrimi i tij përqendrohet kryesisht në personazhet bartës të kësaj historie: shën Mërinë dhe Krishtin. Ata janë personazhe kryesorë edhe të vjershërimit të tij. Është nënvizuar nga studiuesit e Varibobbës, se, në përshkrimin e jetës së tyre, ai nuk largohet nga dëshmitë biblike dhe se, në një farë mënyre, ka bërë këndimin në vargje të historisë së jetës së shën Mërisë dhe të jetës së Krishtit. Eva dhe Adami përmenden sipërfaqësisht dhe edhe atëherë kur përmenden, jepen në antitezë e në kontekst të kundërt me shën Mërinë, sepse kjo përfaqëson pastërtinë morale dhe shpirtërore, kurse Eva me Adamin mëkatin. Jul Varibobba, meqë, jeton një shekull e gjysmë pas Pjetër Budit dhe jeton në kohën e zhvillimit të shkencës e të arsimimit, të përhapjes së dijes e të shkollës (që ishin kërkesa themelore të Iluminizmit), është e natyrshme që këto pikëpamje rreth artit të fjalës, të gjejnë shprehje e të afirmohen edhe në veprën e tij dhe në mjedisin arbëresh. Pra, drita e dijes dhe e mendjes kishte mbërritur edhe në mjedisin arbëresh, ndaj edhe Juli nuk mund të qëndronte duarkqyr dhe këto ide të reja të mos i përhapte e të mos i afirmonte në mjedisin e këtushëm. Prandaj edhe ai, në gjysmën e dytë të qindvjetëshit të 18 – të, si edhe Pjetër Budi në fillim të gjindvjetëshit të 17 – të, nuk përshkroi jetën e Krishtit në tërësi (p.sh. jeta e tij në Egjipt parakalohet me disa vargje, domethënë heshtet, njësoj si heshtet edhe nga Budi). Ai, ndërkaq, në hollësira e në detaje përshkroi lindjen e tij, bile bën edhe glorifikimin e saj. Në ekstazën e lindjes pasqyrohet edhe pjesa e fundit e jetës së tij: kryqëzimi dhe ngritja në qiell (vdekja dhe ngjallja). Domethënë, përshkruhet pjesa e lindjes, pjesa e kryqëzimit dhe e shenjtërisë, para e pas ngritjes në qiell të Krishtit. Kjo karakteristik[ p[rshkrimore e t[ dy autor[ve bëhet edhe për një arsye të dytë: të ndërlidhjes s[ tyre me kërkesat zhanrore që ndiqnin si njëri, ashtu edhe tjetri. Jul Varibobba veproi në këtë mënyrë, sepse jetoi në kohën e Lajbnicit, Njutonit e Xhon Lokut, të Verterit të Gëtes, të Heloizës së Zhan Zhak Rusoit e të Manon Leskosë së Prevosë. Delikatesa e shën Mërisë ta kujton Manon Leskonë e Prevosë, kurse naiviteti i Bambinit, naivitetin e Heloizës së Rusosë, ndërkaq konflikti i brendshëm i Bambinit fëmijë është në harmoni të plotë me konfliktin e Verterit. Bile i tërë subjekti i vjershërimit ndërtohet në atë mënyrë sikur je përpara një ikone të shën Mërisë me fëmijën në krah, duke i dhënë gji, duke e përkëdhelur e mikluar, duke e lidhur e zgjidhur, duke e përkundur e veshur.

24 Domethënë përshkrimi i pjesëve të fundit të jetës së Krishtit nga Varibobba bëhet nga perspektiva e paravështrimit të narratorit, nga pozita e zhvillimit historik të krishterimit dhe jo e rrjedhës së zhvillimit të subjektit. Kur Krishti pagëzohet në kishë, shën Simoni, njëkohësisht paralajmëron pjesën e fundit të jetës së tij. Njësoj ngjet edhe me disa këngë të shën Mërisë, në të cilat duke i kënduar ninulla harrohet se fëmija i saj është foshnjë dhe nis ta qajë kryqëzimin dhe gozhdimin e tij. Ndërtimi strukturor i këng[s s[ dyt[ është në harmoni të plotë dhe në përputhshmëri me ninullat shqiptare, me të cilat nëna, e kapluar nga malli e ngazëllimi, shpesh harrohet dhe jetën e ardhshme të fëmijës dëshiron ta paraqesë të përafërt me bëmat e personaliteteve të njohura e të shquara historike. Njësoj vepron edhe Varibobba me shën Mërinë e tij. Ai këtu ka shfrytëzuar strukturën kompozicionale të ninullave arbëreshe dhe në skeletin e tyre ka futur temën biblike, historinë e ardhmërisë së Krishtit. Nga kjo situatë, shën Mëria, në momentin e pagëzimit përkujton historinë e vdekjes së tij dhe ia plas vajit, jo të gëzimit, por të dhimbjes e të mallëngjimit: sepse po rrit një fëmijë me fat të paracaktuar. Kjo mënyrë përshkrimore është një teknikë e veçantë rrëfimore, me të cilën Varibobba afron dy pika jashtëzakonisht të largëta të kronotopit kohor në bashkëkohësi: edhe të personazhit edhe të narratorit. Përgjithësisht rrëfimi i vjershërimit të Julit është i ndërtuar mbi katër njësi themelore tematike rrëfimore, të cilat përfshijnë edhe tri njësi të ndryshme tematike motivore. E para dhe më e madhja, është njësia tematike e jetës së shën Mërisë, të cilës i kushtohen disa këngë dhe në to flitet për shën Mërinë grua dhe për shën Mërinë nënë e Zotit dhe e krishterimit. E dyta, është njësia tematike e Krishtit, që kap pjesën e dytë, më të madhe hapësinore të vjershërimit. Ajo zë, diku mbi një të tretën e vjershërimit në tërësi. Kjo njësi tematike duke u gërshetuar me njësinë e parë tematike, me atë të shën Mërisë, tejkalon sasinë e dy të tretave të vjershërimit në tërësi. Njësia e tretë rrëfimore përbën një numër këngësh me një sasi të vogël vargjesh (gjithësej 14 vjersha me 288 vargje2), në të cilat këndohen në vargje njohuritë mësimore të besimit të krishterë (si janë shpjegimi i qenies trinike të Zotit, kushtet e besimit, detyrat dhe obligimet e besimtarit në përgjithësi). Dhe, në fund, në njësinë e katërt vijojnë këngët e ritualit, në të cilat këndohen bëmat e shenjtorëve të nderuar të Kishës Katolike dhe të arbëreshëve, si të shën Gjergjit, të shën Andonit, të shën Françeskut, të shën Kozmait e të shën Damjanit Në këtë njësi tematike bëjnë pjesë gjashtë këngët e fundit (27, 28, 29, 30, 31 dhe 32) të vjershërimit, të cilat kapin një sasi prej 946 vargjesh strofash dhe strukturash të ndryshme metrikore. Në mënyrë të sintetizuar, mund të thuhet se te dy autorët në rrafshin tematik i afron përshkrimi i mëkatit dhe pendesa e mëkatarit, me të cilat

2 Vjersha më e gjatë e kësaj njësie rrëfimore ka 32 vargje, kurse më e shkurta 5 vargje.

25 insistohet në magjishmërinë e pendesës dhe në kthimin e mëkatarit në gjirin e kishës. Në rrafshin motivor ngjashmëritë midis veprës së Pjet[r Budit dhe të Jul Varibobbës janë më të largëta, sepse janë përfaqësues të pikëpamjeve teorike të dy periudhave të ndryshme letrare, të cilat edhe pse pasojnë njëra – tjetrën, qëndrojnë në pozita të kundërta. Kështu, Budi duke afirmuar parimet e Barokut religjioz të kohës, merret me përshkrimin e pendestarit, të frikës, të reminishencës së mëkatit, të ambientit të shkretëtirës dhe të egërsisë natyrore, në të cilat gjallon mëkatari; të mohimit të jetës dhe të gjithçkaje jetësore përballë vdekjes; të asgjësimit të bukurisë fizike dhe natyrore përballë bukurisë hyjnore, kozmogonike e qiellore. Prandaj në vjershat e tij pas secilit varg, përveç momenteve kur përshkruhet lindja e Krishtit (ku ndihet drita dhe shkëlqimi), përshkruhet terri, errësira, nata, vdekja, mohimi i gjithçkaje të prekshme për hir të apostrofimit të qiellores. Këto motive përshkrimore të botës poetike të personazhit biblik janë kërkesa të përgjithshme të letërsive evropiane, si të asaj angleze, franceze e gjermane, ashtu edhe të asaj italiane, portugeze e spanjole të Barokut religjioz. Në këtë kontekst edhe Budi nuk bën përjashtime. N[ pozita krejt[sisht t[ kundërta q[ndron bota motivore e Jul Varibobb[s. Ky duke përshkruar ditën, dritën, jetën, shkëlqimin dhe lumturinë jetësore, edhe ashpërsinë e natyrës dhe egërsinë e shpel[s së lindjes së Krishtit, si dhe varfërinë e prindërve të Jezuit kaq shumë i zbukuron me hijedritën dhe ngjyrën qiellore sa të duket sikur gjendesh në një pjesë të parajsit. Ai në përpjekjen e tij të përshkrimit të ngazëllimit momental të ikonës së Krishtit në lindje, shkon kaq larg sa bën që lindja e tij të jetë e rrethuar me botën e çiltër e të brishtë arbëreshe. Kjo dëshmohet jo vetëm me zhvendosjen e kronotopit (interkalimin kohor dhe hapësinor) nga Lindja e Afërme në Mbuzat dhe nga koha biblike në kohën e tij, por, sidomos me dhuratat që fshatarët arbëreshë ia sjellin shën Mërisë. Mëkatari dhe pendestari i Varibobbës, përballë atij të Budit, pranë altarit është i buzëqeshur, sepse është i bindur në besimin e tij dhe në përkrahjen që e gëzojnë nga Krishti e shën Mëria. Mëkatari i Varibobbës është i mbushur me optimizmin për jetë dhe ballazi ndeshet me devijimet e veta. Kjo pse ai jeton në shekullin e dritës e të dijes, të edukatës e të arsimimit, pra të Iluminizmit. Depërtimi i këtyre ideve nuk kishte lënë pa prekur edhe letërsinë fetare. Prandaj mëkatari i tij nuk është i rrethuar me dëshpërim e deziluzione si ai i Budit, por është i brumosur plot me dashuri e optimizëm, vullnet e gëzim për jetën tokësore e qiellore. Besimtari i tij është i plotbesueshëm në forcat e veta dhe në mjedisin shoqëror, në synimin për ndryshimin e rrjedhës jetësore.

26 3. 2. Rrafshi strukturor kompozicional

Në rrafshin strukturor kompozicional ngjashmëritë, afritë dhe veçantitë te të dy autorët janë pasojë e rrafsheve tematike e motivore dhe sidomos të përkatësisë gjinore që ndjekin. Subjekti ndërtohet në mënyrë lineare, me ndajshtime të shumta. Këto tipare teknike të kompozicionit të vjershërimit i hasim sidomos tek Varibobba, te i cili rrjedha lineare e zhvillimit të subjektit rrëfimor ndërtohet me kapërcime të mëdha, sepse përdoret linja ciklike e strukturës kompozicionale. Rrëfimi nuk ka rrjedhë normale dhe nuk përcillet nga njëra në këngën tjetër. Secila këngë e vjershërimit të tij ka strukturë të veçantë kompozicinale, nuk ka lidhshmëri, nuk kushtëzohet prej tjetrës dhe funksionon në mënryë të pavarur. Në kontekst të linearitetit, vjershat e Pjetër Budit janë të ndërtuara në bloqe tematike, si bloku tematik i ndëshkimit (këngët 1-2), bloku tematik i lindjes së mëkatit (këngët 3-6), bloku tematik i vazhdimësisë së mëkatit (këngët 7-9), bloku tematik i hyjnizimit (këngët 10-15) dhe bloku tematik i pendesës (këngët 16-19). Bloqet tematike janë dhënë në vijimësi të njëri tjetrit dhe funksionojnë në mënyrë të pavarur. Ndaj, si e ka vërejtur edhe Sabri Hamiti, edhe zhvendosja e tyre nuk shprish semantikën e përgjithshme kuptimore të vjershërimit. Në këtë kontekst bloku i parë dhe i katërt i vjershërimit të tij, lirisht mund të zhvendosen dhe me lehtësi mund t’i këmbejnë vendet, ndërkaq vjershërimi, në rrjedhën e vet rrëfimore, të mos pësojë kurrfarë dëmi semantik. Përkundrazi, do të fitonte rrjedhë normale: pendesa – mëkati – vazhdimësia e mëkatit – hyjnizimi (hiri) – ndëshkimi. Por në këtë rast do ta pësonte semantika e synimit pragmatik dhe do të zbehej porosia poetike e Pjetër Budit. Sepse pjesa e ndëshkimit që është hyrje për jetën e pasvarrit do ta humbte efektin e vet programor fetar, do të mbetej nën hijen e temave të jetës tokësore, e cila, kjo e fundit, në letërsinë kishtare të kohës së Budit, parapëlqehet të mohohet. Dhe për t’i dhënë funksion e gjallëri jetës së pasvarrit, për ta afirmuar amshimin dhe amshueshmërinë, ai, në fillim të vjershërimit të tij vendosi temën e ndëshkimit, të cilës, në jetën biologjike i prin vdekja, ndërkaq kësaj i prin jeta, e cila njeh gabimet, pra, m[katin, por edhe qortimet e tyre, pranimin dhe pendes[n, d.m.th. m[shir[n. Në këtë mënyrë shpjegohet edhe organizimi i strukturës tematike motivore e vjershërimit të tij, e cila për dallim nga ajo e Varibobbës është ndërtuar sipas parimit të shkak – pasojës. Prandaj, ai, në blokun e katërt tematik (të hyjnizimit) tri herë i rikthehet, pra tri herë e rimerr motivin e hyjnizimit dhe të kryqëzimit të Krishtit, kurse Jul Varibobba po kaq herë i rikthehet edhe përshkrimit të lindjes së tij. Bile ky shkon edhe më larg. Budi glorifikon salvimin, kryqëzimin dhe sakrificën e Krishtit, kurse Varibobba glorifikon lindjen dhe misionin e tij.

27 Prandaj pjesa e fundit e jetës së Krishtit tek Varibobba jepet nga perspektiva e lindjes dhe cilësohet si një zhvillim i brendshëm jo normal i rrjedhës së veprimit, kurse tek Budi jepet në vijimësi të zhvillimit dhe të ecurisë së tij. Vjershërimet e të dyve ndërtohen sipas shprehshmërisë monologe, sepse kushtëzohen nga gjinia letrare që ndjekin. Komentet e shkrimtarit janë tepër të rralla, birren në minimum ose mungojnë në tërësi.

3. 3. Rrafshi zhanror

Në rrafshin gjinor Pjetër Budi është autori i parë në letërsinë shqipe i përmbledhjes homilike, kurse Jul Varibobba autori i dytë. Përpjekja për ta përqafuar parimin gjinor të letërsisë fetare të periudhës përkatëse dëshmon edhe përkatësinë e tyre dy periudhave të ndryshme letrare. Në studimet tona janë shfaqur mendime se këto vjersha i përgjigjen poemës epike ose eposit heroik kishtar. Përkundrazi, elementet epike (gjerësia e plleshmëria përshkrimore, ndajshtesat e pjesëzimi, përsëritjet dhe dialogjet epike) si në vjershërimin e Pjetër Budit, ashtu edhe në atë të Jul Varibobbës janë kaq shumë të zbehta sa që një pikëpamje të këtillë edhe studiuesi më i mprehtë dhe shkencërisht më i përgatitur e ka shumë të vështirë ta arsyetojë teorikisht. Prandaj imponohet konstatimi se edhe Pjetër Budi edhe Jul Varibobba përpiqen të krijojnë pseudoepe ose pseudopoema, ashtu si veprohej në letërsinë fetare të shekullit të shtatëmbëdhjetë, gjegjësisht të shekullit të tetëmbëdhjetë, por nuk mund t’i kalojnë kufijtë themelorë të përkufizimit të zhanrit dhe mbesin të jenë bartës të një strukture të shkapërderdhur poetike, në pikëpamje të gjinisë letrare, të përmbledhjes homilike. Edhe pse tek Budi kufijtë midis gjinive letrare janë më të mprehta dhe fort pak dallohen. Prandaj fitohet përshtypja sikur ai krijoi një vjershërim të gjatë epik të tipit të poemës, epiliut ose eposit dhe jo të një përmbledhjeje këngësh të llojeve të ndryshme lirike dhe epike. Është e kuptueshme, pra, pse vjershat e Budit, të ndërtuara në formë të lavdit, lutjes, pendesës, predikimit, vajit më tepër anojnë kah epizmi, kurse ato të Varibobbës të ndërtuara, po ashtu sipas formës së lavdit, litanisë, lutjes, mësimit fetar, ninullave, predikimit, pendesës, uratës, vajit kryesisht anojnë kah lirizmi. Parimi i gërshetimit dhe i përzierjes së llojeve letrare, është i rëndomtë dhe shumë më i pranishëm te Varibobba sesa te Budi. Vjershërimi i të parit, meqë është një lloj përmbledhjeje këngësh kishtare, kryesisht korale, është e natyrshme që ky gërshetim të reflektohet edhe në tematikë, e cila do të ndërlidhet kryesisht me dy momentet më të rëndësishme të jetës së Krishtit: lindjen dhe vdekjen. Ato përkojnë edhe me dy festat më të rëndësishme të kalendarit të krishterë: krishtlindjet dhe pashkët, në të cilat,

28 përkujtimi i tyre në këngë, shpreh përgatitjen dhe gatishmërinë e besimtarit për t’i afirmuar në përditshmërinë jetësore mësimet që dalin nga besimi në krishtenizëm. Në studimet e përgjithshme teorike letrare është konstatuar se Baroku letrar, duke u përpjekur t’ia vazhdojë jetesën vjershërimit epik, me rregullsinë e tepruar ka ndihmuar luhatjen e pozitës së tij në kierarkinë e gjinive letrare, gjë që në shekullin vijues, në periudhën e Iluminizmit, me përcaktim paraprak të normativës letrare, me përzierjen dhe gërshetimin e sistemit gjinor është ndihmuar përcjellja e tij në fondin e arkivit të akademikëve. Pra, derisa Baroku i shekullit të 17 – të, duke u përpjekur ta kultivojë dhe ta përtërijë vjershërimin epik ndihmoi luhatjen e pozit[s s[ tij par[sore dhe shprishjen e sistemit zhanror të gjinive letrare, Klasicizmi me rreptësinë e parimit të rregullsisë e thelloi edhe më shumë shprishjen e tij, që në periudhën e Romantizmit, në gjysmën e parë të shekullit të 19 – të, definitivisht të përfundojë ekzistenca e tij dhe në ballë të kierarkisë zhanrore të vendoset një gjini tjetër – romani, që deri atëherë zinte një vend modest, sa për të qenë. Edhe në letërsinë shqipe shtatëmbëdhjetë e tetëmbëdhjetëshekullore ndjehet një dukuri e këtillë. Në qoftë se tek Budi vërejmë një lloj rregullsie, një farë përpjekje të parë dhe të fundit drejt ruajtjes dhe kultivimit të formave të gjata epike, kjo tek Varibobba fiton kuptim pejorativ. Kufijtë midis llojeve letrare epike dhe lirike, te ky i fundit, gati krejtësisht rrafshohen. Prandaj vjershërimet e tyre, sa i përket parimit bazë zhanror, tek studiuesit shqiparë, kanë shkaktuar telashe të shumta në rrafshin e përcaktimit të zhanrit. Dikush thotë se vjershat e tyre janë poema epike, tjetri se janë poema lirike, ndërkaq i treti se janë vjershërime me dy ose tri poema lirike – epike njëkohësisht. Në kontekst të studimeve të përgjithshme teorike letrare, në vjershërimet e tyre, ne shohim përpjekjet e autorëve tanë që mbi bazën e pseudoepit e të pseudopoemës dhe të kombimit të llojeve letrare lirike me epike ose dramatike (si janë ndërtuar këngët 23, 27 dhe 28 të Varibobbës) ta japin ndihmesën e tyre në përpëlitjet e fazës së fundit të jetesës së vjershërimit epik, gjegjësisht të përfshirjes së letërsisë shqipe në rrjedhat e përgjithshme teorike letrare drejt zhdukjes së këtij lloji të vjershërimit. Kjo dëshmohet edhe me organizimin gjinor të vjershërimit të Budit e të Varibobbës, ndihmesa e të cilëve, edhe në këtë drejtim, është e padiskutueshme.

29 3. 4. Rrafshi leksikor

Në rrafshin leksikor afritë janë të pranishme në shprehshmëri, sepse përdoren leksema që shprehin kuptime semantike të jetës kishtare që lidhen me temat dhe motivet që trajtohen. Ngjyrimi i fjalëve dhe i shprehjeve kushtëzohet nga figuracioni që përdoret për përshkrimin e temës a të motivit. Te Budi mbizotërojnë shprehjet me konotim të errësirës, të natës, të pesimizmit, të depresionit, të frikës, të habisë (e keqja, shëmtimi, ferri, helmi, mjerimi, vajtimi), kurse te Varibobba shprehjet me konotim të dritës, ditës, optimizmit, jetës, gëzimit, guximit, trimërisë, kënaqësisë dhe lumturisë jetësore. Me një fjalë nga Budi favorizohet asketizmi ndaj jetës fizike dhe afirmimi i mundimeve trupore, kurse te Varibobba, përballë tij, parapëlqehet favorizimi dhe afirmimi i përjetimeve, i bukurive jetësore dhe i kënaqësive fizike. Këtë funksion, në vjershërimin e Varibobbës e kryejnë edhe përdorimi me të madhe dhe i pa kurrfarë kriteri i prapashtesave të përkëdhelisë me të gjitha trajtat e tyre shoqëruese trajtë- e formëformësuese, si: - th: i ëmbëlith (1065), gatith – nanith (tani – vargu 211), të ngrohtith (vargu 550), - i tenerith (it. tenero – i gëzuar, vargu 551), i vogëlith (996, 1063), i virgjërith (1064); -thi: ballëthit (v. 886), Bambinthi (v. 63, 904), diellthi (2712), djalthin (vargu 1381), djepthi (v. 903), faqefinthi (v. 63), faqekuqthi (971), kurmëthin (vargu 550), leshëthit (v. 886); -za: cukar buzëza (v. 889), moll’ e kuqe faqeza (v. 890), golëza (v. 891); -zë: Janë marjolle duarzët (v. 893), dorëzën (v. 911) , duarzët (977), fashëzët (978), të vogla këmbëzët (v. 894), kënkëzën (v. 911, 1157), kuçëzën (v. 912), qengjëz (v. 476), skutinazët (905, 980), zemërzën (949 – 950). -zi: kā të zez sīzit (v. 887), kā të kuq veshëzit (v. 888); Këto prapashtesa në gjuhën shqipe kanë një përdorim të madh në rrafshin e ngjyrimit emocional. Gjatë shekullit të 18 – të, si në letërsinë arbëreshe (N. Brankati, N. Filja, N. Keta), ashtu edhe në letërsinë e përgjithshme evropiane përdorimi i prapashtesave të përkëdhelisë ka qenë modë (Peić, 1972: 48). Në këtë drejtim edhe Varibobba nuk bën përjashtim dhe kjo dëshmon se ai ka qenë në dijeni për modën e kohës dhe i ka përqafuar kërkesat teorike letrare të saj.

30 3. 5. Rrafshi stilistik – poetik

Afritë dhe veçoritë në rrafshin stilistik-poetik vërehen në grumbullimin dhe përdorimin e figurave etimologjike-sintaktike dhe metaforike. Si nevojë e stilit, si në letërsinë e shekullit të shtatëmbëdhjetë, ashtu edhe në atë të shekullit të tetëmbëdhjetë paraqitet përdorimi me të madhe i figurave stilore dhe i tropeve, si: alegorisë, anadiplozës, antitezës e paradoksit, hiperbolës, homotiptonit, concetto – ja italiane (lojës grafike me fjalët sipas ngjashmërisë midis dukurive dhe sendeve të ndryshme) është e rregullt, metaforës së llojllojshme (emërore, mbiemërore, përemërore, foljore, ndajfoljore), metonimisë, paragmenonit, paralelizmit sintaksor, poliptitonit, epitetit emfatik, anaforës, epiforës, grumbullimit ose kumulimit, simbolit, sidomos sinalefës (sipas parimit të identitetit, ngjashmërisë e kundërshtisë) dhe ekstravagancat e tjera figurative. Formë tjetër është shprehshmëria e përmbajtjes së errët baroke me ritmin e gëzuar të Iluminizmit. Pas ritmit lamentativ të katekizmeve, lutjesorëve, polemikave letrare të Barokut, paraqitet ritmi i gëzuar iluminist: çmenduria e kamxhikimit, çmenduria alegorike e tradhtisë. Shumë tema cfilitëse dhe vdekëse baroke në ritmin iluminist me vitalitetin e tyre t’i kujtojnë këngët korale, këngët në valle dhe ninullat shqiptare. Skena e kamxhimit më mirë ilustron kalueshmërinë nga motivi i zi i barokut në shprehjen e kuqe të iluminizmit. Diderot – i thoshte: „thuhet se ngjyra më e bukur, e cila ka ekzistuar ndonjëherë në botë është ajo e kuqja, me të cilën virgjëria, rinia, shëndeti, modestia dhe turpi shfaqen në faqet e vashës së re” (Peić, 1972: 63) Historianët e deritashëm të letërsisë shqiptare për çudi nuk i kanë vërejtur këto tipare të Barokut dhe të Iluminizmit në letërsinë tonë, sidomos te këta dy poetë dhe nuk i kanë dhënë vend të merituar në rrjedhat e përgjithshme letrare evropiane. Këto vërehen edhe në funksionet e ndryshme tonale të shprehjeve poetike të Budit dhe të Varibobbës. Edhe pse si te nj[ri ashtu edhe te tjetri është vërejtur ritmi i këngës shqiptare, p[rkat[sisht arbëreshe, por kjo dukuri nuk është parë si një tipar i Barokut apo i Iluminizmit që ka depërtuar edhe gjirin e Societas Jezu të shekullit të 17 e t[ 18. Alegoritë e Budit janë simbole ideore, abstrakte, kurse ato të Varibobës fenomene optike të dritës. Fjala dritë është ndër më të përdorshmet në Gjellën e tij. Në këtë vepër gjithçka shëndrit: edhe yjet e dielli, edhe hëna dhe zbukurimet e ndryshme, edhe gurët e çmuar e lulet, edhe trëndafili e lotët, bile edhe gjaku e plagët. Me një fjalë shkëlqen gjithçka që ka në qiell, në tokë dhe te njeriu.

31 Dritën iluministe të Varibobbës, pranë gjithë lirisë estetike, duhet par[ edhe në aspektin moralist, të lidhur me modën religjioze të dritës të shekullit të 18. Varibobba si iluminist dritën në frymën e metafizikës së pater Kircherit e zëvendëson me dritën në frymën e fizikës së Njutonit të shprehur nën fjalën “la lumière” të thënë në Theoricée – në e tij. Pra, Jul Varibobba, një jezuit i devotshëm dhe i përbetuar është krijues i madh dhe poet i dritës në letërsinë shqipe të kësaj kohe. Si kundërshti e motivit të errësirës dhe të natës në Barok, në Ilumininizmin e Varibobbës del motivi i dritës dhe i agimit si shprehje e raportit optimist ndaj botës. Pas gjakut të plagëve të martirëve të Varibobbës, vjen ai i gëzuar i Iluminizmit të kuqrremtë, që shëndrit nga figura e gëzuar e Agimit – fenomenit të agut. Është koha e dealegorizimit të personalizimit të njeriut, bimës, kafshëve, mineraleve dhe të peizazhit. Baroku intelektual dhe abstrakt i Budit kishte alegorinë, kurse Iluminizmi instinktiv dhe kokret i Varibobbës ka portretin. Te ky mbisundon tendenca e portretizimit me metafora të reja, të krijuara me anë të observimit të drejtpërdrejtë të modelit. Paraqitet dëshira radikale e ndërprerjes së kodit skematik të shenjave të formularit trubadur, petrarkist, sidomos manirist të portretit, sipas të cilit floku është ar, fytyra trëndafil, gjoksi mermer, kurse syri diamant. 3. 6. Rrafshi metrikor

Ngjashmëri hasen edhe në versifikacion. Pjetër Budi me përpikmëri përdor strofën katërvargëshe në tetërrokësh të rregullt trokaik. Shumë rrallë ose asnjëherë nuk e ka përdorur njëmbëdhjetërrokëshin strofik (përveç në vjershën e Ritualit Roman). Pra, ai rregullisht dhe me përpikmëri ka përdorur vargun katren me rimë simetrike ose asonancë dhe me strukturë të rregullt ABAB (Rugova: 173; Sedaj: 33 – 34; Shuteriqi, 1972: 92). Ndryshe qëndron puna me Varibobbën dhe me letërsinë kishtare tetëmbëdhjetëshekullore. Te ky edhe vargu edhe strofa janë të parregullta. Edhe pse, Varibobba, bën përpjekje si më të rregullt ta përdorë strofën dyshe, prapseprapë nuk mund të thuhet se kjo teknikë, fiton rregullsi dhe përpikmëri si te Budi. Sepse, ndodh që ai në të njëjtën vjershë, pranë strofës dyshe ta përdor[ strofën katërshe, gjashtëshe, ndonjëherë edhe tetëshe e dhjetëshe, si janë ndërtuar kënga e parë, e dytë dhe sidomos kënga e 26. Edhe vargu, si edhe rima, te ai, nuk e kanë rregullsinë dhe korrektësinë e Budit. Strukturën e dyvargëshit strofik shpeshherë e shprish me përdorimin e bartjes semantike në dy ose në tri e deri në katër tërësi dyvargëshash. Megjithëse, rastet e këtilla janë të rralla, kjo prap dëshmon jo vetëm përligjjen e rregullsisë strofike dhe vargëzuese, por edhe parimin e

32 Varibobbës, në kontekst të parimeve teorike letrare të kohës, të përdorë strofa të ndryshme dhe lloje të ndryshme vargjesh. Në raste të këtilla, meqë ai përgjithësisht është i prirur ta përdorë strofën dyvargëshe, atëherë rimimi i del AA BB CC ÇÇ DD, kurse në strofat katërvargëshe ABAB, ABCB, ABBA (Fortino, 1984: 31). Në pikëpamje metrikore, vargu i Varibobbës, si theksuam, nuk e ka rregullsinë e tetërrokëshit të Budit. Ai edhe pse bën përpjekje ta përdorë vargun tetërrokësh, kjo veçori nuk mund të thuhet se është rregull, sepse ai përdor thyerjen e vargjeve dhe pranë tetërrokëshit përdor edhe dhjetërrokëshin. Kjo veti e tij versifikative nuk mund të thuhet se është “pronë“ e ndonjë vjershe. Më i shpeshtë është kombinimi i tetëshit me dhjetërrokëshin, i cili mund të bëhet edhe brenda një vjershe, si edhe brenda një situate përshkrimore. Kjo pse, Varibobba, duke anuar kah lirizmi dhe meqë lirizmi parapëlqen përshkrimin e ndjenjave dhe të hoveve shpirtërore, atëherë është e natyrshme që rregullsitë rrokësore në varg të jenë pasojë e përshkrimit të momenteve e të përjetimeve të ndera e të thella intime.

3. 7. Rrafshi teorik

Parimi i oralitetit dhe i literalitetit është pikafrimi më i madh që këta dy autorë e kanë midis tyre. Këto pikëtakime dhe afri të tyre, edhe në këtë drejtim, në njërën anë, janë të ngjashme dhe në harmoni si midis tyre dhe autorëve të tjerë të letërsisë shqipe, ashtu edhe me autorët e letërsive simotra evropiane. Në anën tjetër, ato dëshmojnë për mbështetjen e tyre shumë të madhe në letërsinë fetare, sidomos në përqafimin, miratimin dhe afirmimin e kërkesave të saj moralizuese. Sa dihet, letërsia fetare, si gjithmonë, që nga lindja, në shekujt e hershëm të Mesjetës e në vijim përgjatë saj, si dhe në këta dy shekuj e deri në ditët tona u ngrit në një lloj të veçantë të artit të fjalës duke u mbështetur në dy kategoritë e deriatëhershme themelore të jetesës e të funksionimit të tij. Ky lloj i artit letrar të fjalës ndërtohej në formë të shkruar, por është përhapur, ka jetuar dhe ka funksionuar me anë të dëgjimit. Si Budi e Varibobba, ashtu edhe bashkëkohanikët e tyre ndër shqiptarë e ndër popujt e tjerë përfaqësues të letërsisë fetare, kanë shkruar për t’u dëgjuar dhe jo për t’u lexuar. Budi thotë: Të kërshtenë, o ju, qi ini / Nd’ Arbër të pagëzuom /.../ Këtë letër e përzini / Qi juve kam dërguom, /.../ N’dorë e merri, e këndoni, /.../ Vini veshët e ndigjoni /.../ Këto fjalë i ligjëroni / Si kankë tue kënduom / E me za t’i vjershoni (Budi, 1986: 251, 253). Ngjashëm do të shprehet edhe Varibobba në vjershën “Etja për dije”, ku shprehet: “u t’thom, ma mire vesh / këtë kënk’ t’arbëresh“ (vargjet: 2119 – 2120) dhe: “Dhotrinën /.../ dua ju spjeghar’ nani arbërisht, /.../ prifti t’e thet një dit mbë qisht” (vargjet: 1472 – 1475).

33 Varibobba nuk kërkon nga besimtarët arbëreshë të lexojnë, por prej tyre kërkon ta këndojnë këngën e arbëreshë që e kishte shkruar ai: ”Edhe një kënk, se t’llaudharni, /.../ Zo’n: ju thom arbërisht Te deum lëtisht, / se ju t’e xëri si një racjon” (vargjet: 1460 – 1463). Pra, krijimi i tij nuk është vjershë, por është këngë. Askund nuk thotë se këto vjersha i kam shkruar për t’i lexuar, por gjithmonë për t’i kënduar.

3. 8. Ndërgjegjësimi kombëtar

Bashkë me pikëtakimet në rrafshin tematik përmbajtjesor, si te Pjetër Budi, ashtu edhe te Jul Varibobba vërehet edhe futja e vetëdijesimit të identitetit dhe të ndërgjegjësimit kombëtar, që dëshmon për një nivel shumë të ngritur intelektual dhe të formuar kombëtar. Ato i gjejmë të shprehura si në katër vjershat e fundit të Doktrinës së Budit, ashtu edhe në arbëreshëzimin e vjershës shqipe te Varibobba. Edhe në këtë aspekt gjejmë pikëtakime si midis Pjetër Budit e Jul Varibobbës, ashtu edhe midis tyre dhe të autorëve të letërsive të popujve të tjerë evropianë. Dihet se shekulli i 18 është shekull i dijes, i formimit dhe i konsolidimit të ndërgjegjes kombëtare të popujve, si dhe i formimit të shteteve kombëtare. Ndaj edhe Budi me Varibobbën, në këtë kontekst, janë në përvijim të mendësisë së atëhershme përkatëse evropiane. Këto njësi tematike te Budi janë të ndara dhe përbëjnë një tërësi më vete strukturore kompozicionale. Ato jepen në fund të vjershërimit dhe janë të shtrira në katër vjersha (këngët: 16-19). Kurse ndërgjegjësimin kombëtar te Varibobba e kemi të shtrirë në tërë vjershërimin. Atë e gjejmë që në nismë të vjershërimit kur e fton shën Mërinë të vijë t’ua mësojë arbëreshëve “këngën e re” dhe të këndojë bashkë me ta (Strofa e parë e Këngës së parë), mandej në pjesët e lindjes së Krishtit foshnje, i cili kënaqet duke qeshur kur dëgjon këngën arbëreshe (vargjet: 1097-1098), ose në pjesët e besimit, të doktrinës e të ritualit, ku i porosit arbëreshët ta këndojnë dhe ta dëgjojnë këngën arbërisht, sepse nuk kuptojnë lëtisht (vargu 1525); ose kur i drejtohet shën Viçencit “mirri vesh ti kënkët tona”, përdorimi i shumësit këtu nënkupton se për cilat këngë është fjala. Bile për ta theksuar vetëdijesimin kombëtar nëpërmjet gjuhës, ky, edhe pse jeton gati dy shekuj pas Budit, shkon edhe më larg prej tij kur arbëreshëve i thotë Doktrinën ta dëgjoni arbërisht, sepse nuk e kuptoni latinisht: “Gjeq ti Kredhin arbërisht / xhaka s’e ndëlgon lëtisht” (vargjet: 1524 – 1525). Kur është fjala tek ndërgjegjësimi kombëtar, Jul Varibobba, kur përshkruan bëmat e shën Gjergjit, kapërcen kornizat kohore, bën një interkalim shumë të madh temporal dhe ato ia apostrofon Gjergj Kastriotit Skënderbeut. Në këtë kontekst na çojnë vargjet e këngës Rrusallezët e kërshtea çë llaudharnjën shëjtet. Në dy vargjet e parë të kësaj kënge Juli

34 thotë: Mīr se ju gj’m’, bulār! / Erdhë‘m na Mbuzat të pār / Shën Gjergjit për gharē/ t’i këndonjëm ndë ktë dhē. (4276 – 4279). Dhjetë vargje më poshtë thotë: /Trim/ Cik djāl nd’ ushtërī / rritur qe ndër bulërī. / Atje gjith armiqt i shpiu, / gjith Turqit i vinxhoi. (4288 – 4291). Në përkthimin e Belmontos, turqit janë dhënë me barbarë3 (Belmonte, 2005: 355), kurse në atë të Fortinos, tek i cili kryesisht jam mbështetur në këtë studim p[r vjersh[rimin e Varibobb[s ruhet forma origjinale: i Turchi (Fortino, 1984: 289). Unë pikërisht në këtë etnonim shoh ndërgjegjësimin kombëtar të Jul Varibobbës. Mandej Varibobba dallon edhe arbëreshin nga italiani, të cilin e identifikon me djallin (“Çifari bën si lëtiri” (vargu: 4434), si dhe arb[reshen nga italianja: Hilq të vdis një grua lëtire (vargu: 4579).

3. 9. Përfundimi

Duke pasur pikësynim veçoritë dhe pikëtakimet teorike letrare dhe poetike që paraqiten në vjershërimin e Pjetër Budit dhe të Jul Varibobbës, arritëm të dëshmojmë se në njërën anë, aq sa janë të pranishme midis tyre, në veçanti e të autorëve të tjerë të letërsisë shqipe të kësaj periudhe, në përgjithësi, në anën tjetër, po aq janë pikëpamje që janë të pranishme edhe në letërsitë evropiane. Analiza jonë e shtrirë në tetë rrafshe vërteton se: 1. në rrafshin pëmbajtjesor përpunojnë tema dhe motive pothuaj të njëjta të historisë biblike, por përshkrimi i tyre ndjek udhë të ndryshme: Pjetër Budi është në harmoni me letërsitë evropiane veriperëndimore, kurse Jul Varibobba me letërsitë evropiane jugperëndimore. Këto pikëtakime më tepër reflektohen në rrafshin motivor, ku përpunohen motivet e lindjes e të kryqëzimit të Krishtit, të mëkatit e të pendesës, të cilët te Budi jepen nën hijedritën e natës e të errësirës, kurse te Varibobba të ditës e të dritës. Me çka përputhen me kërkesat teorike letrare të Barokut religjioz – Pjetër Budi, përkatësisht, të Iluminizmit – Jul Varibobba. 2. në rrafshin strukturor – kompozicional ndjehet përpjekja për përdorimin e linearitetit në ndërtimin e rrjedhës rrëfimore, e cila tek Pjetër Budi është ngritur në paraecje sipas modelit shkak – pasojë, kurse tek Varibobba, me përjashtime të vogla, sipas modelit ciklik: secila këngë është tërësi më vete. Tek Budi njësitë tematike ndjekin njëra – tjetrën, ndaj edhe struktura kompozicionale njeh rrjedhën lineare, kurse tek Varibobba, secila këngë funksionon si njësi kompozicionale e pavarur dhe nuk ndjekin njëra – tjetrën, ndaj edhe është i pranishëm fragmentariteti rrëfimor. 3. në rrafshin gjinor përdorin pothuaj llojet e njëjta të letërsisë fetare me një dallim se te Budi anojnë kah përpunimi më i madh epik, kurse te Varibobba mbizotëron elementi lirik. Ata duke u udhëhequr nga parimi i modelit të përmbledhjes homilike, pseudoeposeve dhe pseudopoemave përpiqen t’ia vazhdojnë jetesën e

3 Në kohën e Varibobbës, siç e pamë më parë, vetëdija kombëtare arbëreshe dukshëm është e theksuar dhe bëhet dallimi, si në aspektin kombëtar ndaj botës lëtine, ashtu edhe në atë ideologjik politik: turq-latinë, përkatësisht arbëreshë - italianë. Mjafton, me këtë rast të përmenden vargjet: Lëtinj e t’Arbëresh (vargu: 4165).

35 brishtë vjershërimit epik, por pa sukses. Për këtë arsye vjershërimet e tyre qëndrojnë midis eposeve e poemave dhe pseudoeposeve e pseudopoemave. 4 – 5. në rrafshin leksikor e stilistik poetik vërehet përdorimi i leksikut dhe i figuracionti të krishterë me ngjyrim emocional të përshkrimit të situatave të caktuara: Budi të frikës, dëshpërimit, depresionit, pesimizmit, errësirës, natës, vdekjes; kurse Varibobba të guximit, optimizmit, gjallërisë, dritës, ditës, jetës. Varibobba ngjyrimin emocional e ngrit edhe me përdorimin e litot[s, t[ cil[n praktikisht e realizon me prapashtesat e zvogëlimit: - th dhe - z, kurse Budi me p[rdorimin n[ mas[ t[ madhe t[ hiperbol[s. 6. në rrafshin versifikativ metrikor Budi rregullisht përdor tetërrokëshin me strofë katërvargëshe dhe me rimë të rregullt trokaike ABAB, ndërkaq Varibobba përdor lloje të ndryshme strofash dy, katër- e gjashtë-, tet[- e dhjet[vargëshe, si dhe struktura të ndryshme vargjesh: 6 - , 8 – e dhjetërrokësh. Te ky edhe rima është e ndryshme: AA BB CC ÇÇ DD ose ABAB, ABBA, ABCB. 7. në rrafshin teorik letrar janë autorë të letërsisë fetare dhe duke përqafuar kategoritë e krijimit, të jetesës dhe të funksionimit të saj shkruajnë vjersha të angazhuara fetarisht për t’u kënduar dhe jo për t’u lexuar. 8. rrafshi tematik – pëmbajtjesor dhe motivor i ka imponuar autorëve ta shprehin edhe qëndrimin e tyre ndaj çështjes kombëtare, e cila vërehet jo vetëm në gjuhë, por edhe në përtheksimin e ndërgjegjësimit kombëtar, që flet për një nivel të ngritur shum[ lart[ të vetëdijes së tyre kombëtare.

4. Rrafshi përmbajtjesor

4. Rrafshi tematik përmbajtjesor A. Njësia tematike e lindjes së krishterimit B. Njësia tematike e katekizmit C. Njësia tematike e ritualit

37 38 4. Rrafshi tematik përmbajtjesor

Në këtë kapitull bëhet fjalë për tri njësitë jryesore tematike motivore dhe përmbajtjesore të vjershërimit të Jul Varibobbës. Vjershërimi i tij ka 4717 vargje të shpërndarë në 32 këngë, të cilat nuk kanë numër të njëjtë vargjesh. Numri më i madh i këngëve kanë nga më pak se 100 vargje (gjithsej 20 këngë), kurse këngët që kanë numër më të madh se 100 vargje janë më të pakta. Ndër to kënga më e gjatë është “Jezu kurorë mbretërie”, e cila ka 1090 vargje. Dhjetë - njëmbëdhjetë këngët e tjera kanë nga 122 deri në 524 vargje sa ka kënga e parë, e cila në tërësinë e vjershërimit është e dyta sipas numrit të vargjeve. Kështu kënga e tretë, sipas numrit të vargjeve është “Rruzaret e krishtera që lavdërojnë shenjtorët”, e cila ka 394 vargje, mandej vijnë “Kënga e Shën Mërisë Bonkunxilit shqip” me 260 vargje, “Etja për dije” me 248 vargje, “Kalimera e pashkëve” me 226 vargje, “Kalimera e nataleve” me 222 vargje, “Pendesa e thellë“ me 178 vargje, “Kënga e të zgjuarit” dhe “Nj’atër kënk” që kanë nga 176 vargje, “Urdhëresat” me 167, “E bukura virgjëreshë“ me 122 vargje. Katër këngët e para paraqesin një tërësi më vete, sikurse që edhe gjashtë këngët në vazhdim, me të cilat bashkarisht krijojnë fondin prej dhjetë (10) këngëve të blokut të parë tematik. Vjershërimi i tij është i ndërtuar sipas tre tipave të llojeve letrare të letërsisë fetare: (1) forma folëse zakonore (lavde, lutje, pendesa, vaje, qortime, besime, betime), (2) forma të ligjërimit kishtar (predikimi, radhitja litanike) dhe (3) forma të letërsisë fetare didaktike (mësimi fetar, traktati). Në aspektin përmbajtjesor përpunohen tri njësi të mëdha tematike, të cilat ndërlidhen me tri momente të rëndësishme të përhapjes dhe të afirmimit të krishterimit: (A) njëra është njësia tematike e shën Mërisë, ose e lindjes së krishterimit; (B) e dyta është njësia tematike e besimit të krishterë – të katekizmit; dhe (C) e treta është njësia tematike e përhapjes së krishterimit – të ritualit. Secila nga këto njësi tematike përfshin nga disa këngë. Ato nuk kanë numër të caktuar vargjesh as edhe strukturë të njëjtë të vargut, i cili është i ndryshëm. Herë është gjashtë e herë tetërrokësh, por edhe 10- e katërmbëdhjetërrokësh. Varibobba nuk përdor një strukturë konstante të vargjeve, si ndodh bie fjala me Budin, i cili rregullisht dhe me përpikmëri ka përdorur vargun tetërrokësh trokaik. Edhe në pikëpamje të organizimit strofik të vargut Jul Varibobba nuk është i përpiktë. Ai përdori lloje të ndryshme strofash: dyshe, katërshe, gjashtëshe, tetëshe. Më të shpeshta janë strofat dyshe dhe katërshe, të cilat dijnë të kombinohen midis tyre dhe të përdoren edhe brenda një kënge. Po kështu, në pikëpamje të versifikacionit edhe rima nuk është konstante, por e ndryshme. Përdoren lloje të ndryshme rimash si ABAB, ABCB, ABCD, AA BB. Ai vjershërimin e tij e veshi me

39 këto tipare për ta dëshmuar jo vetëm përkrahjen e pikëpamjeve të reja, por edhe për ta shprehur pakënaqësinë ndaj periudhës paraprake, sepse, sipas studiuesve të letërsisë së shekullit XVIII në përgjithësi, kjo mënyrë e vargënimit ka qenë kërkesë teorike e kohës. Në vjershërimin e tërësishëm të Varibobbës, këto tri njësi tematike, janë të shpërndara në mënyrë të pabarabartë, edhe për nga numri i vargjeve, edhe për nga përpunimi artistik i tyre. Disa, si ato të njësisë së dytë, të besimit të krishterë, në krahasim me dy të tjerat kanë numër më të madh vargjesh (gjithsej 2209), që dëshmon se ndaj tyre autori ka treguar interes të veçantë dhe i ka kushtuar rëndësi më të madhe, sepse ajo është njësia kryesore të krishterimit, mbi të cilën ndërtohet kulti i besimit të krishterë, por edhe i subjektit të vjershërimit të tij; ndërkaq dy temave të tjera, të lindjes së krishterimit (ka 1479 vargje) dhe të pjesës praktike të besimit të krishterë (ka 1029 vargje), i është kushtuar një numër më i kufizuar vargjesh, sepse ato luajnë rol shoqërues të jetës praktike për besimtarët. Vjershat e vjershërimit të Jul Varibobbës, në përgjithësi, pavarësisht nga elementet e tyre ndërlidhëse, dalin si realizime me tërësi të veçanta. Kjo është pasojë e parimit të gjinisë letrare, që përfaqëson kënga dhe që, është dukuri e letërsisë fetare, të cilën e ka praktikuar edhe ai.

40 A. Njësia tematike e lindjes së krishterimit

Njësia tematike e lindjes së krishterimit përbën njësinë qendrore, themelore dhe kryesore të vjershërimit. Në të bëjnë pjesë 10 këngët e para me një sasi prej 1479 vargjesh. Në to përshkruhen ddy momente të rëndësishme të krishterimit: lindja e shën Mërisë dhe lindja e shën Bambinit. Poeti në këto këngë përshhkruan dy anët e personalitetit të shën Mërisë: (1) si qenie biologjike, që ngritet në këngët 1 – 4; dhe (2) të qenies së saj hyjnore që ngritet në këngët 5-10. Këngët 5 – 10 jepen si këngë që i këndohen shenjtërisë së shën Mërisë, që ia këndojnë gratë mbuzarjote, sepse në këngën e 9 në vargun 1479 thotë se “zū fill e tha kënkën arbërisht”. Ndërkaq, në emër të shën Mërisëpoeti i thotë edhe këto: “Bilëzit e mī, / për kto hajdhī çë mua më bëni, / çëdo racjona e dhivucjona / dua të ju thom se ju t’i xëni. / Edhe një kënk se t’haudhārni, / të rringraxjārni ju tën’ Zon’, / ju thom arbërisht te dheu lëtisht / se ju t’e xëri si një racjon” (vargjet: 1456 – 1463) dhe në vargjet 1476 – 1479 përfundon me përshkrimin e gëzimit të bashkëvendësve që e kuptuan këngën arbërisht: “E mbartin vesh, gjith mben’ qet, / puru ai vet ç’ish’ Zoti Krisht, / kūr kjo Rrexhin me vuthët fīn / zū fīll e tha kënkën arbërisht:“. Marrë në përgjithësi kjo njësi tematike i kushtohet jetës dhe qenësisë së shën Mërisë si nënë e Zotit. Kështu, autori Jul Varibobba, ka krijuar një vjershërim, i cili brenda vetvetes ngërthen vetën e Mërisë si qenie biologjike, por edhe vetën e depersonalizuar, të hyjnizuar të saj. Kalimi nga jeta biologjike në jetën hyjnore, në vjershërim, është bërë në mënyrë të natyrshme dhe është realizuar sipas teknikës së paraecjes. 1. Kështu në këngën e parë përshkruhet lindja dhe jeta e Shën Mërisë deri edhe pjesa e lindjes së Krishtit. Pjesa e jetës së saj shkurtimisht jepet nëpër tri momente kryesore: të lindjes, të rritës dhe të hyjnizimit të saj. Lindja është e jashtëzakonshme, sepse ajo lind nga prindër të moshuar. Të jashtëzakonshme janë edhe dy periudhat e tjera të jetës së saj: rrita edhe hyjnizimi. Por pjesa më interesante e vetës së shën Mërisë mbetet pjesa jetësore e përkushtimit të saj lindjes, edukimit dhe rritës së Bambinit. Me çka bëhet pjesë përbërëse dhe themelore e lindjes së besimit të krishterë, e ndërlidhjes së Atit me të Birin. Në këtë mënyrë edhe fiton statusin e personazhit kryesor mbi të cilin ngritet veprimi i vjershërimit të Varibobbës. Kjo pjesë e qenies së shën Mërisë zë hapësirën më të madhe të vjershërimit. Kënga e parë Gjella e shën Mërisë Virgjër ka 524 vargje tetërrokëshe me strofa katërshe me rimë ABCB. Për nga sasia e vargjeve zë vendin e dytë, në tërësinë e vjershërimit, menjëherë pas vjershës së 26 – të “Jezu kurorë mbretërie”, e cila ka 1090 vargje dhe është vjersha më e gjatë e vjershërimit. Subjekti ndërtohet në paraecje. Por rrjedha e zhvillimit të veprimit nuk ndjek ecuri normale, sepse poeti, disa herë, parapëlqen të fusë 41 ndajshtesa. Kjo teknikë e ndërtimit të subjektit sa është pasojë e parimit zhanror, aq bëhet edhe për nevojë të shmangies së monotonisë rrëfimore. Nganjëherë paraqiten edhe pararrëfime, nganjëherë edhe praparrëfime. Poeti e nis vjershërimin e tij me lutjen drejtuar shën Mërisë ta pranojë dhe bekojë vjershën e tij arbërisht dhe kërkon prej saj t’u ndihmojë arbëreshëve ta mësojnë vjershën e re që ta këndojnë jetën e saj, si burim drite e jete. Në formë të himnit e të uratës kërkon t’i mësojë se si ta nderojnë e ta lartësojnë pastërtinë e saj shpirtërore. Me pyetje retorike shpjegon se ka qenë e destinuar nga Zoti, si flet Libri, vetëm ajo të jetë e kursyer nga mëkati, kurse njerëzit janë përfshirë në mëkatin e gjarpërit. Në vazhdim në formë të lavdit i thurren lëvdata shën Mërisë për pastërtinë e saj shpirtërore. Pastaj përshkruhet lindja dhe jeta e saj. Siç shihet që në vargun e parë autori përcaktohet për sistemin kryesor zhanror të vjershërimit, pra, për lutjen, si njërin ndër llojet më të preferuar letrar të letërsisë së krishterë si dhe njërin prej llojeve më të përdorshëm në vjershërimin e tij. Ai i lutet shën Mërisë ta miratojë vjershërimin e tij arbërisht, njësoj sikurse që asaj i lutet t’i mësojë arbëreshët ta këndojnë qenësinë e saj (vargjet 1-4). Po ashtu, edhe prindërit e shën Mërisë i luten Zotit që të kenë fëmijë (vargjet 25-28). Shën Mëria, pasi u rrit, vendoset në një kuvend. Pason tema tjetër përshkrimore e jetës kishtare. Prania e manastireve dhe e kuvendeve: vendlutjet, vendflijimet dhe vendpërhapjet e religjionit. Prindërit e saj shën Ana e shën Jakini nuk kishin fëmijë. Zoti i dëgjoi lutjet e tyre dhe në pleqëri shën Anën e bëri të lindë një vajzë. Lindjen e saj e feston qielli e toka. Ajo krahasohet me pastërtinë qiellore. Prindërit shën Jakini dhe shën Ana, me një angazhim të jashtëzakonshëm përkujdesen për jetën, rritën dhe edukimin e saj. Nënës i jepet roli kryesor për edukimin e fëmijës. Shën Mëria i ka karakteristikat e fëmijëve të përvuajtur, por që përkujdeset për ngrohtësinë familjare. Në vazhdim pason periudha e rritës së saj fizike, për të cilën autori nuk flet, por nga rrjedha e mëtejme e veprimit mbetet të nënkuptohet. Pas një kohe, me këshillën e Zotit, mbyllet në një kuvend, ku qëndroi tri vjet. Jepet një lavd kushtuar shenjtërisë së saj. Atje njihet me fshehtësitë e Zotit dhe bëhet shenjtërimi i trupit dhe i shpirtit të saj. Pak kohë para se të largohet nga kuvendi i paraqitet një engjëll, i cili ia solli lajmin se “Zotynë për nënë të zgjodhi”. Nis dialogu i saj me engjëllin, i cili e bind se me dëshirën dhe vullnetin e Zotit gjithçka është e mundur. Shpjegohet mënyra e bindjes, vetëdijesimit, e miratimit dhe e pajtimit të saj. Vetëdijesimi motivohet sipas mësimeve të krishtera. Ngjizja e shën Mërisë përshkruhet si e jashtëzakonshme: hapet qielli e toka dhe “si në pasqyrë që hyn dielli dhe nuk e nxin, por e dritëson”, ashtu edhe “Shpirti i Shenjtë vjen vetë e të mbron”. Kështu, sipas Varibobbës dhe

42 Librit të Shenjtë arsyetohet mënyra e zënies së shën Mërisë, e cila krahasohet me lulen e majit. Ky vetëdijesim dhe motivim është biblik, pra nga literatura e lexuar. Në këtë përshkrim të atmosferës së shtatzënies së shën Mërisë shohim depërtimin e ideve të reja: Zoti respekton vullnetin e lirë të njeriut - nuk e urdhëron, por e bind se si duhet të veprojë. Këto janë kërkesa të reja të transformimit të kishës dhe të jetës kishtare, që janë pasojë e lëvizjeve mendore të Evropës së kohës. Ndaj edhe pas pëlqimit që ajo i jep engjëllit, Krishti bartet në trupin e saj. Deri në strofën 17 rrëfimi zhvillohet në dy veta: e para është e poetit dhe e dyta e shën Mërisë. Megjithëse edhe kjo pjesë ndahet në dy njësi: strofa 1-10 ½ dhe strofa 10 (gjysma tjetër) deri te strofa 17. Në të parën rrëfimi është bashkëbisedues në formë të lutjes, pastaj në formë të distancës kohore, pra poeti merr pozitën e vrojtuesit, rrëfimtarit të distancuar dhe jo të pjesëmarrësit të drejtpërdrejtë në rrëfim. Tani nis gërshetimi i këtyre dy rrëfimtarëve dhe nis të veçohet distanca kohore e rrëfimtarit dhe e veprimit të rrëfyer nga perspektiva e rrëfimtarit. Në këtë mënyrë mund të përcillet edhe mënyra e motivimit të veprimi shkak - pasojë, që mund të shpjegohet si model i mënyrës së ndërtimit të krijimit poetik dhe Varibobbba nga një rrëfimtar i përulur, i përvuajtur e i frikshëm kthehet në një rrëfimtar të trimëruar, që situatën e merr në duart e veta. Në vazhdim jepet një lavd kushtuar zemrës së Shën Mërisë, ku shpjegohet aksioma biblike: lindi në zemër dhe u kthye në zemër. Domethënë Krishti, meqë lindi me zemër u desht të kthehet në të, respektivisht të bëhet zemër, që do të nënkuptonte se ai gjithçka që vlerësonte dhe gjykonte e bënte me zemër dhe me sakrificë. Vazhdon t’i lutet shën Mërisë ta përshkruajë gëzimin që ka ndjerë në ato momente. Në vargjet 85-86 poeti i jep përgjigje vargjeve të mëparshme 75-84. Këtu përgjigjja retorike merr funksionin e bindjes fetare. Në formën e pyetjes retorike, në vazhdim, përshkruhet ekstaza që e ka kapluar poetin të gjendur para shtatores së shën Mërisë. Ai, atë e mendon si të përcëlluar nga zjarri i dashurisë ndaj Zotit - mrekulli kjo e cila ia ka shmangur vdekjen. Në këto vargje paraqitet edhe elementi i barokut e i letërsisë së krishterë mesjetare: pamundësia e njeriut tokësor t’i kuptojë punët hyjnore dhe pa- aftësia e tij të matet me njeriun hyjnor. Poeti përsëri i kthehet lirizmit, ekslamacionit dhe devotshmërisë. Duhet t’i arsyetojë thashethënat. Në vazhdim flitet se shën Mërisë, në mënyrë të prerë, në formë të urdhërores i shpallet vendimi i Hyut: “O e lumja grua: ti si e thua? / Tij Zotīn për ëm’ të zgjothI” (vargjet: 43-44). Ajo, njëkohësisht, këshillohet, gjatë rritës, ta ketë kujdes djalin, se edhe ky nuk është i rëndomtë, sepse ajo është një nënë Zonjë e qiellit. Ky përshkrim është pasojë e depërtimit të ideve të reja dhe e rëndësisë që shoqëria e kohës

43 i kushtonte edukatës, si dhe detyrimeve që kishte familja për përmbushjen e tyre. Shekulli i 18 – të njihet si shekull i edukatës. Pas një qëndrimi prej tri vjetësh në kuvend kthehet në botën tokësore, pranon rolin e njeriut të sakrifikuar për ta ndihmuar njerëzimin, merret me përhapjen e mëshirës e të dashurisë, paqës e lumturisë shpirtërore dhe merr pjesë në dhembjen e të tjerëve. Me një fjalë ajo merret me organizimin e jetës së lumtur e të harmonishme familjare dhe të përhapjes së krishterimit. Shndërrohet në një simbol të bërthamës së ekzistencës njerëzore në tokë: merret me krijimin dhe ruajtjen e familjes. Menjëherë pas daljes nga kuvendi, ende pa mbërritur në shtëpi i jepet përmbushjes së këtyre synimeve. Ndaj viziton Elisabetën, bashkëpjesëmarrësen e saj në jetën hyjnizuese dhe merr pjesë në lindjen e saj. Tek pastaj kthehet në shtëpi. Nis përshkrimi i vizitës që shën Mëria i bën Elisabetës. Aty qëndron tre muaj dhe merr pjesë në lindjen e Gjonit. Përshkruhet edhe gëzimi që ndjen Elisabeta për ndihmën që i ofroi shën Mëria. Ajo e priti e gëzuar, që e nderoi me këtë vizitë në shtëpi të saj, për faktin se kjo është nënë e zgjedhur dhe në bark ka djalin e shenjtë. Pritja e Elisabetës i jep zemër, e trimëron dhe e ndihmon shën Mërinë të vijë në vete dhe ta gjejë shpjegimin e arsyeshëm për mbarsjen e saj të parëndomtë. Ndërfutet arsyetimi i thashethënave. Nga vargu 177 rrëfimi merr rrjedhë normale, që ishte ndërprerë në vargun 105. Rrëfimi vazhdon të ndërtohet në stilin e lavdeve, me të cilët lartësohen figura e Gjonit, Elisabetës dhe e Zotit. Në fund përshkruhet ndarja me Elisabetën dhe kthyerja e shën Mërisë në shtëpi, si dhe i daljes në skenë të shën Xhuzepes, të cilit i rrëfenpër vizitën që ia kishte bërë Elizabetës. Heshtet edhe pjesa tjetër e jetës tokësore. Menjëherë takohemi me jetën e saj në familje. Nuk arsyetohet dhe nuk jepet kurrfarë shënimi për martesën me shën Josifin, por i lejohet lexuesit ta nënkuptojë dhe të angazhohet për plotësimin e saj. Kështu in medias res depërton në përshkrimin e pjesës familjare të jetës së shën Mërisë dhe pas lindjes së Elizabetës, menjëherë përshkruhet konflikti midis shën Josifit dhe shën Mërisë. Domethënë shën Mëria është ngjizur në një kuvend, por kthyerja e saj në bashkësinë familjare shkakton probleme. Shën Josifi, dyshon, njësoj si dyshojnë edhe bashkëfshatarët në dashurinë e tyre dhe në sinqeritetin e vendosjes së marrëdhënieve të tyre bashkëshortore. Gjithçka mbetet e hapur, por edhe gjithçka duhet të shpjegohet në mënyrë hyjnore. Prandaj edhe konflikti i shkaktuar midis tyre duhet të marrë zgjidhje të dëshiruar dhe

44 normale, kuptohet se duhet të arsyetohet, në këtë rast, me anë të ndërhyrjes hyjnore. Në përshkrimin e mosmarrëveshjes midis tyre dhe të dyluftimit të shën Josifit me vetveten ndihet depërtimi i ideve të reja të fillimshekullit të 18-të edhe brenda letërsisë dhe jetës kishtare për ndërtimin e jetës familjare, sipas parimeve shoqërore të mendësisë së kohës. Kuptohet, këtu është i pranishëm depërtimi i pikëpamjes së qëndrimit kritik ndaj jetës, si pasojë, edhe pranimi dhe jetësimi i parimit humanist të shekujve XIV-XV, i përqafuar edhe nga iluministët e racionalistët e shekullit të 18-të, se njeriu është i lirë dhe me vullnetin e tij të lirë mund të vendosë për fatin e tij. Megjithatë, në këtë këngë, na del se Josifi nuk është gjithaq i lirë, por është shumë i varur dhe i kufizuar në vendimet e tij, njësoj si do të mendojë T. A. Kavalioti në Logjikën e tij. Ai nuk mund të vendosë lirisht sipas dëshirës dhe sipas vullnetit të tij: ai vërtetë është i shqetësuar, por edhe i zemëruar. Shqetësimi dhe zemërimi i tij arrijnë deri në shkallën e shprehjes së revoltës dhe nuk zhvillohet më tej. Mirëpo, si do ta shprehë protestën e tij? Për pakënaqësinë e tij nuk flet me askend dhe dhimbjen nuk e ndan me të tjerët, por, përkundrazi, mbyllet në vetvete. Duhet të vendosë vetë: ç’rrugë dhe ç’zgjidhje do t’i japë konfliktit. Në luftë me vetveten dhe me shën Mërinë, shën Josifi, biologjikisht tregohet i pasuksesshëm. Është e nevojshme të ndërhyhet. Zgjidhja është jashtëtokësore, hyjnore. Që të ruhet bashkëshortësia dhe harmonia familjare është e domosdoshme ndërhyrja e Hyut. Ndërhyn Hyu me mëkëmbësit e tij engjëjt. Kjo mënyrë e motivimit Varibobbën e ndërlidh me pikëpamjet e filozofisë dhe të mendësisë evropiane të kohës, me pikëpamjet e Lokut e të Leibnitzit, se njeriu lind i pastër, por në udhëtimin e tij jetësor, varësisht nga faktorët shoqërorë e historikë, merr drejtimin që ia ofron shoqëria, mjedisi. Edhe shën Josifi vetëbindet pas bisedës me engjëllin. Këtu përvijohet edhe tema tjetër e raportit të individit me bashkësinë, lufta e kushtëzuar e njeriut me normat shoqërore-juridike e me mjedisin ku jeton, por edhe momenti kur duhet të vendosë në do të jetë përfaqësues dhe afirmues i tyre, apo do t’i mohojë duke i kundërshtuar. Pra, kemi të bëjmë me dy pikëpamje të kundërta që i afirmonte dija e shekullit të 18-të: ose të heshtë dhe në qetësi e me vetëdëshirë t’i pranojë normat shoqërore si të tilla e të pakontestueshme; ose të reagojë dhe ta tregojë grushtin dhe të angazhohet për jetësimin e cilësdo prej tyre. Rrjedha e motivimit të rrëfimit dëshmon se heroi ynë as psikikisht, as moralisht nuk është i pjekur të ndërmarrë një vendim si në rastin e parë, por i nënshtrohet të dytit, miraton praktikat ekzistuese. Ai nuk mund të kundërshtojë, nuk i sjell në diskutim marrëdhëniet shoqërore, por dorëzohet, pajtohet, kënaqet me sogjetimin e situatës së shkaktuar dhe në heshtje pranon pozitën e nënshtruar dhe para një situate të këtillë dorëzohet,

45 tregohet i dobët moralisht, ndaj edhe merr vendim të prerë: të pajtohet me situatën e krijuar, sepse ndryshe nuk kishte mundësi se si ta dëshmonte bindjen në besimin e krishterë, devotshmërinë për jetësimin e tij, disiplinën fetare për ngritjen e marrëdhënieve bashkëshortore dhe respektimin e normave shoqërore – juridike dhe sidomos të atyre shpirtërore hyjnore, që ta çojë më tej jetën. Letërsia e fillimshekullit të 18-të, si dhe ajo në vijim, në shekujt pasues, është e mbushur me momente të këtilla, kur personazhi duhet të marrë vendim të prerë për udhën jetësore në të cilën do të udhëtojë. Të ngjashëm janë edhe personazhet e veprave letrare të autorëve të tjerë të kohës së tij, si Heloiza e Rausseauit, Emili i Volterit, Candidi i Diderotit, Verteri i ri i Gëtes; Manon Leskoja e Zhak Prevosë; Klarisa ose Pamela të Riçardsonit. Kjo pse Varibobba vjershërimit të vet i jep ngjyrim institucional fetar, e vë në shërbim të përhapjes e të propagandimit të religjionit, ndaj edhe në vendimin e shën Josifit ndërhyjnë forcat e jashtme, për t’i nënshtruar forcat e brendshme. Edhe pse me konfliktin brenda qenies së shën Josifit dëshirohet të regjistrohet depërtimi i forcës krijuese të poetit në psikologjinë e brendshme të personazhit, ky depërtim është kaq shumë i zbehtë, kaq shumë sipërfaqësor dhe kaq shumë i njëanshëm sa që lejon të pranohet pikëpamja se personazhi në rolin e tij mbetet një aktant, një marionetë në ndryshimin e rrjedhës së zhvillimit të veprimit. Në rastin e Varibobbës, kjo mënyrë e motivimit, shpjegohet me mbështetjen e fortë dhe të madhe në traditën e mësimeve të krishtera, nga e cila, ai, ndihet i paaftë të distancohet dhe të marrë qëndrim të pavarur, por vepron në dobi të afirmimit dhe të propagandimit të tyre. Prandaj edhe bëhet pasues, bartës, përqafues dhe shoqërues i saj. Kjo është dëshmi për faktin tjetër të përqafimit të pikëpamjeve iluministe dhe racionaliste të kohës se drita dhe ndriçimi i shekullit të 18-të, që afirmohej gjithandej, ishin të penguara dhe të kufizuara, se njeriu sado që të ishte i lirë në vendimet e veta, për veprimet e tij, nuk mund të vendoste lirisht dhe nuk ishte i pavarur nga rrethanat në të cilat jetonte dhe me të cilat gëzonte kënaqësitë dhe bukuritë tokësore. Domethënë, ai përkundër dëshirës së madhe për të dalë nga kjo vorbull jetësore e kishte të paqartë situatën e re në të cilën do të hapëronte në të ardhmen. Bëhet një ndërhyrje në kontekst të faktit se shën Mëria është strehuar te Elisabeta deri sa të kalojnë thashethemet dhe derisa mjedisi të bindet në shenjtërinë e barkut të saj. Vazhdon ndëhyrja, me të cilën bëhet një shmangie nga subjekti bazë - vazhdimi i jetës së shën Mërisë. Tani me vargëzimin e mësimeve fetare shpjegohet qenia trinishe e Zotit, krijimi i njeriut dhe përulja e engjëjve, përveç djallit, ndëshkimi i tij, si dhe i të panënshtruarve, por edhe lartësimi drejt hirit që i pret të nënshtruarit. Midis

46 tyre janë edhe Adami me Abrahamin. Me këtë predikim mbaron edhe pjesa e arsyetimit të thashethemeve. Subjekti, tani merr rrjedhë normale. Përdoret forma e rrëfimit. Kthimi i shën Mërisë në shtëpi i jep dorë poetit botën përshkrimore të vjershërimit të tij ta degëzojë në dy drejtime paralele, por të dy gjendjeve të ndryshme shpirtërore: (1) në drejtim të përshkrimit të gjendjes së tendosur shpirtërore të shën Josifit, i cili ndjehet i ofenduar, i nënçmuar, i nëpërkëmbur; dhe (2) në drejtim të përshkrimit të gjendjes shpirtërore të shën Mërisë e të gëzimit të saj për barrën. Shën Mëria është e bindur në veprimet e veta dhe nuk ndërmerr as hapin më të vogël drejt arsyetimit. Çështjen e lë të hapur. Shën Josifi zihet e përzihet përbrenda vetvetes, por nuk llafoset me shën Mërinë, derisa i fanitet engjëlli dhe e bind. Domethënë, poeti ka dashur ta përshkruajë një situatë të tendosur familjare midis dy bashkëshortëve: shën Mërisë, e cila nuk përpiqet aspak të shfajësohet dhe shën Josifit, i cili nuk e qorton, por është i mllefosur fort. Midis bashkëshortëve përshkruhet një situatë e nderë vetëm në nerva, por e qetë dhe asnjëri nuk ndërmerr asgjë drejt zbutjes dhe arsyetimit të saj. Gjithçka i lehet kohës dhe prapaskenës. Zgjidhja është e mbinatyrshme, jashtëtokësore, jonjerëzore. Ndjehet tendosja, por mungon arsyetimi i saj. Reagimin e shën Josifit për barkun e fryrë të shën Mërisë poeti ka dashur ta paraqesë si të natyrshme, në raste të këtilla të bashkëshortëve të rinj: nga vetë situata e krijuar ata janë të tendosur në nerva. Arsyet janë të kuptueshme, sepse të dy presin trashëgimtarin, sihariqin e pritur, por edhe të panjohurën ta bëjnë të njohur. Ndaj edhe tendosja nervore në këto momente është dhënë në kontekst të ndërtimit të marrëdhënieve familjare si diçka e rëndomtë dhe njerëzore. (1) Nis përshkrimi i gjendjes shpirtërore të shën Josifit: ai është i zemëruar (i hunduar) dhe është në dyluftim me vetveten. Nuk mund të pajtohet, të gjejë arsyetim dhe ta shpjegojë mbarsjen e parëndomtë të shën Mërisë. Ai nuk dyshon në pastërtinë e saj morale, por edhe nuk mund të pajtohet me këtë panatyrshmëri. Motivimi i shën Zefit është biblik: ai duhet ta bindë veten për gjithçka kishte dyshuar përpara. Nga monologu i shën Zefit kuptojmë se ata janë besatuar që t’i përkushtohen jetës qiellore, të mos martohen (vargjet 213 – 216), se martesën e konsiderojnë mëkat. Hidhërimi i shën Zefit nuk është në funksion të bashkëshortësisë, por është dhënë në funksion të besëshkeljes nga shën Mëria. Ai e akuzon shën Mërinë për shkelje të marrëveshjes. Nga brendia e vargjeve 217 – 220 kuptojmë se kur deshte të martohesh pse u besatove në virgjëri. Monologu i shën Zefit është dhënë në funksion të shpjegimit të përshpirtshmërisë dhe të përkushtimit të tij jetës qiellore. Ai në vazhdim, pothuaj askund nuk përshkruhet kaq njerëzor, kaq tokësor. Në rastet e tjera më tepër del si aktant. Arsyet janë se Varibobba nuk ka lejuar

47 që t’i largohet parimit të përmbajtjes me përpikmëri të të dhënave biblike, ndaj edhe imagjinata e tij krijuese përmbyllet brenda kornizave sa ia lejojnë mësimet dhe kodi biblik. Nis të gjykojë pse shën Mëria e shkeli besën që kishin se nuk do të martoheshin kurrë (vargjet: 221 – 224). Lind dyshimi: me kë e ka fëmijën. Cili do të jetë ky latin që e ka mbarsur gruan e tij (vargjet: 225 – 228). Nuk di kujt t’i drejtohet për ndihmë dhe shpjegim, është i pavendosur: të bëjë vetëvrasje duke u varur, apo të jepet pas pijes. Më në fund i dorëzohet vullnetit dhe fatit. Përshkrimi i dyluftimit të shën Josifit me vetveten ndërpritet me përshkrimin e shqetësimit të shën Mërisë se mos vallë shën Josifi do të bëjë ndonjë mbrapshti (mëkati). Edhe kjo nuk di si të veprojë dhe i dorëzohet fatit: shpëtimin e gjenë në lutjet drejtuar Zotit, që t’ia heqë shën Josifit zemërimin. Shën Josifi merr sqeparin, daltën e litarin dhe del jashtë, kurse shën Mëria me lot e qan barkun e saj. Është e çuditshme se shën Mëria nuk hyn në konflikt me shën Zefin, nuk arsyetohet. Gjithçka i mbetet vullnetit të lirë: të vendosë vetë shën Zefi. Mbështetur në mësimet e lëvizjeve mendore të kohës pritet që dhe kjo ta thotë fjalën e vet dhe në një farë mënyre të jetë bartëse e mendimësisë së kohës. Por ajo mbetet të jetë një grua skofiare, e përvuajtur dhe e mbyllur në vetvete. Nga vetërrëfimi i shën Mërisë kuptojmë se ajo i është përkushtuar idealit hyjnor, ndaj edhe përshkruhet si e përvuajtur dhe e devotshme. Në këtë pjesë qet krye përulësia e gruas - udhërrëfyeses së burrit dhe bashkëveprimit bashkëshortor, por edhe paaftësia dhe pamundësia e saj të jetë bashkudhëtare e pavarur jetësore. Ajo i dorëzohet mëshirës dhe vullnetit të burrit, pra fatin e vet e identifikon me hyjnizimin. Ajo nuk bëri as përpjekjen më të vogël të shfajësimit, si kërkesë e Humanizmit. Nuk e shfrytëzoi as arsyetimin dhe mundësinë më të vogël të kundërshtimit të Racionalizmit. Arsyetimi vjen më vonë. Rrëfimi përsëri i rikthehet përshkrimit të gjendjes shpirtërore të shën Josifit. Atij i fanitet një engjëll në ëndërr dhe interesohet për shkakun e tërbimit të tij. Këtu ëndrra përdoret si mjet për shpjegimin e fenomeneve, zbutjen e konfliktit dhe zgjidhjen e situatave (vargjet: 253 – 256). Ëngjëlli i tregon se gruan e ka të shenjtëruar dhe i shpjegon mënyrën e zënies së saj. E qorton për dyshimin në punët e Zotit. Ai e paralajmëron se e shoqja do të lindë një djalë që do ta shpëtojë njerëzimin nga mëkati dhe e porositë ta pagëzojë “Xhezu”. Zefi, pendohet pse kishte menduar ashtu dhe betohet se do të kujdeset për fëmijën e tyre. Zgjohet nga gjumi dhe nën atmosferën e ëndrrës i kërkon të falur shën Mërisë. Pas vetërrëfimit të shën Zefit, pason përgjigjja e shën Mërisë dhe pajtimi i tyre. Bashkërisht ia nisin përgatitjeve për ta pritur lindjen e fëmijës dhe i luten Zotit t’i falë për mendimet e këqija.

48 Nisin përgatitjet: shën Zefi bën një djep, kurse shën Mëria përgatit pelenat dhe pëlhurat e nevojshme. Duhet të shkojnë në qytet ta bëjnë regjistrimin e pasurisë dhe pagesën e taksave. Rrëfimi ka marrë rrjedhë normale. Nuk pritet të ketë ndërprerje. Por pas qetësisë rrëfimore prap del në skenë ndërhyrja. Përshkrimi i natyrës në dimër ndërfutet midis përgatitjeve të udhëtimit për në Betlem. Tani rrjedhën e veprimit e prish futja e përshkrimit të natyrës dhe përshkrimi i pozitës shoqërore të bashkëshortëve, si dhe përshkrimi i mjedisit shoqëror politik dhe ambientit social familjar në të cilin lindet Krishti. Poeti, si zakonisht, gjen rastin të ndërhyjë me ngazëllimet e veta, në këtë rast ngazëllehet nga ardhja e Krishtit dhe nis t’i këndojë kësaj dite të lavdishme. Pason një ndërhyrje e dytë, kësaj radhe bëhet përshkrimi i natyrës në prag të lindjes së Krishtit. Është muaji dhjetor. Bën ftohtë. Moti përcillet me shi e dëborë. Në këtë strofë natyra është përdorur si në barok: hyjnorja i kundërvihet tokësores (vargjet: 341 – 344). Shën Mëria i jep zemër shën Josifit se nuk do të mërdhijnë. Duke biseduar vishen dhe përgatiten. Rrobat dhe ushqimet ia ngarkojnë gomarit dhe nisen. Shën Mëria nuk u mbështuall si një pasanike, por me ca lecka. Arrijnë në Betlem. Shëtisin gjithandej nëpër qytet, por askund nuk gjejnë vendstrehim. Më në fund vendosin ta kalojnë natën në një shpellë të errët. Hyjnë në të dhe strehohen. Përshkruhet mënyra e mjerë e lindjes së Krishtit: derisa djemtë e tjerë, bijë bujarësh e kavalerësh lindin në mënyrë elegante në dritë, ky lind në shpellë pa dritë e pa kandil. Këtu është përdorur simboli i barokut: Krishti lind në errësirë, sepse vetë është dritë, kurse fëmijët e tjerë që lindin në dritë janë pjellë e errësirës. Sipas kësaj jeta tokësore është e errët, kurse qiellorja e ndritshme. Prandaj Krishti nuk ka nevojë për dritë, sepse vetë është drita: është drita ideologjike (369 – 372). Në vargjet 377 – 392 rrëfimi vendnumëron dhe shfrytëzohet për ta mbuluar hapësirën kohore nga darka deri në mesnatë. Shën Josifi, në një qoshe, vuri ca drunj dhe ndezi një zjarr, kurse shën Mëria u strehua në një kënd pa erë. Nisin të luten. Shën Mëria përgatit darkën. Pasi hëngrën darkë, gjatë lutjes, kur shën Mëria ngre duart e sytë kah qielli, sheh se ai ndriti, u ndez, u çel. Zhvillohet një bisedë midis shën Mërisë dhe fëmijës që do të lindë. Në mesnatë qe shën Bambini ai që e prishi qetësinë e natës. Lindja bëhet e lehtë dhe pa dhimbje. Shën Mëria lindi në varfëri të madhe. Në paralelizëm përshkruhet gëzimi i prindërve. Fillimisht gëzimi i shën Mërisë, pastaj gëzimi i shën Josifit. Foshnjën e sapolindur e merr në duar shën Mëria, i gëzohet, e lidhë, e zgjidhë, nis t’i flasë e ta shtrëngojë. Bëhet një ndërhyrje me një interkalim kohor. Poeti e pyet shën Mërinë se si u ndje në ato momente të lindjes dhe në momentin kur e thirri “mëmë“? Vazhdon përshkrimi: nga qielli zbresin ëngjëjt dhe me këngë e urojnë shën Mërinë.

49 Gëzohet edhe shën Josifi: ai kërceu dhe me gëzim e rrëmbeu foshnjën. Është i lumtur: e përkëdhelë, e lëmon dhe e puth. Një engjëll përhapi lajmin dhe zgjoi barinjtë nga gjumi. Fshatarët organizohen dhe secili i sjell dhuratat e rastit. Ritheksohet pjesëmarrja në këtë gëzim e: qiellit, hënës, tokës. Shën Mëria e ushqen shën Bambinin. Shenjtorët dhe engjëjt këndojnë e vallëzojnë. Shën Mëria bekon dhuratat e fshatarëve, kurse shenjtorët e barinjtë përshëndesin Bambinin dhe vazhdojnë derë më derë ta përhapin lajmin. Veprimi zhvillohet në mënyrë ciklike në tri linja me nga disa nënlinja rrëfimore. Linja e parë (I) është linja e shën Mërisë, e cila ka shtatë nënlinja: e para (I. 1) është linja e shën Mërisë vetë, e dyta (I. 2) e prindërve të saj, që përcillen me të tretën (I. 3) të shën Mërisë me engjëllin, të katërtën (I. 4) të shën Mërisë me Elisabetën, të pestën (I. 5) të shën Mërisë me Zefin, të gjashtën (I. 6) të shën MËrisë me Bambinin dhe të shtatën (I. 7) të shën MËrisë me fshatarët. Linja e dytë (II) është linja rrëfimore e shën Josifit, e cila degëzohet në katër nënlinja rrëfimore: (II. 1) linja rrëfimore e shën Josifit me vetveten, (II. 2) e shën Josifit me engjëllin, (II. 3) e shën Josifit me shën Mërinë dhe (II. 4) shën Josifit me shën Bambinin. Paraqitja e engjëllit e hap linjën e tretë (III) rrëfimore, e cila degëzohet në dy nënlinja: (III. 1) e shën Mërisë dhe (III. 2) e shën Zefit. Në të dy rastet e paraqitura ai luan rolin e ndërmjetësit dhe ka funksionin e bindjes. Në rastin e parë (III. 1) kur i paraqitet shën Mërisë këtë e bind në vendimin e Zotit. Për qëllim të njëjtë paraqitet edhe në rastin e dytë (III. 2) kur i paraqitet shën Josifit, por tani në funksion të qortimit. Pjesa rrëfimore e engjëllit (III.) ka edhe funksione të tjera. Me lindjen e Bambinit (III. 3) përhap lajmin dhe (III. 4) zgjon barinjtë. Tri herë engjëlli i paraqitet shën Josifit dhe në të tri rastet ai gjendet para dilemave të rëndësishme jetësore. (1) Herën e parë i paraqitet kur duhet të vendosë për ruajtjen ose jo të bashkëshortësisë me shën Mërinë; (2) herën e dytë kur duhej t’i bishtërojë dhunës dhe masakrave të Erodit; dhe (3) herën e tretë kur duhej të kthehet nga ekzili në Egjipt. Personaliteti i shën Josifit paraqitet si qenie gjysmëhyjnore, edhe pse bëhen përpjekje për ta veshur me tipare përshkrimore të personazheve të ngjashme të shekullit të 18, në letërsitë e popujve të tjerë evropianë, ai deri në fund nuk mund të pavarësoshet nga mësimet e krishtera. Në këtë drejtim, ai sapo ndërmerr ndonjë hap, menjëherë paraqitet engjëlli, si një roje e përhershme, gjithnjë e gatshme për ndërhyrje dhe me këtë ndërhyrje të luajë dy role dhe të kryejë dy funksione: (1) edhe të paranjoftimit edhe (2) të vendimit që duhet të ndërmarrë. Pra, engjëlli i gjendet shën Josifit në çdo moment vendimtar jetësor dhe si çadër i qëndron mbi kokë. Dilemat jetësore dhe konfliktet shoqërore shën Josifi, si njeri i shekullit të 18, vetëm i regjistron si bashkëpjesëmarrës i tyre, por nuk ndërmerr as hapin më të vogël në drejtim të gjetjes së rrugëdaljes prej tyre e të rrugëzgjidhjes së tyre.

50 Në dilemën rreth ngjizjes së shën Mërisë ai edhe pse mendon të ndërmarrë ndonjë hap në kontekst të personazheve të kohës (si Vërteri i Gëtes, bie fjala), aktin e filluar nuk e përfundon, nuk e zgjidh sipas pikënisjes, por ndërron kahe, sepse ndërhyn engjëlli dhe e orienton në drejtim tjetër. Domethënë në vendimmarrjet e tij ndërhyjnë forcat hyjnore, meqë ato pëkujdesen edhe për jetën e njeriut, edhe për rrjedhën e saj, si dhe për rrugëzgjidhjen e tyre. Në pikëpamje të zhanrit vjersha nis me formën e lutjes, vazhdon me formën e lavdit e të predikimit dhe përfundon me llojin e lavdit. Vjershërimi nis me lutjen e poetit drejtuar shën Mërisë ta bekojë vjershën e tij, vazhdon me lavdin drejtuar shën Mërisë për pastërtinë shpirtërore dhe pastaj kalon në tregim, kur përshkruan shqetësimin të prindërve të saj për trashëagimtar. Del në skenë bloku i dytë i lutjes së prindërve, vazhdon me tregimin për e gëzimin të tyre dhe të vendosjes së shën Mërisë në kuvend, të bisedës së saj me engjëllin dhe të vetëdijesimit të saj. Pra, në aspektin zhanror, subjekti është ndërtuar në këtë mënyrë: lutje – e poetit për bekimin e vjershërimit, himn – për largimin e mëkatit dhe për pastërtinë shpirtërore, tregim – jeta e prindërve të Mërisë, lutje – për trashëgimtar, tregim – lindja, rrita dhe vendosja e Mërisë në kuvend, lavd – shenjtëria e saj, predikim – shpjegimi i krijimit të njeriut, lavd – i zemrës së Mërisë. Kalon në tregim: nga manastiri shkon te Elisabeta, prap kemi një predikim, me të cilin shpjegohet qenia trinishe e Zotit dhe rrëfehet historia e krijimit të Adamit. Ky është blloku i arsyetimit të barrës së shën Mërisë. Përsëri përdoret tregimi, me të cilin përshkruhet qëndrimi te Elisabeta dhe lindja e kësaj, pason lavdi për lartësimin e figurës së Gjonit e të Elisabetës dhe tregimi për kthyerjen e shën Mërisë në shtëpi.

2. Kënga e dytë Kalimera e natalevet (vargjet 525 – 748) ka 222 vargje tetërrokëshe me strofa katërshe dhe me rimë ABCB. Sipas numrit të vargjeve zë vendin e shtatë në tërësinë e vjershërimit. Subjekti është i ndarë në dy tërësi të veçanta: njëra (vargjet 525 – 634) është ndërtuar në dyvargësh tetërrokësh; kurse tjetra (635 – 746), po ashtu në dyvargësh, por me strukturë sintaksore të strofës katërshe në tetërrokësh, ku vargu i katërt është refren. Në pikëpamje përshkrimore dy vargjet e parë, në tërë këtë këngë të shën Mërisë janë ose pyetje retorike, ose dëshmi, që në vargun e tretë në formë urdhëri ose të këshillohet ose të obligohet ta kryejë. Ndërsa vargu i katërt në tërësi është refren. Përkundrazi vargu i tretë është ndërtuar në antitezë. Paraqiten ngjashmëri me ninullat dhe me vajtimet popullore. Kështu janë ndërtuar vargjet 647 – 738, të cilat jepen si një ninullë e shën Mërisë dhe vargjet 569 – 608, të cilat jepen si një këngë e shën Josifit me fshatarët. Pjesa e dytë është ndërtuar në formë të ninullës e të vajtimit. Kjo këngë është ndërtuar në dy pozita rrëfimore: njëra është ngritur nga pozita e prapavështrimit, kurse tjetra është ngritur nga pozita e paravështrimit.

51 Subjekti i këngës Kalimera e natalevet vazhdon me përshkrimin e vizitave që i bëhen shën Mërisë lehonë. Shën Josifi i pret dhe i përcjell me përzemërsi. Shën Mëria e këndon fëmijën e posa lindur. Poeti i rikthehet periudhës së paralindjes së Krishtit, ditës së djeshme. Përsëritet pjesa e endjes së tyre nëpër qytet, e vendosjes në shpellë, lindja e shën Bambinit dhe gëzimi i prindërve. Në mënyrë të veçantë përshkruhet mënyra e lutjes së shën Xhuzepes: përulet shumë përdhe. Kjo mënyrë përshkrimore e gjendjes shpirtërore të shën Xhuzepes është bërë sipas modelit të barokut religjioz, se njeriu “duke u lutur nga mallëngjimi dhe dashuria e madhe ndaj Hyut kalon në gjendjen e ekstazës”. Lindja krahasohet me lindjen e Diellit: hapet qielli, zbresin ëngjëjt, i përulen dhe i këndojnë shën Bambinit. Shën Mëria e puth me mall, e përshëndet, i këndon, e shtrëngon, e lidhë, e zgjidhë, i jep gji. Në këto situata edhe engjëjt përulen dhe i këndojnë. Shën Zefi e rrëmben me gëzim, e puthë, e shtrëngon, e këndon. Vijnë barinjtë dhe nisin të këndojnë një ninullë, ku përshkruhet gëzimi i tyre për lindjen e Krishtit. Në këngën e mëparshme ai pat lindur, kurse tani poeti përsëri i kthehet procesit të paralindjes. Kjo dëshmon se kemi të bëjmë me një mozaik vjershash dhe jo për një tërësi të plotë poetike, me strukturë epike unike të tipit të Homerit e të Dantes, të Ariostos e të Tasos, apo të Miltonit, veprat e të cilëve karakterizohen si vepra me unitet të plotë poetik dhe me strukturë unike epike. Vargjet 525 - 568 janë të shkruar në distikë dhe me ta përshkruhet atmosfera e momentit të lindjes së Krishtit nga brenda. Personazhe janë shën Mëria dhe shën Zefi. Në fund me përfshirjen e barinjëve kënga nis rrjedhën e vet. Distikët që formojnë njësi kuptimore strofike katërvargëshe janë ndërtuar në monokolonë, sikur edhe mendimet që rrjedhin pandërprerë. Në vazhdim janë gjashtë vargje, me të cilët poeti sikur distancohet nga veprimi. Vargjet ndërtohen po ashtu në distikë, sikurse edhe në pjesën e parë. Me strukturë të njëjtë vargore poeti disi dëshiron të distancohet – këtu është fjala për lojën poetike pashumaniste. Të gjitha këto vargje janë 10- rrokësha, për dallim nga 7 - rrokëshi në vargjet 569 – 608. Në vazhdim pason ndërhyrja e poetit. Në formë të pyetjes retorike, shpjegohet vendimi i Zotit, në formë të njeriut, të zbresë në tokë për të sjellë paqe e qetësi. Poeti i rikthehet përsëri përshkrimit të atmosferës së manifestimit të lindjes së Krishtit: zonjat e gëzuara ia marrin këngës dhe shprehin kënaqësinë që ua solli shën Mëria. Ato këndojnë “vjershin e ri” (fjalën e ka për vjershat e veta) për djalin e sapolindur, të cilin dëshirojnë ta puthin dhe ta bekojnë orën që e lindi.

52 Në këngën e shën Mërisë për Bambinin, në formë të lutjes, por e dhënë dhe e ndërtuar sipas ninullave shqiptare, kërkohet nga engjëjt dhe lexuesi të këndojnë. Nëna i shpreh dëshirat e saj: kërkon ta ndiejë dhe ta shfajësojë nëse është mëkatare, sikur e ndien veten fajtore, se ndoshta nuk i është përkushtuar gjithaq hyjnisë. Kërkon nga zonjat të gëzohen bashkë me të dhe të këndojnë. Në këtë rast ballafaqohen shën Mëria si nënë tokësore me shën Mërinë hyjnore. Ndjehet depërtimi i zbehtë i konceptit humanist të shekullit të 15- të përkundër atij mesjetar, në të cilin qenia e femrës ishte krejtësisht e nënçmuar dhe e padëshiruar, sepse ajo kosiderohej si mall i mashkullit. Kënga ndërpritet me zgjimin e njerëzimit nga gjumi. Poeti përshkruan bukurinë e natës së lindjes së Krishtit, e cila metaforikisht realizohet aq mirë sikur dielli në mesditë. Varibobba, si duket i shmanget përshkrimit të jetës biologjike si diç të errët: krahasimi i natës me mesditën nuk është element përshkrimor i letërsisë mesjetare, as i letërsisë baroke, por i letërsisë fetare të shekullit 18. Në ninullën e zonjave dhe të engjëjve ndihet atmosfera mesjetare, pra, ka ngjashmëri me përshkrimin mesjetar të errësirës. Kjo shpjegon se ai nuk e shpërfill këtë traditë, atë e përqafon dhe e afirmon, por duke e ndryshuar, duke e paraqitur si diçka tradicionale, të modifikuar, të transformuar nga pozitat dhe perspektiva e mësimeve iluministe për religjionin të shekullit të 18, ndaj nata i del si ditë. Ndërhyrja jepet me këngën e engjëjve dhe të zonjave. Gjithashtu ndjehet edhe një lloj identifikimi i poetit me ngjarjen historike. Me lutjen drejtuar Hyut për ta pranuar përvujtërinë e njeriut mëkatar vendoset ndërhyrja e zakonshme e Varibobbës për ta ngadalësuar ritmin e zhvillimit të veprimit. Kënga përfundon me ftesën, në shkallë simboli, e engjëjve drejtuar njerëzimit që të zgjohen nga gjumi se ka lindur shën Bambini, shpëtimtari i njerëzimit. Ndërlidhja me letërsinë dhe përshkrimin mesjetar të errësirës, në frymën iluministe të kohës vazhdon të tejbartet edhe në vargjet vijuese. Ndaj në këtë natë të lindjes ë Krishtit “hapet qielli dhe engjëjt vrapojtë e nxitojnë ta urojnë shën Mërinë e ta informojnë njerëzimin se djali i sapolindur është Zoti vetë. Gëzohet edhe natyra: dheu, kroi, deti ( vargjet: 623 – 626). Engjëjt kërkojnë të zgjohen njerëzit nga gjumi se ka lindur shpëtimtari. Barinjtë e bareshat janë të habitur. Kjo pjesë e këngës mbyllet me ninullën e shën Mërisë, e cila duke shprehur gëzimin e saj të çastit, harrohet dhe sjell në kujtesë momentet e fundit të jetës së Krishtit, duke harruar kështu se fëmija i sapolindur është ende në djep. Edhe për këtë gjendje të saj shpirtërore është kujdesur poeti, sepse nga kjo letargji atë e zgjon një zog (simbolizon Bambinin e zgjuar nga gjumi), i cili me këngën e tij të re (këngën e Jul varibobbës) ka dy funksione: edhe shën Mërinë e sjell në realitet, por edhe Bambinin e zgjon nga gjumi.

53 * * * Përshkrimi është në frymën e dy etapave të ndryshme letrare dhe të dy kohëve, po ashtu të ndryshme. Ai bëhet nga perspektiva e poetit dhe jo nga perspektiva e shën Mërisë mëmë, siç në tekst duket se është dhënë sipas kërkesave të Humanizëm - Renesancës dhe të Iluminizmit evropian të kohës, sidomos është i theksuar elementi sentimentalist. Në këtë pjesë dalin sheshit edhe elementet e tjera dykuptimore të vargut: njëri është nga perspektiva e rrëfimit të shën Mërisë dhe tjetri është nga perspektiva e dijes së poetit të fituar përmes literaturës biblike. Nëpër gojën e shën Mërisë përshkruhet përfundimi ose pjesët e fundit të jetës së Krishtit, që jepen në formë të këshillave, të mësimit fetar dhe të lutjes që të jetë i disiplinuar, por edhe në formë të qortimit se si duhet të veprojë kur të rritet. Kjo pjesë e këngës së shën Mërisë e ndërtuar në formë të bisedës së saj me të Birin shën Bambinin, është realizuar në dy mënyra: në njërën flitet për sakrificën e saj për djalin dhe sakrificën e këtij për njerëzimin dhe në tjetrën e ndërtuar në formë të këshillës, i sugjerohet shën Bambinit t’i falë shokët e miqtë tradhtarë, si dhe ta shërojë të ligun. Vazhdon përshkrimi i gjendjes së harruar të shën Mërisë. Pjesët e fundit të jetës së Krishtit, nga perspektiva e saj, përshkruhen pjesë - pjesë e jo si tërësi unike. Janë zgjedhur vetëm momentet më të rëndësishme, kurse shumë të tjera kalohen. Ndalet në këto momente: mundimet, goditjet dhe nguljet e thikave; veshjen e pelerinës së kuqe; vënien e gjembave të helmuar në kurorë; gjykimin e Pilatit si “Ecce homo”; përmbysjen dhe rrokullisjen me kryq; shpimin e duarve me gozhda; pirjen e uthullës në vend të ujit. Radhitja ndërpritet me angazhimin e natyrës: lutet të nxihen dielli e hëna, që të vazhdojë pastaj me përshkrimin e triumfit të armiqve që mbesin në liri; me plotësimin e dëshirës ta marrë me vete e të mos e lerë në errësirë; me parashikimin e ardhjes së ndritshme; dhe me dëshirën të varroset bashkë me të. Përkujtohet se Krishti është ende foshnjë dhe rrëfimi është ndërtuar sipas teknikës së paraecjes dhe nga perspektiva e mësimeve biblike. Ndaj e lutë t’i mbyllë sytë e të flerë. Vjen një zog me këngën e tij dhe e zgjon nga gjumi. Veprimi i kësaj kënge nuk shkon në paraecje. Poeti atë e përqendron në një pikë: hyjnizimin e lindjes së Krishtit. Ndërtohet me përsëritjen e njëpasnjëshme: të motiveve të paralindjes, të sapolindjes dhe të paslindjes së Krishtit. Subjekti vendoset në përshkrimin e pasojave në ardhmëri. Kënga është ndërtuar në formë të ninullës e të vajtimit. Përsëriten tri etapa të këngës së mëparshme. Në brendinë e situatës së shën Mërisë lehonë dhe zgjuarjes së Bambinit nga gjumi, ndërkallet momenti i përgatitjeve për lindjen e Krishtit, përkujdesja rreth lindjes së tij dhe zbritja e engjëjve për ta uruar shën Mërinë. Ndërfutet një lutje e shën Mërisë (e shën Zefit dhe e fshatarëve) për faljen e mëkateve. Kjo këngë duket sikur e ndërprenë përsëritjen dhe nis rrjedhën e veprimit, por nuk është ashtu, sepse menjëherë

54 pason kthyerja prapa. Poeti rithekson bukuritë e natyrës e të universit në momentin e lindjes së Krishtit, që ishte përshkruar në këngën paraprake. Kënga përfundon me vajtimin, që për raste të këtilla, jepet si i shën Mërisë, ku përshkruhet pjesa e fundit e jetës së Krishtit dhe, në paraecje, jepet edhe fundi i jetës së tij biologjike. Bashkohen dy pjesët e skajshme të jetës tokësore të Krishtit: e lindjes – zbritja në tokë dhe e vdekjes – ngritja në qiell. Kënga është ndërtuar në formë të mallëngjimit dhe vajtimit: shën Mëria edhe mallëngjehet edhe gëzohet e qanë njëkohësisht si për lindjen, ashtu edhe për mundimet dhe sakrificat e Krishtit në prag të vdekjes. Theksi i këngës është vënë mbi cene e dobësi të njeriut: në njërën anë është lakmia për pushtet e identifikuar me Pilatin dhe, në anën tjetër, është tradhtia, si kategori morale që shëmbëllehet në personalitetin e Judës. Janë këto dy kategori etike – morale karakteristike për njeriun e gjallë, para të cilave Krishti duhet të ketë kujdes, ndaj i sugjerohen që në lindje. Poeti e këshillon Krishtin, gjegjësisht të mos e lakmojë jetën e njeriut, të mos përlyhet me bojëra të këtilla, sepse ai me trup i shëmbëllen njeriut, kurse shpirtërisht është bartës i shenjtërisë dhe i madhështisë qiellore e hyjnore në tokë. Ndaj duhet të jetë mëshirues dhe shërues.

3. Kënga e tretë “Kënga e të zgjuarit” ka 176 vargje (749 - 923) dhe, sipas numrit të vargjeve, zë vendin e nëntë në tërësinë e vjershërimit. Rrëfimi ndërtohet në formën e drejtpërdrejtë dhe nga perspektiva e shën Mërisë. Ajo është e ndarë në tri njësi tematike – përmbajtjesore dhe është e organizuar me përdorimin e dy llojeve të vargjeve: tetë e dhjetërrokësh dhe të dy llojeve të strofëve: dyshe dhe katërshe. Në strofat dyshe është përdorur rima AA BB, kurse në strofat katërshe është përdorur rima ABCB. Meqë semantika kuptimore në strofat dyshe gati rregullisht bartet prej njërës në strofën tjetër duket sikur edhe këto janë katërshe. Veprimi në të nis me përshkrimin e dhuratave që sjellin bashkëfshatarët (të mëdhenj e të vegjël) dhe vazhdon me këngën e shën Mërisë, në të cilën e fton Bambinin të zgjohet nga gjumi se ka fjetur shumë e se do të vijnë barinjtë ta vizitojnë dhe t’i sjellin dhurata. Barinjtë kanë ardhur duke kënduar dhe, sipas traditës e gjendjes sociale, secili i sjell dhuratat e rastit. Bëhet dallimi midis dhuratave të fshatarëve nga ato të fshatareve. Të parët i sjellin: qengja, keca, dhi; huall mjalti, rrotë djathi, një zog kaçurrel dhe një pëllumb të egër. Ndërkaq të dytat i kanë sjellur: një gjel, një kësulë, një lakror dhe një tortë; një pallua, një rosë; gështenja të bardha fringo; një brez dhe një shall, një fashë të qëndisur, një shall të bardhë, një pëlhurë all të kuqe, një shtupë të bukur, një kurorë për nënën, një kryq, një çantë, ca pelena, ca vezë, një shall e një banderolë, një këmishë, rrush të thatë e tortello, ca pjeshkë, ca pemë të athta, djath deleje. E këshillon t’i mbajë në dorë qengjin, kecin dhe shportën me lesh që ia kanë

55 sjellë barinjtë, ta provojë mjaltin dhe dhuratat e tjera, por edhe t’i bekojë blegtorët. * * * Të gjithë njerëzit e Mbuzatit erdhën ta shohin me dhurata “mbuzarjote”. Shën Mëria i pret dhe i përcjell me gëzim, i uron dhe i bekon, i falënderon për dhuratat dhe i gostitë. Pyetet se nga e kanë gratë këtë dashuri dhe hijeshi? Të gjitha e shikojnë të shastisura. Ajo duhet t’i përkujtojë. Ato kënduan një këngë korale dhe zunë një valle. Një engjëll ngriti violinën dhe këndoi një këngë: Digjemi e dhelemi, / çelemi e losemi, / digjemi e ngrisemi, / ngrisemi e digjemi. (865 – 868). Vijon pastaj përshkrimi i pamjes së jashtme të trupit lakuriq të Krishtit dhe i veshjes së tij me pelena. Ai është i kuq si trëndofile, që zbardhëllon si bora në male, i shkëlqejnë leshrat, i bën dritë balli, sytë i ka të zinj, veshët të kuq, buzët dhe faqet të kuqe, gojën, duart dhe këmbët të vogla. Përshkrimi bëhet nga perspektiva e grave të Mbuzatit. Ka erë misku e sheqeri. Është diçka e dashur, edhe emrin e ka “dashuri” dhe duan ta mbajnë në zemër. Djepi do pambuk të rrijë Bambini. Skuta delikate do edhe fashe e skarpate. Gratë i luten shën Mërisë ta lidhë si di ajo, kurse ato këndojnë derisa e shtron djalin në djep. Ato i këndojmë këngën që ta bëjë gjumin dhe i dëshirojnë të flerë e të pushojë. Poeti në secilën strofë të vargjeve 635 - 646 ndërron pozitat e rrëfimtarit: herë i gjithëdijshëm i pavarur, herë i gjithëdijshëm i identifikuar. Vetëm vargjet 863-864 janë ndërtuar nga pozitat e rrëfimtarit të distancuar. Nga vargu 865 paraqitet rrëfimtari i drejtpërdrejtë.

4. Në vargjet 923 – 1098 jepet kënga e katërt “Nj’atër kënk”, e cila është ndërtuar në formë të lavdit. Kënga ka 176 vargje dhe për nga numri i vargjeve zë vendin e dhjetë të vjershërimit të Varibobbës në tërësi. Edhe në këtë këngë janë përdorur strofat dyshe (në tetërrokësh) dhe katërshe (në dhjetërrokësh), njësoj si në këngën e tretë dhe me rimë AA BB dhe ABCB. Në të, poeti, i shastisur pyetet se si u kujtua Zoti ta bëjë këtë djalë si pëllumb të vogël, si sheqer të ëmbël, por edhe indiferentë e të ftohtë. Përshkruhen tiparet e tij morale, që si foshnjë është zhbirues e soditës. Në këngën e mëparme u bë përshkrimi fizik, tani në këngën e të devotshmeve bëhet portretizimi moral. Ai si fëmijë është i pafrenuar dhe i paturp, njerëzve ua rrëmben zemrat. Por ai nuk vjedh ar e argjend, as hekur e çelik; nuk vjedh as pula e gjela, as dhi e lopë apo pela, por vjedh zemrat. Për këtë këngë shën Mëria i falënderon shumë gratë. Në këtë këngë Variboba inkuadron edhe një djalë të ri e të devotshëm, që ka qëlluar për vizitë. Ai është poeti vetë. Djaloshi di ca vjersha dhe kësaj mbretëreshe dëshiron t’ia recitojë njërën sosh. Bambini zgjohet nga gjumi dhe bëhet sikur e kuptoi këngën arbëreshe dhe u kënaq duke qeshur.

56 Ndërtimi gjinik i këngës është i ngjashëm me vjershat paraprake: lutje, lavd, lutje, predikim, lutje, rrëfim. Kënga është e ndarë në dy pjesë: pjesa e parë (vargjet 923 – 1078) është ndërtuar në strofa dyvargjëshe në tetërrokësh. Strofat dyshe, si të veçanta, gati asnjëherë nuk përbëjnë tërësi të plotë kuptimore. Semantika e këtyre strofëve nganjëherë shtrihet në dy e më shumë, deri në katër e pesë strofa. Kështu, strofat e kanë të bartur mendimin poetik nga njëra në strofën tjetër. Ndërkaq, në pjesën e dytë (vargjet 1079 – 1098) kënga ndërtohet me strofë katërvargëshe në dhjetërrokësh. Në këtë pjesë të këngës është përdorur teknika e përshkrimit. Është përdorur një antitezë e gjatë: një njërën anë i ftoftë - nga jashtë, kurse në anën tjetër të djeg – nga brenda. Antiteza ndërtohet me ballafaqimin e gjendjes shpirtërore me pamjen e jashtme fizike të shën Bambinit.

5. Në këngën e pestë “Ave Maria” (“Falemi Mëri”, vargjet 1099-1187) poeti i lutet shën Mërisë ta ndihmojë të shpëtojë nga mëkati, kërkon prej saj gjithmonë të jetë pranë tij dhe bashkë me të Birin ta ndihmojnë ta mundë të keqen. Kënga është ndërtuar në tri pjesë me madhësi të ndryshme të vargjeve dhe me kombinime të ndryshme lojesh letrare. Janë përdorur forma e lutjes dhe e pendesës. Kjo këngë është e trembëdhjeta sipas gjatësisë së vargjeve. Ajo ka gjithsej 89 vargje të ndërtuar në strofa dyshe dhe katërshe dhe zë vendin e 13 në tërësinë e vjershërimit. Rima është AA BB dhe ABAB, ABCB. Vjersha është ndërtuar në tri pjesë me madhësi të ndryshme vargjesh dhe me kombinime të ndryshme gjinore. Në formë të lavdit lartëson shën Mërinë që ka në bark Shpirtin e Shenjtë. Nga lavdi kalon në rrëfim, ku tregohet se djalin e ka lindur pa dhimbje. Vazhdon me uratë, në të cilën kërkon të jetë i bekuar barku i saj që e mbajti Shpirtin e Shenjtë dhe me të krijoi shoqërinë:

57 Jezu + shën Mëri. Nga urata kalon në lutje, me të cilën i lutet shën Mërisë ta ndihmojë të vdesë i pamëkat. Pjesa e parë (vargjet 1099 – 1116) shtrihet në 18 vargje të ndarë në nëntë strofa dyshe. Domethënë, është ndërtuar në strofa dyshe, në stilin e njohur të Varibobbës, që dy strofë krijojnë një tërësi kuptimore. Vetëm strofa e fundit, e nënta, përbën një tërësi më vete. Duke përdorur formën e lutjes bën portretin moral të saj. Pastaj e këshillon të jetë e lumtur pse lindi e pamëkat dhe u bë nënë e Zotit. Ajo është gruaja më e bekuar, se me dhimbje e lindi djalin zot. Kërkon të jetë i bekuar barku i saj që e mbajti këtë pemë që dha frute. Pjella e barkut të saj është pjesë përbërëse e bashkësisë: Jezu e shën Mëri; Ëma e shenjtë e Tinëzot. Poeti i lutet ta ketë pranë kur të vdesë. * * * Në pjesën e dytë të këngës (vargjet 1117-1131) bëhet përshkrimi fizik i shën Mërisë. Pasi ka përshkruar ballin, sytë, veshët, faqet, gojën, duart, kalohet në përshkrimin e barkut, zemrës dhe të kurmit të saj. Edhe pjesa e dytë është ndërtuar në strofa dyshe, njësoj si e para, por, me rimë AB AB dhe me sistem gjinor të ndryshëm. Kjo pjesë si dhe pjesa e tretë e këngës janë ndërtuar sipas modelit të lutjes dhe të uratës, kurse e para në formë të lavdit. Vargu dytë, i tretë dhe i katërt janë refren, me një dallim se vargu i dytë (Sh. Mërī, qe pā mëkat), i tretë (Jati, i Biri e Shpirti Shëjt) dhe i katërt (bēkuar qoft dit e nat) përsëriten në tërësi, kurse nga vargu i parë përsëritet pjesa e dytë me përemrin pronor: jote, it, tënd dhe përcaktorin qe sembre shëjt, kurse në pjesën e parë radhiten pjesët e fytyrës: balli, sytë, veshët, faqja, goja, duart, barku, zemra, kurmi. Në formë të uratës dhe lavdit lartësohet shën Mëria që ka në bark Shpirtin e Shenjtë. Nga lavdi kalon në rrëfim, ku tregohet se djalin e ka lindur pa dhimbje. Vazhdon me uratë, në të cilën kërkon të jetë i bekuar barku i saj që e mbajti Shpirtin e Shenjtë dhe me të krijoi shoqërinë e Jezuit me shën Mërinë. Nga urata kalon në pendesë dhe nga pendesa në lutje, me çka i lutet shën Mërisë ta ndihmojë të vdesë i pamëkat. * * * Në pjesën e tretë (vargjet 1132-1187) i lutet shën Mërisë ta ketë gjithmonë para syve bashkë me të birin se kështu do ta shprehë dashurinë ndaj saj. Po ashtu i lutet t’i japë forcë ta kundërshtojë armikun dhe të mos rrëshqasë në mëkat. Pjesa e tretë është ndërtuar sipas formës së lutjes dhe të pendesës. Përshkruhet përulësia e mëkatarit. Kërkon t’i fanitet shën Mëria me të Birin që ta nxjerrin nga mynxyra, në të cilën ka rënë, se djalli e kishte mashtruar me provokime. Ai e kishte nxitur të largohet prej saj. Ndihet nevoja e fajësimit të shën Mërisë që nuk iu gjend në ato momente t’ia ndërrojë mendjen dhe ta përkujtojë se po bën mëkat. Përfundon me një vetërrëfim për

58 shën Mërinë se ajo, meqë, e bëri duhet të kujdeset edhe për rritën e pjellës së saj. Bëhet identifikimi i poetit me Krishtin foshnjë, që kërkon ta dojë ashtu si edhe ai e do atë dhe ta ndihmojë të vdesë i lumtur, por bëhet edhe distancimi në vargun e fundit. Në raste të këtilla kërkon t’i japë një shenjë. Pjesa e tretë ka 56 vargje dhe ideja është shtrirë në 14 strofë katërshe në shtatë rrokësh dhe me rimë ABAB. Është përdorur forma e lutjes, në të cilën kërkon që shën Mëria me të Birin ta ndihmojnë ta mundë të keqen. Rrëfimi ndërtohet nga pozita e rrëfimtarit të distancuar.

6. Në këngën e gjashtë “Falem mbretëreshë“ (Salve regina, vargjet 1188 – 1231) falënderon shën Mërinë që e lehtësoi me ndërmjetësimin te Zoti dhe kërkon prej saj ta ndihmojë të mos mëkatojë. Ndërtimi strukturor është në strofa dyshe: në strofën e dytë bartet kuptimi strofik. Rima është AA BB. Kënga ka 44 vargje dhe është e 21 – ta me radhë. Është ndërtuar në formë të predikimit, rrëfimit dhe lutjes. Në formë të krahasimit flitet për mëkatin dhe pastërtinë, që jetësohen në personalitetin e Evës dhe të shën Mërisë. Eva, thotë, solli në botë ndjenjën e humbjes e të pashpresës, sepse me mëkatimin mohoi zotin, helmoi dhe vrau të bijtë. Kurse shën Mëria, me pastërtinë shpirtërore solli lehtësimin, ndaj edhe ndihmën. Kërkon t’i shohë lotët e derdhur dhe ta ndihmojë t’ia dëftojë vuajtjet djalit të saj dhe ky të bëhet ndërmjetës midis tij dhe Zotit dhe t’ia mundësojë parajsën.

7. Në këngën e shtatë “Falemi Mëri yll” (“Ave Maris stella”, vargjet 1232-1275) vazhdon përshkrimi krahasimor i saj me Evën. Eva lindi me mëkat, kurse kjo në pastërti, ndaj kërkon poeti edhe atë ta ruajë nga mëkati. Kënga është ndërtuar në formë të lutjes dhe mësimit fetar. Edhe kjo këngë ka 44 vargje dhe është e 22 – ta me radhë. Për nga ndërtimi strukturor është e ngjashme me këngën e gjashtë: pra, është ndërtuar në strofa dyshe me kuptim semantik të bartur midis dy dyvargëshave. Përdoret rima AA BB.

8. Në këngën e tetë “O shpresa ime e dashur” (O bella mia speranza, vargjet 1276 – 1315) Varibobba thotë se kur kujton shën Mërinë zemra i fluturon nga gëzimi dhe do të ishte i kënaqur sikur ta pranonte të vdesë nën hijen e saj. Gjendjen e tij shpirtërore e krahason me detin e stuhishëm. Kënga ka 40 vargje dhe është e 25 – ta me radhë. Për nga struktura është e ndërtuar në sistemin e dy këngëve paraprake: pra, në strofë dyvargëshe me kuptim semantik të bartur midis tyre dhe me rimë AA BB.

9. Në këngën e nëntë “Më e bukura virgjëreshë“ (“La piu bella verginella”, vargjet 1316-1437) përshkruhet bukuria trupore e shën Mërisë: sytë dhe duart, por jo edhe pjesët e tjera të trupit (tipare të stilit gotik

59 mesjetar, pra edhe të stilit të Barokut e të letërsisë kishtare në tërësi). Kënga është hartuar në formë të lavdit. Ajo ka 122 vargje dhe, sipas numrit të vargjeve, është e 12 – ta me radhë. Ndahet në tri pjesë me numër të ndryshëm vargjesh dhe strukturë të ndryshme versifikative. Pjesa e parë dhe e dytë janë ndërtuar në strofa dyvargëshe (në ndonjë rast me kuptim semantik të bartur) dhe me rimë AA BB, kurse e treta (vargjet 1422 – 1437) përbëhet nga dy strofa tetëvargëshe të shënuara me numra 1 dhe 2 dhe me rimë ABAB. Është ndërtuar në formë të bisedës me personazhin – shën Mërinë. Përdoret forma e afirmimit për ta shpjeguar devotshmërinë dhe ekzaltimin, sepse shën Mëria është vajza më e bukur, që shkëlqeu si trëndofile e pazëvendësueshme. Përshkruhen sytë, duart dhe kërkon që pushteti i saj të mbretërojë në qiell e në tokë. Në formë të pyetjes retorike shprehet se nuk mund t’i ngopë sytë duke e vështruar. Fton të gjithë të këndojnë, të vallëzojnë, të ngazëllehen, e të gëzohen me bukurinë e saj. Këshillon të thonë “Rroftë Shën Mëria” si në kishë e në shtëpi edhe në vetmi e në shoqëri. Gjithmonë i flet në mënyrë të drejtpërdrejt dhe bashkëbisedon me shën Mërinë. Ndaj dhe faqja (metonimia) e saj është parajsi, kush e ruan është i devotshëm, sepse në të është e dhënë tërë bukuria e Zotit. Në pjesën e dytë i këndohet shën Mërisë si nënë e gjithçkaje: edhe e Bambinthit, por edhe e mirësisë. Tregon se atë e ka mbështetje dhe ajo si mëshirëplotë kërkon ta qortojë, ta mëshirojë dhe ta falë. Kërkon ta ndihmojë ta mundë detin e zi, në të cilin është jeta tokësore, t’ia japë dorën e t’i bekojë, t’ia largojë djallin dhe dëshiron të rrijë vetëm me të e me shën Bambinin. 10. Në këngën e dhjetë “Rrofsh Mëri” (“Ave Maria”, vargjet 1438-1479) lavdëron shën Mërinë që lindi Zotin. Këshillon të lavdërohet me këngë e të falënderohet arbërisht. Ta kenë si bukë të grurit. Në vazhdim poeti paralajmëron se do të rrëfejë Doktrinën në arbërisht. Është kënga e 24 sipas numrit të vargjeve, gjithësej ka 42 vargje. Shfaqet identifikimi kombëtar dhe letrar, me anë të gjuhës dhe ndërgjegjja e lartë kombëtare, ndërlidhja me vendlindjen dhe me bashkëkohësinë. Krijimi i tij nuk është vjershë, por është këngë. Rrëfimi sillet nga kalueshmëria e thellë në bashkëkohësi. Shpreh qëndrimin edhe ndaj përkatësisë gjinore: lutja, sepse në këtë mënyrë identifikohet poetikisht. Kjo vjershë është e ndarë në dy pjesë: njëra në strofa dyvargëshe dhe tjetra në strofa katërshe. Njëra në vetën e parë, kurse tjetra, nga strofa e dytë, si këngë e shën Mërisë është ndërtuar në vetën e tretë. Në pjesën e parë përdoret sistemi AA i rimimit, kurse në pjesën e dytë ABCB. Doktrinën do t’ua rrëfejë në tërësi arbërisht, që në tokën e krishterë, prifti “përditë e predikon në kishë“. Identifikimi me llojin letrar fetar dhe me qëndrimin gjuhësor: mësimi fillestar në arbërisht. Ai shpjegon, pra nuk përkthen ose përshtat. Kënga ndërtohet në atë mënyrë sikur këto janë dëshira të shën Mërisë. Të gjithë e kuptuan dhe qetë e dëgjuan këngën që kjo mbretëreshë, me zë të ëmbël, nisi ta thotë arbërisht.

B. Njësia tematike e katekizmit

Njësia tematike e mësimit të krishterë ose e katekizmit përmbledh 16 këngë me 2209 vargje gjatësish, strofash dhe rimash të ndryshme. Është njësia më e madhe tematike. Në këtë njësi tematike mbisundojnë llojet letrare të letërsisë fetare didaktike, brenda të cilave ndërkallet edhe lutja. Në të shpjegohen çështje të mësimit fetar dhe të besimit të krishterë si besimi në qenien e Zotit, shpjegimi i të Senjtes Trini; kushtet e besimit; detyrat dhe obligimet e besimtarit, si dhe mëkati e pendesa si dy kategori themelore të etikës shpirtërore të besimtarit.

11. Kështu në këngën e njëmbëdhjetë “Doktrina e krishterë“ (Dottrina cristiana, vargjet 1480 – 1523) shpjegohet qenia trinishe e Zotit, si dhe lindja dhe kryqëzimi i Krishtit. Kënga ka 46 vargje dhe sipas numrit të vargjeve zë vendin e 20. Ka përdorur rimën standarde AA. Kjo këngë është ndërtuar në dy mënyra rrëfimore: në fillim, në vetën e tretë dhe nga pozitat e rrëfimtarit të distancuar, rrëfehet doktrina dhe besimi; kurse në vazhdim, duke kaluar në formën e lutjes dhe në vetën e parë, si rrëfimtar i identifikuar, përshkruhet mundësia e identifikimit të njeriut me Zotin. Shpjegohen mënyrat se si arrihet kjo pozitë eternitare: me anë të përulësisë dhe të devotshmërisë, si kategori etike – morale që, në fund, përsëri t’i kthehet rrëfimit për mënyrën e lindjes e të martirizimit të Krishtit me interkalimin kohor dhe me identifikimin e zakonshëm kombëtar (në këngën vijuese), por në formën e urdhërores: Dëgjoje besimin arbërisht, sepse nuk di latinisht (1524 – 1525). Në këtë këngë, ashtu si edhe në disa këngë vijuese rrëfimi ndërtohet në dyvargësha me kuptim të bartur në dy ose tri strofa, kurse nga vargu 1506 kuptimi mbetet brenda dy vargjeve dhe nuk bartet në vargjet vijuese. Ndryshon edhe pozita e rrëfimtarit dhe e gjinisë letrare: e para është mësimi fetar, kurse e dyta është predikim, përveç vargjeve 1506 – 1509, të cilat janë lutje. Doktrinën e besimit dhe qenien trinishe të Zotit i shpjegon me anë të qiririt, i cili përbëhet nga fitili, flaka dhe dylli. Ndaj njeriu kur shikon me sy dallon vetëm një qiri. Njësoj në Atin, Birin dhe Shpirtin e Shenjtë janë tri veta që bëjnë një Zot dhe jo tre Zotëra. Pastaj shpjegon se Biri solli harenë, duke u bërë njeri, sepse pati mëshirë dhe duke hyrë në barkun e shën Mërisë atë e bëri nënë të virgjër. Përfundon se duhet besuar që Krishti, Zotynë, për të mirën e njerëzimit, vuajti e pësoi në kryq dhe në të edhe vdiq.

12. Në këngën e dymbëdhjetë “Besimi” (“Credo”, vargjet 1524 – 1565) i drejtohet lexuesit ta dëgjojë doktrinën në arbërisht, se nuk di latinisht (kupto: italisht). Kërkon nga besimtari të besojë në Zotin, që e lindi 61 shën Mëria. Shkurtimisht jepet historia e Krishtit, që jetoi 33 vjet si njeri, që Pilati e vdiq në kryq si hajdut. Pas tri ditësh ngritet nga varri, i dëftohet të dashurve dhe ngjitet në qiell që të rrijë në të djathtën e Atit. Do të shfaqet Ditën e Gjyqit t’i gjykojë njerëzit, sipas veprave të bëra. Varibobba porosit që këto të besohen, njësoj si duhet të besohet në kryetarin e fesë së krishterë, që i thonë Papë dhe Zotynë e përfaqëson në Tokë. Dëshiron të vdesë dhe të ngjallet në jetën e re. Kënga ka 40 vargje dhe zë radhën e 25 të vjershërimit. Ajo është ndërtuar në shtatërrokësh dhe është përdorur rima AA. Është përdorur forma e rrëfmit dhe e mësimit fetar.

13. Në këngën e trembëdhjetë “Urdhëresat” (Li comandamenti, vargjet 1566 – 1732) numërohen dhjetë urdhëresat dhe katër pendesat, të cilave njeriu është i detyruar t’i përmbahet. Këshillon të kontrollohen katër organet shqisore sytë, veshët, duart e këmbët dhe trupi, që janë bartës të katër shqisave: të parit, të dëgjuarit, të prekurit dhe të qenit, për ta fituar hirin dhe mëshirën e Krishtit dhe ta bëjë pendesën për ta fitura mëshirën e Zotit. Tregon se si duhet thënë pendesa dhe se ç’duhet të thotë mëkatari gjatë rrëfimit: duke iu lutur Krishtit e duke i përkujtuar vuajtjet dhe kryqëzimin e tij. Kënga ka 167 vargje, renditet në radhën e 11 dhe është e ndërtuar sipas formës së mësimeve fetare dhe të predikimit. Edhe kjo vjershë është e ndërtuar në dyvargësh monokolon: urdhëresat e shërbesat shënohen me shkronjë të madhe. Është përdorur rima AA BB. Varibobba përafërsisht njësoj si Budi përshkruan jetën tokësore dhe pamundësinë e njeriut të matet me jetën qiellore, por ritmi i rrjedhës së veprimit është shumë më i shpejtuar se i Budit, te i cili është i ngadalshëm. Është një këngë pendestare e tipit barok, ku mohohet të pamunit, të pesë organet dhe veprimet që dalin prej tyre, se me ta njeriu mund të mëkatojë.

14. Në këngën e katërmbëdhjetë “Mëshira (fshehtësitë) e Zotit tim” (Misere mei deus, vargjet 1733-1806) jepen dy lloje të pendesës: 1. Në të parën kërkohet të hapet zemra dhe të thuhet se njeriu ka lindur dhe është rritur duke mëkatuar. Pastaj të kërkojë t’ia kthejë qetësinë shpirtërore dhe duke mohuar buzët, të bëjë që ato ta lavdërojnë vetëm Tënëzonë. 2. Në të dytën na mëson se si mund të kërkohet ndihmë nga Krishti dhe shën Mëria ta falin se në rini ka bërë mëkate, duke i zhbërë urdhëresat e tyre. Pendestari tani duhet të jetë i gatshëm t’i bëjë dhuratë: sytë, veshët, gojën, këmbët e duartë. Kënga ka 74 vargje dhe është e 16 - ta me radhë. Në këtë pendesë përdoret dyvargëshi 12 rrokësh, përkundër të mëparshmes, ku përdoret strofa dyvargëshe në shtatërrokësh, por rima është e njëjtë: AA BB.

62 15. Në këngën e pesëmbëdhjetë “Një pendesë tjetër” (Un altro canto di pentimento, vargjet 1807-1846), si e tregon edhe vetë titulli, jepet një pendesë, në të cilën kërkohet nga Zoti t’ia pranojë pendesën se ky i njeh gabimet e bëra, i pranon mëkatet dhe kërkon të falur. Përshkruhet përulësia dhe paaftësia e njeriut të matet me Zotin. Duhet të pranojë se është shtirur se beson, por besimi ka qenë i rremë. Është vetërrëfim i mëkatarit për pranimin e gabimit që ka bërë me anë të oportunizmit. Kënga ka 40 vargje dhe është kënga e 27 me radhë. Në të përdoret gjashtërrokëshi i shtrirë në strofa tetëvargëshe të ndarë në dy strofa katërshe me nga dy ose tri e katër njësi narrative. Vargjet e parë të secilës strofë përsëriten në fund të strofës. Është përdorur rima ABCC ADAD.

16. Në këngën e gjashtëmbëdhjetë “Këngë përshpirtëse” (Canto spirituale, vargjet 1847-1854) kërkohet të besohet në Ditën e Gjykimit, në jetën e pasvarrit dhe në mëshirën e Zotit. Në këtë pendesë, të ndërtuar në dyvargësha monokolonë dhjetë e dymbëdhjetërrokësh, ndihet përcjellja e kërkesave të letërsisë mesjetare kishtare: mundimi fizik për ta fituar amshueshmërinë e përhershme shpirtërore të pasvarrit. Kënga ka 8 vargje, është e 32 – ta me radhë dhe është kënga më e shkurtër e vjershërimit. Është përdorur strofa tetëshe me strukturë të vargut 10 – rrokësh dhe me rimë ABAB.

17. Në këngën e shatëmbëdhjetë “Nga thellësitë e zemrës” (De profundis, vargjet 1855 – 1898) përshkruhet pozita e mëkatarit dhe nevoja e kërkimit të mëshirës. Kënga ka 44 vargje dhe është e 23 – ta me radhë. Ndahet në dy pjesë. Në pjesën e parë përkujtohet Zoti se besimtari ka qenë në rrugë të mbarë, ka zbatuar parimet e tij, ndaj edhe kërkon mëshirë. Ndërkaq në pjesën e dytë besimtari i lutet Zotit dhe sidomos shën Mërisë ta shpëtojë njerëzimin mëkatar, pra t’i bekojë të tjerët, t’i nxjerrë nga Ferri dhe t’i vendosë në Parajs. Në pjesën e parë të këngës është përdorur dyvargëshi njëmbëdhjetërrokësh me rimë AA BB. Edhe në pjesën e dytë përdoret strofa dyvargëshe, por në tetërrokësh dhe me rimë të njëjtë AA BB.

18. Në këngën e tetëmbëdhjetë “Sakramendet e Qishës” (I Sakramenti della chiesa, vargjet 1899 – 1908) jepen shtatë flijimet: pagëzimi, krizma, kungimi, rrëfimi, pendesa, vaji, priftëria. Kënga ka 10 vargje dhe sipas numrit të vargjeve është e 31 – ta me radhë. Është hartuar në strofa dyvargëshe në tetërrokësh me rimë AA BB.

19. Në këngën e nëntëmbëdhjetë “Pater noster“ (vargjet 1909 – 1958) jepen dy pendesa. Kënga ndahet në dy pjesë. Në njërën lavdërohet emri i Zotit, kurse në tjetrën Shpirti i Shenjtë, njërit prej tri elementeve ndërlidhëse të qenies së Jezuit dhe kërkohet mëshira e tyre. Ndërkaq në tjetrën i drejtohet Shpirtit të Shenjtë për mëshirë. Në këtë pjesë të këngës që

63 ndërtohet në formë të urdhërores porositet besimtari se si duhet ta thotë lutjen për mëshirë. Kënga ka gjithsej 50 vargje dhe sipas numrit të vargjeve është e 18 – ta me radhë. Pjesa parë e këngës është ndërtuar në strofa dyvargëshash në tetërrokësh me rimë AA BB. Në vargjet 1909-1916 bëhet ndërlidhja e dy vargjeve, kurse në rastet e tjera dyvargëshat përbëjnë njësi të veçantë semantike. Është shkruar në formë të pendesës, por në veten e parë shumës, që i ngjet lutjes. Sistemi i ndërtimit të vargut është i ndryshëm: në dyvargësh të thjeshtë dhe në dyvargësh të bartur.

20. Në këngën e njëzetë “Veni Sancte Spiritus” (“Ardhja e Shpirtit të Shenjtë“, vargjet 1959 – 1998) jepet një pendesë tjetër, në të cilën në formë të lutjes kërkon nga Shpirti i Shenjtë gjithmonë të jetë pranë tij, të mos e shpërfillë se nuk njeh ndonjë të dashur dhe baba tjetër. Shpirtin e Shenjtë e krahason me dritën, kurse njeriun me terrin e zi dhe djallin. Kënga ka 20 vargje dhe sipas numrit të vargjeve është e 28 – ta me radhë. Është ndërtuar në formë të mësimit fetar e të predikimit. Është përdorur strofa dyshe me kuptim të bartur semantik në katër vargje. Vargu është tetërrokësh me rimë AA BB.

21. Në këngën e njëzetenjëtë “Veni creator spiritus” (“Ardhja e Shpirtit Krijues”, vargjet 1999 – 2026) në formë të predikimit shpjegohet qenia e Zotit: krua i gjallë dhe, meqë, është mëshirues i pakufishëm kërkon ta mëshirojë dhe atë. Kënga ka 28 vargje dhe sipas numrit të vargjeve është e 29 – ta me radhë. Ajo është e ndërtuar në gjashtërrokësha me strofë katërvargëshe me rimë ABBB ose BCCB ose BDDE.

22. Në këngën e njëzetedytë “Ola’ fedeli “ (“Hej besimtar”, vargjet 2027 - 2112) jepet një lutje falënderimi për bukën. Është kënga e jezuitit për flijimet. Njeriu krahasohet me krimbin e dheut. Dëftohet se Krishti kujdeset për njerëzimin dhe natën e tradhtisë së Judës u bë bukë e verë, që pasuesit e tij të hanë e të pinë dhe të forcohen. Përfundon me një lavd për fenë: se është dritë në errësirë. Kënga ka 86 vargje dhe sipas numrit të vargjeve është e 14 – ta me radhë. Vargjet janë të ndërtuar në dyvargësha me kuptim të bartur semantik dhe është përdorur rima AA BB.

23. Në këngën e njëzetetretë “Brami or sapere” (“Etja për dije”, vargjet 2113 – 2360) flitet për kungimin. Poeti këshillon besimtarin e krishterë të thotë rruzare në frymën e atmosferës së kohës. Varibobba pasi jep këshilla se ç’lutje duhet të thuhen në kungim krijon një dialog midis Krishtit dhe Shpirtit. Kështu, Shpirti është në funksion të besimtarit që kungohet, pra, ai përfaqëson shpirtin e tij, që e vë në sprovë Krishti me çka dëshmohet përgatitja shpirtërore dhe gatishmëria e besimtarit për ta njohur dhe pranuar besimin e tij. Mësimi fetar, mënyra e thënies së lutjes dhe e

64 pranimit të mëkatit, pendesa se ka bërë mëkat, njohja e tij dhe e përgatitjes për kungim, si manifestim i rëndësishëm i ceremonisë së krishterë janë kërkesat që ia shtron Varibobba besimtarëve të vet. Kënga është e ndërtuar në dyvargësha shtatërrokësh në formë të bisedës midis Krishtit në kryq dhe shpirtit, në të cilën Krishti sprovon Shpirtin në prag të vdekjes në është gati të shkojë në qiell. I bëhen sprova të ndryshme derisa bindet. Nga vargjet 2269 deri në fund shpirti herë paraqet njeriun mëkatar, herë shpirtin e Krishtit. Është një lloj përshkrimi i agonisë së Krishtit në prag të vdekjes. Kërkohet nga besimtari që ka njohur Krishtin me këtë këngë në arbërisht ta këndojë besimin e tij. Bëhet identifikimi kombëtar me anë të gjuhës. Është model i lutjes që duhet të thuhet në kungim. Kënga është e ndërtuar në formë të dialogut sipas modelit të pjesëve teatrale, për t’u kënduar në skenë para publikut, në festat e Pashkëve. Kjo këngë është kënga më e gjatë e kësaj njësie tematike. Ajo ka gjithësej 257 vargje dhe sipas numrit të vargjeve është kënga e 5 e radhës. Është përdorur strofa tetërrokëshe dyshe me rimë AA BB. Është interesant se Varibobba në këtë vjershë është promotori i dytë, pas Budit, i ndërtimit të rrëfimit nga pozita e ardhmërisë, pra e paravështrimit në historinë e letërsisë shqipe dhe sidomos i ndërtimit të rrëfimit në formë të dialogut dramatik, me funksionet dhe rolet e veçuar të personazheve, të cilin do ta praktikojë edhe Jeronim de Rada në poemat e tij, veçmas në Milosaat dhe në Serafina Topia.

24. Në këngën e njëzetekatërt ”Alma contrita” (“Pendesa e thellë“, vargjet 2361 – 2538) jepet një lloj tjetër i pendesës që thuhet në kungim. Flitet për rëndësinë e religjionit dhe aftësinë e tij për ta kontrolluar fuqinë njerëzore. Shkurtimisht flitet për sakrificën e Krishtit dhe të Adamit për njerëzimin. Adami pësoi pse e deshi trupëzimin dhe është mëkatar, kurse Krishti paraqet shpirtëzimin, ndaj është i pafajshëm. Kënga ka 178 vargje dhe sipas numrit të vargjeve është kënga e 8 me radhë. Është e ndërtuar në strofa dyshe tetërrokëshe me kuptim të bartur semantik dhe me rimë AA BB.

25. Në këngën e njëzetepestë “Te deum Laudamus” (“Lavdi Zotit”, vargjet 2539 – 2598) jepet një lutje për mëshirën e Zotit, në të cilën kërkohet nga Zoti t’i njohë njerëzit mëkatarë dhe t’i mëshirojë. Përkujtohen njerëzit ta njohin Krishtin shpëtimtar, i cili, në këtë ditë, do të vendosë për fatin e njerëzve dhe kërkon ta ketë mëshirën dhe përkrahjen e tij. Kënga ka 60 vargje dhe sipas numrit të vargjeve është kënga e 17 me radhë. Është përdorur strofa dyshe, kurse vargu është tetërrokësh me rimë AA BB. Ajo është e ndërtuar në formë të lavdit e të lutjes.

65 26. Në këngën e njëzetegjashtë “Jesu corona virginum” (“Jezu kurorë mbretërie”, vargjet 2599 – 3688) i thurren lavde qenies së Jezuit, të lindur nga një e virgjër. Shkurtimisht përshkruhet lindja, atmosfera e lindjes, rrita, arratisja në Egjipt, kthyerja në Nazaret, shfaqja, burgosja, mundimet, kryqëzimi, vdekja, ngjallja dhe shenjtërimi i Krishtit. Kënga ka 1090 vargje dhe është kënga më e gjatë e vjershërimit. Është e shkruar në strofa të ndryshme dhe grafikisht është e ndarë në shtashtëmbëdhjetë njësi të veçanta përmbajtjesore.

Në pjesën e parë (vargjet 2599 – 2622), në formë të lavdit përshkruhet atmosfera e lindjes së Jezuit. Në këtë pjesë, në formë të lutjes i thurren lavde lindjes së Jezuit, që lindi nga një e virgjër, të cilën si trëndafile Zoti e zgjodhi nga të gjitha lulet. Ndaj edhe vashat heqin valle. Kërkon nga ai, që në tokë ta largojë fëlliqësirën dhe ta afrojë dashurinë e pastërtinë. Kënga është dhënë si këngë e shën Mërisë. Domethënë rrëfimi kthehet përsëri në fillim të vjershërimit: kënga dhe vallja, manifestimi i grave mbuzarjote për lindjen e Krishtit. Kjo pjesë e këngës është e ndërtuar në dyvargësha tetërrokësh me rimë AA BB. * * * Në pjesën e dytë (vargjet 2623 – 2646) përshkruan magjepsjen e grave të Mbuzatit prej këngës së shën Mërisë, se ato gjithë pasditën deri vonë në darkë kanë festuar me shën Mërinë dhe, të dhëna pas gëzimit të rastit, kanë harruar të kthehen në shtëpi. Në strofën e tretë shastisja e tyre për Bambinin dhe për shën Mërinë krahasohet me mënyrën e mësyemjes së bletëve në lule për thithjen e polenit, kështu edhe gratë mbuzarjote nuk mund të ndaheshin prej tyre. Më në fund largohen në heshtje, por duke folur e duke kënduar këtë djalë sa që këngën e tyre e dëgjuan malet. Kjo pjesë e këngës është e shkruar në gjashtë strofa katërvargëshe me strukturë të 10 – rrokëshit me rimë ABCB. * * * Pjesa e tretë e kësaj kënge (vargjet 2647 – 2670) është shkruar në tri strofa tetëvargëshe në 10 – rrokësh me rimë ABAB ose ABBA. Rrëfimi nis me përshkrimin e qenies së shën Bambinit se është një sheqer më i ëmbël se mjalti dhe kur me të bisedon të përvetëson e të mbërthen vaji. Në mënyrën urdhërore këshillon besimtarët t’ia rrëmbejnë zjarrin e zemrës dhe me të të fluturojnë në botën tjetër. Në vazhdim, në strofën e dytë dhe të tretë, shprehen dëshirat e poetit ta ketë në duar Bambinin që t’i marrë erë si lules së trëndafilit, ta argëtojë me lodra dhe ta stolisë me rroba. Dhe përfundon me kërcënimin se po t’i rrëmbehet do të bëhet eremit, përndryshe atij do t’i këndojë që ta pëlcasë demonin dhe për të do t’i ngjitet murit të Jakinit e të bërtasë me zë të lartë sa ta dëgjojnë Malet e Polinit dhe t’i përgjigjet Sheshi i shën Andonit. Strofa e parë dhe e dytë janë ndërtuar në atë mënyrë që në të

66 gjashtë vargjet e parë jepet dëshira, afirmimi, kurse në dy vargjet vijuese antiteza (në strofën e dytë) dhe kulmi i gëzimit (në strofën e tretë). * * * Pjesa e katërt (vargjet 2671 – 2686) e kësaj kënge është dhënë si një këngë e grave mbuzarjote. Është e ndërtuar në dy pjesë. Në pjesën e parë shprehen dëshirat e përgjithshme që shën Mëria t’ia dërgojë Bambinin se janë përmalluar, kurse në të dytën, në katër vargjet e parë, shprehet dëshira e poetit që t’i shkruajë një letër dhe penën do ta ngjyejë në plagët e zemrës dhe kështu t’ia rrëfejë zjarrin e dashurisë. Ndërkaq në katër vargjet pasuese përshkruhet ekstaza e poetit se nuk ka me se ta shuajë zjarrin ose ta lyejë plagën e shkaktuar. Edhe kjo pjesë e këngës është e ndërtuar në strofë tetëvargëshe në dhjetërrokësh, por me rimë ABAB. * * * Pjesa e pestë (vargjet 2687 – 2706) e këngës, pa ndonjë shënim grafik, është e ndarë në tri njësi tematike, ndaj edhe përdoren strofa, vargje dhe rima të ndryshme. Fillimisht kënga nis me një strofë katërvargëshe, ku përshkruhet kthyerja e fëmijëve nëpër shtëpitë e tyre dhe mënyra e pritjes nga nënat, të cilat i qortuan, ndonjëri hëngri edhe dajak. Në vijim jepet përshkrimi i pagëzimit të Krishtit dhe këngët që këndohen në këtë ceremoni. Kishin kaluar tetë ditë dhe shën Zefi me shën Gjonin e pagëzojnë foshnjën. Përshkruhet mënyra e aktit të pagëzimit. Nëna nga dhimbja i këndoi emrit të tij se është shpëtimtar. Kjo pjesë e vjershës është e ndërtuar në strofa katërvargëshe në tetërrokësh me rimë ABCB. Pjesa e gjashtë (ose 5. 1.) si vazhdim i pjesës së pestë, ka një lavd 23 vargjesh (vargjet 2707 – 2730), por pa shënim grafik, në të cilën lartësohet emri i Jezuit. Është e shkruar në strofa dyvargëshash në 8 – rrokësh me rimë AABB. Në pjesën e shtatë (ose 5. 2.), si vazhdim i dy pjesëve të mëparshme (vargjet 2731 – 2738), jepen dy strofa katërshe në dhjetërrokësh me rimë ABCB, varg me të cilin ndërtohet edhe pjesa e tetë (vargjet 2739 – 3118). Rrëfimi në këto dy pjesë karakterizohet me një lloj lineariteti më të rregullt se sa në këngët e tjera, por me ndërhyrje të llojit të Varibobbës, si në vargjet 2887 – 2922, ku poeti ankon shën Mërinë për përjetimin që do të ketë, kur kujton fundin e jetës së Krishtit. Pra, si pjesë e shtatë janë dy strofa katërshvargëshe në tetërrokësh me rimë ABCB (vargjet 2731 – 2738), në të cilat përshkruhet disponimi i nënës për foshnjën dhe disponimi i foshnjes për këngën e nënës, si dhe qëndrimi i tij ndaj tipit të fjalëve: të mirat e gëzojnë, kurse të këqiat e helmojnë. Ndërkaq, në vijim, si pjesë e tetë (vargjet 2739 – 3118), pa ndonjë shënim dallues, përshkrimi i rikthehen natës së lindjes së Krishtit dhe

67 shkurtimisht pasqyrohet situata e përhapjes së rrufeshme të lajmit të lindjes së tij. Paraqitja e yllit të shëndritshëm dhe përhapja e lajmit nëpër mbretëri. Tre mbretër e vizitojnë Erodin dhe e njoftojnë për lindjen e jashtëzakonshme. Urdhëri i Erodit ta kërkojnë djalin e sapolindur në Betlem dhe t’ia sjellin. Në vazhdim përshkruhet shkuarja e kasnecëve të Erodit në Betlem. Udhën ua kallëzon një yll që i shoqëronte pandërprerë. Në shpellë takohen me foshnjën prej të cilës dridhej ky mbret. Takohen me djalin, gjunjëzohen dhe përulen para tij. Kasnecët e sprovojnë: i japin ar, temjan dhe aromë të hidhur. Kontakti me djalin: kur e marrin në dorë ngrohen dhe shkrihen si dylli nga thëngjilli. Pas një jave qëndrimi mezi shkëputen prej tij. Natën që do të largoheshin, panë ëndërr që t’ia fshehin Erodit të vërtetën dhe pas dyzet ditësh u kthyen përsëri ta marrin bekimin e shën Mërisë, sepse kishte kaluar koha e lehonisë dhe ajo duhej të rrëfehej në kishë. Dy zogj të gjallë dhuratë ia solli priftit. Vajti në kishë dhe atje (vargu 2862) gjeti Simonin plak, i cili me padurim priste takimin e ëndërruar me Bambinin. Bëhet një ndërhyrje, poeti tani kujton vuajtjet dhe mundimet e Krishtit. Kujton fundin e jetës dhe ankon shën Mërinë për përjetimin që do të ketë. Simoni e paranjoftoi atë për pjesët e fundit të jetës së Krishtit. Poeti e ankon shën Mërinë se plaku i solli hidhërim e plagë, që i dalin parasysh në momentin e pagëzimit. Në vijim, në formën e njohur lirike të Varibobbës, unë - ti, poeti në paralelizëm përkujton shën Mërinë dhe gjendjen e saj, të ballafaquar me dy momente kryesore jetësore të pjellës së saj: se si ka mundur ta rrisë një foshnje të këtillë, kur gjithnjë i sillet ndërmend fundi i jetës së tij. Ndaj ajo edhe kur e merr në gji kujton të gjitha ato që do t’i ndodhin, ia kujton varrin e errët dhe varrosjen. Poeti qorton Simonin që ia tha këto profeci dhe e helmoi zonjën, por edhe këshillon se sipas mësimeve të Vangjelit (Ungjillit) nuk ka shenjtërim pa pësim. Në kishë qëlloi një grua e ve, Ana, të cilës burri i kishte vdekur pas shtatë vjet martese dhe kjo stolitë i bëri kryq. Ajo e ledhatoi Bambinin. Përfundon me stilin e njohur të këngëve të Varibobbës: të gjitha gratë e lavdëronin dhe përhapnin lajmin e këtij djali që pinte sisë (2954). Në kishë kishte qëlluar dhe një shërbëtore, e cila ia dha lajmin Erodit se e kishte parë mbretin e ri. Erodi bindet se kasnecët e kishin mashtruar. Jep urdhër të vriten të gjithë djemtë foshnja. Nënat qajnë e vajtojnë gjatë përleshjes me ushtarët për t’i shpëtuar fëmijët e shkuar në shpatë. Qyteti mbytet në gjak. Kërdi e papërshkruar. Me qindra e mijëra foshnja të pafajshme therren. Edhe djali i Erodit, që qëlloi jashtë për ushqim, qe shqyer dhe shpuar me thikë nga ushtarët.

68 Në vazhdim përshkruhet strehimi i Bambinit në Egjipt (2955 – 2994). Një engjëll i fanitet në ëndërr Josifit. Ky zgjohet dhe nisen. Nisen me nxitim në një natë me shi e me dëborë dhe largohen si hajdutë. Pas tre muajsh udhëtimi, në prill arrijnë në Egjipt. Shën Mëria qante sa herë e lidhte dhe e zgjidhte Bambinin e pafajshëm. Jepen mrekullitë e para: ditën e parë të udhëtimit kur u ndalën të pushojnë mbi një shkëmb i trazoi një potere. Shën Mëria frikësohet dhe i pikon një pikë qumësht. Paravështrimi (3037 – 3038): shkëmbi rrafshohet dhe prej tij nis të burojë një ujë mjekues. Hajdutët nuk e nganë djalin dhe i dhanë shën Mërisë lëmoshë, duke kujtuar se për të kishte nevojë. Hajduti i parë mahnitet nga djali se një bukuri të këtillë nuk mund të bëjë një njeri dheu. Paravështrimi: ky kusar i mirë qe martirizuar bashkë me Krishtin ditën e ekzekutimit (3055 – 3058). Kahdo që shkoi Shën Mëria takoi e gjeti mëshirë e dashuri, mirëkuptim e përulje. Por, kudo nëpër qytete adhuroheshin statuja: hyrja e Bambinit në kishë i prishi dhe i asgjësoi (vargu 3070). Rrugës shkundet një pemë pa e prekur njeri. Kur u kthyen pas shtatë vjetësh, gjithçka gjetën si në Ferr. Tani përshkruan rritën e Bambinit (3087 – 3102). Josifi mori një shtëpi me qira. Ai ditën punonte dhe natën thoshte lutje me frikë se mos i zbulohej identiteti. Ishte i afërt me fqinjët, të cilët gëzoheshin me të se i bënte për vete. Kur u rrit djali dukej si diell kristal dhe kushdo e shikonte atë e shihte qiellin. Edhe kur ecte të rrëmbente se dukej si engjëll. Fjala e parë që shqiptoi qe fjala “mëmë“. Brenda njësisë së tetë, para përfundimit të këngës jepet një lutje falënderuese e poetit për shën Mërinë, në të cilën kërkon prej saj ta bekojë punën që po bën për të. Kjo pjesë e këngës përfundon me një lutje Zotit: “qoftë bekuar Zotynë, njerëzit qajnë e vajtojnë se iku Bambini” (vargjet 3103 – 3106). Është njësia më e gjatë rrëfimore e këngës së njëzetegjashtë. Është e shkruar në strofë katërshe me varg tetërrokësh. Rima është ABCB. * * * Pjesa e nëntë e këngës së 26 (vargjet 3119 – 3142) është e ndarë në tri strofa tetëvargëshe në dymbëdhjetërrokësh me rimë ABAB. Në të parën, pasi përshkruan gjendjen e krijuar në Jerusalem dhe largimin e Bambinit si i përzënë nga Erodi, në formë të pyetjes retorike i kthehet afirmimit të rritës dhe të gëzimit e haresë që sjell ai. Në strofën e dytë i lutet shën Mërisë që të ndërhyjë te Zoti për ta shpëtuar njerëzimin nga ky tym e mjegull që kishte pllakosur tokën. Ndërkaq në strofën e tretë poeti shpreh dëshirën se do t’i shkruajë një letër shën Mërisë dhe ta njoftojë për gjithçka që kishte bërë Erodi (vargjet 3137 – 3142). * * *

69 Në pjesën e dhjetë të këngës së 26 (vargjet 3143 – 3190) përshkruhet kthyerja në Nazaret e treshit shën Mëri – Josif – Bambin. Kishin kaluar shtatë vjetë dhe shën Josifi pasi mori lajmin nga engjëlli se Erodi kishte vdekur lanë Egjiptin dhe u kthyen në vendlindjen e tyre. Ata përcillen me pikëllim të madh, sidomos Bambini. U kthyen në Nazaret, por shën Josifi dyshon në mos sundimtari i ri do ta ndjekë si i pari. Engjëlli e bindë. Bashkëvendasit i presin me mall të madh. Ata habiten sidomos me Bambinin që kishte hedhur shtat dhe vinte i hollë e i lartë. Gëzimi i fshatarëve ishte i papërshkruar. Kjo pjesë e këngës së 26 është e shkruar me strofa katërshe në tetërrokësh dhe me rimë ABCB. * * * Pjesa e njëmbëdhjetë e këngës së 26 (vargjet 3191 – 3214) përbëhet nga tri strofa tetëvargëshe. Në strofën e parë flitet se si shën Bambini solli nga parajsi lule, bukë, verë dhe i ftoi fshatarët të kënaqen se demoni është i pafuqishëm. Në të dytën flitet për një grua, Aurorën, e cila e kishte shkelur kurorën. Bambini e qortoi rreptë e ashpër dhe kur ajo u pendua e fali. Ndërkaq, në strofën e tretë i thurren lavde shën Bambinit. Zbritja e tij në tokë ia ngushton hapësirën vepruese demonit. Forcohet bindja e patundshme në Krishtin, e cila përforcohet me anë të anaforës. Kjo strofë është e ndërtuar në atë mënyrë që në pesë vargje me anë të formës së mohimit afirmohet pohimi në vargun e tetë. Në të tri strofët përdoret dymbëdhjetërrokëshi me rimë AB AB. * * * Në pjesën e dymbëdhjetë të këngës së 26 (vargjet 3215 – 3278) përshkruhet kthyerja dhe rivendosja e treshit familjar në shtëpi. Secili merret me punët e veta. Bambini, e ndihmon shën Mërinë në punët e shtëpisë: mbushë ujë në krua, shkon në kishë e në vizita, merr pjesë nëpër dasma e në ceremoni të tjera familjare. Nga periudha rinore veçohet mosha dymbëdhjetë vjeçe, kur Bambini, sipas zakonit, pas vizitës në kishë humb, dhe nuk kthehet në shtëpi. Prindërit jepen ta kërkojnë, por nuk e gjetën. Kjo pjesë e këngës është e shkruar me strofën katërvargëshe në tetërrokësh dhe me rimë rregullt ABCB. * * * Në pjesën e trembëdhjetë (3279 – 3286) përshkruhet gjendja e shën Mërisë, natën e parë pas kthyerjes në shtëpi. Shpëtimin e gjen në lutje, me të cilën duke u vetërrëfyer pyetet se ç’mëkat ka bërë që Bambini kështu i hakmerret. Kjo pjesë e këngës ka tetë vargje dhe është radhitur në dymbëdhjetërrokësh me rimë ABAB. * * *

70 Në pjesën e katërmbëdhjetë (vargjet 3287 – 3574) vazhdon të përshkruhet kërkimi i shën Bambinit ditën e dytë. Dy ditë radhazi e kërkojnë, por askund nuk gjejnë gjurmë të tij. Kthehen në shtëpi të dëshpëruar dhe thonë një lutje, në të cilën theksojnë se më parë pranojnë vdekjen se sa humbjen e djalit. Në paralelizëm përshkruhet një herë gjendja e shën Josifit (3300 – 3302) dhe pastaj ajo e shën Mërisë (3311 – 3322). Ditën e tretë e gjetën në kishë tek kishte fjetur tri netë bashkë me disa nga ithtarët e tij. Aty kishin debatuar me priftin që u fliste besimtarëve për ardhjen e Zotynë në tokë. Shën Mëria, kur e takoi nisi t’i flasë se tri ditë e kishte lënë të brengosur dhe e qortoi pse ishte larguar kështu. Krishti iu përgjigj se tri ditë pritje për Tënëzonë nuk janë gjë. Ata u gëzuan dhe u kthyen në shtëpi. Pas kësaj ndodhie Krishti u bë i shtruar. Nuk bënte asgjë pa lejen e tyre, gjithnjë qëndronte pranë të atit. Tridhjetë vjet punuan në qetësi dhe urtësi. Shën Josifi sëmuret dhe vdes i qetë në shoqëri të shën Bambinit, nga njëra anë dhe të shën Mërisë, nga ana tjetër. Krishti ia mbylli sytë e buzët. Shën Mëria qante. Fqinjët i ndihmuan ta varrosnin. Krishti si i biri që ishte e mbuloi dhe u tregua se kush ishte. Në vijim përshkruhet shfaqja e Krishtit dhe mrekullitë e tij. Një herë e ëma ishte ftuar në një gosti. Ishin përgatitur gjellëra, por nuk mjaftonte vera. Shën Mëria i lutet Krishtit të ndërhyjë. Ky ngushtohet dhe i thotë se ende nuk kishte ardhur koha. Por shën Mëria insiston: i thotë gjellëbërësit të sjellë shtamba e t’i mbushin me ujë. Uji u bë verë. Dhëndëri u gëzua tepër dhe kërkoi nga shën Mëria ta bekojë. Me një strofë katërshe poeti, në mënyrë të drejtpërdrejtë i drejtohet shën Mërisë të vijë ta ndihmojë. Mosdurimi i shën Mërisë dhe dëshira për t’u shfaqur para të tjerëve, por edhe gatishmëria t’i ndihmojë dasmorët e bënë shën Mërinë të tregohet e papërmbajtur si nënë tokësore. Papërmbajtshmëria e afron me nënat e përrallave, të cilat, këto të fundit për ta zbuluar identitetin e të birit ia djegin këmishën e gjarprit nën të cilën ai fshihej. Por ndryshon prej përrallave, sepse në përralla pas zbulimit të identitetit të të birit nëna e humbë atë përgjithmonë, kurse shën Mëria vazhdon edhe për ca kohë të jetojë me Krishtin, derisa ai ngjitet në qiell. Bile kjo është pjesa më interesante e jetës së tyre. Lajmi u përhap në tërë qytetin. Krishti nisi të predikojë e të bëjë mrekullira. Njerëzit i shkonin prapa, farisenjtë mbajnë kuvend. Juda i tradhtoi dhe Krishtin e arrestuan. E tërhoqën zvarë dhe e fshikulluan, e shqelmuan. Poeti i drejtohet Krishtit që kur të vdesë t’ia kujtojë vuajtjet e mundimet. I vunë kryqin dhe me të e tërhoqën zvarë deri në Kalvar. Shën Mëria mbetet pa ndjenja kur sheh Krishtin në atë gjendje. Klithi: »“Oj bir”, e rā për mort« (3462). Poeti i drejtohet engjëjve Kerubinë e Serafinë të nxitojnë ta shpëtojnë. Krishti kur e pa menjëherë vdiq. Poeti

71 kërkon nga shën Mëria ta ndihmojë të birin. Nis ta përshkruajë ditën e paqëlluar dhe shën Mëria nemitet e nuk mund të thoshte asnjë fjalë. Thërret dhe nënat e tjera ta ndihmojnë shën Mërinë dhe të kërkojnë mëshirë për Krishtin. Shën Mëria, duke kënduar të birin me shikim ruan kryqin, në të cilin vdiq Krishti dhe kërkon prej tij të mos e lerë të vetmuar. Krishti vdes para syve të shën Mërisë nga një i verbër që ia nguli një heshtë në brinjë. Poeti thërret të vijë në ndihmë Simoni (vargu 3499), i cili gjithë këtë tendosje e shkaktoi me parashikimin e tij. Atëherë qau edhe guri. Këto vargje dëshmojnë se Jul Varibobba, personalitetin e Krishtit e ka ndërtuar nga këndvështrimi i shën Mërisë dhe nuk e ka veçuar si personazh të pavarur aktiv. Shën Mëria, në vajin e saj bisedon me të birin dhe kërkon shpjegim prej tij për mundimet që hoqi. Ajo mallkon judenjtë. Bisedon me kurorën, që e shpoi deri në tru, me gozhdët që ia shpunë duart e këmbët. Bisedon me heshtën, thikën. Kërkon nga Krishti të vdesë dhe ajo. E lut Magdalenën t’i fusin bashkë. Kështu kërkon dhe nga farefisi. Zepa e Nikodemi e nxorën shën Mërinë nga varri i Krishtit dhe në të e futën Krishtin, kurse shën Mëria qanë e vajton për të. Kjo pjesë e këngës është e shkruar në strofa katërshe në dhjetërrokësh me rimë ABCB. Në vazhdim, si një pjesë e pesëmbëdhjetë (vargjet 3575 – 3656), me një zbrazëtirë prej një rreshti bëhet dallimi nga pjesa e katërmbëdhjetë, jepet një uratë me të cilën poeti rikujton vuajtjet e Krishtit dhe të shën Mërisë. Ndalet kryesisht në përshkrimin e ditëve të fundit: tradhtinë e Judës, arrestimin nga judenjtë, burgosjen dhe përçmimin. Përballë egërsisë së judenjve vehet butësia dhe qetësia e Krishtit. Paraqitja e Markut, Kajfës dhe e dëshmitarëve të rrejshëm; mohimi i sh. Pjetrit, varja e Judës. Krishti vihet në kangjela pas mesnate. Në vazhdim përshkruhet gjykimi dhe ndëshkimi i Krishtit. Të Premten e Madhe e sollën te Pilati me zhurmë, duke kërkuar të vritet si shkaktar trazirash. Kjo pjesë e këngës është ndërtuar në strofa dyvargëshe në dymbëdhjetërrokësh me rimë AA BB. Pa ndonjë shënim teknik, përveç ndryshimit të tipit të vargjeve, në vazhdim jepet pjesa e gjashtëmbëdhjetë e këngës së 26 (vargjet 3657 – 3680). Vargjet vazhdojnë të jenë të ndërtuar në strofa dyshe, por në tetërrokësh dhe me rimë të njëjtë AA BB. Pra, ndryshon vetëm numri i rrokjeve. Në të përshkruhen momentet e fundit të jetës tokësore të Krishtit. Jepet si një vajtim i shën Mërisë (3657 – 3680). Krishti pas vënies në kryq jetoi tri orë. Dielli e hëna u nxinë, dheu gjëmoi, gurët u thyen, kur një i verbër zemrën ia shpoi. Prap pa ndonjë shënim teknik, përveç zbrazëtirës prej një rreshti si pjesë e shtatëmbëdhjetë veçohen dy strofa: njëra (e para, vargjet 3681 – 3684) me strofë dyshe dhe në dhjetërrokësh e me rimë AABB, kurse tjetra (e dyta, vargjet 3685 – 3688) me strofë katërshe në tetërrokësh e me rimë

72 ABCB. Në to i këshillon bashkëvendasit për Pashkë ta kujtojnë me dhimbje shën Mërinë. Është e ngjashme me vajin e Budit. Po ashtu, pa ndonjë shënim plotësues, në stofën e fundit (vargjet 3685 – 3688) i fton bashkëvendësit me një vjershë tjetër të vajtojnë dhe këtë uratë me devotshmëri ta thonë për çdo ditë me lot e vaj. Kjo pjesë e vjershës është e ndërtuar në formë të uratës dhe shërben si hyrje, udhëzim për vjershën vijuese. Për të dytën herë poeti paralajmëron subjektin vijues. Kështu kishte vepruar edhe kur kalon në këngët kushtuar mësimit fillestar fetar – doktrinës. Edhe kjo pjesë është një argument që arsyeton bindjen tonë për ndarjen e vjershërimit të Varibobbës në tri njësi të mëdha tematike përmbajtjesore. Që këtu edhe nis njësia e tretë tematike – përmbajtjesore ajo e ceremonialit.

C. Njësia tematike e ritualit

Në këtë njësi tematike bëjnë pjesë gjashtë (6) këngë që përbëjnë 1089 vargje dhe është njësia më e vogël tematike. Në të janë përfshirë këngët që këndohen për manifestime të veçanta familjare ose të bashkësisë. Manifestime këto që kanë më tepër karakter lokal dhe që nuk lidhen me dy festat kryesore krishtlindjet dhe pashkët. Dallojnë prej tyre këngët 27 dhe 28 që konsideorhen pjesë përbërëse të ceremonialit të manifestimeve të pashkëve. Janë këto këngë që këndohen me rastin e festave të kishës së vendit, ndaj edhe janë shenjtorëve

27. Në këngën e njëzeteshtatë “Stabat mater” (vargjet 3689 – 3772) përshkruhet gjendja shpirtërore e shën Mërisë, dhembja, vaji, psherëtija e ngashërimi dhe alivanosja kur sheh të birin e martirizuar, kamxhikuar, gozhduar e të vdekur si vjedhës. Vjersha është ndërtuar në formë të lutjes e të predikimit. Poeti kërkon nga shën Mëria ta bëjë të fortë e të durueshëm, që edhe ky të vuajë bashkë me të e ta ndjejë fajin, ta bëjë pendesën se është besnik, të rrijë pranë kryqit që t’i bëjë shoqëri; t’i durojë ferrat e gozhdët për Krishtin, ndaj pret përkrahjen dhe shpëtimin e tij, që t’ia dorëzojë shpirtin në parajsë. Kënga ka 84 vargje dhe është e pesëmbëdhjeta e radhës. Është përdorur strofa dyshe dhe vargu tetërrokësh me rimë AA BB. Në fund (vargjet 3769 – 3772), e veçuar grafikisht, si pjesë e dytë e kësaj kënge, në tetërrokësh jepet një strofë katërshe me rimë ABCB. Në të paralajmëron ngjalljen e Krishtit.

28. Në këngën e njëzetetetë “Kalimera e pashkëvet” (“Il canto di Pasqua”, vargjet 3773 – 3998) përshkruhet përhapja e lajmit të krishtngjalljes dhe fanitja e tij. Kënga ka 227 vargje dhe është e gjashta sipas numrit të vargjeve. Përdoren edhe vargje dhe strofa të ndryshme. Është e ndarë në pesë njësi tematike dhe përdoren lloje të ndryshme rrëfimore: himni, lavdi, përshkrimi, predikimi, vaji. Pjesa e parë (28. 1.: vargjet 3773 – 3820) është e ndërtuar me dyvargësha dhjetërrokësh me rimën AA BB. Në këtë pjesë me anë të lavdit madhërohet akti i Krishtit që mundi vdekjen dhe zbriti në parajsë. Në Limb i liroi njerëzit e mirë që i mbante peng demoni. Vijon me përshkrimin se Krishti u ngjall dhe i shfaqet shën Mërisë. Pjesët e lavdit dhe të përshkrimit janë të ndërtuara me dyvargësh dhjetërrokësh me rimë AA BB. Pjesa e dytë e këngës së 28 (28. 2.: vargjet 3821 – 3844), dallohet nga e para, sepse është organizuar si këngë tetërrokëshe e engjëjve dhe e

74 fshatarëve. Ajo është e organizuar në strofa dyshe tetërrokëshe dhe me rimë AA BB. Pa ndonjë shënim plotësues, përveç paralajmërimit (“Gjith ëngjëllit nani vishen rrusale, / zën edhe ata me nē një valle:“ vargjet: 3819 – 3820) me anë të lavdit hyjnizohet lindja e shën Mërisë. Në vazhdim, në mënyrë të drejtpërdrejtë (vargjet 3821 – 3844), por në formë të këngës i rikthehet përshkrimit të jetës së saj: e rritur në manastir dhe e martuar me Shpirtin e Shenjtë. Atë Zoti e deshti për nënë dhe në bark i qëndroi nëntë muaj. Në mesnatë lindi si fëmi, të cilin e puthi dhe i dha gji. Pas vdekjes ai u ngjall përsëri. Prap me një ndarje grafike të një rreshti të zbrazët me dy strofa dyshe me rimë ABCC, si pjesë e tretë (vargjet 3845 – 3848) fton zonjat t’i japin dhurata Shën Mërisë që ta bekojë fëmijën. Në pjesën e katërt të këngës së 28 (vargjet 3849 – 3980) poeti i rikthehet strofës katërshe me varg tetërrokësh dhe me rimë ABCB. Në të përshkruhet ngjallja e Krishtit dhe në dyzetë ditët sa qëndroi i ngjallur foli me shën Mërinë, të cilës ia la nën përkujdesje të krishterët, pastaj, në mesditë, fluturoi në qiell. Domethënë zbriti në Rrëshajë dhe i nxiti të krishterët ta predikojnë Ungjillin. Shën Mëria njëzet vjet pas ngjalljes së Krishtit, me vështirësi e mundime, u mor me përhapjen e mësimit të tij në gjithë botën dhe, ditën e porositur nga engjëlli ngjitet në qiell. Ngjitjen në qiell e krahason me gëzimin e lirimit të një të burgosuri. Përshkruhet mënyra e vdekjes së saj: zbritën engjëjt Kerubinë e Serafinë dhe të gjithë engjëjt e tjerë, bashkë me ta edhe Krishti dhe i thanë të bëhet gati. Kënga është e ndërtuar në formë të predikimit. Në vargjet 3909 – 3924 përshkruhet vaji i apostujve që bëjnë me rastin e vdekjes së saj, ngritja e saj në qiell dhe ulja në një fron të artë. Këtë akt e festuan edhe në qiell. Në pjesën e pestë (vargjet 3981 – 3998), prap i kthehet njëmbëdhjetërrokshit dhe strofës dyshe, dhe pason ndërhyrja e zakonshme për ndërprerjen e rrjedhës së veprimit. Tani përshkruhen pasojat e veprimit të saj se përmbysi ferrin. Bëhet një interkalim kohor: në urdhërore i drejtohet se ku e ka lënë fëmijën, mos qanë dhe jepet përgjegja se ai vuajti e qau për jetën e saj. Në thirrore i drejtohet shën Mërisë se ajo e lau (në shumës na lave), kurse ne ta shpërblyem me vuajtje e tortura. Është fjala për Krishtin që e lau dhe e bëri të pastër, kurse këta ia shpërblyen me tortura që ia bënë djalit të saj. Dhe përfundon në i ka fëmijë (si nënë e gjithë botës), t’u japë ndonjë pjesë të gëzimit të saj. Vargu i kësaj pjese të këngës së 28 është i ndarë në strofa dyshe, me strukturë njëmbëdhjetërrokëshe e me rimë AB AB.

29. Në këngën e njëzetenëntë “Kënga e Shën Mërisë Bonkunxilit shqip” (“Canto per S. Maria del Buonconsiglio tradotto in albanese”, vargjet 3999 – 4258), këndon arratisjen e ikonës së shën Mërisë sëë

75 Shpresës së Mirë nga Shkodra, pas pushtimit osman dhe vendosjen e saj në Itali. Kahdo që udhëtoi, malet u sheshuan, deti u frikësua dhe i bëri rrugë të kalojë. Në Romë nuk pushoi. E gjetën në vendin Genazzanno, sepse aty jetonte Petruçia e varfër, të cilës iu fanit dhe prej saj kërkoi ta ndërtojë një kishë. U gëzuan të gjithë: rrahet, përrenjtë, krojet. Erdhën të sëmurë të ndryshëm dhe të shëndoshë me dhurata e përkushtime, latinë e arbëreshë, bujarë e të varfër. Kisha u ndërtua. Petruçia e hareshme i bekoi të gjithë ata që e ndihmuan. Erdhën piktorë e artistë të tjerë dhe shkuan kur u mbarua puna. Fton të gjithë ta vizitojnë këtë kishë. Dëshiron dhe poeti ta vizitojë, por pasi t’i ketë dërguar ajo një kartë. Kërkon që ta pranojë kërkesën e tij dhe ta urojë, t’ia shërojë zemrën nga mëkatet. Do të jetë i gëzuar sikur të vdiste aty, ku është kjo Zonjë dhe shën Bambini. Kjo vjershë ka 260 vargje dhe është e 4 – ta sipas numrit të vargjeve. Është ndërtuar në strofa katërshe me varg tetërrokësh dhe me rimë ABAB.

30. Në këngën e tridhjetë “Përgjigjja e shën Andonit” (“Il Responsorio di S. Antonio”, vargjet 4259 – 4274) përshkruhet mrekullia e shën Andonit se shëron çdo sëmundje. Ndaj kërkon nga njerëzit ta vizitojnë se ai mbron njeriun nga sëmundjet. Kënga është ndërtuar në dyvargësh me dymbëdhjetërrokësha, kurse rima është AA BB.

31. Në këngën e tridhjetenjëtë “Rruzaret e krishtera që lavdërojnë shenjtorët” (“I canti religiosi che lodano i santi”, vargjet 4275 – 4663) në katër njësi të veçanta përmbajtjesore përshkruan mrekullitë e pesë shenjtorëve më të nderuar arbëreshë: shën Gjergjit (vargjet 4275 – 4494), shën Kozmait e shën Damjanit (vargjet 4495 – 4552), shën Viçencit (vargjet 4553 – 4624) dhe shën Xhuzepes (vargjet 4625 – 4668). Pra, kënga është e ndarë në katër njësi të veçanta përmbajtjesore, me strukturë të njëjtë të strofës dhe të vargut: strofa dyshe, vargu tetërrokësh dhe rima e rregullt AA BB. Në vargjet 4275 – 4494 jepet historia e shën Gjergjit, pajtorit të Mbuzatit. Kërkon nga bujarët e Mbuzatit ta këndojnë këngën e tij, e cila është e ngjashme me këngët e buzmit. Bëhet një interkalim kohor: shën Gjergjin e ndesh me turqit, që jep të nënkuptohet se një pjesë të atributeve të shën Gjergjit ia vesh Skënderbeut, sepse mbante emrin e këtij shenjtori. Tregon historinë e jetës së tij. Dhunën e Dioklecianit e krahason me errësirën e natyrës në qershor kur mbyllen rrezet e diellit me shi, breshër, erë e furtunë, bubullimë e shkrepëtimë dhe një rrëke që merr gjithçka përpara. Shën Gjergji nuk duroi dot këtë tirani. I doli mbretit përpara dhe i foli se marrëzitë e tij janë pasojë e mosbesimit në Krishtin. Mbreti shtanget dhe mpihet. U morën vesh të shkojnë në kishë. Rrugës shoqërohen nga truprojet. I përcillte dhe një shtrigë, të cilën e asgjësuan me të shtëna pushke

76 (element i ri: armët e zjarrit nisin të përdoren pas shekullit XV). Është interesant identifikimi i saj me italianen. Shenjë e ndjenjës dhe e vetëdijes kombëtare. Më pas flitet se shtriga përpëlitet dhe vjell helm (4419). Në kishë i priste dhe djalli. Është një krahasim i çuditshëm i djallit me italianin kur e pa shën Gjergjin. Shën Gjergji i thotë të ikë në shkjeni. Djalli u largua, por kisha lëvizi, shtyllat u dridhën, altari u shemb, idhujt u rrëzuan. Në vazhdim jepet një këngë kushtuar shën Gjergjit që mundi djallin. Kënga ka frymën e lavdit. Kërkon dhe të tjerët ta këndojnë shën Gjergjin kalorës, ngadhnjimtar, trim. * * * Në pjesën e dytë të këngës së 31 (vargjet 4495 – 4552) pëflitet historia e shën Kozmait dhe e të vëllait, shën Damjanit. Ata janë mjekë dhe janë dhënë pas shërimit të njerëzve pa dallim shtresash shoqërore. Shërojnë me mrekulli të gjitha sëmundjet, por dhe ishin krenarë që bënin jetë të devotshme, të mundimshme e të durueshme, pse nuk u ankuan as kur ua prenë kokat. Diokleciani është një me djallin dhe turkun (interkalim kohor), që shën Gjergji i ekzekutoi duke i hudhur në det. Bën pyetje retorike: se derisa ata ishin në tokë kujdeseshin për njerëzit, kurse tani që janë në qiell askush nuk kujdeset për ta. Kërkon të kujdesen më mirë dhe në ta të kenë më shumë dashuri, gjithashtu të shërojnë e t’i largojnë të këqiat dhe deri në vdekje të kenë ngushëllim. * * * Në pjesën e tretë të këngës së 31 (vargjet 4553 – 4624) jepet një lutje për shën Viçencin e mëshirshëm dhe të mrekullueshëm, i cili ka shëruar me mrekulli njerëz të sëmurë nga paraliza dhe i ka kthyer nga varri. Një grua të shfrenuar italiane e ka falur nga mëkatet me një letër që ia ka çuar Zotit. Plaka nga gëzimi ka vdekur e lumtur. * * * Në pjesën e katërt të këngës së 31 (vargjet 4625 – 4668) jepet lutja për shën Xhuzepen mëshirëplotë e të dinjitetshëm. Krishti e thirri atë. Përflitet përkujdesja e tij për të: e rriti, e mbajti në dorë, e puthi dhe e ushqeu; e shpëtoi nga Erodi, në Egjipt e mori dhe pas shtatë vjet qëndrimi atje, rrugës kur u kthye në Nazaret e mbajti në shpinë. Kur u shmang nga shtëpia tri ditë e tri netë e qau i helmuar dhe kur e pa pas tri ditësh qeshi hareshëm. Tridhjetë vjet Krishti i është nënshtruar dhe është kujdesur për të në momentin e vdekjes. Në prag të vdekjes, me të pranë, ka dhënë shpirt. Lutet që tok me Krishtin e shën Mërinë të asistojnë në vdekjen e tij.

32. Kënga e fundit e tridhjetedyta “Thuhen udhës këto kënk” (“Questi canti si dicono lungo la via”, vargjet 4669 – 4717) ka 6 strofa tetëvargëshe dhe është e ndërtuar në dymbëdhjetë rrokësh me rimë ABAB. 77 Në këtë këngë jepet një lutje Zotit, të cilën njeriu duhet ta thotë kur është në rrugë. Kërkohet mëshirë e bekim nga Zoti, nga Krishti dhe nga Shpirti i Shenjtë ta shpëtojnë se është mëkatar dhe e ka fyer me mijëra herë. Veçmas i drejtohet Krishtit se është dashuri, se ka lindur në shtallë dhe ka vdekur si hajdut në kryq. Në altar Krishti shtroi tryezën, trupin e bëri bukë e verë, me zjarr thërret njerëzit të shkojnë pas tij se i ngop me gëzim e ushqime. Këshillon se duhet thënë pendesa në ka gabuar.

5. Bota përshkrimore 5. Bota p[rshkrimore 5. 1. Bota letrare dhe bota mistike 5. 2. Elipsoiditeti i botës përshkrimore 5. 3. Bota dhe individi

5. Bota përshkrimore

Kushdo që e ka lexuar “Gjellën”, herët ose vonë, ka shtruar pyetjen se në ç’botë zhvillohet veprimi i vjershërimit. Kjo pyetje shtrohet lidhur me çdo vepër letrare: qoftë edhe atëherë kur veprimi i rrëfyer është sjellë në hapësirë të ngushtë, me një numër të kufizuar personazhesh dhe me një kohë të ngjeshur ose të shkapërderdhur. Sa herë që lexohet ndonjë vepër lexuesi paramendon ndonjë botë “rreth” të cilës shtjellohet rrëfimi. Për skicimin e kufijve të kësaj bote dhe për identifikimin e saj themelor lexuesin më së shumti e ndihmon konteksti: përkatësia e veprës ndonjë epoke, drejtimi ose shkolle, konvencës ose pikëpamjes zotëruese letrare, veprat e tjera të autorit, si dhe një mori të dhënash të tjera jashtëletrare, të cilat ndihmojnë disi ta përfytyrojë, ta nënvizojë dhe t’ia përcaktojë atributet botës që e nënkupton teksti, si dhe orientimin e nevojshëm kontekstual që, kjo botë, duhet ta ketë në rrjedhën e rrëfimit. Në takimin e parë me “Gjellën”, nevoja për të pasur një pasqyrë të qartë të zhvillimit të rrëfimit është edhe më e madhe se rëndom. Lexuesi kupton se bota e vjershërimit të Varibobbës nuk është paraqitur krejtësisht qartë dhe disa të dhëna çojnë në atribute të ndryshme dhe midis tyre kundërthënëse, por, në të njëjtën kohë, sipas disa shenjave përcaktohet rregullsia e saj, e cila për të rrëfyerën rëndësi vendimtare. Kështu, në procesin themelor të krijimit të fotografisë së botës së veprës letrare paraqiten vështirësi relative. Këto vështirësi janë të lidhura me dy tipare të kësaj bote: me rregullimin dhe funksionimin e saj. Rregullimi i botës në vepër, padyshim, nuk është theksuar, as në bazë të shtrirjes së saj, as në bazë të përbërjes së saj. Ajo, pra, nuk është e paqartë në skaje, por deridiku është e papërcaktuar edhe vetë epiqendra e saj. Kjo papërcaktueshmëri mund të identifikohet në tri pika. E para është rrethana se veprimi kap një hapësirë të madhe kohore, përafërsisht të përcaktuar, por gjithaq precise. Heronjtë lëvizin nga Nazareti e Betlemi, nëpër Egjipt, deri në Shkodër e në Mbuzat. Ata shtegtojnë edhe në hapësira të padefinuara malore e fushore. Rol kryesor në vepër ka qëllimi i poetit t’i “këndojë“ vuajtjet e shën Mërisë në gjuhën e arbëreshë. Marrëdhëniet e ndërsjella hapësinore të vendeve të ndryshme nuk janë precizuar dhe koha që është e nevojshme që ata të udhëtojnë nuk është nënvizuar në hollësira, derisa heronjtë në ato hapësira shpesh takohen rastësisht, pa ndonjë marrëveshje të mëparshme. Sipas kësaj mund të përfundohet se hapësirat e arbëreshëve, të Shqipërisë dhe të Lindjes së Afërt në vjershërim disi janë të kondenzuara, kurse ndonjë vend në to funksionon më shumë sipas rëndësisë së vet për të treguarën se sa për identitetin e vet

81 real. Para së gjithash, ky aspekt i botës së vjershërimit është problematik dhe nga lexuesi kërkon mund që disi da mendojë dhe ta ndërtojë. Ngjashëm qëndron puna edhe me aspektin e dytë të kësaj bote, në të vërtetë me banorët e saj. Në rrëfim, në mënyrë të jashtëzakonshme, përzihen dy lloje personazhesh dhe dy lloje veprimesh. Njëri grup personazhesh janë figura historike dhe, në këtë kuptim, kanë ekzistuar dhe kanë luajtur rol relativ historik, edhe pse në rrëfim, kuptohet, janë transformuar. Këta janë shën Mëria, shën Zefi, Krishti, Erodi, Pilati, Kajfa, shën Gjergji, shën Françesku e të tjerë. Personazhet e tjerë janë ata që i përkasin botës letrare “romantike” të Tassos: gratë, fshatarë e farmerë dhe të ngjashëm. Në këtë rast figurat historike lëvizin veprimin dhe drejtpërdrejt veprojnë në të, kurse figurat letrare nuk vendosin për rrjedhën e tij, por shërbejnë vetëm si stoli të rrëfimit bazë. Për këtë arsye është interesante pyetja çfarë bote është kjo në të cilën të dy llojet e personazheve dhe të dy llojet e veprimit janë përfshirë në të njëjtën hapësirë dhe cilat janë implikimet e kësaj gjendjeje për kuptimin e saj të thellë. Edhe pse për ekzistimin e këtij kuptimi të thellë lexuesi drejtpërdrejt porositet të ketë kujdes. Kjo e fundit është e rëndësishme sepse në vjershërim nuk përshkruhet vetëm bota njerëzore, por në të futen edhe personazhe e ngjarje, të cilat, syrit të njeriut i janë të fshehura. Bota që e parasheh vepra ka pjesën e vet të dukshme dhe për secilin të qartë dhe pjesën, e cila është e fshehtë, por të dyja janë njësoj të rëndësishme për ndërtimin dhe funksionimin e saj. Dhe kjo prap nga lexuesi kërkon përpjekje të veçantë, kurse nga interpretatori shpjegime plotësuese. Kështu arrijmë te çështja e funksionimit të kësaj bote, sepse edhe këtë pyetje detyrimisht e shtron çdo lexues. Nëse dëshirojmë, në një farë mënyre, ta kuptojmë rrëfimin, lexuesi duhet ta shpjegojë arsyen pse përgjithësisht ngjet diç në rrëfim, domethënë ç’është ajo që ngjasën e udhëheq përpara, që i çon përpara forcat e botës së rrëfyer, të parashikuar. Kjo është e dukshme në disa nivele. Në nivelin themelor lexuesi pyetet se çka ka ndodhur vërtetë me shën Mërinë dhe pse i ka ndodhur mu kjo dhe jo diçka tjetër. Ai niset nga paranjohuria se fati i shën Mërisë është shembull për gjithçka që ngjet me njeriun. Tregohet se shën Mëria nuk vuan për shkak të cenit të vet personal, por për besimin e shtrembër të të tjerëve dhe të lajkave dhe mund të konstatohet se ajo do të kalonte më mirë sikur të kishte qenë keqbërëse dhe më pak fisnike. Shembull për këtë është episodi kur nuk e zhbën urdhërin e Zotit dhe i nënshtrohet atij: sikur të mos e pranonte atë propozim, do t’i imponohej e keqja eventuale dhe pragmatizmi për udhëheqjen e punëve të besimit. Shën Mëria, pra, dron se mos vallë nuk do të ishte shembull i vërtetë për atë që do të duhej të ishte shembull. Dhe kjo jo vetëm që hapë

82 çështjen pse është vjershërimi, por edhe çështjen pse përgjithësisht shën Mëria përgjërohet, cila është kjo cilësi (e saj apo e huaj) ose forcë (njerëzore, e ferrit apo qiellore), e cila e sjell në gjendjen në të cilën është gjetur. Ndaj paraqitet dyshimi se çka e lëviz botën e vjershërimit, kush e ka në të ndikimin kryesor dhe vendimtar. Ky dyshim aq më intenzivisht se shën Mëria si figurë letrare ka edhe kundërpeshën e vet. Asaj, në të vërtetë, si grua e varfër, si përfaqësuese e besimit të krishterë, i kundërvihet Erodi, si përfaqësues i pushtetit lokal. Kënga e 26 pjesa e tretë (vargjet: 2967-2994) dhe kënga 31 pjesa e parë (vargjet: 4336-4381) e bindin lexuesin se mëkati dhe ferri janë në anën e pushtetit dhe për këtë arsye qielli do të duhej të ishte në anën e krishterimit. Por, edhe këtu çështjet nuk janë gjithaq të thjeshta dhe kjo shihet qartë sipas fatit të Erodit. Kundër tij, pra, veprojnë pikërisht forcat e ferrit: veprimet e tij kryesore e kanë pikësynimin që nënën e re disi ta bëjë të keqe. Prej kësaj pastaj buron një varg i tërë pyetjesh komplekse. Nëse e keqja dhe ferri janë kundër shën Mërisë, a do të thotë se ajo ka virtyte të mjaftueshme që e afrojnë me krishterimin? Ose pse qielli është në anën e saj? Nëse është kështu atëherë si duhet të shprehet te të krishterët dhe si mund të jetë e dështuar veprimtaria e Erodit? Dhe më tej: nëse të gjitha figurat (ose të gjitha anët e konfrontuara) kanë përkrahjen qoftë të qiellit, qoftë të ferrit, atëherë sa ndikojnë forcat e mbinatyrshme në ngjarjet dhe sa fati i shën Mërisë (pastaj edhe i fateve të tjera) janë fryt i luftës së këtyre forcave dhe sa fryt i atributeve individuale e i veprimit të figurave, ose thjesht fryt i përfitimit nga rrethanat? Përsëri, kthehemi te problemi themelor: çka ndikon dhe çka e lëviz atë botë? Kjo pyetje është jashtëzakonisht e rëndësishme për shkak të pyetjes tjetër, e cila buron prej të parës dhe do të thotë: sa janë të rëndësishme për fatin e kësaj bote ngjarjet e rrëfyera në vjershërim? Lexuesi zakonisht niset nga bindja se lindjen e Krishtit dhe ngjarjet rreth kësaj pjese të jetës së tij Varibobba i ka konsideruar tepër të rëndësishme, prandaj është ulur të shkruajë një vjershërim të këtillë. Por, sa kjo e vërtetë është e pranishme në vjershërim? Do të pyeteshim çka ka vdekur me shën Mërinë, me çka fati i saj dhe i pjellës së saj është i vlefshëm të përshkruhet? Kjo mund të jetë vetëm në dy mënyrë: si shembull i një lloji të veçantë të sjelljes së njeriut, i një zgjidhjeje ekzistenciale, ose si një ngjarje e rëndësishme historike, e cila, pikërisht si historike do ta ndryshojë fatin e botës. Për të parën do të themi se është vështirë të jetë e pranueshme, për shkak se zgjedhja ekzistenciale e shën Mërisë nuk është shembullore dhe tipike, dhe ajo vetë më shumë është viktimë e rrethanave se sa gjithçka tjetër. Ngjashëm është edhe me mundësinë e dytë. Do të pyetemi ç’do të ndodhte me të rrëfyerën e Varibobbës sikur shën Mëria të mos pranonte të bëhej nënë e Zotit? A do të përparonte dhe lulëzonte pastaj krishterimi, dhe a do ta përfshinte botën?

83 Sidoqë të ishte e mundshme, kur kjo nënkupton të keqen dhe praktikën e saj dhe pikërisht atë që nuk e ka shën Mëria? Këtë tipar, kuptohet e kanë kundërshtarët e saj, por kjo veti (Variboba mendon në mënyrë të qartë) do ta sjellë krishterimin në mosekzistim. Shën Mëria pra, është e gjykuar të vuajë. Kështu do të dilte se fati i saj nuk mund të jetë historikisht relevant, nuk do të ishte relevant as si shembull i sjelljes njerëzore: historikisht nuk është e realizueshme edhe si shembull nuk është praktike. Pse atëherë gjithë kjo rrëfehet, cili është kuptimi i saj? Dhe ç’botë është kjo në të cilën një rrëfim i këtillë është i rëndësishëm? Të gjitha këto janë dilema të cilat çdo lexues i parashtron (me ose pa vetëdije, me entuziazëm ose pa dëshirë) dhe të cilat mundohet t’i zbërthejë e t’u gjejë shpjegim. Kështu dëshmohet se çështjet kozmogonike janë shumë të rëndësishme për çdo lexim të Gjellës, sepse ato udhëheqin me botën e saj. Këto janë të rëndësishme edhe për ta kuptuar kuptimin e drejtpërdrejtë të tekstit, rrëfimin e tij. Pa përgjigje në këto pyetje as leximi elementar nuk është i mundshëm. Por, këto çështje, sidomos janë të rëndësishme për ta kuptuar të rrëfyerën që është dashur të përcillet me anë të rrëfimit, me të cilin është dëshiruar t’i porositet botës jashtë veprës dhe të për gjithçka që është menduar dhe është konstatuar për atë botë. 5. 1. Bota letrare dhe bota mistike Analiza jonë ka dëshmuar se në veprën e Varibobbës defilon vetëm një personazh: shën Mëria, kurse personazhet e tjerë janë aktantë, sipërfaqësorë, tepër skematikë dhe, në tërësinë e veprës, zënë vend shumë pak. Është thënë se shën Bambini ose Krishti është figura e dytë kryesore, por është nënvizuar se kjo figurë është dhënë shumë e zbehtë, nuk e ka gjallërinë dhe freskinë e shën Mërisë. Kjo e dyta është më se e vërtetë, por edhe më e vërtetë është se shën Bambini, si personazh i pavarur, në vepër funksionon shumë pak, për të mos thënë aspak. Bile është vështirë të arsyetohet mendimi se është personazhi i dytë. Në të vërtetë, personaliteti i shën Bambinit, si dhe në tërësi figura e Krishtit, në vepër paraqitet nga këndvrojtimi dhe nga perspektiva e shën Mërisë dhe e mësimeve fetare të krishtera. Në qoftë se mund të flasim për personazh, kur miraton ose buzëqesh, ose kënaqet me ninullat, këngët ose lutjet në arbërisht, që si tërësi rrëfimore janë dhënë nga perspektiva e rrëfimtarit të gjithëdijshëm të distancuar dhe janë në funksion të aktivizimit edhe të pjesëmarrjes së tij të pavarur në rrëfim. Përndryshe, në veprën e Varibobbës ai as si shën Bambin, as si Krisht nuk funksionon si personazh. Ndoshta për këtë duhet kërkuar shpjegim në pikëpamjet fetare të Julit, se atë, si qenie biologjike, pra, mëkatare, është ndjerë i paaftë ta përshkruajë, ndaj edhe t’i veshë atij tipare njerëzore, gjegjësisht ta paraqesë personalitetin njeri të Krishtit. Po të ishte kështu, atëherë do të duhej t’i vishte atij tipare që nuk i përkojnë

84 personalitetit të tij hyjnor: njërit prej tri elementeve themelore dhe përbërëse të besimit të krishterë. Gjë që është e panatyrshme dhe palejueshme për Julin prift katolik, sidomos prift jezuit. Në këtë kontekst figura e Krishtit si personazh, në veprën e Varibobbës, zë një vend simbolik, përkundrazi personaliteti i tij hyjnor, si pjesë përbërëse e trinisë hyjnore, në prapaskenë është i pranishëm në tërë veprën. Varibobba, kështu, nuk përshkruan lindjen e shën Bambinit, por përshkruan pasojat që sjell ngjizja dhe lindja, më mirë të themi ardhja e tij në tokë. Edhe jetës së fëminisë nuk i kushton ndonjë rëndësi, por hijes së pranisë së tij. Pastaj kur është fjala për rritën e shën Bambinit ajo jepet me kapërcime të mëdha. Përmenden vetëm dy momente të jetës së tij adoleshente: mosha shtatë dhe dymbëdhjetë vjeçe. Edhe në këto momente, si dhe në momentet e tjera të jetës së tij, prania e shën Bambinit si personazh i pavarur jepet ose nga perspektiva e shën Mërisë, ose nga perspektiva e mësimeve biblike, që janë në funksion të njohurive të përgjithshme të mësimeve fetare të krishtera. Këtë bindje na e formojnë edhe llojet e përdorur letrare. Në rastet e përshkrimit të figurës së Krishtit ato janë në funksion të literaturës liturgjike. Edhe në momentin e përshkrimit të vdekjes së shën Zefit, që mund të merret si një skenë përshkrimore e jetës tokësore të Krishtit, mungon ndjenja e fëmijës ndaj prindit. Përkujdesja e tij për ceremoninë e varrimit është shumë e zbehtë, që është shumë e natyrshme, do të thoshte Varibobba, sepse ai nuk merret me punët e kësaj bote, por të botës tjetër, të jetës së pasvarrit, prandaj edhe është motivuar nën hijedritat e hyjnore e të hyjnizimit. Pjesa e fundit e jetës së Krishtit, që do t’i përkiste periudhës së pas shpalljes ose daljes së tij publike, në tërësi, është dhënë nga perspektiva e shën Mërisë ose e poetit, por të identifikuar, tani ai është rrëfimtar, pjesëmarrës i drejtpërdrejtë i përjetimit poetik. Në qoftë se mund të konsiderohet si diç tokësore pjesa e paraqitjes së parë, në dasmë, momenti i bisedës me shën Mërinë, edhe kjo na del tepër e zbehtë. Ai gjithmonë është nën hijen e hyjnores. Mund të veçohet edhe skena e mistifikuar, bile edhe e manipuluar, në këtë kontekst, skena e pas kthyerjes në shtëpi, pasi ai tri ditë ishte larguar nga shtëpia, kur përshkruhet se ai iu shtrua jetës tokësore: ndimon shën Mërinë në punët e shtëpisë (mbush ujë, fshinë shtëpinë) ose shën Zefin. Edhe kjo skenë në përvijim të paraprakeve (1) gjendjes së shqetësuar e të trishtuar shpirtërore të prindërve (se e kishin humbur fëmijën); dhe e asaj pasuese (2) përkujdesjes për ceremoninë e varrimit të shën Josifit, është tepër e zbehtë, për të mos thënë, vetëm kalohet nëpër të. Pra, figura e Bambinit apo e Krishtit nuk i ka dalë Varibobbës e plotë jo vetëm pse tepër i

85 është përmbajtur dhe me përpikmëri ka ndjekur mësimet biblike, si mendojnë studiuesit tanë (Demiraj, Ressuli, Kodra Z., Xhiku), por pse figurën e Krishtit Varibobba e ka pasur shumë të vështirë ta veshë, pra, ta modernizojë me elementet përshkrimore të shekullit, me tëcilat lirisht i ka veshur figurat e tjera, qoftë atë të shën Mërisë, qoftë të shën Josifit, bile edhe të shën Gjergjit. Ai mbetet një figurë ikonë hyjnore klasike, njësoj si në përiudhën e Mesjetës ose të Barokut. Figurat e tjera, si ajo e shën Josifit, Erodit, mandej Dioklecianit, për dallim nga dy të parat, jepen me tipare të plota tokësore. Vetëkuptohet të gjitha janë ndërtuar nën hijedritat e letërsisë dhe të besimit të krishterë. Në kohën kur Varibobba shkruan Gjellën janë të gjalla (dhe për njeriun e shkolluar kanë qenë të njohura) të tri koncepte për botën. Njëri prej tyre ka të kaluar të lavdishme dhe zakonisht quhet i kufizuar, mbështetet tek Aristoteli. Ai paraqitjet në botë i sheh si fenomene të cilat lindin, zhvillohen dhe piqen deri në përsosje sikurse qeniet e gjalla. Kjo pikëpamje ndaj botës ka mbizotëruar deri në kohën e Rilindjes, pra deri në shekullin XVI. Koncepti i dytë ka ardhmëri më të madhe: quhet metafizik dhe kosmosin e sheh si instrument, i cili është ndërtuar në mënyrë të përsosur dhe funksionon sipas ligjësive të mekanizmit të vet; kjo pikëpamje hapërim të veçantë do të fitojë në shekullin XVII. Koncepti i tretë është jashtëkohorë, ndaj edhe ka mbisunduar përgjatë Mesjetës, ka ditur të paraqitet edhe para edhe pas saj. Quhet mistik dhe kosmosin e sheh si sistem të përhershëm të shenjave, të cilat duhet të kuptohen dhe të lexohen nëse dëshirohet të arrihet deri te cilido lloj i njohjes. Për Varibobbën dhe përgjithësisht, për poetët e kohës së tij, më i afërt ka qenë ky i treti, koncepti mistik. Pas besimit të Rilindjes në njohjen racionale dhe të logjikës së Aristotelit, në gjysmën e dytë të shekullit XVI, paraqitet kthesa paradoksale, e shkaktuar edhe me zbulimet e reja shkencore, sidomos në astronomi. Njerëzit u bënë të vetëdijshëm se bota dhe funksionimi i saj as përafër nuk janë kaq të thjeshtë dhe transparent sikur dukej më parë. U bënë të qarta mosnjohjet e shumë fenomeneve, u shpjegua se shumë nga këto fenomene i kundërvihen shpjegimit teologjik dhe filozofik zyrtar të botës. Për këtë arsye dija u drejtua kah argumentet e tjera edhe të mënyrave të tjera të njohjes. Nëse njerëzit e Rilindjes ende besonin se ekzistimi i Zotit dhe harmonia simetrike e botës mund të dëshmohen racionalisht dhe logjikisht, njerëzve të Barokut e të Iluminizmit iu bë e ditur se kjo është e pamundur. Ata akoma kishin nevojë për ekzistimin e Zotit dhe të harmonisë logjike të botës, por edhe kishin ndjenjën se edhe njëra edhe tjera duhet të ekzistojnë. Ndaj ndjenja ishte ajo që kishte zëvendësuar dëshmitë racionale. Në vend të dijes u ngrit besimi dhe në vend të mendjes emocionet, përderisa kisha nga ana e vet përkrahte kërkesën të besohet mbi të gjitha, pavarësisht njohjes racionale. Për më

86 tepër, si metodë njohëse u paraqit vizioni mistik, me të cilin deri te njohja arrihej përmes rrugës iracionale. Ky zbërthim, për shkakun se kaq përjetohej intimisht, u kuptua se bëhej në mënyrë shumë intime. Një dije e këtillë, megjithatë, mund të fitohej shumë rrallë, në momentet e mëshirës së veçantë, gjithë kohën tjetër duhej besuar. Bota kuptohej si diçka e padukshme, mistike, diçka që ishte bërë sipas skicës së Zotit dhe njeriut nuk i është dhënë ajo skicë ta kuptojë. Nuk është e mundshme, pra, të dihet pse gjërat ashtu ndodhin, por është e mundshme vetëm të vrojtohen se si ndodhin. Dhe ndodhin para së gjithash në mënyrë antitetike. Nuk është antitetik vetëm stili barok e iluminist, por antitetik është krejt botëkuptimi barok e iluminist i botës. Ai sheh vetëm skajet dhe kjo pse nuk është në gjendje t’i njohë shkaktarët e vërtetë të gjerave. Ndaj të gjitha veprat iluministe përpunojnë në mënyrë të posaçme ekstremet. Në to ndeshen shpirti dhe trupi, qielli dhe ferri, cilësia dhe ceni, jeta tokësore dhe jeta e amshueshme, mëkati dhe pendesa, ndëshkimi dhe mëshira, e mira dhe e keqja. Me këtë rast asnjëri prej këtyre ekstremeve kurrë nuk vjen vetëm: kurrë nuk flitet vetëm për të mirën ose vetëm për të keqen, vetëm për trupin ose vetëm për shpirtin. Ekstremet nuk mund të ekzistojnë pa njëri – tjetrin, ndaj edhe vazhdimisht tërhiqen, duke ardhur bashkarisht, si trupi dhe hija e tij. Sepse ç’do të ishte Gjella pa mëkatin. Pa antiteza të tilla letërsia fetare, thjesht, nuk mund të mendohet. Pa to nuk mund të mendohet as Varibobba dhe sidomos Gjella e tij. Për më tepër mund të thuhet se kjo vepër në tërësi është ndërtuar në antiteza, bile në aq shumë të ashpra sa njerëzve pastaj i duket se kjo vepër nuk është një vepër, por dy ekstremet kanë qenë kaq shumë të largët. Dhe vërtetë, në vjershërim kundërvihen dy kundërhhënie të papajtueshme: në njërën anë është krishterimi, kurse në anën tjetër mëkati, me Qiellin dhe Tokën si mjedise dhe shën Mërinë dhe bashkëkohësinë si përfaqësues. Zhveshja e tyre parandjehet në botën jashtëletrare dhe aq më shumë në botën e veprës. Vepra është ndërtuar në atë mënyrë që pa njërin prej këtyre ekstremeve nuk do të mund të ekzistonte, sepse baraspesha e tyre do të prishej. Sikur që nuk mund të ekzistojë e mira pa të keqen, nuk mund të ketë as cilësi pa mëkat, ashtu si nuk mund të ekzistojë bashkëkohësia pa shën Mërinë e shën Bambinin. Dhe, në këtë kuptim, është gabim të mendohet se Varibobba beson se si bota do të ishte më e mirë sikur në të të mos ishte rreziku i mëkatimit: ai e di se madhështia e krishterimit dhe madhështia e arbëreshëve është mundësuar vetëm me këtë rrezik dhe me këtë ekzistim të të keqes. Dhe, gjithashtu, është gabim të përkthehet Gjella në mënyrën se si përkthehen vjershërimet e Rilindjes, si tregime për një personazh dhe për një problem: ai është vjershërim, i cili ka një personazh dhe dy botë përshkrimore, dy anë të kundërta, dy ekstreme, me një fjalë dy mjedise.

87 Dhe pikërisht përmendja e dy mjediseve na çon në pikën në të cilën ndërtimi i Gjellës dhe ndërtimi i botës së saj mund të bihen në lidhje me pikëpamjet e përgjithshme iluministe mbi botën dhe me manifestimin e saj artistik. Në artin figurativ iluminist, figurë qendrore nuk është rrethi, si në Rilindje, por elipsa. Elipsa, nga ana tjetër ka dy fokuse. Dhe kjo dukuri është logjike dhe e shpjeguehme. Rilindja besonte në një të vërtetë, në të vërtetën se toka është në qendër të botës, në lëvizjen ciklike të historisë, ndaj edhe rrethi është shprehje logjike e këtij besimi. Iluminizmi, përkundrazi, kuptonte se çdo gjë ka kundërshtinë e vet, se e keqja nuk është devijim i të mirës, por ajo ka identitetin e vet dhe fuqinë e vet, se dija kudo ka kundërthënësin e vetë - injorancën, padijen, si e ka edhe religjioni, ndaj edhe vetë Zoti. Midis këtyre elementeve, midis këtyre vatrave të elipsës, ekziston tendosja, dhe pikërisht nga kjo tendosje gjithçka lind, njësoj si edhe në trollin e kishës iluministe gjithçka që është e rëndësishme ngjet midis dy vatrave të elipsës. Gjellën, më mirë mund ta mendojmë si elipsë. Elipsa është ‘trolli’ i saj dhe paragjykimi i saj themelor. Kjo elipsë ka dy vatra: mëkatin, tokësoren dhe djallin në njërën anë; kurse krishterimin, qielloren dhe shën Mërinë me shën Bambinin në anën tjetër. Në luftën e tyre dhe në mbisundimin e tyre zhvillohet edhe rrëfimi në tërësi dhe këtu njëkohësisht edhe zgjidhet fati i botës. Në fatin e botës, megjithatë ndikojnë edhe faktorë të tjerë. Këta faktorë nuk janë njerëzorë, por hyjnorë, përkatësisht të ferrit. Edhe marrëdhëniet e tyre mund t’i mendojmë në formë të elipsës: në njërën vatër të saj gjendet qielli, kurse në tjetrën ferri. Kështu kemi dy elipsa. Njëra prej tyre është e shtrirë horizontalisht, në rrafshin e botës tokësore dhe të zhvillimeve historike; kurse elipsa tjetër është vertikale mbi të parën dhe në vete përfshin vetë kosmosin. Me këtë rast elipsa e lartë përfshin të ultën, sikurse që e madhja, vertikalja, elipsa kosmike do të ishte në formë të vezës, kurse elipsa tokësore në prerjen e saj, ndaj elipsa horizontale do të ishte tridimensionale, kurse elipsa vertikale do të kishte vetëm dy dimensionale. Kështu të dy fokuset e elipsës horizontale ndikojnë në të dy fokuset e vertikales. Lidhur me këtë është e natyrshme të shtrohet edhe pyetja në cilën mënyrë veprojnë vatrat e dy elipsave, në ç’drejtim i orientojnë zhvillimet e rrëfimit. Për elipsën horizontale – asaj në të cilën vatrat janë mëkati dhe krishterimi – kjo është e qartë. Fokuset veprojnë drejtpërdrejt në aksionet njerëzore, historike. Fusha e veprimit të tyre është nën sundimin e ndodhirave tokësore. Ndryshe është me dy vatrat e tjera, me ato në elipsën vertikale. Këta fokuse nuk veprojnë drejtpërdrejt, por tërthorazi. Ata drejtpërdrejt nuk përzihen në ndodhirat tokësore, por në tokë reflektohen porositë e tyre. Për këtë arsye veprimi i tyre larg e tejkalon rrjedhën e

88 rrafshit të aksioneve njerëzore dhe të historisë. Me ndikimin e tyre, këto vatra, vendosin për fatin e kosmosit, meqë lufta e tyre është afatgjatë dhe vendimtare, prandaj edhe shumë larg e tejkalon rëndësinë e fateve individuale dhe të ndodhirave të caktuara historike. Ndikimet hyjnore, kuptohet janë të bekuara, kurse ndikimet e ferrit janë të mallkuara, por, në parim, të dy fokuset janë në elipsën horizontale – edhe mëkatare edhe të krishtera. Ato i janë lënë ndikimeve edhe të njerës edhe të tjetrës, vetëmse në një pjesë të botës mbisundojnë ndikimet hyjnore, kurse në tjetrën të ferrit. Prej kësaj shihet se në këtë botë nuk ka determinizëm. Cili ndikim do të jetë më i fuqishëm – hyjnori apo i ferrit – varet nga marrësi, kush cilin ndikim e pranon. Varet kjo nga njerëzit, sepse çdo njeri ka vullnetin e tij të lirë dhe mundësinë t’i përulet qoftë të mirës qoftë të keqes. Për këtë arsye në fillim të vjershërimit edhe flitet për të keqen, e cila – si përkrahje e ndikimit të vatrës negative – detyrimisht udhëheq në shkatërrim. Duke pasur, pra, vullnetin e lirë, gjithkush është përgjegjës për qëndrimet e veta dhe për fatin e shpirtit të vet të pavdekshëm. Dhe jo vetëm kaq. Është përgjegjës edhe për fatin e botës: varësisht cilit ndikim i nënshtrohet njeriu, edhe veprat e tij bëhen qoftë të mira qoftë të këqia. Ndaj, nëse ai njeri është udhëheqës e udhëheq botën: qoftë në drejtim të harmonisë, të hyjnizimit dhe të hyjnores, qoftë në drejtim të disharmonisë, të mëkatimit e të ferrit. Kjo pra është e mundshme, sepse është njeri, në botëkuptimin iluminist, po ashtu të konstruuar si elipsë. Ai ka shpirtin dhe trupin si dy arena; trupin për jetën e kësobotshme, kurse shpirtin për jetën e amshuar. Trupi është arenë e mallkimit dhe e përpjekjes, ai, në konsekuencën e fundit, është nën pushtetin e të keqes. Ai me dyshimin dhe të keqen mund ta infektojë shpirtin. E vetmja e keqe, të cilën Iluminizmi e sheh në shpirt është e keqja trupore dhe tokësore. Shpirti, megjithatë, këtij ndikimi mund t’i rezistojë dhe duhet t’i kundërvihet. Për më tepër ai me fuqinë e vet të mendjes mund ta frenojë trupin dhe kërkesat e tij. Ai është burim i besimit, ndaj gjithçka që është tokësore dhe trupore mund të bëhet e mirë vetëm në një farë mënyre të hyjnizimit. Edhe te njeriu, pra, ekzistojnë dy fokuse, sepse ai si qenie biologjike dhe intelektuale gjendet midis engjullit dhe kafshës: njëri fokus është i prirur kah hyjnorja, kurse tjetri kah ferri. Këto fokuse janë në tendosje të ndërsjellë dhe për këtë arsye prodhojnë veprimtari. Ndaj miratohet rëndësia e anës së errët të natyrës së tij dhe e vatrës të së keqes në të: njeriu, në të vërtetë, mund të jetë i mirë pikërisht pse ekzistojnë e keqja dhe mëkati edhe te ai vetë, dhe se ai, kur pendohet është në gjendje kësaj së keqeje t’i kundërvihet. Të gjitha këto, pak a shumë janë vende të përgjithshme të botëkuptimit iluminist dhe ato në këtë formë të përgjithshme janë të pranishme edhe në Gjellën e Varibobbës. Vetëmse çështja qëndron në faktin

89 se në këtë vepër si dhe në veprat e tjera letrare këto ide, nga njëra anë janë të mprehta dhe të përfshira në mekanizmin e rrëfimit, kurse nga ana tjetër të personifikuara dhe të rrëfyera me veprimin e tyre. Ndaj rezultatet e qëndrimit të këtillë të Varibobbës ndaj fryteve të mendimit iluminist nuk janë për asgjë të parëndësishme. Kjo prani e pasur e ideve artistike e bën Gjellën në njërën anë të thellë, artistikisht shumë të rëndësishme dhe intelektualisht vepër ndikuese, kurse nga ana tjetër tekst, i cili hapë një varg problemesh dhe kundërthëniesh me të cilat ndeshet çdo lexues.

5. 2. Elipsoiditeti i botës përshkrimore

Tani mund të përshkruhen më më gjerësisht problemet që i ka lexuesi me ravizimin dhe definimin e kosmogonisë së Gjellës, mund të përmblidhet në termat e planit të mbështetur në dy elipsat e shfaqura. Vjershërimi parasheh autenticitetin. Mund të thuhet se mekanizmi i tij themelor është ballafaqimi i dy vatrave të elipsës (asaj horizontale, elipsës tokësore), fuqitë e saj të ndryshme të cilat nxisin konfliktin dhe veprimin e rrëfimit. Në njërën arenë është krishterimi, kurse në tjetrën është mëkati dhe ata luftojnë për mbisundimin e botës. Konstatuam, se disa paqartësi dhe disa parregullsi janë konfliktuoze: as Erodi dhe as Diokleciani, nuk janë shembull i drejtë i së keqes, as reprezentë të vërtetë të mëkatit, bile edhe mund të thuhet se ata vuajnë pse pushojnë së qeni edhe njëri edhe tjetri. Mund të tregohet se njëri nga fokuset nuk është i definuar mjaf qartë, se nuk rrezaton me fuqi të mjaftueshme, ndaj arrihet në pabarazi, pastaj edhe te kundërthëniet, të cilat në rrëfim i ndjenë çdo lexues. Fitohet përshtypja sikur elipsa, në të cilën shtrihet rrëfimi, anon të shkatërrohet dhe të shndërrohet në rreth dhe bota e veprës përpiqet të fitojë vetëm një arenë. Kjo arenë, e cila në fabulë luan rol tjetër nuk është e Erodit/Dioklecianit, por e krishterimit, e arbëreshëve dhe e shën Mërisë. Halli është se me këtë nuk prishet vetëm konstruksioni i botës fiktive të ndarë në krishterizëm dhe herezi, por thehet edhe mekanizmi i përshkrimit të asaj bote, konstruksioni i rrëfimit. Nëse njëra nga vatrat e elipsës nuk funksionon, atëherë nuk funksionon as elipsa si tërësi. Dhe vërtetë, nga kjo dobësi e fokusit të Jerusalemit – vetës së Erodit – edhe burojnë të gjitha problemet logjike dhe mosmarrëveshjet narrative. Këtë problem Varibobba e ka ndjerë shumë mirë dhe është përpjekur disi ta zvogëlojë, nëse jo edhe krejtësisht ta zhbëjë. Ai është i vetëdijshëm për dobësinë potenciale të fokusit të Erodit, ndaj edhe është përpjekur atë fokus ta forcojë. Për këtë arsye në rrëfim gjithë kohën gjerat i vrojton nga perspektiva e Erodit, kështu edhe lexuesi për mendimet dhe ndjenjat e mëkatarit praktikisht kupton gjithçka, kurse për ndjenjat e pendestarit praktikisht asgjë. Erodi – Diokleciani – mëkatari si vera njerëzore ekzistojnë

90 në vepër tridimenzionalisht, kurse shën Mëria – Krishti dydimensionalisht, si fotografi, si simbol, si ide. Dikush ndoshta do të pyesë pse ngjet kështu, kur ky rrëfim është rrëfim për shën Mërinë – Krishtin. Ngjet pikërisht ajo për të cilën deri tani konstatuam se tregohet që ky nuk është shkak i mjaftueshëm. Të gjitha këto informata për mbretin e ri dhe gjithë kjo marrje e shkrimtarit me të, është pasojë e përpjekjes që ky dimension i rrëfimit të zhvillohet – që vatra e fokusit të intensivohet – thjesht për arsye se është ndjerë se ajo potencialisht është e rrezikuar dhe dobët, ndaj edhe mund të prishet dhe kështu ta shpërbëjë krejt fabulën. Por, pse kjo është ndjerë dhe nga buron dobësia potenciale e figurës së Erodit/Dioklecianit (mëkatarit) dhe e fokusit tokësor në përgjithësi? Pse Varibobba e ka ditur se rrëfimit të tij prej këtu i vjen rreziku? Përgjigjja në këtë pyetje është e thjeshtë: sepse kjo është e dhënë edhe në mënyrë koncepcionale edhe në mënyrë ideologjike, sepse çdo njeri është individ elipsë. Kjo është e rëndësishme për një shpjegim më të hollësishëm dhe më të vëmendshëm. Fillimisht duhet të pajtohemi me faktin se Varibobba ka pasur për qëllim t’i rrëfejë të dy aspektet e veprimit që tregon: nga njëra anë janë ndodhitë historike dhe pasojat e tyre, kurse nga ana tjetër është pozita e individit në to, drama e tij intime. Personazhi, i cili, në vete, duhet t’i bashkojë këto dy lloje të veprimit, natyrisht është shën Mëria. Ajo, si personalitet, pra, edhe në këtë kuptim ka dy fokuse. Ajo, në njërën anë, është nënë e shën Bambinit, personalitet historik me individualitet njerëzor që i nënshtrohet ligjësive historike dhe para të cilave është përgjegjëse; nga ana tjetër, është njeri me dilema, emocione, dobësi; pra, qenie njerëzore, të cilën ajo histori e njëjtë e bluan dhe e shkatërron. Interesat e këtyre dy anëve të qenies së saj – të këtyre dy fokuseve – nuk janë të njëjtë; përkundrazi, ata shpesh janë të kundërt dhe në kundërshtinë e tyre, në pikëpamjet e tyre të kundërta vendoset edhe fati i shën Mërisë. Por, ky fat është dramatik dhe i rëndësishëm edhe për diçka. Nëse shën Mëria – për dallim nga Elizabeta – është jo vetëm figurë historike dhe bartëse e një parimi, por njëkohësisht edhe njeri, atëherë ajo duhej t’i ketë të gjitha cilësitë dhe të gjitha dilemat ekzistenciale njerëzore. Duhej, sipas kësaj, t’i ekspozohej të dy ndikimeve që vijnë nga ajo tjetra, elipsa vertikale: në të nuk duhet të ndikojnë edhe qielli edhe toka. Qielli dhe toka – shpirti dhe trupi, ndjenja dhe mendja, e mira dhe e keqja duhet të luftojnë në të, ashtu si luftojnë në çdo njeri tjetër. Ato nuk mund të ndeshen as të luftojnë te Elisabetea, sepse ajo është e krishterë e devotshme, ndaj duhet të jetë ekzemplar, i pastër, i njëkuptimshëm dhe deri në fund pozitiv. Edhe pse Elisabeta me fokusin e saj bëhet më e fortë: Elisabeta është skematike, simbolike dhe si e tillë shembëllen me skicimin skematik të elipsës dhe në këtë skemë funksionon më mirë; asaj e keqja nuk mund t’i bëjë asgjë. Shën

91 Mëria e shën Zefi, përkundrazi, janë njerëz, të cilët i ekspozohet edhe ndikimit qiellor edhe ndikimit tokësor. Fokusi i tyre nuk është shembull i gjerësisë së elipsës, ndaj edhe janë të dobët. Nuk është, pra, problemi në kundërthëniet e individualitetit të tyre ose në kundërthëniet e veprimit të tyre, por në skematizimin dhe njëkuptimësinë e personazhit të Elisabetës. Shën Mëria me shën Josifin janë njerëz, kurse Elisabeta nuk është. Por këtu dalin edhe problemet të tjera, të cilët më parë u veçuan. Duket paradoksale: gjerësia dhe plotënia njerëzore e personazhit mund të jetë e dëmshme për veprën, ose mund të duket kështu për një fazë të kuptimit të saj. Pikërisht pse shën Mëria me shën Zefin janë njerëz, pikërisht pse i nënshtrohen edhe ndikimit të së mirës edhe ndikimit të së keqes, krijojnë të gjitha ato vështirësi për kuptimin e vjershërimit. Ja pse. Nëse shën Mëmria me shën Zefin, si njerëz, u ekspozohen ndikimit të së mirës edhe ndikimit të së keqes (qiellit dhe tokës) dhe midis tyre do të zgjedhin, atëherë mund – dhe duhet – ndonjëherë të devijojnë nga vlerat, të cilat duhet t’i simbolizojnë. Ata, pra, logjikisht gjithmonë do të duhej të jenë fisnikë e bujarë. Kjo, midis të tjerash, kuptohet me faktin se ata nganjëherë krenohen me njerëzit, sidomos shën Zefi dhe do t’u shprehin lavde të sinqerta. Këtu, për asgjë mangut nuk bëhet fjalë për ndonjë pakujdesi të Varibobbës, si mund të konstatohej nga ndonjë interpretim i shpejtuar në bazë të fakteve se nga kjo cilësi e hyjneshës të gjithë të krishterët i lavdërojnë heronjtë tokësorë. Pikërisht e kundërta: kjo është në harmoni me ndërtimin elipsoid të vetës – njerëzore – të shën Mërisë: në këtë vetë luftojnë dhe kohëpaskohe mbisundojnë ndikimet e njërës dhe kohëpaskohe ndikimet e tjetrës, ndaj edhe një raport i këtillë i shën Mërisë ndaj njerëzve është logjik. Ndaj logjike është edhe nga aspekti i tyre si personazhe: njerëz, pikërisht pse janë njerëz – është porosia e vjershërimit, vazhdimisht i janë ekspozuar sprovës dhe pandërprerë përthyhen midis së mirës dhe së keqes. Kjo është logjike, vetëm deri atëherë kur flitet për Shëmërinë si individualitet dhe si personazh. Ndërkaq, në momentin kur ky individualitet vendoset në kontekst, kur bihet në lidhje me kuptimin që e fiton në rrëfim si tërësi, arrihet në një përfundim tjetër. Ky përfundim imponohet vetvetiu dhe thotë: pikërisht pse ka të dy dimensionet njerëzore (të dy fokuset) shën Mëria vërtetë nuk mund të jetë simbol as i krishterimit as i njerëzimit. Shkrutimisht ajo nuk mund të jetë fokus i asaj eplipse, e cila me fokusim do të duhej të ishte i elipsës së shën Zefit dhe i arbëreshëve. Ose, thënë në mënyrë më më të qartë e më të kupueshme: që të funksionojë elipsa themelore botërore (horizontale), që të mund të tregohet e saktë dhe efikase në vizatimin e botës, nuk guxon të funksionojë elipsa e njeriut individ. Pra, që të mund të interpretohej bota si luftë e pastërtisë dhe e mëkatit, duhet të nënkuptohet se pastërtia në gjithçka është e mirë, kurse mëkati në gjithçka i

92 keq. Duhet, pra, të supozohet se në botën e pastërtisë individët nuk kalojnë nëpër luftëra të brendshme, se nuk vehen në sprovë, se nuk kanë dilema midis të mirës dhe të keqes dhe përgjithësisht kurrë nuk gabojnë (ose kurrë nuk gabojnë të hyjnizuarit, p.sh. Krishti). Implikimet e një supozimi të këtillë janë largpamëse. Ato janë largpamëse para së gjithash pse me të vehet në pikëpyetje edhe raporti midis dy elipsave, horizontale dhe vertikale. Nëse supozohet se një pjesë e botës (njëri fokus) për gjithçka është e mirë, kurse pjesa tjetër për gjithçka është e keqe, atëherë duhet të supozohet se në njërën prej tyre ndikon vetëm qielli, kurse në tjetrën ndikon vetëm toka. Njësoj është edhe me individin: nëse disa individë për gjithçka janë të mirë, atëherë për ta nuk ka nevojë për sprova, nuk ka as mëkat as mëshirë, pra, nuk ka asgjë prej asaj që insiston botëkuptimi iluminist. Gjithashtu, nëse disa njerëz gjithmonë janë të këqinj, atëherë as për ta nuk ka luftë dhe dilema – ata për gjithçka janë të këqinj. Supozime të këtilla, siç shihet, çojnë në një lloj maniheizmi. Kjo paraqitje është e qartë: meqë ka qenë i vetëdijshëm se ekziston një interpretim i botës dhe një interpretim i individit (të dy të mbështetur në elipsa), Varibobba të dyja këto interpretime i ka sjellë në lidhje dhe në ndërlidhësi brenda një rrëfimi. Edhe këtu u dëshmua se këto interpretime midis tyre janë në kundërshti, se nuk mund të ekzistojnë në një vend dhe njëri në tjetrin, por njëri pranë tjetrit. Në botën e ndarë në të krishterë dhe në mëkatarë nuk ka vend për hamendje të individit; mirëpo, pa dyshime të individit nuk ka personazh të dëshiruar dhe të paracaktuar, të njëanshëm të shën Mërisë, çfarë në vjershërim është realizuar; dhe pikërisht pa një personazh të këtillë të saj nuk mund të ketë as vjershërim. Shën Mëria është interesante për faktin se dyshon, por dyshon në vetvete se a do t’ia dalë deri në fund sfidës dhe pikërisht pse dyshon krijon një varg të tërë problemesh fabulative, të cilët e bëjnë të diskutueshëm. Të gjitha këto probleme – vlen të përsëritet – Varibobba jashtëzakonisht mirë i ka parandjerë, për këtë arsye edhe është përpjekur në çfarëdo mënyre t’i zvogëlojë, pastaj e 26-ta dhe e 31-ta. Për këtë dëshmon kënga e parë. Atje flitet për gjithçka që përgatisin forcat e ferrit dhe thuhet se ato jo vetëm që do t’i përkrahin mëkatarët (armiqtë e shën Mërisë), por edhe do t’i pengojnë të krishterët. Me këtë dëshirohet të sugjerohet se Erodi/Diokleciani – dhe përgjithësisht oborret e tyre – nuk janë gjithaq të përsosur si duket në shikim të parë dhe edhe ata i ekspozohen veprimit të forcave të tokës, se i janë nënshtruar sprovave të mëdha dhe vendimeve të rënda, se, fundja, edhe ata janë njerëz, si është edhe shën Mëria. Për këtë, megjithatë, vetëm rrëfehet dhe këtu është fjala vetëm për një qëllim për të cilin nuk dihet a do të ketë sukses. Dilemat dhe sprovat e shën Zefit, përkundrazi, janë treguar në veprim, ndaj edhe ato vërtetë ekzistojnë dhe vërtetë funksionojnë në tregim, për dallim nga këto të tjerat, të cilat janë

93 vetëm dëshmi. Për këtë arsye shën Mëria mbetet e njëkuptimshme, kurse shën Zefi shumëdimensional, shën Mëria logjikisht është vatër e pjesës së vet të elipsës, kurse shën Zefi vepron si i pashembullt për veprën e tij. Tregohet kështu se ekziston kundërshtia midis elipsës së brendshme dhe të jashtme, midis botës dhe njeriut. Një individ i këtillë nuk është shembull për një botë të këtillë, sikur që edhe një botë e këtillë nuk është shembull për çdo individ. Nëse për individin është ashtu si thuhet, atëherë ashtu nuk mund të thuhet për botën dhe e kundërta. Nëse njeriu është qenie që mund të zgjedhë midis të mirës dhe të keqes, atëherë bota nuk mund të jetë e ndarë në pjesë të mirë dhe të keqe, sepse është vetëm një dhe kudo e njëjtë, kurse individët me shpirt, mundohen rreth këtyre dilemave. Dhe e kundërta: nëse bota është e ndarë, atëherë individi, në këtë botë, duhet të jetë i njëkuptimshëm, sepse do të varet nga ajo pjesë e botës të cilës i përket; duhet, pra, të jesh jonjeri. Kështu, mund të thuhet se njëra prej këtyre dy elipsave detyrimisht do të shkatërrohet. Ky është paradoks interesant iluminist, kjo është një situatë në të cilën është ngritur Gjella si vepër letrare. Nga kjo kundërshti buron gjithçka që Gjella ka lëshuar ta thotë, por në mënmyrë paradoksale dhe që papërsëritshmërisht dhe njëtrajtshmërisht gjithçka arrin ta thotë.

5. 3. Bota dhe individi

Varibobba në Gjellën e tij, siç shiheet është përpjekur t’i arrijë të dy qëllimet për të cilët në Iluminizëm është konsideruar se letërsia patjetër duhet t’i arrijë: të flasë për individin dhe për shpëtimin e shpirtit të tij dhe t’i japë interpretim kuptimit të botës në të cilën ngjet kjo luftë individuale. Duke e interpretuar në mënyrë adekuate secilën prej këtyre dy komponentave, ai ka arritur në kundërthënie. Në të ka rënë sepse ka qenë koherent. Ka dëshmuar se njeriu dhe bota janë në kundërshti, se interpretimi iluminist i botës dhe interpretimi iluminist i njeriut janë në një udhëtim të papajtueshëm: në një botë të tillë si është përshkruar në vjershërim nuk mund të ketë individë të tillë, sepse individët e atillë nuk mund të mbijetojnë në një botë të tillë. Kjo bëhet e qartë atëherë kur merret në shqyrtim elipsa tjetër, vertikale, fokuset e të cilës në njërën anë e kanë qiellin (hyjnoren), kurse në anën tjetër e kanë tokën (ferrin). Vërehet se individi dhe bota atëherë gjenden në raporte të ndryshme ndaj vatrave të elipsës. Individi, i cili në vjershërim është i trupëzuar në shën Mërinë dhe në shën Zefin, i ekspozohet të dy vatrave: në të veprojnë edhe e mira edhe e keqja, edhe qielli edhe toka, kurse ai midis tyre duhet të zgjedhë dhe të përcaktohet. Me botën është ndryshe, meqë ajo është e ndarë në pjesën e krishterë dhe në pjesën

94 mëkatare edhe lufta ekziston vetëm midis këtyre dy pjesëve dhe asnjëra prej tyre nuk i është ekspozuar asnjë dileme: krishtrimi është përcaktuar për qiellin, kurse mëkati për tokën. Që këtu pastaj imponohet përkufizimi se vërtetë nuk ekziston një botë, por dy: njëra është e jashtme, botërore, e përgjithshme; kurse tjetra individuale, subjektive dhe e brendshme. Në këtë rast vjershërimi përpiqet të tregojë se si të dy botërat ndikojnë në njëra – tjetrën. Njeriu përcaktohet me historinë, ngjarjet dhe rrethanat, ato e bluajnë dhe e thyejnë dhe të shumtën e rasteve janë përfaqësuese të dy fokusave metafizikë midis të cilëve individi lëviz; meqë ngjarjet bartin të mirën dhe të keqen midis të cilave ai duhet të zgjedhë. Por, edhe njeriu ndikon në botën, për shkakun se ndonjë ndodhi e asaj bote çmohet si e mirë ose si e keqe dhe ndaj tyre disi përcaktohet; në këtë vlerësim nuk është aspak e çuditshme se të gjitha ngjarjet kyçe në rrëfim shihen nëpër vizurën individuale, jo vetëm të shën Mërisë, por edhe të personazheve të tjerë; sidomos është i rëndësishëm, në këtë drejtim, Erodi, mandej Diokleciani, sepse interpretimi i tyre subjektiv i ngjarjes qendrore në vjershërim – gjykimit të shën Bambinit, gjegjësisht krishterimit – në dy raste jepet si motiv: herën e parë si rrëfim për lindjen e Krishtit dhe përshtypjet që i nxit lindja e tij, herën e dytë si vlerësim i punës së të ngarkuarve për ta vizituar fëmijën e posalindur. Një qëndrim i këtillë i dyfishtë - në të cilin bota e përcakton individin, kurse individi e interpreton botën, është i rëndësishëm për kosmogoninë e vjershërimit. Ndërtimi i botës dhe funksionimi i saj supozohet se janë të dhëna objektivisht, por interpretohen subjektivisht. Për këtë arsye gjithka që mësojmë për përbërjen dhe funksionimin e botës së Gjellës bëhet e përcaktuar midis këtyre situatave subjektive – objektive. Nëse dihet gjithë kjo, do të ishte më e lehtë përpjekja të përgjigjemi në pyetjet që i shtruam në fillim: përbërja dhe mënyra e funksionimit të botës së Gjellës. Të gjitha dilemat të cilat këtu u paraqitën tregohen tani në një dritë krejtësisht tjetër. Kur është fjala për dukjen e botës së veprës, mund të thuhet se ajo përpikmërisht është interpretuar nëpërmjet vizurës së personazheve. Problemi i parë të cilin këtu e parashtruam është shtrirja e kësaj bote, rrethanat se ajo nuk është skicuar qartë, kurse personazhet koxha shpejt lëvizin nëpër hapësira jashtëzakonisht të mëdha. Pse është kështu? Duke pasur parasysh se kjo botë - bota e vjershërimit - ka dy vatra, Tokën dhe Qiellin, dhe duke pasur parasysh se largësia midis këtyre fokuseve është konstante, gjithçka që gjendet midis tyre bëhet dytësore. Madhësia reale e këtyre hapësirave nuk është me rëndësi të veçantë, nuk është e rëndësishme para së gjithash për përjetimin e rrëfimit, ndaj edhe lexuesi mund ta mendojë si të dëshirojë. Për këtë arsye këto hapësira janë parë subjektivisht, me sytë e atyre që udhëtojnë. Dhe nëse për udhëtarin hapësira është e madhe

95 dhe udhëtimi i gjatë, kështu do t’i duket edhe lexuesit, por nëse udhëtari kalon shpejt, në krahët e ndonjë dëshire ose shprese, atëherë hapësira do të interpretohet si e vogël. Jo vetëm kaq. Ndonjëherë shkrimtari do të intervenojë me përshkrimet e tij të hapësirës, të cilët nuk qëndrojnë në lidhje të drejtpërdrejtë me rrëfimin, sikur atëherë kur e përshkruan udhëtimin e shën Gjergjit me Dioklecianin për në kishë (vargjet: 4368 – 4395 dhe 4412 – 4419) ose udhëtimin e ikonës së shën Mërisë së Shpresës së Mirë nga Shkodra tek arbëreshët (vargjet: 4000 – 4084). Këtë e bën që lokalitetet e vërteta historike t’i paraqesë lidhjet me jetën e brendshme të personazheve dhe kështu edhe ata t’i tërheqë në hapësirën e rrëfimit dhe të tregojë se edhe këto lokalitetete i nënshtrohen ligjeve të njëjta si edhe të gjitha pjesët e tjera të botës fiksionale. Përmendja e kontaktit midis historikes dhe fiksionales na çon në problemin e dytë: gërshetimin e personazheve historike dhe “romantike” në rrëfim. Kurdo që është fjala për pozitën e fshatarëve dhe të fshatareve në vjershërim dhe për rolin e tyre në funksionimin e tij, zakonisht thuhet se këto figura janë futur për t’i zbutur kundërthëniet, të cilat për botën e vjershërimit janë imanente, që atë botë ta nivelizojnë dhe nuk janë shkak i disnivelimit. Ja pse. Meqë në kosmogoninë e vjershërimit ekziston një kundërshti e thellë midis globales dhe individuales, midis elipsës së jasthme dhe të brendshme, duhej futur tërësinë e personazheve të cilët këtë kundërthënie do ta mbisundojnë. Këto personazhe nuk janë të detyruar që përherë të përcaktohen, të zgjedhin midis të mirës dhe të keqes, meqë njëherë e përgjithmonë janë përcaktuar, sikurse që njëherë e përgjithmonë janë përcaktuar (bile me një farë lloji të betimit) shën Mëria dhe Elisabeta, si njëra edhe tjetra për krishterimin. Me këtë rast ato i shmangen njëkuptimësisë së përcaktimeve të veta: Elisabeta është fisnike dhe e ndershme, edhe pse nuk është e hyjnizuar, kurse shën Mëria nuk mendon vetëm për luftën kundër mëkatit, por, shumë më shumë, kundër fatit personal. Këto personazhe, pra, në një farë mënyre janë të lira nga përcaktimet e tyre, nga ajo në të cilën mbështetet e tërë bota e vjershërimit; ato janë vetvetiu të mira ose të këqija dhe jo në raport me një vlerë më të lartë shoqërore ose religjioze; ato si individualitete janë origjinale, ndërkaq ajo për të cilën luftojnë ose përpiqen në rrëfim është e jashtme në raport me përmbajtjen e tyre të vërtetë njerëzore. Ndaj dhe nuk është e çuditshme pse dy luftëtare sipas pozitës dhe tipareve janë krejtësisht simetrike, sikurse që janë simetrike shën Mëria dhe Elizabeta. Personazhet “romantike”, shkurtimisht, me ekzistimin e tyre e relativizojnë kundërthënien e rëndë midis dy elipsave, gërshetimit të pozitës së individit dhe të harmonisë së botës së tij. Në këtë kuptim funksioni i personazheve “romantike”, meqë në veprim nuk ndikojnë dukshëm, është që ta zbukurojnë botën e rrëfimit dhe ta bëjnë më të pranueshme edhe për personazhet edhe për lexuesin.

96 Nuk është ndryshe as me problemin e tretë, i cili gjatë secilit lexim detyrimisht paraqitet dhe i cili buron nga rrethanat që në vjershërim – edhe pse vetëm në një vend – paraqiten individualitete, të cilat nuk i përkasin botës njerëzore, ndaj edhe shtrohet pyetja si duhet ata të kuptohen dhe ku duhet të vendosen. Paraqitja e ferrit në vjershërim është pasojë, mund të thuhet, e përshkrimit elipsoid të botës të cilën vjershërimi e supozon. Thënë më saktë, roli i tij është korrektues. Veprimi i vjershërimit tregon qartë se forcat qiellore ndikojnë në mënyrë efikase në tërë botën dhe kanë ndikim edhe në pjesën tjetër, në të cilën mund të hasen karakteristika të së mirës dhe të fisnikërisë, sado që personazhet e tyre, në ndarjen e përgjithshme të botës, gjenden në anën e së keqes. Është e nevojshme, pra qoftë të tregohet se si forcat e së keqes ekzistojnë dhe veprojnë dhe duhet paraqitur sa më gjallërisht dhe në mënyrë sa më sugjestive, që të mos mendohet se ato janë të mundura përgjithmonë dhe se kanë hequr dorë nga shtytjet e tyre. Ndaj kaq shumë flitet për planet dhe dëshirat e tyre, që të mos paraqitej dhe dukej ashtu e prekshme ekzistenca reale e së keqes dhe e burimit të saj. Këtu pastaj, menjëherë imponohet analogjia me elipsën tjetër, tokësore. Në elipsën tokësore, në të vërtetë, Erodi ose Diokleciani nuk janë paraqitur nga afër, asqë bëhen të ditura mendimet dhe planet e tyre dhe ata vërtetë për këtë qëllim funksionojnë më mirë në strukturën skematike të botës së veprës, kurse shën Mëria është përshkruar në tërësi, ndaj edhe si vatër e elipsës funksionon më dobët. Ngjashëm është edhe në elipsën vertikale: këtu toka/ferri është përshkruar nga afër, banorët e saj janë dhënë si personazhe pitoreske, dëgjohen fjalët e tyre dhe kuptohen planet e tyre; qielli, përkundrazi, nuk shihet, as që është e nevojshme në mënyrë të veçantë të dokumentohet se ai është e mira supreme, dhe ndikimi i tij është hyjnizues. Kjo është pasojë e mësimit iluminist, ndaj edhe në letërsinë fetare, shkon kaq larg sa bind se besimtari i vërtetë as ferrit ose tokës nuk mund dhe nuk është e lejueshme t’i besojë: këtë mendim e shpreh në mënyrë eksplicite Varibobba në Gjellën e tij. Ndaj Varibobba e sheh të nevojshme të tregojë se si ferri – toka janë diçka që vërtetë ekzistojnë dhe janë të rrezikshëm. Kjo është e nevojshme për shkak se në kosmogoninë e tij personale e ndjenë qartë ndeshjen dhe kundërshtinë midis subjektives dhe objektives: nëse një pjesë e tërë e botës është krejtësisht e mirë (krishterimi vatër e elipsës), atëherë ferri për të nuk ekziston, ai ndoshta nuk ndikon në atë pjesë të botës, ndaj dhe është e nevojshme të tregohet. Nga ana tjetër, nëse individi është në gjendje që ferrit t’i shmanget dhe ta mohojë, prap ai ferr është i nevojshëm të tregohet, të dëshmohet se ai gjithmonë secilin e sprovon dhe e rrezikon. Kështu ferri hyn në vjershërim si përpjekje që kosmogonia të formësohet e të kompletohet dhe kundërthënia e saj disi të mbisundohet. Këto kundërthënie më dukshëm tregohen në rrafshin tjetër, të cilin këtu e veçuam si problematik, në rrafshin e funksionimit të botës rrëfimore.

97 Bota e Gjellës kështu si u përpoqëm ta paraqesim në mënyrë përgjithësuese, funksionon si një luftë e dy parimeve themelore në qenien e njeriut dhe jashtë tij. Këtu e kanë burimin edhe çështjet e tjera që lidhen me të. Kjo për faktin se Varibobba si këngëtar i krishterë, është i përcaktuar dhe në luftën e forcave në konflikt qëndron në anën e njërës prej tyre. Duke e vënë veprën në shërbim të Përtëritjes Katolike, ai as veprimin e këtyre forcave, këtyre vatrave të elipsës, nuk mund ta paraqesë në mënyrë të barabartë. Elipsa e tij, pra, është e shtrembëruar dhe, që nga fillimi i vjershërimit, është ndërtuar me një farë asimetrie. Këtu e kanë burimin edhe vështirësitë e tjera të funksionimit të tij. Është e qartë pse. Bota është e ndarë në anën e saj të mirë dhe të keqe, deri këtu gjithçka është në rregull. Problemet dalin në momentin kur dëshirohet të paraqitet lufta brenda individit. Atëherë, fillimisht tregohet se individi nuk mund të jetë vetëm në anën e mëkatarëve, sepse i krishteri në funksionin e besimtarit të vërtetë nuk guxon të ketë të meta. Nëse individi është në anën e mëkatarëve dhe nëse dëshirohet të paraqitet lufta e tij e brendshme, atëherë ajo mund të jetë vetëm e tillë që ai të ketë edhe anë të mira. Ekzistojnë, pra, dëshmi se qielli edhe te ai ndikon. Kështu bëhet një interpretim i ri i marrëdhënieve të elipsës vertikale, marrëdhënieve të qiellit dhe të tokës. Tregohet se qielli vepron në të dy vatrat tokësore të elipsës edhe në të krishterën edhe në mëkataren; ai në të vërtetë vepron, në një numër të caktuar individësh, por megjithatë vepron. Ferri – Toka, përkundrazi, mund të veprojnë vetëm në pjesën mëkatare të botës dhe pikërisht ky është shkaku pse në vjershërim ferri – toka është dashur të paraqiten si diçka reale dhe koxha e fortë, ndaj janë të rrezikshëm edhe për të krishterët. Por, kjo vlen vetëm përderisa është fjala për individët: kurse kur është fjala për botën si tërësi, ajo është e ndarë në dy pjesë të kundërta. Pyetja e parë lidhur me funksionimin e botës së vjershërimit është: si mund të jetë shën Josifi simbol i të keqes kur nuk është i keq, kurse në vjershërim tregohen shumë cilësi fisnike të tij. Tani është e qartë pse është ashtu: meqë shën Josifi është personazh me luftëra dhe dilema të brendshme, ai nuk mund të jetë i njëanshëm; prandaj ai edhe nuk është shembull i së keqes në gjithë veprimin e tij, por atë e keqja e ka rrëmbyer vetëm në një moment, kur del në skenë, shpreh qëndrimin dhe kështu futet në udhën e individualizimit personal; gjithçka tjetër nuk është asgjë tjetër vetëmse përshkrim i këtij orientimi personal. Si shembull i fatit njerëzor – njeriut, ai luhatet midis së mirës dhe së keqes. Në këtë mënyrë ai vepron shumë më bindshëm dhe, në pjesën më të madhe, ka karakterin e mementos, se sa në tërë veprimin e vet të ishte i keq dhe krejtësisht negativ. Në këtë kuptim, ai nuk është exemplum i asaj mënyre, në të cilën është për shembull, djali plangprishës: nëse personazhi i vjershërimit është shembull i një tipi të veprimit, atëherë shën Josifi është shembull i një tipi të fatit. Djali

98 plangprishës ka qenë i bindur në mëkatin e vet dhe vetë i nënshtrohet, sikurse që në fund ka qenë i bindur në pendesë. Shën Josifi, përkundrazi, nuk ka besuar fort në dyshimet e tij – ose nuk ka dashur të besojë, prandaj as nuk i mohon deri në fund. Ndërkaq, djali prangprishës është shembull për një lloj të përcaktimit (edhe pas paraqitjes), derisa shën Josifi është shembull i përcaktimit të përhershëm për tërë jetën. Në këtë mënyrë edhe pyetja jonë e dytë lidhur me funksionimin e botës së veprës vetvetiu zgjidhet. Kjo pyetje niset nga venerimet se tregimi nuk është shembull në përshkrimin e raporteve të qiellit përkatësisht të tokës ndaj anëve të konfrontuara të botës. Tani shihet se ky aspekt i vjershërimit është zgjidhur përafërsisht qartë dhe drejtë: toka, në të vërtetë përkrah mëkatarët dhe punon kundër të krishterëve dhe për këtë arsye nuk ka kurrfarë dyshimi. Qielli, përkundrazi, secilit njeri – kështu edhe shën Josifit, dhe kjo është shumë e rëndësishme – i jep mundësi të zgjidhë: ai nuk e përkrah askënd drejtpërdrejt, asqë është i disponuar të ndërhyjë, thjeshtë pse e di se cilësia dhe përcaktimi për vlera të vërteta gjithmonë fitojnë. Qielli, sipas kësaj, edhe shën Josifit i jep mundësi të zgjedhë, i jep deri edhe mundësinë, për më tepër, që krejtësisht të transformohet dhe të kalojë në krishtenizëm; ferri – toka është kundër tij për shkakun se e di se edhe qielli ndikon në të, edhe pse, duhet të përsëritet, nuk e ka përkrahur, por vetëm i ka dhënë mundësi zgjedhjeje, sikur që i mundësohet çdo njeriu tjetër. Në këtë mënyrë zgjidhet edhe çështja në qielli mund të humb, bashkë me shën Josifin: ai nuk humb me të, por e ka fituar, pa marrë parasysh se ai deri në fund prap i përulet së mirës, sepse poeti ka dashur të jetë ashtu. Lidhur me funksionimin e botës së Gjellës kemi shtruar në diskutim edhe çështjen pse është i rëndësishëm fati i shën Josifit, çfarë është ndikimi i tij për fatin e botës së rrëfyer dhe çka i flet ai, nga ana tjetër, lexuesit për fatin e njerëzimit në përgjithësi, para së gjithash në raport me Zotin. Për ekzemplaritetin e tij tanimë u fol, tani duhet shtuar se shën Josifi si personazh shumë larg e kalon këtë funksion të ekzemplaritetit edhe për faktin se flet shumë më shumë për gjera më të ndërlikuara. Kjo ndërlikueshmëri qëndron në faktin se fati i shën Josifit vendos për fatin e botës në të cilën ai jeton: për faktin se lufta e tij e brendshme ka përfunduar ashtu si ka përfunduar, kurse historia ka ecur në rrjedhën e vet. Me këtë ndoshta ka vuajtur shpirti i pavdekshëm i shën Josifit, por bota, beson Varibobba, ka ecur kah mosshkatërrimi përfundimtar i mëkatarëve, bashkë me të edhe i së keqes. Individi dhe bota, pra, parë në këtë kontekst, janë në shhapërim dhe në kundërthënie, por, fatet e tyre, megjithatë, janë fort të ndërlidhura. Sikur të mos shkatërrohet shën Josifi, sikur t’i mbështetej asaj pjese të botës, asaj vatre të elipsës, në të cilën dyshonte, ndoshta edhe historia do të merrte rrugë të tjera. Shën Josifi pra, është një lloj viktime. Ai ka rënë që të fitojë krishterimi, edhe pse nuk e ka ditur; dhe këtu është

99 tragjedia e tij. Por, Varibobba, tregon edhe diçka tjetër: se individi, duke udhëhequr luftën e vet të brendshme, duke u përcaktuar midis së mirës dhe së keqes, duke jetuar hyjnueshëm ose në mëkat, njëkohësisht vendos edhe për fatin e botës. Dhe kjo botë është, edhe një mendim i përsëritur iluminist, e krijuar për njeriun, i është dhënë në përdorim dhe njeriu për të është përgjegjës. Shembulli i shën Josifit dhe rasti i personazheve të tjerë të vjershërimit, këtë e ilustrojnë shumë mirë. Fati i shën Josifit, është shumë kundërthënës në vetvete, për shkak të premisave të cilat poeti ia ka nënshtruar vetvetes. Fabulativisht është kundërthënës, sepse është njëri prej kryepersonazheve, i dhënë kështu në rrëfim, mund të krijonte në një moment zgjedhje vendimtare. Ose do të duhej të paraqitet keqësia e plotë dhe, në këtë mënyrë, do të zhdukeshin edhe luftërat e tij të brendshme dhe arsyet që pastaj të mos i ndodhë ajo që i ndodh në pjesën tjetër të vjershërimit; ose, nga ana tjetër, do të duhej krejtësisht të heqë dorë nga keqësia dhe të bëhet i mirë, por në këtë rast do të duhej t’i ndodhte ajo që i ndodhi dhe nuk do të kishte kurrfarë lufte të brendshme, te e cila Varibobba kaq shumë ka shpresuar. Dhe, që është shumë më me rëndësi, kjo nuk do të ishte ideologjikisht e pranueshme, sepse as bota e vjershërimit nuk do të ishte ashtu si e ka paraqitur në fillim poeti as ai vetë tanimë nuk do të ishte poet i krishterë.

100 6. Rrafshi kompozicional

6. 1. Kompozicioni dhe stili 6. 1. 1. Analiza morfologjike 6. 1. 2. Leximi gjenerik 6. 1. 3. Parësorja ndërtohet nga pozita e dytësores 6. 1. 4. Estetika e episodit 6. 1. 5. Elementet teatrore 6. 1. 6. Moda e kompilimit 6. 2. Çështje të estetikës 6. 2. 1. Bestiari 6. 2. 2. Herbari 6. 2. 3. Lapidari 6. 2. 4. Portreti 6. 2. 5. Peizazhi 6. 2. 6. Shkretëtira dhe vetmia 6. 2. 7. Portreti i Mbuzatit 6. 2. 8. Humori 6. 2. 9. Stili 6. 2. 9. 1. Loja 6. 2. 9. 2. Deminutivi 6. 2. 9. 3. Ornamentika 6. 2. 9. 4. Ritmi

101 102 6. 1. Kompozicioni dhe stili

Në fillim të këtiij kapitulli, lënda e të cilit është analiza zhanrore e strukturës kompozicionale të “Gjellës së Shën Mërisë Virgjër” të Varibobbës duam të shtojmë se, parimi i kompozicionit sipas të cilit është ndërtuar veprimi i vjershërimit është arsyeja që na ka udhëhequr drejt zbërthimit të elementëve formësues zhanror të tekstit historik letrar të vendosur në kohën e Iluminizmit letrar shqiptar. Mënyra e ndërtimit të lëndës artistike është njëri prej elementëve themelorë, i cili shtrohet në gjykimet tona të letërsisë së sotme dhe të kohës së pasmodernës. Kjo ka nxitur një varg polemikash historike letrare, por edhe kritika të ashpra, që kanë përfunduar në analiza të thelluara, në të cilat jo rrallë është konstatuar se sot më shpesh bëhet fjalë për përdorimin e gjinive komplekse, gjinologjikisht të papastërta. Jemi të mendimit se asnjë lexim serioz nuk do të jetë i suksesshëm nëse nuk njihen llojet dytësorë, të cilët bashkëveprojnë në strukturën kompozicionale të llojit letrar kryesor, pra parësor. Kur analizojmë dhe studiojmë një vepër letrare, në kontekst të formësimit të tij zhanror, përcaktimi i prejardhjes dhe i funksionimit të këtyre “degëve” të detektuara të tekstit është me rëndësi të dorës së parë. Vepra e Varibobës ka shumë ngjashmëri me veprën De partu Virginis të Sanazzarit. Shembulli i barinjve që e vizitojnë Krishtin e lindur dhe mahnitja e tyre, sjellja e dhuratave: Bariu kryesor lajmëron barinjtë e tjerë për lindjen e Krishtit. Ata tubohen dhe sjellin dhurata: qengjin më të bukur, djath të ri, shumë qumësht, kurora gjethesh të gjelbërta të malit të shpeshtë vunë në kokë, me gëzim udhëtuan dhe kënduan në dyare këngë. Në vepër janë futur kaq shumë analiza abstrakte teologjike religjioze, kaq shumë apostrofa të madhërishme ekstatike dhe sipas tipit të religjioziteti mistike hyjnore, kaq shpesh rrëfimtari i drejtohet lexuesit dhe e qorton, mëson, bind, jo shpesh flet për vete, pra, kaq shumë e ka mbushur me zhanre dytësore të llojeve dhe nënllojeve të ndryshme të letërsisë relizgjioze, sa që kryesorja narrative humb dhe kështu fitojmë përshtypjen se lexojmë një vepër religjioze të tipit përmbledhës me prejardhje madievale (D. Fališevac, 1994: 170, në shënimin 30). Identifikimi i rrëfimtarit me shën Mërinë, jo dyfolësia si në vjershat e shekullit të 17, paraqitja e shpeshtë e dialogut brenda paraqitjes monologe të lëndës (në tërë veprën rrëfimtare është vetë shën Mëria, lënda është ndërtuar si rrëfim nga e kaluara ose rrëfim i asaj që do të ndodhë në ardhmëri, pra me një precizitet të saktë të koordinatave kohore dhe vendore, me vendosjen e të rrëfyerës dhe të përshkrimit në lokalitete të ndryshme, me tipin e religjiozitetit, i cili më tepër jepet në rrëfime se sa në argumentimin sofistik teologjik, kurse në rastet e përshkrimit të të ndonjë kategorie themelore besimit të krishterë, paraqitja e alegorisë, d. m. th. formësimi i shprehjes në fotografi, të gjitha

103 këto komponenta të Gjellën e veçojnë nga poemat religjioze dhe e bëjnë vepër epike. Rrëfimi i shën Mërisë dhe i jetës së saj, e kënduar në pjesën e parë dhe të këngës së parë të veprës është korniza narrative i alegorisë së udhëtimit dhe i alegorisë së spastrimit të shpirtit në pjesën e dytë dhe të tretë të vjershërimit. Me këtë Gjella sipas kompozicionit është e ngjashme me veprat religjioze të Rilindjes, skemë kompozicionale të cilën letërsitë evropianeperëndimore e pranuar nga mesjeta. Përveç kësaj ajo përmban edhe disa shtresa tradicionale, edhe sipas stilit është shembull i mirë i përdorimit të aparatit retorik barok dhe rokoko. Hasen shumë pikëtakime me Trutznachtigall – in e Speesë (Fališevac, 1991: 172). Gjithashtu edhe baza kompozicionale e Gjellës i jep tipare të padiskutueshme narrative, të veprës epike, por sa i përket tipit monologjik të shprehjes në vepër, monologu i shën Mërisë në atë masë mbush të gjitha komponentat tematike lëndore të veprës, në atë masë është narrative dhe joindividuale sa t’i marrë të gjitha kompetencat e rrëfimtarit epik. Ndaj monologjiziteti është vetëm shenjë e jashtme e veprës dhe tipi monologjik i shprehjes nuk ka kurrëfarë kompetencash lirike, ose i ka shumë pak, në tërësinë e veprës. Shikuar gjenetikisht Gjella është vjershërim epik, në të cilin si tipare gjenerike dytësore paraqiten elemente të poemës baroke, elemente të legjendave profane dhe zhanre alegorike – religjioze me elemente të rrugëtimit, vizionit dhe fantastikes, të cilave zënafillën do kërkuar në mesjetën evropiane. Kështu ajo ndërlidh komponentën baroke, të pranishme në rrafshin e stilit dhe medievale e cila nxirret nga përmbajtja, por edhe rilindase e cila mund të detektohet edhe nga disa komponenta të përmbajtjes si dhe nga kompozicioni. Alegorikja dhe e tërthorta, rrëfimi dhe mësimi, mimetikja dhe fikcionalja dhe rrëfimi romantik i heroinës është theksueshëm e beletrizuar dhe kështu e profanizuar – të gjitha këto janë elemente të cilat qartë kuptohen në strukturën e veprës. Vepra në tërësi gjenetikisht është ndërtuar sipas formave të ndryshme religjioze didaktike: lutjeve, rrëfimeve, predikimeve, pendesave e zhanre të tjera të ngjashme. Formulimi i lëndës epike me përzierjen e temave dhe motiveve religjioze dhe profane, do të jetë i frytshëm në disa vepra edhe të fundit të shekullit 18 (Fališevac, 1994: 173), në të cilat ndërfuten edhe disa rrëfime profane, të cilat Variboba i quan “favole”. Shëmërinë e vet Variboba do ta përgatisë me një stil shumë të rafinuar, do t’i japë kompozicion kompleks me rrëfim kornizor, do t’i ndërthurrë planet kohore në narracion, do ta intrigojë lexuesin me rrëfimet profane të ndërfutur në linjën parësore fabulative të vjershërimit, me një fjalë do t’i ofrojë publikut vepër që lexohet me kujtesë të periudhës së artë të Krishterimit.

104 Kompleksitetin zhanror të “Gjellës” së Varibobbës e kanë vërejtur edhe historianë të tjerë të letërsisë, të cilët te ai kërkonin ndikimin e Jakopones (K, Kodra) ose të Tassos (A. Stratikoi) e të ndonjë tjetri. Është e qartë se me një veçim të këtillë të “Gjellës” së Varibobbës në pikëpamje zhanrore, në mënyrë precise është përshkruar, por mos vallë kjo do të thotë se në të njëjtën kohë shtresat e veçuara tematike mjaftojnë që me të të mbulohet teksti në tërësinë e vet?1. Shkurtimisht do ta ilustrojmë vetëm me një shembull. Shumë herët “Gjella” është bërë lëndë e hulumtimit në shkencën tonë të letërsisë. Përgjithësisht të gjithë studiuesit janë përqendruar në konstatimin e paraqitjes së poetit në fillim dhe në fund të tekstit dhe në theksimin e situatës së folur monologjike të shën Mërisë si karakteristikë kryesore të çdo vajtimi veçanërisht dhe të veprës në tërësi. Mirëpo, një ndarje e këtillë e tekstit në të folurit e autorit dhe në të folurit e figurës nuk është bërë objekt studimi i tërësisë së zërave të cilët paraqiten në të. Duke mbetur vetëm në skemën dypjesëshe mund të vërejmë folësit, të cilët heroina kryesore i përshkrinë në monologun e vet, por që nuk janë identikë as me të as me poetin. Meqë nuk mund të pranohen në tërësi analizat të cilat kanë veçuar vetëm ndërtimin monologjik të shprehjes (vepra dëshmon organizim treshtresor të ligjërimit), mendojmë se nuk është e mjaftueshme ta komentojmë vetëm karakterin rrëfimor të sajin. Utilitarja nuk mund të heshtet. Jo vetëm për temën, të ngjashme me veprat e këtij tipi, e cila problematizon “kategoritë themelore të besimit të krishterë: mëkatin – pendesën dhe pranimin e mëkatit”, por edhe për shkakun se në vepër një pjesë e rëndësishme e tekstit formohet sipas modelit të procesit së ritualit të krishterë: sipas shembullit të ligjërimit, lutjes ose rrëfimit. Tani mund të presupozohet se termat e deritanishëm: poemë religjioze, me të cilin është mbuluar teksti integral i “Gjellës” dhe termi vajtim si shenjëzues i ndonjë kënge të poemave religjioze, për zbatimin e ndonjë analize serioze gjinologjike, nuk janë të mjaftueshëm. Analiza jonë zhanrore e veprës së Varibobbës, me të cilën është përshkruar struktura gjinologjike e secilës njësi kompozicionale tregoi se pjesët më të mëdha të tekstit janë realizuar me ndihmën e zhanreve dytësore,

1 Tekstet jo vetëm që në mënyrë zhanrore nuk janë lexuar në mënyrë precise. Shumë prej tyre, për fat të keq nuk janë lexuar fare, që paraqet njërin prej korpuseve më të panjohur të letërsisë shqipe të kohës. Është e vërtetë se studiuesit e deritanishëm, të cilët kanë studiuar si problematikën e Iluminizmit, ashtu edhe sistemin zhanror të tijin, kanë prekur edhe problemin e varieteteve të letërsisë shqipe të shekullit 18. Por letërsia e atëhershme shqipe është studiuar vetëm parcialisht, kurse sot dijmë se nuk janë përpunuar si duhet krijuesit fetarë e kishtarë të lëvizjes së Kundërreformacionit, pastaj shkrimtarët, thënë me kusht, e Romantizmit klasicist të periudhës së Iluminizmit.

105 të cilët, mbështetur në karakteristikat e tyre tematike, kompozicionale dhe stilore, i kemi ndarë në tri grupe: veprime rituale folëse (lutja, rrëfimi), themele të retorikës kishtare (ligjërime, numërime litanike) dhe forma të letërsisë fetare didaktike (mësime fetare, predikime). Duhet theksuar se asnjë vepër e letërsisë fetare, në pikëpamje të llojit letrar, nuk është e pastër. Të gjithë, do të thoshim, janë hibridë: ose në to radhiten nga disa zhanre dytësore të cilët këmbehen, ose zhanri themelor shkurtimisht ndërpritet me “ndërfutjen” e zhanrit të dytë. Ky meditim i shkurtër për karakteristikat zhanrore të letërsisë religjioze vërteton dyshimin tonë të thënë më parë për mundësitë e zbatimit të analizës së tërësishme zhanrore duke shfrytëzuar terma gjinologjikë. Do të shtojmë se pikërisht shtresa religjioze, e veçuar në analizat e deritanishme, me harmonizimin e zhanreve dytësore, është shumë e afërt me strukturën gjinologjike të “Gjellës”. Megjithëse vjershërimi është i ndarë në 32 këngë dhe ka 4717 vargje, pjesët e tij janë të koncentruar, sipas gjykimit tonë, rreth tri fushave të mëdha narrative të lidhura me aktantin e përbashkët shën Mërinë dhe materializimin e pastërtisë së saj shpirtërore për ta arsyetuar qenien hyjnore. Fusha e parë (I – X) është e lidhur me lindjen e Krishtit, gjegjësisht krishterimit; fusha e dytë (X – XXVI), në kohë, e afërt me të parën, problematizon hyjnizimin e qenies së shën Mërisë dhe praktikën e krishterimit; ndërkaq fusha e tretë (XXVII – XXXII) hyjnizimin praktik të veprës së saj – nënë e Krishtit dhe e krishterimit. Komponenta historike dhe religjioze është e pranishme në të tri fushat narrative. Leximi përshkrimor i vjershërimit do të ndriçojë edhe koherenten, d.m.th. organizimin narrativ të vjershërimit dhe njëkohësisht grumbullimin e të dhënave të nevojshme për zbatimin e analizës gjinologjike, e cila paraqet qëllimin e leximit tonë të “Gjellës”.

6. 1. 1. Analiza morfologjike

Çdo këngë fillimisht është e ndarë në blloqe tematike (p.sh. bloku tematik i shën Mërisë), pastaj në tërësi fjalish e në paragrafë të cilët i kemi përcaktuar me elementet: folësi, situatë folëse dhe perspektivë folëse. Një ndarje e këtillë vërteton tipat e paragrafëve në këngë (pa marrë parasysh a është fjala për paragraf ligjërimor, refleksiv ose përshkrimor) dhe dominantës së folësit. Teksti monologjik është vështirë të ndahet në dy shtresa, d.m.th. në atë që i përket fokusit folës të poetit dhe atij që thuhet nga fokusi i aktorëve të tjerë, të cilët poeti i fut në rrëfim. Përshkrimi morfologjik i vjershërimit të Varibobbës anon kah një skemë më komplekse, shumështresore, në të cilën bashkë me ligjërimin e autorit dhe me ligjërimin e heronjve kryesorë do të veçoheshin edhe ligjërimet e heronjve të tjerë të pranishëm në rrëfim, pastaj përcaktimin e

106 rrafshit ligjërimor të situatave dhe të perspektivave të tij rrëfimore të dërguara me fokusin e tyre dhe shpjegimin e shkaqeve të paraqitjes së dikujt në linjën narrative të vjershërimit. Kufiri i fushave narrative është përcaktuar sipas sinjaleve të kalimit nga njëra në fushën tjetër. Këto elemente lidhëse realizohen ndonjëherë në një fjalë sistematike, ndonjëherë në fjali, ose unitetin e disa fjalive. Elementet lidhëse drejtohen nga pozita e folësit të vjetër në folësin e ri, dhe ndikojnë në situatën e ardhshme folëse, perspektivën ligjërimore dhe porosinë e marrësit. Secila fushë e re narrative, sipas shkallës hierarkike varet nga paraardhësja, por mund të realizohet me anë të katër situatave ligjërimore: dialogut fiktiv, dialogut të vërtetë të bashkëpjesëmarrësve të futur në rrëfim, monologut të cituar dhe dialogut të cituar. Vjershërimi është i prirur kah llojllojshmëria dhe shumësia e zërave, të cilët janë futur në tregim, por edhe kompleksiteti i vendit të paraqitjes së tyre ligjërimore.

6. 1. 2. Leximi gjenerik

Shtresa romantike e këngës së parë mund të zëvendësohet me eshatologjikun. Të gjitha rrëfimet e tjera në ato katër këngë (I – IV) përbëjnë komponentën religjioze. Kur përmendim karakteristikat tematike, të cilat e orientojnë pamjen zhanrore, do të thoshim se që të trija, si dhe në analizat e deritanishme të komponentës së propozuar janë të pranishme në pjesën e parë, por rezultatet përfundimtare të përshkrimit gjinologjik varen nga theksimi i temës themelore të tekstit: kjo është luftë e të krishterëve kundër idolatrizmit, kryqi i kundërvihet shumëbesimit. Edhe shtresa romantike këtu është në funksion të historisë, fatet e personazheve janë të shkruara në ngjasinë shoqërore, në të dhënën historike: koha e ndeshjes me Erodin. Ato në të janë të pranishme me të kaluarën e vet (analepsat eksterne) dhe sinjalet e ardhmërisë (prolepsa), si dhe të linjës së veçantë, biografisë personale, ose sipas mënyrës së materializimit të tyre, thënë më mirë biografisë, të shkruar në kohën e vjershërimit dhe tematikisht të lidhura me kohën historike të ndeshjes. Historikja, më tej, zgjidhet me paqën e krishterë dhe në këtë mënyrë shtresa e religjiozitetit paraqitet si komponentë themelore tematike, ajo që në vetvete përthith të gjitha të tjerat. Një përmbajtje e këtillë tematike, është dashur të jetë e realizuar me anë të shumë zhanreve gjinikisht të ndryshme. Veçimi i paragrafëve narrativë në mënyrë të pavarur në analizën morfologjike na ka orientuar në shumështresësinë folëse, kurse vetë rrëfimet që janë realizuar në organizimin e folësit të ndonjë rrafshi ndriçuan tematikën dhe orientuan në gjerësinë zhanrore. Duke vendosur temën themelore të vjershërimit: kryqi kundër paganizmit, shtrojmë pyetjen me të cilën hapim hapësirën e analizës gjenerike: me cilat zhanre janë shprehur

107 disa pjesë të tekstit të realizuar në ndonjërën nga pozitat e rrëfimtarit dhe mos vallë pjesa më e madhe e tekstit është realizuar sipas parimeve të ligjërimit kishtar, meqë komponentën religjioze të vjershërimit e kemi theksuar si mbizotëruese? Domosdo në pikëpamje të zhanrit janë interesante këngët në të cilat: të folurit e shën Mërisë, pastaj ato në të cilat flitet për shën Mërinë dhe e treta, ato në të cilat kooptohen përshkrimet e liturgjisë2. Fjala është, në mënyrë precise, për këngët 11 – 26, pastaj e tërë fusha narrative e koncentruar në këngët 27 – 32. Edhe metodologjinë e analizës gjenerike do ta përqëndrojmë kryesisht vetëm në një këngë. Kënga e parë me 131 strofë është realizuar në tre paragrafë narrativë, të cilët kapin dy fusha tematike: paragrafi i parë dhe i dytë narrativë janë të lidhur me ngjarjet rreth Betlemit, kurse i treti problematizon lindjen e Krishtit dhe të krishterimit. Numri më i madh i vargjeve është i realizuar në pozitën e dytë narrative. Në paragrafin e parë narrativ poeti deri edhe shtatë lerë paralajmëron folësit duke lëvizur, në këtë mënyrë veprimin nga shtresa e parë në shtresën e dytë narrative. Meqë folësit e pozitës së dytë të këngës së 26 janë priftërinj, shën Mëria, pastaj Erodi, para dyerve të të cilit shëtisin mbretërit, është e qartë se të folurit e tyre, si dhe të folurit e folësve të poemave religjioze, do të pranojë karakteristika të retorikës kishtare: më shpesh lutjes. Lutja më e gjatë e këngës së tretë është thënë në 110 vargje dhe është realizuar në tri pjesë: në pjesën e parë si lutje nxitëse (kur lutet), e cila i përmbahet kanonit të hierarkisë kishtare (lutet Zoti, Ati, engjujt, Kerubinët, Serafinët, gjithçka deri te ne, mëkatarët tokësorë), në të dytën si lutje e besimtarit (për të cilin lutet: nga Papa deri te armiku i Kishës së Shenjtë), që të përfundojë me lutjen e të vdekurve. Kjo pjesë e tretë e lutjes inxit tëkonkludohet se është fjala për lutjet e Javës së Madhe, saktësisht lutjes e cila thuhet Të Premten e Madhe. Është interesant të theksohet se si një situatë folëse mund të dëshmojë përbërje edhe shumë më komplekse. Kështu në paragrafin e dytë narrativ të këngës së parë paraqitja e Zefit do të realizohet në dy zhanre të ndryshëm dytësorë të veprimit folës zakonor (vargjet ): Njëri është rrëfim: Ç’them unë kështu për shenjtoren; - thotë Zefi. dhe pastaj lutja e cila nis me vagjet: “Ah Shëmëri e famshme e fatlumtur, Ah Shëmëri e mëshirshme,

2 Detektimi i llojeve gjenerike jo rrallë është i lehtë, sepse në të folurën e ndonjë folësi në njëfarë mënyre parandjehet zhanri i ardhshëm. Shembulli i parë janë vargjet në të cilët njohim elementet e ungjillit dhe të cilët na orientojnë në predikim. Këto mund të jenë elemente lidhëse (kalimi prej njërës në pozitën tjetër), të cilat përmbajnë urdhër (p.sh. “gjunjëzohuni”). Kjo shenjëzon partinë që do të pasojë (pason lutja, me gjunjëzim pranohet faji), ose drejtpërdrejt njoftohet për zhanrin pasues (“tha këtë lutje”).

108 Mbi mua mos ndriço, Pendesa le të më gjallërojë - thotë poeti. Analiza gjinore e vjershërimit të Varibobbës nga i cili veçuam vetëm disa shembuj, tregon se pjesët më të rëndësishme janë formësuar sipas shembullit të procedurave folëse të kanonit të krishterë. Këto procedura, gjegjësisht pjesë të tekstit në të cilat ato në vjershërim janë realizuar, mund t’i ndajmë, në fund, sipas tipareve të tyre tematike, kompozicionale dhe stilore në tri tërësi: veprime folëse zakonore (lutje, pendesë, vaj, qortim, besim, betim), finesa të ligjërimit kishtar (predikimi, radhitja litanike) dhe forma të letërsisë fetare didaktike (mësimi fetar, traktati).

6. 1. 3. Parësorja ndërtohet nga pozita e dytësores

Tani theksojmë njërën ndër risitë më të mëdha të Varibobbës: konceptin e kompozicionit ose strukturën e organizimit të subjektit të veprës. Kompozicioni i Gjellës së Varibobbës është rezultat i shpërputhjeve të reja në fund të shekullit XVII dhe të përsosura gjatë shekullit XVIII me tipin klasik të kompozicionit, të mbështetur në harmoninë gjeometrike, ashtu si e patën definuar Pitagora, Aristoteli, Vetruvi ose ndjekësit e tyre në Rilindje dhe Manirizëm. Poeti Jauqes Baron Rousseau në shekullin XVIII i jep rëndësi edhe më të madhe shpërputhjeve me idealin antik të proporcionit, ndaj edhe të kompozicionit. Me një fjalë, në shekullin XVIII ndodhi ndërprerja e idealit klasik të kompozicionit: ndërprerja e unitetit të veprës artistike. Në vend të koherencës klasike të quajtur “concinitas” (Vitruvi, Alberti) paraqitet inkoherenca e quajtur “morcelacion” i veprës artistike. Pjesa më e madhe e atyre që shkruanin për kompozicionin e Gjellës së Varibobbës e kanë vlerësuar atë sipas idealit klasik të kompozicionit, të cilin Molièrei e shenjëzoi me emrin “l’Union”, kurse Aristoteli, më parë theksonte: “Fillimisht bëni fabulën, ndërkaq për episodet që duhet të zgjerohen, mendoni më vonë“. Varibobba komponon totalisht në të kundërtën e Molièrit dhe të Aristotelit. Në vend të “l’Union”, ai do ta sjellë morcelacionin dhe në vend që episodet t’i konsiderojë diç të parëndësishme, që vijnë prapa, ai episodet i konsideron qenësore, që duhet të merren si nismëtare, si themel i komponimit. Duke mos vlerësuar kompozicionin e Varibobbës nga pozitat e sistemit iluminist të komponimit, por sipas sistemit klasik të komponimit, studiuesit shqiptarë, përveç ndonjërit (Klara Kodra e Anton Berisha) sa nuk thonë se Varibobba as nuk di të komponojë. Flitet për mungesën e unitetit, për parregullsinë, ndaj edhe për shkujdesjen. Përkundër tyre, ne në të

109 shohim jo vetëm kompozicion cilësor, por edhe risinë e komponimit në letërsinë shqipe të shekullit XVIII, duke konsideruar se ky sistem i ri iluminist i komponimit të Varibobbës duhet kuptuar si duhet. Varibobbën e respektojmë si e respektojmë shkrimin e një Saint Lamberti me komponimin e tij “të parregullt (jounik)” pranë komponimit unik të shkrimeve të një Homeri, Danteje, Ariostoje, Miltoni apo Tassaoje. Moda e thyerjes së unitetit në veprat artistike vërehet në të gjitha artet e shekullit XVIII, pra ka hyrë edhe në letërsinë e këtij shekulli. Në vend të unitetit tipik klasik të komponimit të epit, paraqitet tipi modern, për kohën, i komponimit të poemave të morceluara ose edhe paraqitja e këngëve të vogla si madrigali, epigrami, oda, shamsona. Gjella e Varibobbës, si edhe shumë vepra të tjera të shekullit XVIII me sistemin modern të komponimit me ndihmën e skenave dytësore – shembëllen në kabinetin, pikturën ose parkun anglez dhe kinez të shekullit XVIII. Si në kabinet edhe në të gjithçka është e stërmbushur me çmendurinë e fjalëve dhe ghirlandin e strofëve, përshkrimet medalonike të natyrës, pasqyrës, veshjes, portretit të njerëzve, përshkrimet e detajuara të veshjes së Bambinit, të luleve dhe të dhuratave. Në Gjellën e Varibobbës syri nuk udhëhiqet me simetralen e veprimit kryesor në vepër, por kënaqet me sharmin special iluminist: endja në të panjohurën, në magjishmërinë e takimeve të papritura, në ëmbëlsinë e skenave dytësore, si dhe në gëzimin e veçantë: në vdekjen e ëmbël në gjirin e besimit të krishterë; humbjen e rrjedhës së rrëfimit (në dukje) në labirintin gjuhësor. Moda e morcelimit në letërsi është e pranishme në rend të parë në stilin epistolar nga Montesquieu deri te Laclosi. Më tej në kompozicionin mozaik të mendimeve dhe të croquist – it moral të tipit të Chamfortit. Candidi i Voltaireit është shembull i vërtetë i modës se morcelimit: është i komponuar me inkrustrimin e pikturëzave – kapitujve.

6. 1. 4. Estetika e episodit

Origjinaliteti më i madh i komponimit të Varibobbës është bindja e tij se veprimi kryesor nuk është themelor dhe qendër e kompozicionit, por themelore dhe qendër të komponimit ai i konsideron skenat dytësore – episodet, të cilat i realizon me anë të ndërhyrjeve – në formë të lutjeve ose lavdeve, si mjete artistike. Ky mjet teknik i parësores në dytësore, ndërtimin e veprimit kryesor nga veprimi episodik – të rrallët e kanë kuptuar si risi dhe origjinalitet të Varibobbës. Në vend që te ai ta shohin poetin shqiptar mjeshtër të ornamentit të shekullit XVIII, te Varibobba kanë parë kompozitorin e pakujdesshëm, të paaftë t’ia nënshtrojë dytësoren episodike veprimit kryesor.

110 Moda e shekullit – pikëpamja e kryesores në dytësore – është e kundërt me pikëpamjen e sh. Augustinit: “Omnis porro pulchritudinis forma, unitas est”. Kjo modë sidomos ka qenë e dashur në teatrin e shekullit XVIII. Paraqitet si i a.q. “l’interlude”, intermeco në operë. Kështu valltarja e famshme e La Barberin – it (1721 – 1799), me pikat e saj të baletit dhe pantomimës, paraqet formalisht skenën sporadike, ndërkaq de facto e ka paraqitur veprimin kryesor të operës. Kjo e shtyri J. J. Rousseau – në të shkruajë - se këto janë divertissemente. Ngjashëm është shprehur edhe për tipin e komponimit të Rameau – t. Këto “die Zwischenspiele” dhe këto “extempores” – janë ëmbëlsi e veçantë e kompozicionit modern të kohës së Varibobbës. Sikurse që në tapiserinë ose në gravurën e shekullit XVIII, bordura paraqet esencën, kurse fotografia kryesore dytësoren, kështu te Varibobba qindra “sporaditete” të egra – si: përshkrimi i dimrit, i shpellës dhe i karikimit të Dioklecianit apo Erodit, ose përshkrimi i toaletit të Krishtit – paraqesin esencën poetike, kurse vetë veprimi i Gjellës, përmbajtja e vjershërimit, paraqet dytësoritetin. Disa vargje të Varibobbës janë vinjeta të pastra poetike, shprehje e gëzimit të thjeshtë të shkrimit, vetëm tejbartje, si dhe komedijim i fjalëve, shpesh pa ndërlidhje shkakore me mendimin kryesor, dominanten e kompozicionit. Ky “mënjanim” dhe kjo “kthyerje e shpinës” në qoftë se nuk shihet si vepër e sistemit të ri kompozicional, por si gabim ndaj sistemit klasik të komponimit – do të thoshte t’i bësh një gabim të pafalshëm gjeniut të Varibobbës.

6. 1. 5. Elementet teatrore

Duke analizuar mekanizmin me të cilin Varibobba vendos skenat e veta në Gjellën e shën Mërisë Virgjër, lexuesi fiton përshtypjen se kjo si vepër në pjesën më të madhe është një tekst teatral, një skenar i vogël, ndërkaq Varibobba është “le metteur en scène”. Flitet se Varibobba ka udhëhequr korin e kishës së fshatit dhe se më 1751 është përzënë nga vendlindja. Ndoshta në kolegjin jezuit të Romës do të ketë vazhduar punën e tij të udhëheqësit teatror. Atë që Aubry – Audic dhe Grouset e kanë thënë për La Fontaine – in vlen edhe për Varibobbën. Skena e tij me fshatarët dhe fshataret, të cilët bëjnë yrysh drejt shën Bambinit duket si operë comique me balet dhe pantomimë. Duhet vetëm të mendohet se si përshkruhet skena e dhuratave – dhe komedia buff është përpara nesh.

111 6. 1. 6. Moda e kompilimit

Shekulli i tetëmbëdhjetë e do kompilimin. Edhe Varibobba veten e quan “radhitës”. Por, pranë observatorit të madh të natyrës, ai është edhe kompilator i madh, i cili lexon shumë e me shije dhe shpesh shërbehet me ekscerptin dhe marginalitë: “nga libra të ndryshëm është nxjerrë jetëshkrimi i shkurtër i shën Mërisë“ – thuhet shkurtimisht nga studiuesit e Varibobbës, se ai është nën ndikimin e poetëve kishtarë italianë ose spanjollë dhe shumë gjerësisht është nën ndikimin e letërsisë kishtare. Ai duke shkruar në frymën e modës kompilatore të shekullit XVIII, asimilon një numër shumë më të madh autorësh vendimtarë – që është shumë e rëndësishme për zhvillimin e letërsisë së tij, në rend të parë Biblën, pastaj shkrimtarët grekë: parodistët Homerin, Hesiodin, Aristofanin, poetët latinë: Virgjilin dhe sidomos Ovidin, patristikën, Acta Sanctorum, poetët bizantinë dhe sidomos udhëheqësit e urdhrit të tij Ignacio Loyol – ën, Shën Terezën. Përpunon, si thotë edhe vetë, katekizmin e kardinal Bellarminit dhe shërbehet me historinë e kishës nga Fleury. Mund të shkruhet shumë për kompilimet e Varibobbës, nga të cilët kurrsesi nuk mund të përjashtohet edhe prania e poezisë gojore arbëreshe në poetin e Gjellës së shën Mërisë Virgjër, si dhe të letërsisë paraprake shqipe, sidomos atë të Pjetër Budit.

Shikuar në aspektin kompozcional ç’është Gjella? Poemë? Epistolë? Buffa religjioze? Skenar për operë comique? Është vështirë t’i jepet një emër i saktë këtij albumi të jashtëzakonshëm të fotografive të observuara me këso mbështetje të madhe, citate dhe margjinalie nga kaq shumë libra të lexuar. Ndoshta emërtim më i mirë do të ishte termi që përdor Varibobba: vjersh - këngë. Ne sot do të thoshim: spektakël. Dhe vërtetë Varibobba shkruan një mori urimesh fshatare, shkruan shown e engjëjve. Në fund duhet të thuhet se Gjella e Varibobbës, në pjesën më të madhe skemën kompozicionale e trashëgon nga Autobiografia dhe Exercita spiritualia të Loyolës. 6. 2. Çështje të estetike

Shekulli XVIII është shekull i gjeografisë, i fizikës dhe i mekanikës. Ka ekzistuar moda e Newtonit të cilës, përveç d’Alambertit, i përkisnin Voltairei, Dideroti, Rausseaui. Në hyrje të Parimeve Newtoni thotë: “Gjeometri mbështetet në praktikën mekanike, e cila nuk është asgjë tjetër veçse një pjesë e mekanikës së përgjithshme me të cilën ekspozohet dhe argumentohet mjeshtëria e matjes së saktë“.

112 Mbështetur në definicionin e Montesquieu – t se ligjësitë janë të domosdoshme për jetesën njerëzore, për marrëdhëniet që dalin nga karakteri i gjerave dhe jo i ndonjë rregulli të imponuar aprioristik, është e kuptueshme pse estetët e shekullit XVIII si themelore dhe si parësore kërkonin “karakterin e sendeve”. J. B. du Bos (1670 – 1742), shkruante: “ndonjë vepër e cila plotëson rregullin mund të jetë e keqe, kurse ndonjë vepër që nuk i plotëson rregullat mund të jetë e përsosur” (Peić, 1972: 111). Kjo është njëra prej tezave kryesore antiklasiciste të iluminizmit, e cila i kundërvihet kodit të stilit grekoromak: observimi i drejtpërdrejtë i natyrës. Vlerësuesit e Gjellës së Varibobbës, veprën e tij nuk e masin me tipin e masës së Montesquieut ose du Bosit, por me masën e lashtë të Aristotelit, i cili thotë: “Një qenie ose lëndë e përbërë nga shumë pjesë të ndryshme nuk mund të jetë e bukur, nëse këto pjesë nuk janë të renditura sipas ndonjë radhe”. Me kodin joharmonik antik të masave poetike, poeti iluminist Varibobba vibron me “proporcionin” – e tepron me augmentativin ose e zvogëlon me deminutivin. Dhe pikërisht kjo lojë me proporcionin është një shenjë iluministe e gjeniut të tij. Në studimet mbi Gjellën e Varibobbës nuk është vërejtur prania e këtyre tipareve përshkrimore. Është e kuptueshme, prandaj, pse nuk është vërejtur as prania e modës së asimetrisë në të. Duke vlerësuar ndarjen e këngëve të tij dhe të skenave në to – bile duke e vlerësuar me masën e estetikës greke – romake dhe të Rilindjes, Varibobbës i përshkruhet mungesa e kuptimit për simetrinë. I përshkruhet për mëkat pikërisht diçka për të cilën ishte novator në letërsinë shqipe: veshin për kuptimin e asimetrisë. Po them veshin për asimetri që të tërheq vëmendjen se asimetria nuk e mohon simetrinë. Për më tepër ajo është një simetri, e cila nuk vepron në mënyrë statike, por me cilësinë e vet vepron në mënyrë dinamike. Të simetrosh dinamikisht do të thotë të ekuilibrosh ose, si thonë teorikët gjermanë të kohës të krijosh: “das Gleichgewicht der Massen”. Treguar grafikisht, kompozicioni i Gjellës për shkak të asimetrisë së këngëve, për shkak të dinamikës asimetrike dhe të ekuilibrit të skenave “asimetrike” i ngjet kandillarit të Thomas Germanit ose skulpturës së shën Trinisë, vepra të cilat jetojnë nga loja me simetrinë. 6. 2. 1. Bestiari

Potreti vizual i njerëzve, kafshëve, shpezëve dhe sendeve përmbushet me portretin akustik. A është më preciz observimi i syrit apo i veshit, a është piktor më i mirë, njohës i teatrit dhe baletit, apo është muzicient më i mirë i Iluminizmit? Kjo njohje elementare e momentit të Varibobbës është kaq shumë tipike sa njeriu me njohjen e këtyre dallimeve të vogla përshkrimore vëren dallimet e qarta, diametrale të dy stileve: të Barokut dhe të Iluminizmit. Thuhet se Baroku shpezët i kupton në mënyrë të

113 përgjithshme, abstrakte, ireale, alegorike, kurse Iluminizmi i kupton në mënyrë individuale, konkrete, portretore (Peić, 1972: 82). Midis shpezëve, të cilin Varibobba më së shumti e ka eksploruar është pëllumbi. Ai për të është i njënjëshëm me Shpirtin e Shenjtë (vargu 573) dhe nuk është ndonjë pëllumb dosido, por është një “pëllumb i bardh si bōr” (vargu 1943). Ai “si pëllumb” i lindur (vargu 3985) fluturoi në prehrin e shën Mërisë dhe i vuri kurorën e mbretërisë qiellore (vargjet 3986 – 3987). Zbritja e Krishtit “si pëllumb i vogëlith” (vargu 929) në tokë është një ardhje e “pëllumbi /i/ qiellvet” (vargu 855). Ngjisku për lindje i solli dhuratë “një t’egërith pëllumb” (vargu: 777). Nga shembujt e cituar shohim se Jul Varibobba pëllumbit i ka dhënë dy funksione semantike: (1) atë të lajmëtarit qiellor dhe (2) të zogut të natyrshëm, që është përtheksuar në vargjet: Erth pëllumbi /i/ qielvet, / erth si zok i malēt” (vargjet: 855 – 856). Ky është po ashtu një tipar përshkrimor i arteve të kohës, me të cilët në mënyrë të drejtpërdrejtë ndërlidhet edhe vjershërimi i Varibobbës dhe risia e tij estetike. Onomatopetë e shpezëve ose të kafshëve me të cilat portretizohet fizionomia e tyre, janë shenja tipike të gëzimit të natyrës së Leibnizit, nga njëra anë dhe shenjë e dëshirës individuale të poetit për individualizimin e çdo krijese nga ana tjetër. Ajo “be” – ja e qengjes (vargu 476: e qēll një qëngjes çë bën ‘be’ ) ose “më“ – ja e viçes (vargu 480: me gjith viçes çë bën ‘më‘ ) të Varibobbës janë shprehje e depërtimit të elementeve të reja në letërsinë shqipe të shekullit XVIII, të cilat shprehin luftën e madhe të Iluminizmit për artin e ri kundër estetikës së moçme të Barokut. Me këtë individualizim, në mënyrë më precize: me këtë portretizim të zërit të kafshëve dhe me përdorimin e pasthirrmave shohim se Varibobba është i ngjashëm me eksklamacionet dhe pasthirrmat e Harlekinit të Marivaux – it: “Oh! Ah! Eh! Eh!”, Ter – li – ta – ta – li – ta”, Aie! Aie! “, “Ouf”; ‘Tic, tac, tic, tac, ouf’, ‘Hi, hi, hi! ‘”. Këto nuk janë pasthirrma baroke: “Ah” dhe “Oh” nuk janë mohime të trupit të sh. Terezës dhe të sh. Mërisë, këto janë eksklamacione të gëzimit të Iluminzimit, janë pasojë e përjetimit të thjeshtë fiziologjik se është i gjallë, i shëndoshë. Gjallëria e këtij portreti, sidomos në komikën e gjesteve dhe të grimasave të Iluminizmit, është kaq intenzive dhe plastike, sa që nuk mund të mos mendojmë se është ndonjë skenë e huazuar nga teatri. Mos është kjo ndonjë simotër e Shpezëve të Aristofanit, autorit të preferuar të teatrit kishtar, të udhëhequr nga Varibobba në Mbuzat, ose e ndonjë Columbe italiane të kohës së Varibobbës.

6. 2. 2. Herbari

114 Moda e bimëve është njëra prej modave kryesore të Iluminizmit. Louis – i XV i ka dashur shumë lulet. Në vitin 1763 porosit jasemine nga Anglia dhe zambakë nga Persia (Peić, 1972: 86). Te Varibobba duhet dalluar herbariumin alegorik barok nga herbariumi observues iluminist. Dallimi është se i pari është shkruar në mënyrë abstrakte, të përgjithshme, kurse i dyti konkrete, portret i kuptimit. Thënë figurativisht: nuk është fjala për lulen, si kuptim i përgjithshëm i bimës, por për trëndafilin dhe për precizimin e fizionomisë së tij specifike, për karakteristikat e gjetheve ose të vijave individuale. Lulja në kuptimin e përgjithshëm të bimës i shërben Varibobbës për ta pasqyruar bukurinë e shën Mërsirë e të shën Bambinit. Ajo ka erë parajsi (vargjet: 3126, 3193). Shën Mëria i dha Zotit “një lule, një trëndofile” (vargu 35), ndërkaq shën Bambini është “kurōr e lule” (vargu: 2599). Iluminizmi për lule të veten ka zgjedhur trëndafilin. Varibobba për veprën e tij ka zgjedhur mu atë këngë, me emrin e të cilës kësaj shenjtoreje dhe frytit të saj i këndohen këngë: “Ato than’ kënk e si rrusalle / zun një valle për Sh. Bambin’” (vargjet 845 – 846). Është çudi pse studiuesit e Varibobbës nuk e kanë vërejtur se libri i tij që në nismë e ka këtë lule që është emblem i Iluminizmit. Vepra e Varibobbës skuqet nga trëndafilat. Libri i tij për shën Mërinë është përplot me trëndafila. Ata jepen në mëngjes si lule që shënojnë agimin e ditës së re (vargu: 35). Shën Mëria është një vajzë e bukur që skuqet si trëndafil (vargu: 1318, 1239). Trëndafili është edhe lule e zgjedhur nga Zoti, i cili pasi ka shëtitur fusha e male, nga të gjitha lulet e tjera, atë e veçoi si lule të veten (vargjet: 2606 – 2607). Edhe shën Mëria zbardh si bora në male se është e virgjër si trëndafil (vargu: 1260). Ajo si lule e ruan Bambinin dhe si trëndafil e mbron të mos bëjë ndonjë prapshti (vargjet: 4219 – 4222). Si një trëndafil e mbanë në dorë me xhelozi (vargu: 2656), nuk lejon askush t’ia ngasë (vargu: 2661) dhe e ka në zemër si sixhil (vargu 3739). Edhe plagët e Krishtit janë si trëndafil (vargu: 3805). Trëndafili i shërben Varibobbës edhe si shenjë njoftimi dhe informimi “e për sinjal një roz’ i dha:” (vargu: 3886). Midis pemëve përmend vetëm mollët, fikun, nerënxën, dardhën, vreshtën. Mollën e përdor si mjet krahasimi, për ta pasqyruar shëndetin njësoj si në letërsinë gojore arbëreshe: moll’ e kuqe faqeza (vargu: 890). Ndërkaq pemët e tjera i përdor si element përshkrimor për ta pasqyruar egërsinë e natyrës në qershor, ose për ta paraqitur atmosferën e egër të sundimit të Dioklecianit (vargjet: 4311 – 4330).

6. 2. 3. Lapidari

115 Për lapidarin në Barok mund të thuhet se ka shërbyer, mes të tjerash si medium i intensifikimit dhe i metamorfozimit të vizionit. Si shembull kemi përshkrimin e shpellës së lindjes së Krishtit. Duke ndjekur mendimin e sh. Teresës “Hyjnorja është diamant” – Varibobba përshkruan virgjërinë e shën Mërisë, e cila me “fat të çuditshëm transformohet” në “fëngjīll të zjarrtë” (vargu 66). Në vargjet 2175 – 2184 përshkruhen stolitë e Madhalenës, kuptohet, në kuptim të luftimit, si dukuri e dëmshme për jetën e njeriut. Për ne është me interes përshkrimi në hollësi i flokëve të Madhalenës: “Madhalena shtek të gjēr / e me shkronje një pandēr” (përparëse) (vargjet: 2175 – 2176). Flokët i kishte të krehura me një shteg të ndara në dy pjesë dhe ishte e krekosur me një pëparëse me shkronja. Këto vargje na kujtojnë vargjet e përshkrimit të bukurisë së Tanushës, njërit prej personazheve kryesore të eposit heroik shqiptar, ku thuhet: “Balli i saj si shtegu i malit”. Afria është në fjalën çelës shtek – shteg, por te Varibobba përdoret për përshkrimin e krekosjes, shfrenimit, mbufatjes, kurse te eposi heroik shqiptar për ta pasqyruar bukurinë e femrës.

116 6. 2. 4. Portreti

Varibobba është portretist i njerëzve, i kafshëve, i bimëve dhe i stolive iluministe. Si përfaqësues i theksuar i “la poésie descriptive”, zhanër karakteristik i Iluminizmit, Varibobba me syrin e vet të mbushur me observime precize, nuk ka paraparë se një varg sendesh janë specifike për portretin e epokës së Lous – it XV. Në rend të parë këtu është pasqyra. Ajo do t’i shërbejë Varibobbës si “pasqyrë e shpirtit”, por edhe si “pasqyrë e trupit”. Moda e pasqyrës në shekullin XVIII ka qenë kaq shumë e madhe sa në zërin Femme Dideroti në enciklopedinë e tij shkruan se gratë kalojnë “tri të katërtat e ditës para pasqyrës”! Në vargun si pasiqirën tek dielli ghin (vargu: 53) shpjegohet mënyra e ngjizjes së shën Mërisë, kurse me vargun oj pasiqīr, oj nderja jon’ (vargu: 430) pastërtia shpirtërore dhe shenjtëria e saj. Poeti dëshiron që shën Mëria t’i dalë përpara syve si në pasqyrë dhe t’ia ndriçojë udhën e hyjnizimit: Oj drit, oj pasqir (vargu: 1280). Edhe pastërtia morale e Jezuit i shërben poetit për identifikimin e tij me pasqyrën: O Xhesus, oj pasiqīr (vargu: 2615), ma ish’ ndë vist një pasiqīr (vargu: 3144). Nga inventari i rekuizitave të boudoir – it iluminist dhe të kabinetit të shekullit XVIII të përdorura te Varibobba kemi veçuar përshkrimin e gëzimit të fshatarëve e fshatareve të Mbuzatit. Këtë e bëmë që të dëshmojmë se Varibobba nuk ka mundur të përmbahet nga indi i tij iluminist për komiken, bile as para sendeve!

6. 2. 5. Peizazhi

Mbi të gjitha pjesët përbërëse të Natyrës: njeriu, kafshët, bimët, mineralet – peizazhi më qartë argumentojnë praninë e Iluminizmit në veprën e Varibobbës. Vepra e posaçme e observimit të “syrit të jashtëm”, peizazhi iluminist, i Varibobbës është pjesë e modës së përgjithshme evropiane të botëkuptimit të ri të shekullit XVIII. Në veprën e Varibobbës pesë elementet: zjarri, ajri, dheu, uji dhe jeta janë të pranishëm pjesërisht sipas pikëpamjes baroke, pra teozofike – alegorike dhe pjesërisht sipas botëkuptimit filozofik iluminist, pra, praktik shkencor. Kjo nuk duhet kuptuar sipërfaqësisht, sepse ato janë të ndara në veprën e Varibobbës. Zjarri dhe ajri gjenden më tepër në pjesën baroke, kurse toka, uji dhe jeta më tepër në pjesën iluministe të veprës së Varibobbës. Zjarri është simbol i dashurisë hyjnore, kurse ajri simbol i shpirtit, patrupësisë. Toka është simbol i trupësisë dhe i mëkatit, por edhe i përjetimit. Uji në krua është herë në kuptim të sh. Terezës – simbol i mallit

117 për “unio mystica” dhe herë në kuptimin e pëllumbit të Varibobbës – simbol i përjetimit. Uji për Varibobbën është medium për ta përshkruar gëzimin hyjnor, por edhe elementin kryesor përbërës të jetës tokësore. Zoti e lagë me ujë të shenjtëruar shën Terezën, Varibobba si iluminist falënderon pikërisht ujin për vargjet e tij më të bukura: uj e zjarrm’ bashk të marr’ (vargu: 228). Uji i shërben për ta shenjuar përtëritjen: mbjoni me uj, oj të shtëpīs” (vargu: 3414); mandej për ta pasqyruar sakrificën: gjaku i Zotit Krisht si uj kroi (vargu: 3620); por edhe për ta shprehur dhimbjen: van’ lot’t si uj kroi (vargu: 4135), si dhe pjesë përbërëse të jetës: Krishti mbush ujë në krua. Edhe paraqitja e ujit në Gjellën e Varibobbës është shprehje e modës iluministe në Europën e shekullit XVIII. Elementi i zjarrit është simbol i dashurisë te Loyola, te sh. Tereza, por edhe te Gjella e Varibobbës dhe te Urbani. Ekzistojnë qindra kombinime fjalësh që shprehin ngrohtësi, zjarr: krahë në djegie, zjarr i arit, plaga e ngrohtë e ëmbël, zjarr i dashur, faqe e përcëlluar, turp i zjarrtë, forcë e zjarrtë. Zjarri hyjnor është si zjarr i zemrës: vet e njohu e njohu zjarr’ (vargu: 200); vëri zjarr’, amur e mbjo (vargu 599). Krishti edhe ë çë ju vë zjarr’ (vargu: 2093); por edhe ai që dhezën keq zjarr’ (vargu: 2311). Dashuria hyjnore është një zjarr që përcëllon edhe trupin edhe shpirtin: E kurm’ e shpirtin t’e llambarisi, / t’e përçëlisi kī zjarr’ i fort (vargjet: 85 – 86); Edhe gur zjarrmi e djek / edhe hekurin e pjek. (vargjet: 1019 – 1020). Krishti: ë zjarrm, ë amūr, / ë for’, ë vigūr (vargjet: 2131 – 2132), por ai është edhe paqëtues e qetësues, shërues i plagëve dhe shpresëdhënës: Qagën çë më bëri dua t’i truanj / e zjarrmin çë më la dua t’i rrëfienj (2681 – 2682). Udhëtimi i ikonës së shën Mërisë së Shpresës së Mirë përshkruhet edhe kështu: Një mjegull si kullon’ / ditën i kumbanjār, / si zjarrm’ nj’atër kullon’ (kolonë), natën i lluminār (vargjet: 4023 – 4026). Por ai del edhe si nevojë praktike për ngrohje: Një cik zjarrm’ Xhuzepa zū / e vū ca drū, ma bën fumat (vargjet: 373 – 374). Ajri te Varibobba kryesisht është simbol i mbinatyrores: por me ajërit shërona, (vargu: 1986); të ja dërgonj me ajërit vorēs (vargu: 3136). Nganjëherë shpreh edhe gëzimin tokësor: le të freskojë koha me ajrin e qetë. Toka nën penën e Varibobbës është dashur t’i durojë akuzat më të rënda. Fjalët e Loyolës se “toka qelbet” kur mendon qiellin, e kanë detyruar Varibobbën që tokën në disa pjesë të Gjellës ta përdorë si simbol të mëkatit. Në pjesën iluministe, ai do t’i këndojë himne bukurisë tokësore. Përdoret si trup qiellor që merr pjesë në gëzimin e lindjes së shën Mërisë: “Kur ti u leve” (vargu 29 – 30) Qiell e dhē bëri hare (vargu 443). Ose qortimi i Zefit nga engjëlli: “mbre çë ke, qiell e dhē / për këtë grua të kā zili (263 – 264). Ndërkaq Bambini e shpëton tokën nga mëkati “e të salvonj’ pjalmën e

118 dhēn” (vargu: 270). Ajo është edhe vend i lutjes dhe përgjërimit dhe poetit i shërben për ta shprehur nënshtrimin e shën Mërisë e të shën Zefit: “ mbatju u përgjunjtin ndë dhē (vargu: 317). Deti përshkruhet në dy mënyrë: barok (alegorike) dhe iluminist. Deti barok nënkupton jetën e njeriut si proces kalimtar: “Bota është det, shkon anija, shkojnë njerëzit”. Në detin iluminist nuk përshkruhet vetëm deti, anija, skelja, marinari, velat, por sillet edhe njëri prej përshkrimeve më të bukura të furtunës (Fragonard: L’Orage, Vernet: Le naufrage). Me rastin e lindjes së shënBambinit Varibobba e lut detin: “cukar e mjal’ ti det lësho” (varugu: 506). Deti është i ngazëlluar për ardhjen e shën Bambinit, prandaj “val e mjalt dēti u shporis” (626). Por kur fryn një erë e zezë, detin trazon (te Shën Gjergji dhe Diokleciani). Ky është ritmi i Iluminizmit, me ornamentin e fortunës detare, me majen e valëve që pikon.

6. 2. 6. Shkretëtira dhe vetmia

Në Iluminizëm më shumë ndiqet Epikuri se sa Loyola. Në fillim të shekullit J. J. Rousseau shkretëtirën dhe vetminë i vuri në titullin e librit të tij. Jul Varibobba në kontekst të vetmisë përshkruan vendosjen e shën Mërisë në kuvend. Por nuk përshkruhet as vendosja dhe as qëndrimi në të. Flitet vetëm se ka qëndruar tri vjet. Kjo do të thotë se Varibobba, është shumë më afër vetmisë pararomantike të Rusoit se sa vetmisë baroke të Loyolës. Varibobba do të bëhet eremit: “Nani dua vete të bënem rrëmit” (vargu: 1851), ose mbjatu bënem rrëmite nd’ata male (vargu: 2662). Shpella e Varibobbës, në të vërtetë është qela e tij në Kolegjin e Societas Jesu në Romë, sikurse që ka qenë azili i njohur i Rousseau – it në Montmorency ose i Voltaire – it refugjat në Ferney. Se edhe Varibobba e ka menduar shpellën në kuptimin iluminsit si një qelë të gëzuar dëshmon ngazëllimi i shën Mërisë në momentin e lindjes së shën Bambinit në shpellë. Në shën Mërinë shëtisim me sy si në Heloizën e Re, ose Manon Leskonë skofiare e të përgjëruar të Prevosë.

Shpella është pjesë e peizazhit të Varibobbës, e cila kërkon kujdes të veçantë gjatë leximit. Studiuesit nuk janë ndalur në kuptimin e vërtetë të fjalës shpellë. Asaj i japin kuptim barok, lojolist, pesimist. “Ngrisur xha ndutu hijtin më thell’ / mbrënda një shpell’ të pādrit (365 – 366). Sikur mbiemrin të padritë ta kishin lexuar praktikisht do të kishin para vetes kuptimin e shpellës në kuptimin iluminist, në të cilin ajo nuk e ka kuptimin e vendit të mundimeve, por të kundërtën: vendin e përjetimit të gëzimit e të lumturisë. Shpella e shën Mërisë është Edhe pa dritë e pa linar (vargu 372), “pa linar, me shi, me bor” (vargu 3004), por edhe burim drite e jete, sepse

119 në të lindi shën Bambini që solli dritë, se ai vetë është dritë, thotë Varibobba. Varibobba është observator letrar i kohës së vet. Sikurse që veshja e shën Mërisë nuk është e Mesjetës, por e Iluminizmit, ashtu edhe shpella e saj nuk është asgjë tjetër vetëm se një shpellë e gëzuar iluministe. Shpella e Varibobbës është qela e gëzuar në të cilën ai, si intelektual, jeton i strehuar pas konkfliktit që kishte pasur në Mbuzat dhe në Kozencë. Theksojmë edhe një herë: shpella e Varibobbës është garsoniera e tij në kolegjin e Societas Jesu në Romë, në të cilën ka gjetur prehje dhe qetësi njëri prej intelektualëve të rrallë arbëreshë, të dëbuar dhe të akuzuar nga bashkëvendasit për keqpërdorime të ndryshme ose keqsjellje të panatyrshme në Kalabrinë e agimit të gjysmës së dytë shekullit XVIII. Këto vargje janë dokument i kësaj qetësie njerëzore dhe e gëzimit intelektual se e ka pranë shën Mërinë dhe pëllumbin e saj.

120 6. 2. 7. Portreti i Mbuzatit

Në këngën e parë, të dytë, të tretë, të katërt, si dhe në këngët 30 e 31 janë disa skena e sekuenca, të cilat lidhen drejtpërdrejt me jetën fshatare arbëreshe të gjysmës së dytë të shekullit XVIII. Edhe portretin e Mbuzatit e sjellim në kontekst të rrethanave përshkrimore të kohës. Portreti i Mbuzatit i Varibobbës është shkapërderdhur midis vargjeve prej të cilëve me përkushtim dhe zellshmëri është dashur të ndërtohet mozaiku. Mundi u pagua, sepse fitojmë një fotografi deritani të panjohur të Mbuzatit të moçëm, të cilin nuk e ka fotografuar as dora e ekonomistit, as dora e moralistit, por me të u shërbye dora e lirikut të pastër vizual dhe auditiv. Varibobba e përshkruan Mbuzatin “en passant”. Kur i nevojitet ndonjë krahasim i mrrolët në vargjet baroke ose krahasim i gëzuar ose komik në vargjet iluministe, atëherë sjell ndërmend Mbuzatin: peizazhin e tij, njerëzit, kafshët, shpezët dhe bimët. Për ta përshkruar udhën e pastërtisë shpirtërore dhe trupore të shën Mërisë, Varibobba shërbehet me peizazhin e Mbuzatit në dëborë (vargjet 341 - 342, 3004, 4313 – 4330), sepse bardhësia e dëborës shpreh pastërtinë e njeriut, këtu përdoret për ta përshkruar pastërtinë e shën Mërisë. Ajo lindi “si një copë bōr, / gjith e bardh me nje kurōr“ 3827 – 3828). Edhe në momentin e vdekjes ka po atë bardhësi të borës: ‘kurmi qëndroi e drit lëshoi, / çera ju zbardh më se bora” (3919 – 3920). Kafshët e Mbuzatit i shërbejnë Varibobbës për ta përshkruar mëkatin e Anës, ose të shtrigës te Irodi ose të italianes te Diokleciani. Kodrat e Mbuzatit i shërbejnë si model për kuçendrën baroke: “në kodrat e zeza shtrihet nga poshtë“: Dua përsëri të ngjitem në murin e Jakinit, të ngrihem e të thërras në maje të fronit, që të dëgjojnë malet e Polinit dhe të përgjigjet sheshi i shën Andonit. Unë jam i pasionuar i sh. Bambinit (vargjet: 2665 - 2668). Panoramën e Mbuzatit dhe pozitën e tij gjeografike, Varibobba e jep në këngën 26, kurse karakterin e terrenit mbuzarjot e tregon në këngën e 30, Këngën e sh. Mërisë Gonxulletës. Horizontin e Mbuzatit e përshkruan me ndihmën e përshkrimit të kafshëve, kurse bujarinë dhe fisnikërinë arbëreshe, në fund të këngës së parë dhe në të dytën, kur fshatarët e fshataret vrapojnë secili t’i dhurojë shën Mërisë dhuratat më të mira. Hapësira mbuzarjote fitohet edhe me përshkrimin e bimëve. Breshëri i qershorit në këngën 31 (pjesa e këngës së shën Gjergjit), kujton furtunën e ditëve të kësaj periudhe të verës në Mbuzat (vargjet: 4311 – 4330). Varibobba disa herë këlthet: “Ëngjëll, çë bëni? Ju, Kerubin, / ju, Serafin, vrap e rrëmbeni” (vargjet: 3463 – 3464; 2545). Kjo këlthitje

121 hyjnore e Varibobbës, pas ekzilit, mund të kuptohet edhe si: “O Kalabri! Ju mbuzarjotë e mbuzarjote!” Në portretimin e Mbuzatit Varibobba nuk harron erërat, por edhe baltën mbuzarjote, të cilat i portreton me observimin e shkrimtarit iluminist: kur përshkruan udhëtimin e sh. Mërisë Bonkunxilit përmend shtegtimet arbëreshe. Varibobba e ka portretizuar Mbuzatin në gjithçka: njeriun e tij, bimët, kafshët, njerëzit, si dhe ushqimet dhe veshmbathjen. Radhiten përgatitjet e fshatarëve për ta vizituar shën Mërinë (vargjet: 467 – 488) dhe dhuratat që ia sjellin shën Mërisë (në vargjet 771 – 826).

6. 2. 8. Humori

Humori është medium me të cilin Varibobba sjell në masën njerëzore megalomaninë baroke. Elementet e Mbuzatit shpesh luajnë rolin e këtij zvogëluesi humoristik. Duke folur për Dioklecianin ose Erodin, Varibobba kalimthi shërbehet me shakanë iluministe: “ish Diokleciani”, “ish Erodi”. Në polemikën teologjike, plot me citate të mjekëve grekë dhe latinë, Varibobba nuk mund të mos shërbehet me metaforën fshatare mbuzarjote. Varibobba bir i priftit të fshatit, i lindur në Mbuzatin e egër të shekullit XVIII, nuk mund të mos flasë me metaforën e gjuetarit për polemikën. Te ky jezuit i lidhur me tokën dhe popullin e vet hasim edhe ndjenja sociale, humanitetin elementar të shprehur me ironinë e strukturës shoqërore të Mbuzatit të shekullit XVIII. Krahasimi i lindjes së Krishtit në varfëri dhe i lindjes së pasanikëve (vargjet: 369 – 372) përmban këto karakteristika. Varibobba kufizohet vetëm në pëllumbin dhe për të sikur nuk ekzistojnë shpezë të tjerë. Por në dhuratat kemi edhe gjelin e pulën, si dhe kafshët, deri edhe ushqimet dhe veshmbathja: Dua ta kem në dorë sh. Bambinin si një lule, dhe ta mbaj si një trëndofile. Dua ta zbukuroj me dantele e stoli, si një burim kukulle. Dua ta mbuloj me bonbone e nuska, dua ta mbështjell fort me një bohçe. Ju mos na ngitni këtë trëndafil, sepse pastaj unë bëhem oshënar, në ato male (2655 – 2662).

6. 2. 9. Stili

Karakteri i stilit të Varibobbës buron nga karakteri i botëkuptimit të Iluminizmit. Bazë e këtij botëkuptimi është observimi, ose, si e kemi quajtur arti “i syrit të jashtëm”. Stili iluminist në thelb është stil i deskripsionit. Poezia deskriptive shërbehet me instrumentin kryesor, syrin dhe prodhimin e tij: fortografinë. Ndaj shenjë kryesore e stilit të Iluminizmit do të jetë: vizualiteti, plasticiteti dhe pikturaliteti i leksikut. Schmarovi pikërisht në pikturim sheh themeloren e Iluminizmit (Barok und Rokoko, 1897).

122 Temë kryesore e Iluminizmit është natyra. Ndaj edhe stili i Iluminizmit për ideal do ta ketë natyrshmërinë. Meqë gëzimi dhe humori janë shenja të Iluminizmit, këto shenjëzime do të hyjnë në stilin e Iluminizmit; i cili do të jetë njëri prej stileve me masë më të madhe të shmangieve sintaksore, inversioneve, bile edhe eksceseve. Publiku letrar i periudhës së Iluminizmit kërkon figurshmëri. R. Bruni në studimin e tij Livre français (ed. Larousse, Paris, 1948) thotë se midis viteve 1755 dhe 1775 libri nuk është “lëndë studimi, por argëtimi; shpesh është njësoj si bibelot që rrotullohet me dorën e pakujdesshme që të shikohet fotografia”. Varibobba shkruan alegorinë e tij të dashurisë hyjnore. Dhe ai di të flasë me sy. Ai është njëri prej shkrimtarëve më tipikë të stilit deskriptiv (“le poète descriptif”, si do të thoshte Faguet–i) në letërsinë shqipe të pararilindjes. Që të tregojmë se sa Varibobba është vizual dhe piktural, citojmë midis qindra vargjesh njërin më frapantin: breshëri i bardh, vjaxh’ i llarg (vargu: 343), përshkrimi i masakrës së Erodit (vargjet: 2971 – 2990), ose sundimin e egër të Dioklecianit (vargjet: 4311 – 4330), si dhe përshkrimi i natyrës në dimër në kohën e lindjes së Bambinit (vargjet: 341 – 343). Kështu shkruan Varibobba serioz, Varibobba i Societas së rreptë Jesu, në pikturofilinë iluministe, përcjellë me kuptimin iluminist për humor të përkëdhelisë, për ngjarjen e madhe historiografike, për përçarjen e kishës romane dhe bizantine. Varibobba në stilin e tij përveç që ka përqafuar pikturalitetin si modë të Iluminizmit, atë e ka përqafuar edhe për një arsye tjetër. Fjala është për fotografinë si medium të Varibobbës poet, i cili shpesh ka për detyrë që “gjerat e larta”, nocionet e mëdha teologjike, shpesh metafizikisht fluide t’ia përkthejë popullit të vet arbëresh, besimtarëve të tij, të cilët janë fshatarë arbëreshë, “bij të thjeshtë“ të shekullit XVIII, vetëdija e të cilëve përbëhet nga fotografi të tipit të mentalitetit fshatar në kuptimin e Levy Bruhelit ose të mentalitetit të fëmijës në kuptimin e Jean Luquetit dhe Jean Piagetit. Fraza e Varibobbës ‘më bukur flasim arbërisht’ zbulon gjithë punën e rëndë të këtij misionari mendor, i cili duhet abstraktivitetin e frazës së sh. Ignacio Loyolës, sh. Terezës ose kardinal Bellarminit (katekizmet e të cilit Budi i kishte adaptuar për kënduesit) t’i shndërrojë në fjali konkrete, komunikative, fëminore ilustrative. Natyrshmëria është shenjë e stilit iluminist përballë frazës “mbinatyrore” baroke. Derisa serioziteti i errët është shenjë e Barokut, lehtësia e gëzueshme dhe informimi janë shenja të stilit të Iluminizmit. Fraza iluministe e Varibobbës, si frazë e “homo ludens – it”, dallohet nga

123 fraza baroke me strukturë ashtu si dallohet drita e fishekzjarres së Versajit të shekullit XVIII nga drita e teatrit jezuit të shekullit XVII. 6. 2. 9. 1. Loja

Loja është burim i stilit iluminist të Varibobbës. Ai me penë duke u dridhur luan me fjalët në “mjediset” dhe në “fenerin” e frizurës së shën Mërisë, luan me pantomimën e deles: “be” – në e qengjes, me këngën e vajzushës që mezi shqipton fjalët (vargu: 817), luan me komiken e rimave dhe krijon, me një fjalë, lojën tipike iluministe të quajtur “un papillotage”. Krijon “le style fleuri” për të cilin Voltairei konsideronte se “duhet të jetë i ndalur në syzhetë solide”, sepse operon “më shumë me mendime të këndshme se sa të thella, më shumë me fotografi të brishta se sa me fotografi sublime” (Peić, 1972: 106).

6. 2. 9. 2. Deminutivi

Diminutivi. Lojërat e tij stilore Varibobba kryesisht i themelon me përdorimin e deminutivit dhe me përdorimin (prap të intonuar në mënyrë humoristike) e intimitetit epistolar, si dhe te onomatopesë. Një lojë specifike stilore nën penën e Varibobbës lind kur me deminutiv, si përfaqësues i Iluminizmit të natyrshëm, ironizon augmentativin si përfaqësues të Barokut mbinatyror. Moda e deminutivit në shekullin XVIII është shprehje e tendencës që gjithçka mbinatyrore të sillet në masë njerëzore. Letrarët zvogëlojnë formën e epit të shekullit XVII në formatin e vogël të madrigalit dhe të epigramit; muzicientët në vend të operave glomaze më shpesh shkruajnë arie dhe shansona; piktorët kompozicionin e madh e bjerrin në medalon ose brenda kompozicionit të madh pikturojnë “në mënyrë të medalonit” (Watteau). Varibobba shkruan në frymën e Iluminizmit: në mënyrë madalone, madrigale dhe epigrame, në mënyrën e aries. Jep në mënyrë medalone portretin e imët të agimit, në mënyrë epigramatike përshkruan shkurt portretin e gruas arbëreshe, në formë të aries në mënyrë miniaturale komponon blegërimën e qengjit ose pëllitjen e viçit. Njëra prej karakteristikave të stilit të Barokut është hipertrofimi. Proporcioni tejkalohet, teprohet nga ekseset. Manira e mbinatyrores dhe të mrekullueshmes sjell dëshirat e teatrit drejt shkatërrimit të kolosales (Peić, 1972: 106). Shkrimi medalonik i Varibobbës si shprehje e mikromekanikës së vizionit iluminist kërkon nga lexuesi ta lexojë ashtu si është shkruar: me kujdesin, durueshmërinë dhe precizitetin e margaritarit. Vetëm pasi të jetë

124 lexuar kështu, do të zbulohet origjinaliteti i stilit të tij iluminist, me të cilin deminutivi është medium i çmueshëm. Varibobba shpesh i ngjet keramikut iluminist, i cili miniaturon me thërrmijat e dheut ose medalonistit iluminist, që pikturon me pikën e ngjyrës. Deminutivi në stilin e shekullit XVIII ka krijuar “le charme de petit” dhe një “la petite manière” të veçantë. Habitemi se si ata që kanë shkruar për Varibobbën nuk kanë vërejtur se vetë titulli Gjella bart shenjën e Iluminizmit. Kur ta vërtetojmë se G. Semper – i insistonte në deminutivin si shenjë kryesore të Iluminizmit (G. Semper, Der Stil, 1863), te Varibobba do të gjejmë një mori deminutivesh. Dhe ç’nuk regjistron mikrovizioni iluminist i Varibobbës. Në një mësim katekizmik thuhet: “A është Jezui në dukjen e madhe apo në të voglën – pyet mësuesi nxënësin, ndërkaq ky i përgjigjet: ‘Jo, sepse edhe në thërrmijat më të vogla është i plotë Jezu Krishti! “. Moda e deminutivit e shtyri Varibobbën që midis kafshëve (dhe këtë e kanë bërë edhe kolegët e tij piktorë, ornamentistë dhe skulptorë e porcelanistë të shekullit XVIII) t’i zgjedhë ato më deminutivet. Këto janë shpezët. As Voltairei nuk ka mundur t’i ikë sharmit të imtësisë së dashur. Krishti i Varibobbës është si pëllumb i vogëlith (vargu: 929). Ai leu i ëmbëlith (vargu: 507) dhe I shkëlqen leshëthit, / i bën dritë ballëthit, / kā të zez’ sīzit, / kā të kuq veshëzit. / Ë cukar buzëza, / moll’ e kuqe faqeza, / Golëza ë një kolëndër (vargjet: 885 - 891), si dhe Jan’ marjolle duarzët, / të vogëla këmbëzët (vargjet: 893 – 894). Ai u bë bambinth e faqefinth (vargu: 63). Fshatarët arbëreshë të shekullit XVIII këndojnë në kishë: Mirri vesh ju kënkëzën e mīr (vargu: 527), Ruani djalin të bukurith (vargu: 877). Stili i Varibobbës nga deminutiviteti i ngjet stilit të artarit, argjendarit, mozaicistit të shekullit XVIII. Ky është stil i montimit të detajeve fascinuese. Varibobba shpesh përmend tapicerinë. Kalimthi mund të themi se Varibobba end me penë. Ndonjë pjesë e vargjeve të tij duket sikur janë “le petit point” – me dendësinë e observimit, me precizitetin e endjes poetike. Aromën e tij specifike të intimitetit, këto tipare karakteristike për Iluminizmin, Gjella e Varibobbës i fitoi, sepse është e shkruar me stil epistolar, i cili ka qenë në modë sidomos në shekullin XVIII. Libri në tërësi i shën Mërisë është shkruar jo vetëm me stilin epistolar, por edhe në formë të letrës. Se “le style épistolaire” është dukuri specifike e Iluminizmit dhe jo e Barokut.

125 6. 2. 9. 3. Ornamentika

Fjalia e Varibobbës është vepër e një mekanike speciale e stilit të Iluminizmit, që e quajmë: ornament. Duke lexuar ornamentikën poetike të Varibobbës kemi ndjenjën se është përdorur forma dhe sidomos struktura kompozicionale dhe ritmi i ndonjë vinjete të tij me fjalë. Varibobba ka përdorur ghirlandin letrar me formë origjinale për komponimin e vargut të tij. Në Gjellën e Varibobbës ghirlande janë për shembull përshkrimet e dhuratave të mbuzarjotëve dhe radhitja e njëpasnjëshme e tyre. Arkitekti Blondel (1619 – 1686) ghirlandin e quan “përzierje qesharake të guacave, kuçedrave, shavarit, palmës”. Moda e kapricit humoristik të ghirlandit ka hyrë edhe në predikimet e famshme të Abraham a Santa Clarës. Ai në librin e tij Judas der Ertzschelm, pranë citateve të Biblës përdor ghirlandin e tij si salçiçet, djathin, kërpurdhat dhe pemët. Përdorimi i shkronjës o në rolin e ghirlandit të besimit të krishterë: O Xhesus, kurōr e lule (vargu 2599); O e larta besa jon’, (vargu 2105); O kopil o pjak moti ti jē (vargu: 4269). Rasti tjetër i pasthirrmave ah ose oh: Ah! Të kesh’ kaq amūr (vargu 2153) ose kur përshkruan vajtimin e shën Mërisë në momentin e kryqëzimit. Oh, çë vjersh! Oh, çë harē! (vargu 2614); Ma oh, sā lot! Oh, sā hjidhī! (vargu 3155); Oh, sā lot, oh, sā të qār (vargu 3696); Ndonjë rast i tretë është fjalëza xha: xha së rrije me mërī (vargu 262); Xha mbilli sīt shëjti Bambin (vargu 739); zëmërën xha na e muar; (vargu 858); Bīr, ku më vajte, ah, xha m’u ndajte (vargu 3493). Ndonjë rast i katërt është përdorimi i zanores a e kombinuar me e – në, i – në dhe u – në në funksion fonostilematik për ta përshkruar kalueshmërinë e jetës: “e sā jān e sā vanë (vargu 271); ja e theri pā pjetat (vargu 3696); ose për të njëjtin qëllim përdorimi i i – së: kī īll e qār, kī vasilē (vargu 76); kombinimi i saj me shkronjën u: vam’ hū mbë drū tue të kërkuar, (vargu 3344); ose i u – së me i – në: Kī dhullūr si thik e gjēr (vargu 3693). Me funksion të njëjtë efektiv, në ndonjë rast të pestë është përdorimi i dendur i shkronjës e, e cila në kombinim me zanoret i dhe u i shërben për ndërtimin e pesë rrokjeve nga tetë sa ka vargu: e dit e vjet ec e i lus (vargu 274). Ndërtimi i fonostilemave si ndonjë rast i gjashtë me zanoren e shurdhër shumë frekuentuese ë: zëmërën e çeli si një fëngjīll (vargu 66); t’e vë mbë zëmër kūr i këndon (vargu 500); ose një më tipike, ku prej tetë rrokjeve kësaj zanoreje i bie t’i krijojë shtatë rrokje: të rrëmben zëmërzën (vargu 950).

126 Variboba këtë sistem të ghirlandit e ka njohur në poezinë gojore arbëreshe të kalimerave, me sistemin e të cilës shërbehet shumë, ashtu si me një sistem të ngjashëm shërbehet folklori muzikor ose i tekstilit te arbëreshët .

6. 2. 9. 4. Ritmi

Pas ritmit të disiplinuar antik të shekullit XVII ose ritmit të ngadalësuar Barok, shkrimtarët e shekullit të 18 kërkojnë ritëm të gjallë, të papërmbajtur, të shpejtë, kapricioz – ritëm në të cilin është diagrami grafik: ghirlandi i pasur, vinjeta ekstravagante. Në ritmin e Varibobbës shohim njërin ndër dëshmitarët më të mëdhenj të tezës së përqafimit të parimeve iluministe të kohës së tij. Pa marrë parasysh ritmin, Gjella, është një përzierje e jashtëzakonshme e zvarritjes, e monotonisë (baroke), e nxitimit vital, si dhe e manifestimit të ceremonisë së paslindjes së fëmijës (iluministe). Pse studiuesit e deritashëm të tij nuk i kanë vërejtur këto elemente, qoftë të Barokut, qoftë të Iluminizmit, arsyet janë se ata nuk e kanë vërejtur ritmin karakteristik të Gjellës. Kjo është e kuptueshme kur kihet parasysh se e kanë vlerësuar Varibobbën duke u mbështetur në përmbajtjen dhe jo duke pasur mbështetje shprehjen. Do të radhisim një numër citatesh për ta vërtetuar ritmin iluminist të Gjellës së Varibobbës. Iluminizmi, në formë të ekstazës, e përdor ornamentin në arkitekturë, skulpturë, pikturë, muzikë, vallëzim dhe në letërsi. Si rrjedhojë pallati lulëzon, skulptura flakëron, piktura spitullohet, muzika buçet, baleti shkumon. Në letërsi, të ndalemi te Varibobba, shkrimtari përdor motivin e krehjes së flokëve të gruas ose motivin e ekstazës ornamentike: ondulimin me fjalë në vargje dhe këndimin e vargjeve në strofa. Shën Mëria në pagjumësi sikur shprehet: tani shtrihem të fle, tani dorën, tani këmbën, duke klithur i shtrij, tani zbulohem dhe nga mundimet djersitem, tani prap mbulohem: kënga e poetit që do të vdesë për Krishtin dhe për Shëmërinë (vargjet: 605 – 607; 3745 – 3760); ose pendesa e thellë (vargjet: 1851 – 1854). Shohim se pandërprerë takohemi me fjalët: nxiton, tërheq, kthehet, drejtohet, ngritet, ulet. Këto janë aktorë kryesorë të ritmit të Varibobbës, të cilat atë e orientojnë në ornamentin e rondos, në ornamentin menuet të baletit të shekullit XVIII. Sidomos shkronja o me formën e saj të lakuar në fjalët dhe me rrotullimin nëpër strofë, i ndihmon Varibobbës që tekstin poetik ta lexojmë sikur ta shikojmë briu – n e shën Mërisë: rrethe të strofave.

127 Që ta shpejtojë ritmin e vet Varibobba shpesh shërbehet me fjalën fluturoj. Nga kjo fjalë dhe nga fjalët e dala prej saj, vargjet e tij na çojnë t’i lexojmë “con brio”. Aurora, alegoria e Engjëllit dhe e Ëndrrës – të gjithë te Varibobba janë me krahë. Fluturojnë fshatarët ta vizitojnë Bambinin (vargjet: 489 – 490), fluturon edhe poeti të takohet me shën Mërinë (vargjet 1284 – 1287). Shën Mëria dhe shën Zefi këshillohen nga engjëlli që të fluturojnë në Egjipt, për t’i shpëtuar masakrës së Erodit (vargjet: 2997 – 2998). Edhe ikona e shën Mërisë Bonkonxillit fiton krahë dhe fluturon nga Shkodra (4007 – 4010). Njësoj si shën Josifi që fluturon jashtë kur zemërohet me barkun e shën Mërisë (vargjet: 233 – 234). Ritmi iluminist te Varibobba ka crecsendon e tij, kur maja furioze ia kërkon fjalën shkumoj. Varibobba nuk e përmend shpesh vetëm fjalën “shkumoj” – si shkallën më të lartë të përshkrimit letrar të çmendisë së monstrumit: goja e çmendur i shkumon, por me ritmin e shkumuar përshkruan edhe motive të tjera, shpesh me strukturën e shkumës. (Dështimi i Demonit, tirania e Dioklecianit dhe masakra e Erodit). Duke shkruar me gurguritje shikon, me fluturim mendon, me “me” – në dhe “be” – në fascinante të detajit Varibobba gjendet në përqafimin e ritmit iluminist. Bash nga ky ritëm i tij iluminist fraza e tij në mënyrë kapricioze end, vlon, laton dhe ndërton një lloj të veçantë të artit letrar. Dhe ç’është interesante, ky shkumim maestral i ritmit është arrirë jo vetëm me Gjellën e Varibobbës, por edhe me një përmendore tjetër. Fjala është për përmendoren e shën Gjergjit në Mbuzatin e Varibobbës, njërën prej skulpturave më të mira të vendit. Është e kuptueshme, pra, pse Varibobba, ky shkrimtar që sikur thotë pena më dridhet, ky poet ‘i çmendur’, i cili ka përqafuar ritmin furioz të Iluminizmit - nga shumë studiues ka qenë i kuptuar gabimisht. Në vend që ta theksojnë tipiken e cilësisë së tij, ata kanë parë në të “konfuzionin” ose, si thoshte Rousseaui për muzikën e Rameaut koka e dëgjuesit ka mundur t’i mbajë “tintimare continuel”, instrumentet e ndryshme të cilat kanë maninë: “être sans cesse en jeu”. Në fund të bisedës për ritmin iluminist të Varibobbës, nuk mund të mos sugjerojmë përsëri rolin e ritmit të këngës fshatare të kalimerave të Mbuzatit, e cila në variacionet e veta nga vallëzuese, dasmore dhe erotike rinore dukshëm ka marrë pjesë në formimin e opusit të tij poetik të ritmit të gëzuar iluminist, të shpejtë e të pasur me ornamentikë. Shën Mëria mallkon pagjumësinë me tempon e vizitorëve: le të këndojë zhurma, ushtima, brohoritja, timtami.

128 Tabela 1. Llojet letrare dytësore të vjershërimit

Kënga Lloji letrar vargjet 1. Lutje 1 – 4, 241 – 248, 345 – 352, 429 – 436, 511 – 512, 517 – 524 Lavd 5 – 20 Rrëfim 21 – 140, 173-232, 317 – 340, 353 – 368, 373 – 392, 437 – 496, Predikim 141 – 172, 393 – 428 Koment 233 – 240 Qortim 249 – 276, 293 – 312 Pendesë 277 – 292, 313 – 316 Përshkrim 341 – 344, 369 – 372 Këngë 497 – 510 Bekim 513 – 516 2. 1. Lutje 525 – 528, 585 – 630 Këngë 529 – 540, 559 – 562, 567 – 584, Përshkrim 541 – 544 Rrëfim 545 – 558, 563 – 566 Qortim 631 – 634 2. 2. Rrëfim 635 – 638, 639 – 642 Këngë 643 – 662 (738), 743 – 746 Predikim 663 – 670 Këshillim 671 – 742 3. Lutje 747 – 754, 863 – 864 Përshkrim 755 – 786 Bekim 787 – 832 Këngë 833 – 862, 865 – 922 4.1. Lutje 923 – 966 Këngë 967 – 1078 4.2. Këngë 1079 – 1086 Rrëfim 1087 – 1098 5.1. Lutje 1099 – 1116 5.2. Lavd 1117 – 1131 5.3. Lutje 1132 – 1187 6. Lutje 1188 – 1231 7. Lutje 1232 – 1275 8. Lutje 1276 – 1315 9.1. Lutje 1316 – 1351 9.2. Lutje 1352 – 1421

128 9.3. Lavd 1422 – 1429 9.4. Lutje 1430 – 1437 10.1. Lavd 1438 – 1451 10.2. Përshkrim 1452 – 1479 11. Traktat 1480 – 1523 12. Lutje 1524 – 1565 13. Traktat 1569 – 1732 14.1. Pendesë 1733 – 1774 14.2. Pendesë 1775 – 1806 15. Pendesë 1807 - 1846 16. Pendesë 1847 – 1854 17.1. Lutje 1855 – 1872 17.2. Lutje 1873 – 1898 18. Traktat 1899 – 1908 19.1. Lutje 1909 – 1926 19.2. Lutje 1927 – 1958 20. Lutje 1959 – 1998 21. Lutje 1999 – 2026 22. Lutje 2027 – 2112 23. Lutje 2113 – 2120, 2241 – 2268 Traktat 2121 – 2184 Mësim 2185 – 2240, 2269 – 2360 24. Lutje 2361 – 2446, 2485 – 2518 Predikim 2447 – 2484, 2519 – 2538 25. Lavd 2539 – 2598 26. Lutje 2599 – 2642, 2647 – 2686, 2915-3034 (?), 3107 – 3118, 3120-3142 (?), 3235 – 3250, 3440-3450, 3463 – 3498, 3499 – 3534 Rrëfim 2643 – 2646, 2687 – 2706, 2731 – 2902, 2935 – 2994, 2995-3030 (?), 3035 – 3106, 3119-3135 (?), 3143 – 3190, 3215 – 3234, 3251 – 3278, 3287 – 3310, 3427- 3450 /?/, Lavd 2707 – 2730 Vajtim 2903 – 2934, 3279 – 3286, 3311 – 3334, 3335 – 3426, Mësim/lutje 3191 – 3214, 3685 – 3688 Mallkim/lutje 3535 – 3574 Lutje / Rrëfim / vajtim 3575 – 3606 Rrëfim /vajtim 3607 – 3634 Rrëfim /lutje/vajtim 3635 – 3684 27.1. Rrëfim 3689 – 3721

129 Lutje 3722 – 3768 27.2. Mësim 3769 – 3772 28. Mësim 3773 – 3804 Rrëfim 3805 – 3820, 3877 – 3908 /?/, 3909 – 3960, Lutje 3821 – 3848, 3981 – 3999 Predikim 3849 – 3876 Lavd 3961 – 3980 29. Rrëfim 4000 – 4219 Lutje 4220 – 4259 30. Mësim 4260 – 4275 31.1. Mësim / lutje 4276 – 4311, 4458 – 4495 (?) Mësim 4288 – 4290, 4404 – 4406 Përshkrim 4312 – 4381 Lavd 4382 – 4419 Predikim 4412 – 4419, 4580 – 4589 Rrëfim 4420 – 4441 31.2. Lutje 4496 – 4553, 4554 – 4625, 4626 – 4669 32. Lutje 4670 – 4717 Lavdi 4718

130 Tabela 2: Llojet letrare dytësore të këngës së parë (1): Lloji letrar Vargjet Lënda Lutje 1 – 4 Bekimi i shën Mërisë për vjershërimin Lavd 5 – 20 Pastërtia shpirtërore. Grua e destinuar për hyjnizim Përshkrim 21 – 24 Dëshira e prindërve për fëmijë Lutje 25 – 28 Për fëmijë: Ana për shM. Bloku tematik i shën Mërisë Përshkrim 29 – 36 Lindja: festojnë qielli e toka dhe Mbyllja në kuvend Lavd 37 – 40 Shenjtërimi i shën Mërisë Bloku tematik i bindjes Predikim 41 – 42 Engjëlli sjell lajmin Përshkrim 43 – 48 Dialogu i shën Mërisë me engjëllin Bindje 49 – 52 Engjëlli: Zoti e çmon sinqeritetin Predikim 53 – 56 Këshillë: Zoti kujdeset për ty Pajtim 57 – 60 Shën Mëria pajtohet me kusht: t’i ruhet djali Bloku tematik i ngjizjes Përshkrim 61 – 68 Ngjizja e shën Mërisë: hapja e qiellit Lavd 69 – 92 Depersonalizomi: Krishti zot i zemrës Bloku tematik i shën Mërisë dhe Elizabetës Përshkrim 93 – 104 Sh. M. shkon te Elizabeta. Gëzimi dhe sinqeriteti i kësaj Perspektiva e Elizabetës = lavd për ngjizjen e ShM Lavd 105 – 120 Sh. M. do të lind shenjtërimin, grua e veçantë dhe e besuar Fshehtësia e ngjizjes Përshkrim 121 – 132 Përhapja e thashethënave: prehje në pafajësi, jo e përdalë Lutje 133 – 140 E nderuar dhe e bekuar. Poeti do të flerë në prehërin e saj Kënga e shën Mërisë në formë të lutjes Predikim 141 – 160 Mëshira e të sh. Trini Krijimi i njeriut: ndëshkimi shpërblimi Mësim fetar 161 – 172 Të pasurit vdesin urie ⇔ të varfërit ngopen me bukë gruri. Sentencë 173 – 176 Sent. e sh. Mërisë: kush i këndon sheqerit e fiton devotshmërinë Bloku tematik i shën Mërisë dhe Elizabetës Përshkrim 177 – 184 Eliz. e strehon sh. M. tre muaj. E ndihmoi në lindjen e Janit Lavd 185 – 188 Lavd figurës së Janit Përshkrim 189 – 192 Ndarja me Elizabetën Bloku tematik i shën Mërisë me Zefin Përshkrim 193 – 196 Kthyerja në shtëpi. Ndarja me Elizabeta i tregohet Zefit Bloku tematik i Zefit Përshkrim 197 – 234 Zëmërimi i Zefit: flet me veten dhe del jasht[. Bloku tematik i shën Mërisë për Zefin Përshkrim 235 – 236 Shën Mëria qanë dhe përkëdhelë barkun 237 – 238 Ai nuk shkoi para agimit: ndërfutje 239 – 240 Shën Mëria gjithë natën qau hallin e saj Lutje 241 – 248 I lutet Zotit ta ndihmojë këtë dhe ta mëshirojë Zefin

131 Bloku tematik i engjëllit dhe Josifit Qortim 249 – 260 Paraqitja e engjëllit në ëndërr Bindja 261 – 272 Njerzëti do ta kenë zili për këtë grua që ka Porosi 273 – 276 T’i kërkojë falje sh. Mërisë dhe fëmijën ta pagëzojë Jezu Pendesë 277 – 288 Zefit zgjohet, pranon gabimin: të varet apo të pijë Bloku tematik i Zefit me shën Mërinë Rrëfim 289 – 292 Bërtet në vaj: i kërkon të falur shën Mërisë Qortim 293 – 313 E qorton: të rrijë me të ose jo. Pse i zemërohet Zotit. Pajtohen. Bloku tematik i lindjes së Krishtit Lutje 314 – 316 E falënderojnë Krishtin që ka vendosur të vijë te ata Përshkrim 317 – 328 Nisin përgatitjet: shën Mëria përgatit pelenat, Zefi bën djepin Lavd 329 – 332 Lavdërohet ardhja e Krishtit Përshkrim 333 – 340 Duhet të shkojnë në qytet t’i regjistrojnë taksat 341 – 350 Është dhjetori: d[bora, shiu, acari 345 – 350 Sh. M. i jep zemër Zefit. Ky është i zemëruar. Lutje 351 – 352 Shën Mëria lutet Përshkrim 353 – 356 Ngarkojnë gomarin dhe nisen 357 – 360 Veshja e shën Mërisë 361 – 368 Arritja në Betleem. Stehimi në shpellë Përshkrim 369 – 372 Lindja e mjerë e Krishtit dhe lindja elegante e të pasurve 373 – 376 Përgatitjet e Zefit në shpellë: ndez zjarrin 377 – 380 Shën Mëria pastron shpellën Lutje 381 – 384 Lutja e Zefit. 385 – 392 Lutja e shën Mërisë Përshkrim 393 – 396 Ka ardhur koha e lindjes: sh. M. bisedon me fëmijën në bark 397 – 408 Në mesnatë prishet qetësia. Lindja e Bambinit Bloku tematik i manifestimit të lindjes së Bambinit 409 – 428 Gëzimi i Sh. M. pas lindjes Lutje e poetit 429 – 436 Ndërhyrja: si u ndje shën Mëria? Përshkrim 437 – 444 Zbritja e engjëjve 445 – 452 Gëzimi i Zefit 453 – 464 Përhapja e lajmit nga engjëlli 465 – 496 Përgatitjet e fshatarëve Urim 497 – 510 Urimet e shenjtorëve Lutje 511 – 512 Ftesa e engjëjve për vallëzim Bekim 513 – 516 Bekimi i dhuratave nga shën Mëria Përshkrim 517 – 520 Takimi i barinjve dhe i engjëjve me Bambinin 521 – 524 Përhapja e lajmit

132

7. Të tjerët për Varibobbën

7. 1. Ali Xhiku: Jul Varibobba 7. 2. Anton Berisha: Vëzhgime mbi veprën Gjella e Shën Mërís Virgjër 7. 3. Bardhosh Gaçe: Jul Variboba dhe vepra e tij 7. 4. Eqrem Çabej: Giulio Variboba 7. 5. Klara Kodra, Jeta arbëreshe në veprën e Varibobës 7. 6. Namik Ressuli: Analizë e veprës 7. 7. Robert Elsie, Poeti i parë arbëresh vërtet i talentuar 7. 8. Shaban Demiraj: Jul Variboba (1762) 7. 9. Zijaudin Kodra: Jul Variboba (1762)

133 134 7. 1. Ali Xhiku: Jul Varibobba (1724 – 1788) Historia e letërsisë shqiptare, Tiranë, 1983, Prishtinë, 1989: 79 – 87. Në shekullin XVIII, jeta kulturore e arbëreshëve u bë më e dendur. Në këtë kohë u hapën dy kolegje, njëri në Kalabri dhe tjetri në Sicili (1732 – 1734). Ata pëgatitnin klerikë që do të shërbenin në ngulimet arbëreshe, po që ndihmuan edhe për gjallërimin e jetës letrare e përgjithësisht kulturore. Një pjesë e krijimeve u shkri me poezinë popullore, disa mbetën të shpërndara në dorëshkrime, një shumicë humbën. E zhvilluar në kushtet e feudalizmit, edhe letërsia e vjetër arbëreshe ka qenë një letërsi fetare dhe didaskalike. Autorët e saj përkthyen ose përshtatën letërsinë kishtare italiane e latine, dhe, më rrallë, krijuan poezi mistike origjinale. Ky prodhim, relativisht i pakët, qe një kapërryell për në letërsinë artistike. Jul Variboba. Jetën e poetit më të njohur të letërsisë së vjetër arbëreshe, Jul Variboba, nuk e njohim ende mirë. Lindi në fshatin Mbusat të Kozencës edhe mësoi në seminarin e sh. Benedikut Ulanos, ku ishte ndonjë vit edhe rektor. Punoi si prift në fshatin e lindjes dhe pati mosmarrëveshje të mëdha me bashkëkombasit, sepse deshi t’i kthente katolikë, gjë që s’ishte në interesin e tyre. Ai kështu qe i detyruar të largohet nga Kalabria dhe përfundoi më 1762 në Romë. Atje vdiq si sekretar i një urdhri fetar. Atje, po më 1762, ka qenë shtypur vëllimi i tij poetik, «Gjella e Shën Mërisë Virgjër». Variboba është i pari autor arbëresh që hartoi një vepër, e cila i ka shumë më të dukshme synimet artistike e që shënon një urë kalimi nga letërsia e llojeve të shkurtra në letërsinë e llojeve më të gjata. “Gjella” nuk është kaq një poemë se sa një përmbledhje poemthash e vjershash të shkruara në kohë të ndryshme, me lidhje tematike, më shumë se me një subjekt të vetëm të shtjelluar. Ajo synonte propagandën fetare ndër masa. Nga pikëpamja kompozicionale nuk kemi të bëjmë me një vepër të njësuar. Vende – vende mundon frymëzimi dhe bihet në vargënim të thjeshtë. Cilësitë artistike shfaqen sidomos në humanizimin e ndonjë nga personazhet, në lirizmin e vetvetishëm të poetit, në humorin që përshkon shpesh vargun e tij, po edhe prozën (kushtimi e parathënia, me të cilat çelet vëllimi). Figura kryesore e veprës është ajo e Sh. Mërisë. Varibobba e koncepton atë sipas përfytyrimit kishtar tradicional, po shpesh shkëputet prej këtij pëfytyrimi, ia heq veshjen hierarkike, duke i dhënë personazhit tipare krejt njerëzore. Ishte një karakteristikë kjo e poezisë gjysmëpopullore (“populare xhiante”) fetare italiane të kohës, që spikat edhe te poetët arbëreshë të Sicilisë. Ndjenjat e Sh. Mërisë paraqiten në krijimet e Varibobës si ndjenjat e

135 një nëne të zakonshme: “Bir, si të vranith”/ Mua, ku më ljanith? / Si s’të pan lipsi? / Si s’të ndihu mosnjeri? / Me tij bir dua të shihem. / ndë kët varr dua të mbëllihem!“. Në këtë mënyrë e qan nëna djalin që i kanë vrarë dhe po varroset. Mund të thuhet se poeti nuk vepron po kështu edhe me figurën e Krishtit. Ky përgjithësisht ka mbetur një personazh pa gjallëri: në këtë rast, autori i qëndroi më pranë përfytyrimit kishtar dhe pak e arriti poezinë. Atmosfera e veprës së Varibobës, vepër e krijuar përmes tregimit të ungjijve, mbetet thellësisht mistike. Poeti ka ndjerë nevojën që ta bëjë tregimin sa më të afërt për lexuesin dhe këtë e realizon duke krijuar mjedise fshatarke të ngjashme me mjediset arbëreshe të kohës. Në vjershat e tij rikrijohet atmosfera e fshatit arbëresh, me lirizmin e tij. Elementet e jetës arbëreshe (përshkrimi i disa zakoneve, përdorimi i emrave të bashkëfshatarëve të poetit për disa personazhe episodikë, përmendja e ndonjë toponimi arbëresh), mjete të ndryshme të gjuhës e të figuracionit, toni popullor i vjershës, të gjitha këto i japin poezisë së Varibobës ngjyrën e kohës dhe të vendlindjes, i theksojnë notat njerëzore dhe origjinale të saj. Autori është një lirik i lindur. Ngjarjet dhe klishetë e ungjijve nuk e pengojnë që shpesh ai të shfaqë gjallërisht, thjesht e ngrohtë, qëndrimet dhe ndjenjat e veta. Lirizmi i poetit rrjedh p.sh. në ninullat e në këngët e barinjve, që janë dhe aq pranë mënyrës popullore. Sidoqë stili i tij është më se një herë proliks dhe jo i pëgjithësuar i punuar, Variboba gjen figura të goditura, që burojnë prej figuracionit popullor: “Duall si dielli del nga menat, / i bukur, i shkëlqier, i pamëkat”. Ka raste kur portretet e tij janë vërtet të gjalla: “Nguqën si një trëndafile, / sbardhën si bora ndër male; / i shkëlqen leshëthit. / i bën dritë ballëthit. / Ka të zez sizit, / ka të kuq veshzit, / ë cukar buzëza / moll’e kuqe faqeza”. Është një autor me kulturë poetike, tek i cili bie në sy pasuria e metrave dhe e mjeteve të tjera të vjershërimit. Ai përdor lloje të shumta vargjesh, nga pesërrokëshi te katëmbëdhjetërrokëshi i dyzuar, më shpesh me rimë të puthur e më rrallë të kryqëzuar. Në dhjetërrokëshin e dyzuar, ai vendos mjeshtërisht rimën e brendshme në mes, si një cezurë. Vjershëtor i shkathët, Variboba krijon vargje dhe strofa të punuara. Po qëllon që ato të përziehn pa kriter, sepse krijon shpejt e jo përherë me një kujdes të mjaftueshëm. Rimat e tij janë të kërkuara dhe e arrijnë shpesh qëllimin. Gjuha e Varibobbës është gjuha e fshatit të tij. Po ndryshe nga krijimet e shumë autorëve arbëreshë të shekullit, poeti i rëndon vjershat me italianizmat që përdor, zakonisht për të sajuar rimën. Ndikimi italian është i tepruar mbi gjuhën dhe prozodinë e tij, po ashtu si te bejtexhinjtë tanë ndikimi oriental. Po fryma popullore me të cilën ai shkroi, bëri që krijimet e Varibobës që njohin suksesin, të përhapen edhe si këngë anonime. Disa prej tyre kështu dëgjohen gjer në ditët tona dhe janë bërë pjesë e folklorit.

136 7. 2. Anton Berisha: Vëzhgime mbi veprën Gjella e Shën Mërís Virgjër të Jul Varibobës Anton Berisha, Parathënie: Jul Variboba, Gjella e Shën Mërís Virgjër, Faik Konica & Shpresa, Prishtinë, 2002: 7 – 31.

Ndë ktë nat liu gëzoi, suall qumësht edhe kroi, val e mjalt déti u sporris se Zoti ká qiellt u nis. (v. 623-626) * Ti e lidh e na këndonjëm, zëmërën për djep i shtronjëm (v.910). J. Variboba, Gjella e Shën Mërís Virgjër, Roma 1762.

Në bazë të dhënave të historisë sonë të letërsisë, të njohura deri më sot, poeti i parë shqiptar është Pjetër Budi. Në librat e botuara, të përkthyera shqip, Doktrina e krishtenë (1618) dhe Pasqyra e t’rrefyemit (1621) ai përfshiu edhe disa poezi, që kapin rreth 3300 vargje. Kjo poezi është thellësisht e përshpirtshme dhe mbështetet në Besëlidhjen e Vjetër e në Besëlidhjen e Re (i pari që theksoi vlerat e kësaj poezie është poeti arbëresh, Zef Skiro). Mbas Budit vjen Pjetër Bogdani, i cili në traktatin e tij teologjiko - filozofik, Cuneus Prophetarum (Padovë, 1685) botoi edhe disa poezi të njohura me emrin sibila dhe një poezi kushtuar krijimit të rruzullimit. Në këtë vepër të Bogdanit u botua edhe një poezi (në tetërrokësh, në shqip, prej njëzet strofash katërshe, kryesisht me rimë të llojit ABAB) e Lukë Bogdanit, që i kushtohet autorit të librit. Në vitet ’30-‘50 të qindvjetshit tetëmbëdhjetë intelektualët arbëreshë Nikollë Brankati, Nikollë Filja, Nikollë Keta e ndonjë tjetër krijuan një varg poezish

137 të përshpirtshme, që mbetën në dorëshkrim. Disa prej tyre u gjetën në Dorëshkrimin e Kieutit (1735-1650). Vepra Gjella e Shën Mërís Virgjër (4718 vargje) e Jul Varibobës, arbëresh nga Mbuzati, ngulim arbëresh në Kalabri, e botuar më 1762 në Romë1, dëshmon për vazhdimësinë e veprimtarisë letrare ndër arbëreshët e Italisë. Ajo është vepra e parë poetike, e njohur deri më sot në letërsinë tonë, e botuar më vete dhe me një argument tërësor e të njësuar. Për vlerat e saj mendimet, si theksonte, qysh më 1936, gjuhëtari Eqrem Çabej, janë të ndara2.

1 Për këtë punim përdor botimin e origjinalit të veprës së Varibobës me traskriptimin përballë. Shih Bombina Martino, Gjella e Shën Mërís Virgjër di Giulio Variboba. Analisi, trascrizione e concordanze. Tesi di laurea. Università degli Studi della Calabria, Facoltà di Lettere e Filosofia, Corso di Laurea in Lingue e Letterature Straniere Moderne. Anno Accademico 1993-1994. Relatore: Francesco Altimari. 2 Mendimet e studiuesve për veprën e Varibobës Gjella e Shën Mërís Virgjër janë, në shumicën e rasteve, të papajtueshme e kundërshtuese. De Rada e quan Varibobën poet të lindur “Egli stesso , poeta nato, non ha un pensiero né in religione né in altro che lo sollevi sopra il voglo circuente ed ororante la casa di lui…” (Shih, Antologia albanese. Tradotta fedelmente in italiano da Girolamo de Rada, Napoli 1896, f. 59), mirëpo i bën një kritikë të ashpër në rrafshin e gjuhës dhe të shprehurit e të shtjellimit poetik. G. Meyer e çmonte poezinë e Varibobës si classica sopra ogni altra (cituar sipas De Radës, Antologia albanese, f. 59.). Autori i veprës së njohur Manuale di letteratura albanese (Milano 1896, f. 220). Alberto Stratikoi, pasi jep të dhëna për jetën e Varibobës, thekson se ai ishte me të vërtetë një shkrimtar i vlefshëm, i denjë të njihet, të studiohet e të nderohet (“sia veramente un valoroso scrittore, degno d’essere conosciuto, studiato ed onorato”), ndërsa Vinçenco Dorsa e lavdëron poetin për frymëzime të larta e me thjeshtësi mahnitëse dhe me ndjenjësim zotërues. (Cit. sipas G. Petrotta, Popolo, lingua e letteratura albanese, Palermo 1932). Mendim krejtësisht tjetër shpreh Gaetano Petrotta. Ai shkruan: “Gjella e Sh. Merís Virgjër dhe vjershat e tjera t’auktorit t’onë nuk janë gjë tjetër veç se një prodhim poetik ‘modest’ të një vjershëtori mesatar popullor, i cili rrallë e për mallë ngrihet nga ‘banaliteti’ i idesë dhe i shprehjes, e cila kjo e funtëmja shpesh herë i afrohet paturpësisë…” (Përkthimi i Namik Ressulit, cit. sipas Shkrimtarët shqiptarë. Pjesa I, 1642 – 1878, Mbledhë e punue, nën kujdesin e Ernest Koliqit nga Namik Ressuli, Tiranë 1941, f. 229.). Eqrem Çabej vë në dukje se Variboba është “më i vjetri poet i vërtetë i literaturës shqipe” po thekson se “Sa për gjuhën e tij duhet vërejtur se Variboba në frymë e në formë është poet popullor”. (Dr. Eqrem Çabej, Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe. Me pjesë të zgjedhura. Për shkollat e mes. Tiranë 1936, f. 35.). Namik Ressuli, edhe pse thekson se “me të vërtetë lëçitësi kot do të lodhej të gjente tek vepra e dom Julit atë gëzim e atë ngushëllim shpirtëror që japin përgjithërisht vjershat fetare kur janë vepra arti” mendon se të dy palët e autorëve, ata që e çmojnë dhe ata që e kritikojnë veprën e Varibobës, e kanë tepruar. Ressuli veçon disa vjersha që dëshmojnë rëndësinë e Varibobës si poet e sidomos mënyrën se si ai, në mënyrë origjinale, e ka paraqitur Shën Mërinë si grua të thjeshtë e të përvujtë fshatare, përmes një ‘spontaniteti’ dhe naiviteti”. (Namik Ressuli, Analizë e veprës. Në Shkrimtarët shqiptarë Pjesa I. 1462 – 1878. E cit. f.229 – 230.). Studiuesi arbëresh, Zef Skiroi (Giuseppe Schirò junior), në veprën e tij Storia della letteratura albanese (Nuova Accademia, Milano 1959) shkruan: “La poesia del Variboba non può dirsi ancora riflessa, ma popolareggiante” (Poezia e Varibobës ende nuk mund të thuhet se është poezi reflekse, po popullarizuese) dhe “Alle doti della fantasia e della emotività dei sentimenti il Variboba unisce una facilità unica d’espressione ritmica. I suoi pensieri semprilci, chiari, limpidi, chiusi sempre nei limiti delle brevi strofe si susseguono fluidi e liberi, senza il minimo attrito o artificio.” f. 108 dhe f. 109.

138 Me mënyrën e shtjellimit të tekstit dhe me veçantinë e stilit, të gjuhës e të sistemit të shprehjes vepra e Jul Varibobës Gjella e Shën Mëris Virgjër të vë, doemos, para disa mëdyshjeve. Kjo gjë nuk ndodh për arsye se ajo ka një strukturë tekstore të ndërliqshme, që të përballë me vështirësi për ta zbërthyer e për të komunikuar me të dhe as për arsye se sistemi i saj kuptimor është shumështresor dhe i ngritur mbi bazën e një filozofie të pasur e të vështirë për ta kuptuar e për ta bërë pjesë të mendimit. Ajo s’ka as një gjuhë arbërishte të pasur e poetikisht të ngritur si dëshmohet në poezinë gojore arbëreshe, pastaj në poezitë e shkruara të Nikollë Filjes, Nikollë Brankatit, Nikollë Ketës në fillim të qindvjetshit të tetëmbëdhjetë e as (më vonë) në veprat e Frangjisk Anton Santorit ose të De Radës. Mirëpo, janë disa çështje të tjera që të vënë para sprovave të ndryshme dhe që kërkojnë ndriçimin e tyre. Natyrisht për t’u dhënë përgjigje e për t’i shtruar këto çështje në mënyrë të mirëfilltë, nuk mjafton njohja vetëm e kësaj poeme të Varibobës, po është e domosdoshme njohja e traditës letrare paraprake shqiptare, gojore dhe të shkruar, sidomos asaj arbëreshe. Çështja e parë që shtrohet pashmangshëm është: çfarë poeti dëshmohet Variboba në këtë vepër dhe çfarë forme të traditës së shkrimit paraqet ajo në letërsinë tonë; sa mbështetet në traditën letrare gojore arbëreshe, për çfarë përbërësish largohet prej saj e me çfarë përbërësish afrohet me poezinë italiane të kohës së tij. Çështja e dytë ka të bëjë me strategjinë e rrëfimit dhe me shtjellimin e kësaj poeme si tekst, si krijesë tërësore dhe si vlerë poetike. A ka zbatuar Variboba ndonjë stil ose ndonjë model letrar të caktuar ose vepra e tij është një sprovë, që nuk gjakon as krijimin e ndonjë modeli të qëndrueshëm, as shpalimin dhe shqiptimin sa më poetik të dukurive që i trajton. Them kështu për arsye se në qoftë se një poet nuk gjakon që vepra e tij të ketë një formë sa më të përsosur e të ngritur shtjelluese dhe shprehëse, një strategji rrëfimi që mundëson një perceptim dhe në të njëjtën kohë një shqiptim sa më të pasur e më thellësor, një gjuhë poetike e një shtjellim të menduar të strukturës së tekstit e të sistemit të të shprehurit, me të cilat veprat letrare, me shumë se me çdo gjë tjetër, përligjin qenësinë e tyre poetike dhe jetësinë (gjallimin) nëpër rrjedhë të kohëve3, atëherë për çfarë vlerash mund të bëhet fjalë. Pas një leximi të vëmendshëm dhe pas një analizimi më të përimtë të Gjellës së Shën Mërís Virgjër mund të thuhet se në qenësinë e saj ajo dëshmon fazën e kalimit prej traditës letrare gojore arbëreshe në traditën e shkruar. Këtë mendim e përligj, para së gjithash, vetë teksti i veprës po dhe tradita letrare arbëreshe para Varibobës si dhe mbas tij. Në bazë të disa dëshmive që dalin nga tekstet e

3 Shih punimin tim Estetika e teksit letrar si komunikat. Në “Jeta e re”, nr. 3, 1982, f. 483-488 dhe Gjuha dhe letërsia (Ose: rreth strukturës gjuhësore dhe strukturës gjuhësore artistike). Në “Jeta e re”, nr. 2, 1987, f. 210-222.

139 Dorëshkrimit të Kiuetit4 poezia gojore arbëreshe në fund të qindvjetshit të shtatëmbëdhjetë (me Rapsodinë e Pal Golemit, lënë në dorëshkrim nga prifti italian, Nilo Katalano) dhe sidomos në fillim të qindvjetshit tetëmbëdhjetë, bënte jetën e saj në dy forma: në atë gojore dhe në atë të shkruar. Të vetëdijshëm për vlerat e saj të shumta artistike intelektualët arbëreshë mblidhnin llojet e ndryshme të kësaj poezie, po për arsye se nuk kishin mundësi t’i botonin, atëherë i kopjonin dhe ua dërgonin të tjerëve për t’i lexuar dhe për t’i përhapur më tutje. Natyrisht duke u kopjuar ato përhapeshin më shumë, jo vetëm në një rreth të caktuar, po edhe në vise të ndryshme të ngulimeve arbëreshe, gjeografikisht të largëta. Kjo dëshmohet me të dhënën se disa poezi gojore - rapsodi të katundeve arbëreshe të Kalabrisë - u gjetën në Siçeli ose në krahina të tjera të Italisë me ngulime arbëreshe5. Vendet, ku më se shumti lindnin dhe bënin jetë dorëshkrimet e tilla, ishin kishat arbëreshe të ritit bizantin (me ndonjë rast edhe kishat e ritit roman), të cilat shekuj me radhë luajtën një rol të madh e të shumëfishtë për ruajtjen e botës e të shpirtit arbëresh. Në këtë mënyrë, krijimet e shkruara të autorëve arbëreshë, po edhe krijime të poezisë gojore, të shënuara nga subjekte të ndryshëm, siç ndodhi me disa rapsodi arbëreshe, komunikonin nëpërmjet formës së shkruar, pra nëpërmjet dorëshkrimeve, formë që te popujt e tjerë ishte dëshmuar shumë më parë. Po kujtojmë këtu, fjala vjen, vetëm versionet e shkruara të eposeve Kënga e Rolandit dhe Kënga e Nibelungëve6. Natyrisht, kopjuesit arbëreshë, kryesisht priftërinj, gjatë punës individuale bënë, herë-herë, ndryshime në dorëshkrime ose kopjuan vetëm pjesë të veçanta të tyre. Kjo gjë pati si rrjedhojë krijimin e një numri variantesh të krijimeve e të dorëshkrimeve, pra ndryshimet midis tyre, po njëherit përcaktoi përhapjen dhe rëndësinë që luajtën ato në një rreth më të gjerë. Mbrenda kësaj lëvizje kulturore e letrare arbëreshe të shekullin XVIII7, siç është e njohur, vepruan një varg krijuesish e intelektualësh arbëreshë, sidomos në Siçili dhe në Kalabri. Pa dashur të zgjatemi më shumë rreth kësaj lëvizje të rëndësishme kulturore - letrare po përmendim kalimthi vetëm Nikollë Brankatin dhe Nikollë Filjen, të cilët lanë në dorëshkrim disa poezi me vlera të dukshme artistike.

4 Nicolò Figlia, Il Codice Chieutino. A cura di Matteo Mandalà. Istituto di Lingua e Letteratura Albanese, Facoltà di Lettere e Filosofia di Palermo. Mezzoiuso 1995. 5 Shih punimin tim Mbi Rapsoditë e De Radës. Në “Jeta e re”, nr. 1, Prishtinë 1983, f. 125 – 156, sidomos f. 130; shih dhe veprën time Qasje poetikës së letërsisë gojore shqipe. Rilindja, Prishtinë 1998, f. 95-125, sidomos f. 100. 6 Shih punimet e mia Disa fjalë për Këngën e Nibelungëve. Në “Jeta e re”, nr. 1, Prishtinë 1988, f. 119 – 122 dhe Funksioni i formulësimeve në një këngë kreshnike. Në veprën time Qasje poetikës së letërsisë gojore shqipe. Rilindja, Prishtinë 1998, f. 321-326. 7 Shih më gjerësisht punimin e Metteo Mandalà-së, Introduzione. Në Nicolò Figlia, Il Codice Chieutino, vep. e cit. Facoltà di Lettere e Filosofia di Palermo. Comune di Mezzoiuso 1995.

140 Brankati merret me të drejtë si përfaqësuesi më kryesor i poezisë religjioze arbëreshe në fillim të shek. XVIII, i cili, sipas poetit Zef Skiroi, “është autor i këngëve në të cilat është për admirim të denjë bukuria e formës, pastërtia e shqiptimit, rregullsia e metrit; që dinte të transformojë me aq art elemente të huaja të shfrytëzuara, autor që zë njërin nga vendet e para midis poetëve shqiptarë, duke mos përjashtuar edhe ata nga mëmëdheu”8. Mandalà i cilëson Filjen dhe Brankatin si poetë popullorë, ku i pari dallohet për motivimin që t’i përgatisë poezitë e tij për përdorim të drejtpërdrejtë në liturgji, i dyti tregon një aftësi të jashtëzakonshme të improvizimit, prandaj shumë poezi të Brankatit, pa mbajtur emrin e autorit, thotë ky studiues, u përvetësuan nga arbëreshët e Horës dhe u përcollën gojarisht9. Nuk do mend se vepra e Varibobës Gjella e Shën Mërís Virgjër duhet parë në rrjedhën e kësaj tradite letrare të shkruar, natyrisht me ato ndryshime që sjell ajo si realizim i mëvetësishëm tekstor e shprehës poetik. Në qoftë se veprën e Varibobës e vështrojmë në një rrafsh përballues me traditën letrare gojore arbëreshe, atëherë mund të themi se ajo afrohet me të me një pjesë të gjuhës dhe me shprehje e vargje, me tablo dhe me figura të ndryshme poetike si metafora, krahasime, epitete, hiperbolizime, që i ndeshim shpesh në llojet e ndryshme të poezisë gojore arbëreshe dhe asaj gjithëshqiptare, pastaj me elemente të jetës së katundit arbëresh, që shprehen dhe brenda tematikës së veçantë të veprës së tij si dhe rite e doke të ndryshme, që ishin ose pjesërisht janë ende pjesë e jetës së arbëreshëve. Në disa pjesë të veprës së vet Variboba përdori modele e formula të ndryshme të poezisë gojore në përgjithësi dhe të poezisë gojore arbëreshe në veçanti, të cilat në forma të ndryshme u futën dhe u shkrinë në konceptin e tij krijues dhe në strukturën teksture. Ajo që e largon më së shumti Gjellën e Shën Mërís Virgjër nga poezia gojore arbëreshe, mbijetuar nëpër rrjedhë të shekujve, është gjuha e trazuar me shumë italianizma (ndoshta shkollimi në gjuhën italiane kishte lënë pasoja të rënda në gjuhën arbëreshe të poetit). Fitohet përshtypja se autori s’ka bërë përpjekje që rrëfimin e vet ta shprehë, para së gjithash, nëpërmjet një gjuhe arbëreshe të pastër e të pasur, si e gjejmë, fjala vjen, në poezinë gojore arbëreshe të viseve të ndryshme të Italisë dhe të katundeve të veçanta, pastaj edhe në poezitë e shkruara të paraardhësve të tij, Brankatit, Filjes, Ketës. Çështja tjetër, që poezinë e Varibobës e largon nga tradita letrare gojore arbëreshe, është vargu metrik, strofa dhe rima e llojeve të ndryshme, shpesh herë të bëra me asonanca. Këta përbërës të poezisë poeti i Mbuzatit i mësoi dhe i shfrytëzoi nga tradita letrare italiane, gojore ose e shkruar, brenda saj dhe nga tradita kalabreze.

8 Giuseppe Schrirò, Canti tradizionali ed altri saggi delle colonie albanesi di Sicilia. Napoli 1923, f. CIX. 9 Matteo Mandalà, Indroduzione, pun. i cit. f. LXXI dhe LXXVI-LXXVII.

141 Te Variboba ndodh, sipas të gjitha gjasave, ajo që e kam thënë për poezinë e Budit në punimin e botuar më 1987 me titull Poezia e Pjetër Budit dhe vargu gojor: “Këndimi – poezia ishte nevojë shpirtërore. Dhe pikërisht kjo vjen e shprehet te Budi në mënyrë tipike e të plotë. Në esencë Budi është poeti i parë shqiptar që njohim deri më sot që, qoftë me përkthime, qoftë me vjersha origjinale, paraqet fazën e kalimit prej këngëtimit, përkatësisht prej vargut gojor, në varg të shkruar. Pra, Budi mund të merret si krijues që në vend që të këndonte dhe nëpërmjet kësaj forme të shprehte ndjenjat e veta dhe si receptor të krijimit të tij ta kishte dëgjuesin, siç vepronin qindra e mijëra këngëtarë, mbi bazën e kësaj tradite ai i hyri përkthimit të poezive të ndryshme në vargun tetërrokësh, hartoi edhe vetë në këtë formë dhe hapi shtegun e një forme tjetër të transponimit e të transmetimit të krijimit letrar gojor – krijimin e poezisë dhe të vargut të shkruar. Dhe pikërisht mosshkëputja nga tradita letrare gojore dhe kalimi në formë tjetër të mundësisë së komunikimit të krijimit letrar artistik përbën një nga esencat e poezisë së Budit, por edhe të poezisë që u krijua në gjuhën shqipe në përgjithësi”10. Në punimin e përmendur kam shkruar edhe këtë: “Ç’është e vërteta, Pjetër Budi nuk është vetëm autor që po e lëvronte dhe po e pasuronte traditën letrare shqiptare, duke përfillur një formë që ishte më e përshtatshme dhe më jetëgjatë - shkrimin -, por bëri përpjekje që ndryshimi midis këtyre dy formave të ekzistimit të krijimeve letrare të vërehet sa më pak, ose të themi më drejt, ta ndihmojnë dhe ta pasurojnë njëra tjetrën në mënyrë të ndërsjellë”11. Vepra e Varibobës Gjella e Shën Mërís Virgjër përligj disa nga përbërësit kryesorë të dukurisë që ngjet me poezinë e Pjetër Budit në fillim të qindvjetshit të shtatëmbëdhjetë. Ndodh pikërisht ajo që vë në dukje me plot të drejtë Henrik Lacaj për tetërrokëshin e poezisë së Budit: “…tetërrokëshi, për hir të asaj shkathtësie e rrjedhshmënie që zotnon edhe si varg i shkurtën, e ban poetin popullor ta recitojë apo ta deklamojë edhe pa melodi” dhe se “Vjershat e Budit të thuruna në tetërrokësha dhanë mundësi praktike përvehtësimi, të mësuemi përmendësh edhe nga masa pashkollë që i dëgjonte prej të tjerëve”12. Vepra Gjella e Shën Mërís Virgjër në të vërtetë dëshmon se Variboba më shumë i afrohet poetit popullor, një këngëtari të zakonshëm, sesa një poeti të mirëfilltë, që i kushton kujdesin e shtuar çdo përbërësi të veprës poetike të shkruar, çdo shprehje e çdo vargu si dhe tërësisë që duhet të krijohet në veprën poetike. Variboba thotë vetë se ajo që krijonte ishte një kënkë arbërisht, një vjersh, një këndim, pra krijim që shkruhej për t’u kënduar. Mirëpo, poeti ynë në të vërtetë nuk

10 Shin Anton Berisha, Poezia e Budit dhe vargu gojor. Në “Gjurmime albanologjike Folklor dhe etnologji”. Nr. 19 / 1989, Instituti albanologjik i Prishtinës, Prishtinë 1990, f. 55-56. 11 A. Berisha, po aty, f. 56. 12 Henrik Lacaj, Pjetër Budi vjershëtar i parë i letërsië sonë. Në “Probleme të historisë së gjuhës shqipe”. Zgjodhi dhe mbarështroi Idriz Ajeti. Rilindja, Prishtinë 1971, f. 439.

142 dëshmohet një krijues i mirëfilltë gojor, pra një këngëtar i mirëfilltë, i cili krijimin e vet e përfton me përkushtim, i përfill dhe i shtjellon përbërësit që e cilësojnë tekstin gojor dhe lehtësojnë përvetësimin e përcjelljen e tij gojore prej një individi te tjetri, prej një gjenerate në tjetrën si strukturë tekstore dhe si mesazh poetik. Çdo krijim gojor që nuk i përmban veçantitë përkatëse, që lidhen dhe e kushtëzojnë përcjelljen e tij gojore, nuk do të pranohet dhe nuk do të mund ta kalojë, siç e quanin studiuesit e shquar, Roman Jakobson dhe Pjotr Bogatirjov – preventivën e cenzurës së mjedisit13. Variboba nuk është poet i atij rrafshi dhe i asaj cilësie që e koncepton dhe e përfton krijesën e vet të shkruar si shprehje të qenësisë dhe të mëvetësisë vetjake krijuese, ta dëshmojë atë përmes së veçantës dhe së resë që sjell në konceptimin e asaj që trajton, në mënyrën e shtjellimit dhe në sistemin shprehës. Atij i mjaftonte të krijonte diçka që mund të kuptohet, të pranohet, të lexohet dhe të këndohet nga të tjerët; i mjaftonte ta shqiptonte atë që ka zgjedhur për objekt trajtimi: jetën e Shën Mërisë dhe të Jezu Krishtit dhe t’i shfaqte mendimet dhe ndjenjat e veta; t’i shprehte sa më thjeshtë në mënyrë që t’i kuptonin e t’i përvetësonin, para së gjithash, bashkëfshatarët e tij, po edhe arbëreshët e katundeve të tjera. Në bazë të përimtimit të vëmendshëm të veprës së tij fitohet përshtypja se Variboba e përfton atë aty për aty, pra e improvizon (mendoj se De Rada thotë se Variboba ishte poet i lindur në kuptimin e aftësisë të krijojë aty për aty), ashtu si ndodh me krijuesin gojor, i cili shpesh është në gjendje të krijojë, të improvizojë krijesën kurdo që e kërkon nevoja e rasti, si ndodh, fjala vjen, me këngët e dasmës, me vajtimet, me gjëmët e me ndonjë lloj tjetër të poezisë dhe të prozës gojore. Variboba sikur s’ka kohë ose nuk don t’i kthehet e ta përpunojë shprehjen, vargun e vet, t’i kthehet mendimit; marrëdhënies midis fjalëve, vargjeve e pjesëve, tërësive më të mëdha; ta përpunojë gjuhën, të përdorë nuanca figurative të fjalëve, të fusë sa më shumë sinonime për të mos i përsëritur fjalët e njëjta; të mos përsërisë atë që nuk është e nevojshme e me të cilën nuk mbërrihet ndonjë cilësi stilistike. Atij kryesisht i intereson të rrëfejë dhe të shprehë atë që mendon se është e rëndësishme për marrësin, për besimtarin dhe për lexuesin e mundshëm. Pra, me tekstin dhe me rrëfimin e tij ai nuk gjakon një nivel të ngritur artistik, një strukturë të tekstit që kërkon përpjekje dhe përkushtim për ta përftuar e pastaj për të vënë komunikim sa më të veçantë e më të ngritur, që duhet të jetë cilësi e çdo krijimi të mirëfilltë poetik. Qëllimi i tij është që atë që krijon të jetë, siç u tha, e kuptueshme dhe të përfillet nga marrësi. Ai këmbëngul, madje dhe e përsërit disa herë, kërkesën, që përbën thelbin e kuptimit të veprës së tij: dosmosdonë e përvujtnisë, të mëshirës dhe të gatishmërisë së flijimit për hirin e Zotit Krisht e të Nënës së tij, Shën Mërisë. Për këtë arsye themi se krijesa e tij, për disa përbërës të krijimit të mirëfilltë poetik, mbetet, në të shumtën

13 Roman Jakobson i Pjotr Bogatyrjov, Folklor kao naročit oblik stvaralaštva. Në Usmena književnost, izbor studija i ogleda, priredila Maja Boškovic-Stulli, Školska knjiga, Zagreb 1971, f. 20.

143 e rasteve, nën nivelin e mjeshtërisë së shtjellimit dhe të sistemit të të shprehurit artistik të poezisë gojore arbëreshe, e cila ishte, edhe në kohën e tij, për shumëçka e pasur dhe e veçantë. S’ka dyshim se Variboba krijon kryesisht në bazë të parimit të krijuesit gojor14, po nuk i përmbahet rreptësisht këtij parimi dhe pikërisht kjo shmangie dëshmon se ai bën hapat e rëndësishëm të përftimit të veprës poetike të shkruar në traditën letrare arbëreshe. Vepra e tij është një rrëfim që nuk ndërtohet me mund, që vazhdon, që mbindërtohet mbi atë që është thënë një herë nga vetë poeti ose nga një personazh; thuhet e përsëritet, varësisht nga gjendja dhe nga nevoja që të përforcohet mesazhi: qenësia e besimit në Zotin dhe forcimi i besimit në Shën Mërinë e në Jezu Krishtin. Një nga qëllimet kryesore të Varibobës për hartimin e Gjellës së Shën Mrís Vigjër ishte që ta shpjegonte arbërisht e ta bënte sa më të njohur e më të qartë edhe nëpërmjet formës së shkruar doktrinën e krishterë, krahas asaj që bënte në kishë nëpërmjet ligjërimeve e formave të tjera, prandaj shkruan: dua tju spjeghár arbërisht (lexo:Doktrinën). Pra Variboba do(n) t’i bindë besimtarët dhe ata që do ta lexojnë veprën e tij se besimi në Zotin është një gjë e rëndësisë së dorës së parë, është virtyt që e pasuron shpirtin dhe botën e njeriut në jetën e përditshme. Besimi në Hyun, sipas tij, është diçka e gjallë dhe sa më shumë që njeriu e shton dhe e bën më të fortë besimin, aq më shumë do ta njohë vetveten, tjetrin dhe botën, aq më drejt do ta kuptojë fatin e tij dhe aq më tepër do të jetë i lumtur e do t’i përballojë vështirësitë në gjallimin e përditshëm. Së këndejmi, besimi në hirin e Zotit dhe në gjithëpushtetësinë e tij shenjëzohet si qenësi: Besa e gjall’ tij t’e bufton, / besa vetëm t’e zbulon. Sá më ti bes e ké, / më e shegh e ké gharé. Besa tij qaru t’e thot, / ruaj këtu: ësht in’ Zot. (v.2401-2406) Variboba këmbëngul që mesazhi i tij i shkruar në formë të këngës e të vjershit për përshpirtshmërinë e devotshme ndaj Hyut dhe doktrinës së krishterë, të jetë sa më i qartë dhe i drejtpërdrejtë. Kjo përligjet edhe nga fakti se ai jo një herë përmend kundërshtarët, armiqtë, që nuk përfillin Trininë e Shenjtë, mirësinë, flijueshmërinë dhe dinjitetin përballë besimit në Shën Mërinë dhe në Zotin Krisht. Duke pasur këtë parasysh mund të themi se Gjella e Shën Mërís Virgjër është një këngë lavdie dhe krenarie, një këngë përkushtimi shpirtëror (përshpirtshmërie), hirësie, përzemërsie dhe ngrohtësie. Variboba ishte prift dhe mesazhin e këtillë ua thoshte gojarisht në meshë ose në raste të tjera besimtarëve dhe banorëve të katundit të tij ose atyre që ishin nën famullinë e tij, po ai donte që edhe nëpërmjet formës së shkruar, veprës letrare të shkruar (tekstet e këtilla në formë të shkruar u përdorën në

14 Shin punimin tim Krijuesi gojor dhe përcjellësi gojor. Në “Çështje të letërsisë gojore” Rilindja, Prishtinë 1982, f. 11 – 21.

144 raste të ndryshme fetare, madje edhe në vetë ritualin e meshës si vepruan Budi, Brankati e Filja), t’ua thoshte, në mënyrë që ata mund ta përdornin sa herë të kenë e të ndjejnë nevojë për hirin e Zotit, për Shën Mërinë e për Krishtin. S’do mend se ai e njihte botën e besimtarëve të tij, njihte aftësinë dhe përgatitjen e tyre kulturore e intelektuale; njihte gjuhën që përdornin ata, prandaj shkruante në mënyrë të thjeshtë e me atë gjuhë komunikonte me ta. Në Gjella e Shën Mërís Virgjër vërehen tri shtresa kryesore të rrëfimit, që ndërlidhen dhe gërshetohen në gjithë veprën. Shtresa e parë shprehet nëpërmjet përshkrimeve të figurës së Shën Mërisë si grua e zgjedhur e Hyut për nënë, e cila do të lindë Krishtin, pastaj të bukurisë së saj trupore, të madhështisë, të përvujtnisë e të mëshirës si shenjtore. Vetë lindja e saj shenjëzohet si hare e qiellit dhe e dheut, një lindje që krahasohet me diellin ose me trëndafilin e me butësinë e lules. Kúr ti u leve, e qiell e dhé / Bëri gharé ndër gjith kondat, gharét i solle kúr ti dolle, / dolle si dielli e pámëkat. (v. 29-32) ose O e virgjër trëndafile, / si pumbak e but’ si lul. (v. 1260-1261) Shqiptimin e figurës së Shën Mërisë dhe të tablove të lindjes, të kryqëzimit dhe të ringjalljes së Krishtit, poeti i bën ashtu si janë të njohura në Shkrimin e Shenjtë ose, si thotë Variboba, në Kartë. Krishti krahasohet me lulet e majit, me kristalin, me dritën dhe me shkëlqimin e yjve. Pikërisht çasti i lindjes së Tij shprehet në mënyrë madhështore; në qenien e Birit të Shën Mërisë janë të njësuara bukuria, pastërtia, shkëlqimi dhe ngrohtësia: Kúr erth mjeznata, ora e bekuar, / Zoti Krisht i duall, ju vú ndër duar. Duall si dielli del nga menat, / i bukur, i shkëlqier, i pamëkat. (v. 539- 542) Natyrisht, poeti ka shtuar tablo e veprime, që shqiptojnë edhe elemente të jetës së përditshme arbëreshe, para së gjithash të katundit të lindjes, Mbuzatit, gjë që ndërlidhet edhe me qëllimin e tij që vepra të jetë sa më e afërt, sa më konkrete dhe sa më e përfillshme pikërisht nga rrethi shoqëror ku jetonte. Shtresën e dytë e bëjnë qëndrimi dhe ndjenjat vetjake të autorit (Variboba ndonjëherë flet edhe në emër të të tjerëve) përballë Shën Mërisë dhe Krishtit, rëndësisë që kanë ata për të, për ndriçimin që i japin jetës dhe shpirtit të tij, për mëshirën, ndihmën dhe për faljen e mëkateve dhe fitimin e parajsës në jetën qiellore. O e bukura sperënx, / o e ëmbëla nerënx, oj Parrajs, oj máll, / oj amuri im i pár. Oj drit, oj pasiqír, / oj mëma ime e mír, oj gjell’, oj lipisí, / oj e Zonja e Shën Mërí. (v.1276-1283) Shtresën e tretë e bëjnë qëndrimi dhe ndjenjësimi i të tjerëve ndaj Shën Mërisë dhe Krishtit shëlbues, ndërmjetës midis Zotit dhe njerëzve, ku shprehen hiri,

145 adhurimi, përvujtnia dhe gatishmëria për flijim për të përmbushur në jetën e përditshme urdhërimet e Hyut. Kjo gjë bëhet e qartë nëpërmjet mendimeve që shprehin ata ose nëpërmjet dhuratave kushtuar Shën Mërisë dhe birit të saj. Me veprën Gjella e Shën Mërís Virgjër dëshmohet guximi i krijuesit që të ballafaqohet me një objekt artistik, sa të ndërliqshëm, aq dhe të qenësishëm: jetën e Shën Mërisë dhe të Birit të saj, Krishtit; me një anë të japë atmosferën e gëzimit, të haresë, të ngazëllimit të lindjes së Tij, më anë tjetër, të shprehë çaste tronditëse të një flijimi të pazakontë për hir të njeriut dhe të jetës konkrete. Themi kështu për arsye se tematika e tillë është, thënë me nocionet e gjuhësisë strukturale, e kodifikuar dhe s’duron trajtime e përftime të lira vetjake, jashë qenësisë së dogmës. Rrëfimi i Varibobës, edhe pse i thjeshtë dhe shpesh i njëtrajtshëm, është realizuar nëpërmjet vargjesh metrikisht të ndryshëm; janë dhënë tablo të rralla të lindjes së Krishtit dhe tablo tronditëse të pësimit dhe të gozhdimit të Tij, si një nga shembujt më të denjë të përligjësimit të mëshirësisë dhe të përshpirtshmërisë përballë Hyut. Po përmendim këtu gatishmërinë e besimtarëve për devotshmëri, për përvujtshmëri dhe për besim të përhershëm ndaj Krishtit, shprehur nëpërmjet një vargu poetikisht të ngritur dhe kuptimisht jashtëzakonisht të pasur: Zëmërën për djep i shtronjëm (v.910). Përkundër të dhënës që Veriboba me Gjellën e Shën Mërís Virgjër nuk ia doli të hartojë një vepër letrare me vlerë të mirëfilltë poetike, megjithatë vargje e pjesë të ndryshme të saj përligjin pandërmjetësisht aftësinë e tij krijuese. Po veçojmë disa: Gjith atë nat kjo e pamëkat / shtú lot sá bën një lum (v. 239-140); Ndë ktë nat liu gëzoi, / suall qumësht edhe kroi, / val e mjalt déti u sporris / se Zoti ká qiellt u nis. (v. 623-626); Rebeluça, ç’ësht e nëmur, / por me dór suall atë zëmër (v. 821- 822); Oj Bambin, ti jé amur, / ti vë zjarr’ ti çelen úr (v.1021-1022); Jeta ime Zoti Krisht (v. 2282); afër kriqit sot rrij e qáj / e bën një váj sa gurët thien, / ruan të bír çë duaj mír / e me gjak lot’ i përzien (v.3487-3490); Errët u mbíll e qajti gjak (v. 3563);Trí ór Krishti rroi mbë kriqët, / vdiq pëstaj e më ndëleu armiqët. Dielli e ghëna u nxín, dheu gjëmoi, / gurët u thien te Krishti perëndoi (v. 3647-3650); edhe gozhdhët ndë ktë dhé / t’i duronj u me gharé (v.3751-3752); kjo drit e madhe çë sot na verboi (v. 3796); Qaghët gjith ju bën si trëndafile (v. 3805); Kí zjarm’ e dhezi, kurmin ja doq, / ndutu ja poq me máll të fort (v. 3869-3870); S’und rrëfighen sot sá gharé / muses ré ndër qiell bën, / një sexh me ár ju pariqár / lart, kte lart, atje e vën. / Illëzit kurorën, dielli coghën, / ndër këmb’t’e shoghën ghëna u vú, / e pat hajdhí sot mbí hajdhí, / oh, sá më s’e prit me trú (v. 3921-3928). Variboba gërshetoi dhe shkriu në veprën e vet rrëfimin, dialogun dhe monologun; bëri përshkrime të veprimit e të bukurisë; shqiptoi çaste tronditëse, që nuk mund të kuptohen ndryshe pos si një katarsë shpirtërore, herë-herë aq e nevojshme për botën e brendshme të njeriut vdekatar, të ndeshur shpesh dhe në

146 veprat e poetëve të tjerë arbëreshë; përafroi jetën konkrete me jetën qiellore dhe vështroi çështje të tjera të rëndësishme të botës në përgjithësi. Përsëritjet e shpeshta, janë të ndërtuara mbi modelin e përsëritjeve të krijimeve gojore ose të përsëritjeve që i krijoi vetë poeti. Kjo ndodh për arsye se ai dëshiron të qartësojë e të përforcojë atë që thoshte, sidomos rëndësinë e figurës së Shën Mërisë Virgjër e të Birit të saj. Këto përsëritje e formulësime s’janë të bëra sipas një sistemi të menduar, mirëpo si të tilla, i japin veprës një mëvetësi dhe një ngjyrim vetjak, gjallëri dhe ritëm, një rrjedhë që dëshmon aftësinë krijuese të autorit. Këtë gjë e provojnë vargjet masash e ritmesh të ndryshme dhe rima e disallojshme, të përdorura në dyvargëshin e njohur nga tradita gojore ose në strofë. Në disa pjesë të veprës disa herë me radhë ai shkruan shkurtesën it. ecc. (e të tjera), për të shnenjëzuar mundësinë e vijimit të krijimit, domethënë të përsëritjes, sipas individit, aftësisë ose nevojës që të vazhdohet edhe me tej renditja e shqiptimit ose e përshkrimit të dukurive ose e objekteve konkrete përkatëse. Natyrisht në një vepër të mirëfilltë të shkruar një dukuri e tillë (shënimi i shkurtesës ecc.) do të ishte paradoks, mirëpo te një vepër e cilësisë dhe e llojit të tillë, çfarë është Gjella e Shën Mërís Virgjër, kjo është e natyrshme dhe duhet lidhur me konceptin e autorit që vepra është përftuar para së gjithash që të recitohet ose të këndohet. Kjo shkon e dëshmohet dhe nga një e dhënë tjetër e rëndësishme: pjesët që i japin një ngjyrim dhe një përmasë të mëvetësishme kësaj vepre janë pikërisht ato të përftuara mbi bazën e traditës së poezisë gojore arbëreshe, që ndërlidhen e shkrihen me pjesët e tjera të strukturës tekstore si rrjedhojë e punës krijuese të bërë nga poeti. Modeli i shfrytëzuar nga poezia gojore arbëreshe, sidomos përsëritjet e ndryshme, që zënë fill nga fjalët, shprehjet, vargjet, (dhe vargje të tëra) ka mundësuar që vepra e Varibobës të receptohet lehtë nga dëgjuesi dhe lexuesi arbëresh, të bëhet pa ndonjë vështirësi pronë e njerëzve të katundit të tij ose më gjerë, të recitohet ose të këndohet e të përcillet gojarisht si të ishte krijim i traditës letrare gojore. Për ta dëshmuar ndërlidhjen e kësaj vepre të poetit të Mbuzatit me poezinë gojore arbëreshe mund të silleshin një varg shembujsh, duke filluar nga pjesët, që shprehin ngazëllimin për lindjen e Krishtit (të ndërtuara mbi bazën e modeleve të këngëve të lindjes e të djepit) e deri te pjesët që kanë cilësi të poezive të përshpirtshme gojore, të njohura si kalimere, në mënyrë të veçantë vajtimet e Shën Mërisë bërë djalit po dhe pjesë të tjera, që përdoren në vende të ndryshme të poemës. Në vijim po sjell vetëm disa, që janë më tipikë. Thonie, mbre, të nëmura, / si ju doq zëmëra: digjemi e dhezemi, / çelemi e losemi, digjemi e ngrisemi, / ngrisemi e digjemi. S’kém se ku sheghemi,/ tekdo vemi dukemi.(v.863-870) * I shkëlqen leshëthit, / i bën drit ballëthit,

147 ká të zez’ sízit, / ká të kuq veshëzit. E cukar buzëza, / moll’ e kuqe faqeza. (v.885-890) * Leu xha Krishti e nd’ato duar,/ fanmira duar, i fjuturoi. Ora çë thé kúr ti e pé, / o Shën Mërí, e të façoi? Thirre ti fort: “O biri im, / oj mall im, oj jeta ime, oj belic’, oj kutëndic’, / oj parrajs, oj drita ime! (…) Vetëmith dua u t’e shtërngonj / e t’e dërtonj belicën time; ai ësht imi, ju mos m’e ngini, / u të t’mbánj, zëmëra ime”. Kështu i fjit jëma e békuar / kúr ndë duar të bír e kish’, por e lëmon, por e shtërngon / e por e puthën e i jip sis. Oj ëm’ e virgjër, oj ti fanmír, / oj pasiqír oj ndéra jon’, thuajm si e pate, o e pámëkate, / gjithë këtë hjé me tën’ Zon’. (v. 409-432) Variboba shpesh gërsheton përbërësit letrarë poetikë të dy shtresave të artit të fjalës – gojore dhe të shkruar -, qoftë kur vë në përdorim përsëritjet ose shprehjet formulative gojore, qoftë kur krijon pjesë, që i përkasin veprës së shkruar. Ç’është e vërteta, ndonjëherë nuk mund të përcaktohet me saktësi se ku fillon e ku mbaron kufiri mes këtyre dy formave krijuese letrare. Kjo ndodh për arsye se Variboba, si u theksua edhe më lart, me qëllim nuk do të verë kufirin midis tyre dhe të dëshmojë mëvetësinë e tij në shtjellimin, në gjuhën dhe në mënyrën e të shprehurit. Pjesët që po i sjellim në vijim, hedhin dritë për këtë dukuri. Zëri ju kangjel’, zonjat e mia, / se gjith gharét i suall e Sh. Mëria. Zëri bashk me né vjershin e rí, / Djalit çë u le bëni hajdhí. Puthnie gjith e mos e sparanjoni, / orën çë u le békoni: “Ç’ësht e mira kjo nat, / kjo nat e pámëkat, kjo nat çë bën drit / më se dielli mjezditë. Ndë ktë nat qiellja u ghap, / ëngjëlit gjith rrodh vrap, se ká Zonja e Sh. Mërí / in’ Zot u bë njerí. Ndë ktë nat liu gëzoi, / suall qumësht edhe kroi, val e mjalt déti u sporris / se Zotín ká qiellt u nis. Mír se erth kí regj i rí, / mír se erth për gjithnjerí, mír se erth se të na sallvonj’, / gjithnjerí lé të gëzonj?”. (v. 609-630) * Mëma e Bonkunxilit, / mír se erdhe me né, erdhe si lule e prillit / me djalët çë na dhé. Rrëtrati it i mír / Skutarin ndéroi, ma iku e u partír / porsa turku façoi. Mëpár se të fjuturon / andej kjo Perëndesh lleçenx vate kërkon / bularëvet arbëresh. E ditën çë u rrëzua / pámet ju dha avis,

148 pámet më ju buftua / e gjith me të u nis. Mbjatuth u shqít ká muri / e si zok fjuturoi, u shqít mose kulluri, / ma muri atje qëndroi. E njota ká qiellt / gjith ëngjëlit i nisi vet Zonja çë si diell / shkëlqeu e llambarisi. Një mjegull si kullon’ / ditën i kumbanjár, si zjarrm’ nj’atër kullon / natën i lluminár. (v. 4000-4027) Me qasjen dhe me vëzhgimet e bëra në këtë punim15 u synua të hedhet dritë rreth disa çështjeve të rëndësishme të botës poetike të veprës Gjella e Shën Mërís Virgjër të Jul Varibobës, duke pasur parasysh vetë tekstin e saj, po dhe traditën paraprake letrare - gojore dhe të shkruar - arbëreshe dhe gjithëshqiptare. Qëllimi ynë nuk ishte që t’i shpallim vlerësimet dhe gjykimet si të vetme e përfundimtare, por të provojmë mundësinë e një vështrimi dhe analizimi më të ndërliqshëm e më thellësor dhe të dëshmojmë rëndësinë e analizimit të vetë tekstit, po aq dhe të intertekstit16 në interpretimin e veprës si krijesë poetike.

Kozencë, tetor 1999

15 Ky punim në të vertët është kumtesa që duhej ta paraqitja në Seminarin e mbajtur më 30 tetor 1999 në Mbuzat, vendlindja e poetit, organizuar nga Bashkia e këtij ngulimi arbëresh e kushtuar veprës së Jul Varibobës. 16 Shih për këtë çështje Marina Polacco, L’intertestualità. GLF, Bari 1998.

149 3. Bardhosh Gaçe: Jul Variboba dhe vepra e tij “Gjela e shën Mërisë virgjër” Bardhosh Gaçe: Letërsia arbëreshe, Triptik 2008, Vlorë: 55 – 61.

Në historinë e letërsisë shqiptare, tashmë, tradita e vjershërimit shqip njihet qysh prej Pjetër Budit, i cili pat botuar rreth 3300 vargje në veprat e tij e më pas Pjetër Bogdani në traktatin e tij filozofik e teologjik (1685) lëvroi sibilat e veta, si dhe vjershën e Luka Bogdanit në tetërrokëshin shqip, duke na dëshmuar përpjekjet e tyre për vjershërimin shqip. Ashtu si këto vjersha të përshpirtshme, kjo traditë ringjallet edhe në Dorëshkrimin e Kieutit (1735 – 1750), në vjershërimin e poetëve Nikollë Brankati, Nikollë Filja e Nikollë Keta. Pikërisht në poezinë gojore dhe atë të kultivuar që përmban “Dorëshkrimi i Kieutit”, vihen re lehtazi marrëdhëniet dhe afritë midis tyre. Në letërsinë arbëreshe të shek. XVIII, një vend të veçantë zë edhe Jul Variboba, i njohur për veprën e tij poetike “Gjella e shën Mërisë Virgjër”, si dhe mjaft këngëve fetare të përhapura në Kozencë e vatra të tjera arbëreshe, si dhe autor i shkrimeve fetare në italisht. U lind në Mbuzat (San Giorgio Albanese) të Kozencës rreth vitit 1721. mësimet e para i mori në Kolegjin Korsini të San Benedeto Ulanos, kolegj ky i themeluar prej Papa Klementit XII për arsimimin e arbëreshëve. Pas zellit që tregoi në këtë kolegj për përfitimin e diturive, u shugurua prift në vendlindje më q749, ku shërbent i ati, Xhovani Variboba si kryeprift. Jeta si prift i ritit biznatin e përfshiu në polemikat e kohës dhe ai u bë përkrahës i ritit katolik, gjë që i krijoi shqetsime në famullinë e Mbuzatit, dhe ndër autoritet kishtare. Në këto kushte Variboba u shtrëngua të mërgojë në

150 Kampanjë e më vonë në Napoli, ku qëndroi tetë vjet. Me emërimin në Romë si sekretar i një urdhëri fetar, më 1762, botoi edhe veprën “Gjella e shën Mërisë Virgjër”, vepër kjo që del nga kuadri i letërsisë didaktiko – fetare dhe mbart vlera të veçanta artistike. Vdiq në Romë në vitin 1788. Vepra e tij poetike “Gjella e shën Mërisë Virgjër” u botua në Romë më 1762. ajo përbëhet prej 4717 vargjesh, në strukturën e vet poetike, pjesët nuk janë të lidhura fort me njëri – tjetrin. Vepra përbëhet nga dy pjesë, si dhe një numër vjershash që me tematikën e tyre plotësojnë poemën. Duket që vjershat janë shkruar në kohë të ndryshme e në mënyrë të pavarur nga njëra- tjetra, si: “Kalimera e nataleve”, “Kenga e të zjguarit”, “Sa për ne Krishti duroi”, “Kënga e shën Gjergjit” etj. Poema është e shkruar në dialektin e vendlindjes së poetit, Mbuzatit, por në të vihen re edhe elemente të italishtes së Kalabrisë. Jul Variboba e çel poemën e vet me një letër kushtuar shën Mrëisë, ku i lutet t’i pranojë vjershat që ka shkruar për të: “Të vjen sot në mëngjes një pemë e re, që nuk e ke shijuar kurrë, qysh kur je në qiell...“. Ndërsa në letrën e dytë, kushtuar lexuesit, poeti me një frymë të hollë humori, u lutet atyre të lexojnë këtë poemë, në gjuhën shqipe, bile ta mësojnë përmendësh “dhe lutju shën Mërisë edhe për mua”. Poema “Gjella e shën Mërisë Virgjër” rrëfen në mënyrë poetike jetën e shën Mërisë dhe ngjarje nga jeta e Krishtit sipas rrëfimeve të Ungjijve. Në këtë shtjellim poetik vihen re edhe mjaft elemente humaniste e realiste, karakteristika këto të shprehura edhe në letërsinë italiane e evropiane të shekullit XVIII, por edhe në traditën e letërsisë popullore, si dhe në veprat e tjera të artit. Krahas këtyre në vargjet e kësaj poeme përshkruhen edhe mjaft elemente karakteristike të mjedisit arbëresh. Vepra përmban dy poema që vijojnë njëra pas tjetrës: “Gjella e shën Mërisë Virgjër” dhe “Gjella e shën Bambinit”. Në tablotë e saj ringjallet një shën Mëri qiellore, por edhe me një botë të thellë njerëzore. Shenjtorja shën Mëri bart tiparet e një gruaje reale, ajo shfaqet si një bashkëshorte e mirë, por edhe si një nënë e mbushur me dashuri dhe dhimbsuri njerëzore, ashtu siç janë fshatarët e katundit Mbuzat në Kalabri. Qysh kur prêt të lindë Krishtin, fytyra e saj si nënë shfaqet në përkujdesjet për të linjat, ndaj gëzimi i saj dritëson edhe mjedisin. Ledhet dhe përkëdheljet e saaj në lindjen e Krishtit janë të pafundme, në të shprehet një botë e thellë njerëzore, edhe pse ajo vizatohet me një fytyrë engjëllore: O biri im, / O dashuria ime, o jeta ime, O bukuri, o kënaqësi, / O parajs, o drita ime. Vetëm unë dua ta shtrëngonj, / dhe ta ndërtoj bukurinë time, Ai është imi, ju mos më ngitni, / unë të të mbaj zemra ime.

151 Mirë se na erdhe, eja të të puth, / eja të të lus unë dit’ e vjet, Vetë ta lidh, vetë ta zgjidh, / dua këtë botë unë vetëm vetë. Edhe pse poema është qortuar nga studiuesit për vlerat e saj artistike, ajo shquhet për realizimin e saj, botën e gjallë arbëreshe, humorin e hollë e përjetimet, duke përcjellë një vepër origjinale me një botë të thellë lirike. Portreti i shën Mërisë vizatohet me një bukuri të rrallë ashtu si në traditën folklorike arbëreshe, ai e quan atë “shpresë e bukur”, “nerënxë e ëmbël”, “mall”, “dritë“, “me sytë si dy yje”, “që shkrepin mirësi e dashuri”: Më e bukura vajzë, / Që skuqesh si trëndafile, Je ti, zonja Shën Mëri, / si je ti, nuk është njeri. Jan dy yje ata sy, / plot mëshirë e dashuri, Këdo vren, të dashuron, / këdo sheh ti e gëzon”. Rrëfimi poetik i Jul Varibobës shprehet në ligjërimin e hollë, në ndjenjat dhe përjetimet e tij të fuqishme, të cilat zbulojnë tablo të gjalla të jetës arbëreshe, si dhe portretet e personazheve, të cilët përmallohen e pikëllohen, ngazëllohen e trishtohen. Krishtin e vogël ai e krahason me një lule maji, shën Mëria, ashtu si gratë arbëreshe e përkund dhe e vë në gjumë atë me ninulla të bukura, vargjet e të cilave kanë po atë frymëzim e përgjithësim si në këngët arbëreshe: E zgjohu bir, jo më gjumë, / Zgjohu se më fjete shumë, Jeta ime, via, mu zgjo, / Zgjohu se bëre nino!. . . Shën Bambini rritet në këtë mjedis fshatar arbëresh, ndaj në botën poetike të ninullave zbulohet një zemër e ndjeshme, e cila përherë është e shqetësuar që i biri të rritet me gjithë të mirat. Në tablotë e përshkruara shpaloset natyrshëm edhe vetëdija poetike e Varibobës, dashuria për vatrat arbëreshe dhe botën e tyre njerëzore. Duke u mbështetur në traditën folklorike arbëreshe, poeti pasqyron edhe disa nga zakonet e tyre. Barijtë, kur shkojnë me dhurata për lindjen e Krishtit, përcjellin botën arbëreshe me këngë e valle, duke u rënë fyejve, zamareve, gajdeve, pipëzave, duke gëzuar edhe “dheun e detin” për lindjen e tij. Zakoni arbëresh në vargjet e kësaj poemeshfaqet edhe në dhuratën e një qengji të bardhë, që barinjtë i dhurojnë Krishtit të vogël. Krahasimet e përftuara nga traditat folklorike vizatojnë me mjeshtëri edhe portretin e Krishtit të vogël, trupine e ka “si trëndafile”, “i ndriçon balli i vogël”, “ka dy sy të zinj”, “mollë e kuqe faqeza”, “është si sheqer buzëza” etj., të cilat dëshmojnë për njohjen e gjerë të folklorit arbëresh prej poetit. Në portretizimin e figurës së Krishtit, Jul Variboba, duke ndjekur traditën letrare fetare, e pikturon atë si një figurë të hyjnizuar, ndaj në mjaft tablo e ngjarje ai del i zbehtë. Megjithëkëto, në vargjet e poemës, në skenat e

152 fëmijërisë ai është mjaft tokësor, ashut si një fëmijë kalabrez shkon në krua e mbush ujë, fshin oborrin e shtëpisë, dëgjon këshillat e uratat e prindërve, lodron në kopshtije etj. Ky mjedis arbëresh, ku veprojnë personazhet, plotësohet edhe me portretet e personazheve të tjerë barinj, të cilët më të shumtët janë bashkëfshatarë të poetit. Rrëfimi lirik që zbërthen ngjarjet dalngadalë zbulon elemente realiste duke dhënë tablo të gjalla të jetës arbëreshe me nota të theksuara folklorike. Në vargjet e kësaj poeme, një vend të veçantë zënë tablotë dramatike, ku përvijëzohet një dhimbje e pikëllim i patreguar. Një nga skenat e dhimbshme është edhe humbja e Krishtit, të gozhduar nga mëria e njerëzve. Kënga e shën Mërisë, është një pajtim i pikëlluar i saj për të birin, vajtim ky që ka mjaft elementë të përbashkët me vajtimet arbëreshe, por edhe me ato shqiiptare, duke përdorur edhe refrene të tilla si “mjera unë“, “E nëmura u”, “E djegura u”: Bir, si të vranë? / Mua ku më lanë? Si s’patën mëshirë, / Si s’të ndihmoi asnjeri? Bir, si të qëlluan? / Bir, si të mbaruan? Ku të vajti gjith ajo bukuri? Në vargjet kësaj kënge të dhimbshme, nëna-shën Mëri, shpalos botën e saj njerëzore, ajo nuk e duron dot këtë dramë të jetës së saj, bota i erret kur shikon të birin me këmbë e duar të kryqëzuara, dhe trupin të shpuar me ushta. Për të jeta nuk ka më kuptim, ndaj do që bashkë me Krishtin: “Nëkëtë varr dua të mbyllem”. Nëpërmjet vargjeve të kësaj poeme, edhe pse me motive fetare, Jul Variboba solli në letërsinë shqipe një ndjeshmëri të lartë poetike, një frymë të thellë lirike dhe realiste, spërkatur me humorin shpotitës, ku shquhet edhe shfrytëzimi i visarit popullor arbëresh. Në këtë mënyrë, frymëzimi poetik i Jul Varibobës me fantazinë krijuese të saj e pasuroi vjershërimin arbëresh duke e nxjerrë atë prej kuadrit didaktiko-fetar në udhën e kultivimit të saj, në përfitimin e një letërsie me vlera të veçanta artistike dhe shoqërore. Studiuesi Anton N. Berisha, në studimin e vet “Vëzhgime mbi veprën Gjella e shën Mërisë Virgjër” përcakton qartë tiparet e krijimtarisë poetike të këtij poeti: “pas një leximi të vëmendshëm dhe pas një analize më të përimtë të Gjellës së shën Mërisë Virgjër mund të thuhet se në qenësinë e saj ajo dëshmon fazën e kalimit prej traditës letrare gojore arbëreshe në traditën e shkruar. Këtë mendim e përligj para së gjithash vetë teksti i veprës po edhe tradita letrare arbëreshe para Varibobës, si dhe mbas tij”. Qysh në gjallje të poetit, mjaft pjesë të poemës së tij u mësuan përmendësh nga arbëreshët dhe u përhapën nëpër ngulimet e tyre gojë më gojë. Veprën e tij poetike e vlerësuan mjaft studiues bashhkëkohorë e gjer në ditët tona. Jeronim de Rada do ta quante Varibobën “një poet të lindur”, ndërsa Viçens Dorsa e përgëzon poetin për frymëzimet e bukura me thjeshtësi mahnitëse, Eqrem Çabej, vë në dukje se Variboba është “më i vjetri poet i vërtetë i literaturës shqipe”.

153

4. Eqrem Çabej: Giulio Variboba Çabej, Eqrem (1936, 1996), ELEMENTE të gjuhësisë e të literaturës shqipe, Tiranë, Prishtinë, (34-35).

Giulio Variboba lindi nga fillimi i shek. të 18. në katundin S. Giorgio Albanese, arbërsiht Mbuzàt, në provincë të Cosenzës në Kalabri. Qe një nga nxënësit e parë të Kolegjit S. Adriano në katundin shqiptaro – kalabrez S. Benedetto Ullano. Ky kolegj u themelua më 1735, prej Klementit XII, që e kishte t’ëmën italoshqiptare, për arësimin e djalërisë shqiptare të Kalabrisë. Kolegji më vonë u transferua në S. Demetrio Corone, ku qëndron edhe sot. Variboba si kreu studimet u kthye në Mbuzàtin e tij dhe këtu ushtroi veprimin e priftit. Pjesën e fundit të jetës e kaloi në Romë dhe këtu vdiq. Vepra që i ka lënë Variboba literaturës shqipe është Gjela e Shën Mëris Virgjër (Vita di S.Maria Vergine)17, shtypur në Romë më 1762. gjuha e kësaj vepre është krejt dialekti i katundit Mbuzàt, mbushur me fjalë italiane. Shprehet në të një religjiozite i zjarrtë me një gjuhë të krumpuar. Poeti këndon lindjen, jetën dhe vdekjen e Krishtit. Disa nga vjershat e Varibobës janë bënë këngë popullore në Mbuzàt e në katundet afër dhe këndohen prej popullit në ceremonitë e ndryshme fetare18. Gjykimet përmbi vlerën poetike të Varibobës janë të ndara. Shkrimtarët italoshqiptarë i përflasin gjuhën e tij të shkatërruar. Por duhet thënë përfundimisht se Variboba është më i vjetri poet i vërtetë i literaturës shqipe. Sa për gjuhën e tij duhet vrejtur se Variboba në frymë e në formë është poet popullor. Aty ka dashur të kupëtohet prej masës së popullit. Prandaj gjuha e tij është gjuhë populli me italianizmat e shumta.

17 Gjell[ n[r Shqiptar[t e Italis[ d.m.th. jet[. 18 E ribotoi V. Librandi n[ Grammatica Albanese con le poezie rare del Variboba, Milano, Hoepli 1928.

154

5. Klara Kodra, Jeta arbëreshe në veprën e Varibobës Klara Kodra, “Jeta arbëreshe në veprën e Varibobës”, Rilindja, Tiranë, 17. VI. 1994: 9.

Destinacioni i veprës Mund të duket paradoksale të kërkohet në një vepër me brendi fetare e me synim kryesisht fetar, siç është ajo e Varibobës, pasqyrimi i jetës bashkëkohore dhe veçoritë karakteristike për gjendjen arbëreshe. Mund të duket kështu, po ky pasqyrim në fakt ekziston dhe pikërisht në këtë qëndron edhe origjinaliteti dhe vitaliteti i kësaj vepre poetike që shkëputet nga letërsia fetare dhe didaskalike e kohës. Vepra e Varibobës paraqet në vetvete një urë midis letërsisë së vjetër arbëreshe dhe, në kuptim më të gjerë, tërë letërsisë së vjetër shqiptare, edhe asaj që pa dritë në tokën mëmë, kryesisht me karakter fetaro – didaskalike (ndonëse aty – këtu tek ajo shkëlqen ndonjë shkëndijë poezie), dhe letërsia me karakter vërtet estetik dhe vlerë të spikatur artistike që do të zhvillohej një shekull më vonë, letërsi kjo thellësisht e angazhuar me problemet e kohës. “Jeta e shën Mërisë Virgjër” nuk është një vepër propagande të thjeshtë fetare, po nuk është as një vepër që t’i vërë vetes me vetëdije synime estetike dhe që të shprehë problemet e kohës kur pa dritë. S’mund të thuhet që materiali fetar i vënë në bazë të veprës s’është veçse një guackë e thjeshtë që fsheh në vetvete margaritarë idesh më të ndërlikuara, ashtu sikur ngjet në “Komedinë hyjnore” të Dantes dhe në “Parajsën e humbur” të Miltonit. As mund të thuhet se autori ka pasur synime të ndërgjegjshme patriotike ashtu si ka ndodhur me bashkatdhetarët e tij përtej detit, Budit dhe Bogdanit. Variboba ka pasur pa dyshim një synim fetar, po duke e realizuar atë ka nxjerrë në dritë një vepër vërtet të gjallë, vërtet poetike që ka vlera estetike reale. “Poet i lindur” e quan atë De Rada, që është megjithatë në përgjithësi aq i rreptë me të, ndërsa Majeri shprehet me entuziazëm duke e përkufizuar veprën e tij si “klasike mbi gjithçka”. Variboba u quajt edhe “Jakoponi shqiptar” dhe krahasimi s’ka dyshim se qëndron në rast se mendohet për frymëzimin spontan dhe karakterin njerëzor të vjershave të Jakopones, po poeti i Mbusatit ndryshon nga italiani për karakterin më thellësisht njerëzor dhe optimist të poezisë së tij. Ndryshe nga Jakoponeja që synonte te spiritualizmi Variboba përpiqet të shndërrojë gjithnjë fetaren në njerëzore dhe si mbreti mitologjik Mida që shndërronte në flori gjithçka prekte, Variboba shndërron edhe atë që në Ungjill është thjesht lëndë e parë apo ka karakter tepër fluid, në poezi të kulluar.

155 Përveç kësaj Jakoponeja ishte thellësisht pesimist. Nga ky konceptim i tij i jetës edhe buronte asketizmi i poezisë së tij. Përkundrazi në veprën e Varibobës gjejmë një gëzim të të jetuarit aq të çiltër e naiv, një dashuri për jetën që të kujton atë që karakterizonte disa popuj të lashtë si grekët dhe një kult prekës të bukurisë ashtu si e gjejmë në përfaqësuesit më të mëdhenj të Rilindjes evropiane. Letërsia e arbëreshëve të Italisë mund të thuhej se ishte akoma në djep e megjithatë i takonte të sfidonte qysh në atë kohë disa anë të brendisë e disa forma të përhapura. Prandaj nuk është aspak e rastit që në veprën e këtij poeti, poetit të parë të vërtetë të letërsisë sonë, të gjenden disa veçori që të kujtojnë thjeshtësinë dhe harmoninë e poezisë së lashtë greke dhe disa veçori të poezisë italiane të “Rinascimento – s” në të cilën më në fund njerëzorja mbizotëronte mbi hyjnoren. Funksioni estetik i veprës Vepra e Varibobës ka në qendër figurat kryesore të fesë së krishterë dhe ka si synim t’i hymnizojë në formë poetike. Po këto figura s’kanë më thatësinë apo fluiditetin që i dallonte në vepra të tjera të letërsisë fetare: janë personazhe të gjallë. Për t’u dhënë jetë personazheve kryesore të veprës së vet Variboba është frymëzuar nga fshati i vet, Mbusati (San Xhorxho Albaneze). I mërguar nga vendlindja dhe i munduar nga malli dhe ndofta nga një ndjenjë faji ndaj bashkëfshatarëve të cilëve deshi t’u impononte pa sukses ritin latin, Variboba rikrijon në botën e artit Mbusatin e vet me gratë e veta, burrat, fëmijët, zakonet karakteristike shqiptarre që kalonin brez pas brezi. Sigurisht poeti i heq kështu veprës së vet ngjyresën historike dhe e shkëput nga mjedisi i origjinës duke e transplantuar në realitetin e kohës së vet. Po ne mund të themi “felix error” (gabim fatlum) se nga kjo përfitojnë atdheu dhe poezia. Protagonistja e veprës, shën Mëria, merr kështu tiparet e një fshatareje të thjeshtë nga Mbusati, e përvuajtur, e thjeshtë, amvisë e mirë, grua besnike dhe e devotshme, e bindur ndaj autoritetit të burrit (veçori tipike kjo e fshatareve arbëreshe të rritura në një klimë patriarkale), e pajisur me atë logjikë karakteristike dhe në atë mënçuri mënçuri të shëndoshë që kanë gratë e popullit, nënë tepër e dhimbshur dhe njëkohësisht e pajisur me autoritet të madh (le të kujtojmë që te arbëreshët e Italisë gruaja rrethohej nga një nderim i veçantë si nënë). Edhe në portretin e saj fizik shumë të gjallë e konkret në të cilin shprehet ai kulti i bukurisë që përmendëm më lart, vëmë re disa veçori që burojnë nga koncepti popullor i bukurisë që e identifikon me shëndetin. Më e bukura kopile / që nguqen si trëndofile. Mund të thuhet se shën Mëria e Varibobës është personazhi i parë i letërsisë sonë që mishëron dhe hyjnizon gruan arbëreshe në thjeshtësinë e saj, po edhe në virtytet e saj të admirueshme. Një shekull më vonë do të kemi Rinën e De Radës, Emiren e

156 Santorit, fshatare tipike arbëreshe edhe në qoftë se janë shartuar në trungun romantik. Edhe shën Josifi ka veçori që na kujtojnë fshatarët e Mbusatit. I ndershëm e punëtor, i thjeshtë dhe zemërmadh, bashkëshort dhe baba i mirë, po edhe tepër i shqetësuar për nderin e vet ashtu të gjallë në episodin tepër të gjallë në aspektin psikologjik të dyshimeve që e mundojnë kur zbulon shtazaninë e shën Mërisë. Edhe karakterii tij i rrëmbyer si na e vizaton Variboba dhe që mund të duket madje i çuditshëm në moshën e tij të madhe, është karakteristik për arbëreshët dhe për shqiptarët në përgjithësi (ky tipar i tij shfaqet në episodin e pendimit, të dëshpërimit të tij dhe të dëshirës për të ndëshkuar veten dhe gjithashtu në gëzimin e papërmbajtur që shfaq në lindjen e Jezusit). Madje edhe Krishti për të cilin mund të themi se është i vetmi personazh që Variboba s’guxoi ta zhvishte nga aureola e tij mistike, në fëmininë e tij përshkruhet si tërë fëmijët arbëreshë, tek merret me punët e zakonshme të shtëpisë, merr ujë, fshin dyshemenë, u bindet prindërve për çdo gjë. Edhe më vonë gjejmë në figurën e tij disa tipare karakteristike për shqiptarët. Kështu mrekullia e dasmës së Kanës na jepet sikur e ka shkakun në autoritetin e shën Mërisë si nënë dhe në bindjen e Krishtit si bir, që e mposht modestinë e tij të tepruar. Dashuria prej nëne e shën Mërisë derdhet në ninullat me frymëzim nga këngët popullore arbëreshe dhe dhimbja e saj e thellë për vdekjen e të birit shprehet në këngë që na kujtojnë vajet popullore arbëreshe. Kështu edhe këngët që hymnizojnë shën Mërinë e ngjajnë këngëve eritke arbëreshe (distiku i rimuar që i karakterizon këto poezi, përdoret edhe në këngët që lavdërojnë Krishtin fëmëjë). Në episodin e vdekjes së shën Josifit – ku shkëlqejnë me një dritë të veçantë figurat e Krishtit e të shën Mërisë – Variboba përshkruan zakonet tipike arbëreshe si atë, që e vëren edhe Lambertzi, të ngjyrimit në të bardhë të fytyrës së të vdekurit. Ikja në Egjipt përshkruhet nga Variboba me imtësi konkrete dhe trajtohet si dukuri reale e emigracionit që ishte karakteristike për fshatrat arbëreshe. Paraqet interes të veçantë përshkrimi i detajuar i marrëdhënieve të “Familjes së shenjtë“ me fqinjët meqenëse në fshatrat arbëreshe vihet re ndarja në gjitoni, bashkësi familjesh që kanë ligjet e tyre të veçanta. Imazhet e realitetit dhe funksionalizimi i tyre Variboba krijon gjithashtu tablo kolektive tepër të bukura. E tillë është tabloja e barinjve, si marrin lajmin e gëzueshëm rendin t’i çojnë dhurata Krishtit të vogël, është për t’u vënë re se tipari kryesor i nënvizuar nga poeti, i karakterit të barinjve, është bujaria karakteristike për shqiptarët. Përveç

157 kësaj ata i dallon krenaria e një, si të thuash, fryme emulacioni, që i shtyn të bëjnë sa më shumë dhurata, me gjithë varfërinë e tyre. Dialogjet shtjellohen në realizëm të thellë dhe me një gjallëri që i ndriçon karakteret me dritë të vetëtimshme, po të qartë dhe njëkohësisht të jep një përfytyrim për të folmen popullore me shprehjet e saj, madje me të sharat e saj (megjithëse Variboba e tepron me huazimet italiane e kalabreze). Një skenë tepër e këndshme fshatarake na jepet në “këngën e të zgjuarit”, në të cilën parakalojnë disa barinj dhe një nga një të gjitha fshataret e Mbusatit me emrat e tyre, tiparet e tyre dhe imtësitë janë jashtëzakonisht konkrete, të gjalla e të përpikta në thjeshtësinë e tyre. S’është e rastit që një nga dhuratat që i bëjnë gratë fshatare shën Mërisë është pikërisht “keza”, mbulesa e kokës karakteristike për masat arbëreshe. Dhe s’është gjithashtu e rastit që Variboba “nënvizon” se Krishti i vogël “gjegji duke qeshur kënkën arbëresh”, anakronizëm i qartë, po gjithashtu shprehje e dukshme e dashurisë për gjendjen e vet dhe gjuhën e vet nga ana e poetit. Tipike për atmosferën e fshatarëve arbëreshë është ajo imtësi arbëreshe që mund të duket e papritur dhe e çuditshme, në pjesën e dytë të poemës: të gjithë vajzat e devotshme që kanë parakaluar para Krishtit të vogël, kur kthehen në shtëpi i gjejnë nënat të zemëruara dhe madje, ndonjëra, më gjaknxehtë se të tjerat, i jep vajzës së vet një dru të mirë: Ma ndë shtëpit kur rrëvuan / gjith ato çuan emat me punj / e një çë kish t’ëmën si bish / pat për rigall një prig’ huaj. Variboba rikrijon kështu atmosferën patriarkale të fshatareve arbëreshe dhe të Mbusatit të vet ku vajzave u ndalohet shumë liria, bie fjala, ajo për t’u larguar gjatë nga shtëpia. Variboba e përmend këtë si me buzëqeshje, po bie në sy kontrasti midis gëzimit të vajzave në fillim dhe rreptësisë së pritjes së nënave që ua mbyt gëzimin dhe mund ta marrim me mend nga ky kontrast pakënaqësinë e poetit, i cili ka vuajtur vetë nga atmosfera e ngushtë dhe nga thashethemet e fshatit të vet. Koloriti lokal Detaje të ngjashme gjejmë një shekull më vonë në veprën e De Radës: te “Milosao” vajzat guxojnë të flasin lirisht vetëm kur mungojnë “etërit e vrenjtur” dhe në “Skanderbegun” vetëm me një vërejtje nga ana e Gonetës quhet nga i ati dhe të pranishmit si shprehje e një guximi të jashtëzakoneshëm (L. II, K. IV).

158 Variboba fut në veprën e vet një legjendë të hijshme arbëreshe, atë të shën Mërisë së Këshillit të Mirë që e braktis Shkodrën kur e pushton turku dhe i shoqëron arbëreshët e Italisë në mërgim. Legjenda paraqitet si “e përkthyer arbërisht”. Poeti, pra, paska pasur parasysh një motiv italian, megjithë atë poezia, edhe në qoftë se është përshtatje, përshkruhet nga ai lirizëm i ëmbël që dallon poezinë origjinale të Varibobës. Pikërisht këtë legjendë e rimerrte pas një shekulli De Rada, i cili krijonte mbi këtë subjekt një tablo plastike me ngjyra të gjalla. Kështu shprehej individualiteti i ndryshëm krijues i dy poetëve. Veçse Variboba kishte meritën se kishte shndërruar i pari në poezi këtë motiv nga folklori. Ndërsa në thirrjen që i drejtohet shën Mërisë dhe e mbyll poemën - një sonet – shohim diçka moderne: një dialog mjaft të guxitshëm me hyjninë dhe një protestë kundër të keqes në botë që në poezinë arbëreshe do ta gjejmë shumë vonë, në një poezi të Serembes që i kushtohet edhe ajo pikërisht shën Mërisë: . . . . Oj mëm, të duket mir? /ti ndër hare, / na ndër pen’ e turmende e guaje sa / ti dnë kumbit shaluar, neve na le / të vdesëm uri si qen’ që ra. / Ah, nd’ë vërteta se për bil na ke / ndena edhe neve ti asi që ha. Serembeja do t’i drejtohet shën Mërisë kështu: Nani çë bënj, o Mëm, u te kjo gjell? / Dita më heljëmon, nata më vret, / Soti më vren e nesëri më nxin. / / Zëmëra të ti vjen me mall të thellë / po ti rri tharu enëmurie më pret / e te një det helmëç njo më mbin. Në këngët që e shoqërojnë poemën dhe që u drejtohen shenjtorëve është për t’u vënë re kënga që i drejtohet shën Gjergjit, një shenjt që e kanë për zemër veçanërisht shqiptarët. Edhe këtu vemë re një anakronizëm që buron nga dashuria e Varibobës për tokën e vet. Poeti pohon se shën Gjergji mposhti gjithë turqit, duke shprehur kështu në mënyrë spontane urrejtjen për armiqtë e atdheut. Figurat stilistike që e stolisin veprën dhe dallohen për freski dhe origjinalitet e kanë burimin kryesisht nga jeta e fshatit. Paralelizmi tepër i bukur që përdor poeti për të përshkruar masakrat e Dioklecianit frymëzohet nga tabloja reale e një stuhie në fshat. Jeta arbëreshe te “Gjella e Shën Mërisë“ depërton në dy plane, në planin e një realizmi spontan që e ka burimin te përshtypjet e gjalla dhe kujtimet që kishte ruajtur poeti nga vendlindja, dhe nëpërmjet prizmit të folklorit kur poeti frymëzohet nga këngët e popullit të vet dhe u jep atyre një frymë të re gjallëronjëse. Variboba u jep një formë artistike “kalimerave”, “vjershave”, “kangjelave” si dhe këngë e arbëreshe të vajit. Pikërisht nga kjo lidhje e gjallë e poetit me gjindjen e vet arbëreshe burojnë “ai origjinalitet dhe ajo bukuri” që sipas Straticoit “e ngrenë më lart se sa mijëra poetë e shkrimtarë

159 katolikë që janë frymëzuar nga jeta e shën Mërisë“. Duke e pranuar gjykimin e Straticoit ne mund të shtojmë që epërsia e Varibobës qëndron në faktin se ai i theu prangat që i kishte vënë artit doktrina fetare dhe e çliroi poezinë e vet nga thatësia e skemave, përveç kësaj në krahasim me ata poetë që u munduan si ai për të humanizuar jetën e shën Mërisë dhe të Krishtit ai ka këto epërsi se ka nxjerrë në dritë jo vetëm himne, po një poemë të plotë. Ne jemi të mendimit se vepra zotëron një unitet të brendshëm të plotë dhe nuk bashko- hemi me ata studiues që e quajtën një përmbledhje të thjeshtë këngësh. Uniteti i poemës, përveç shtjellimit harmonik të subjektit që ka në bazë të vet, qëndron në tablonë e jetës arbëreshe në këtë vepër, tablo që edhe vetë De Rada, me gjithë mendimet jo të favorshme për Varibobën e quante “të një vërtetësie të pakrahasueshme” dhe njëkohësisht në vulën e pashlyeshme që i ve kësaj vepre individualiteti i Varibobës, humori i tij i hollë, lirizmi i tij i butë, pasioni i tij i zjarrtë. Poeti deshi të hymnizonte fenë, po arriti një qëllim që nuk ia kish vënë vetes dhe që i siguroi mirënjohjen e përjetshme të bashkatdhetarëve – hymnizoi veçoritë dhe zakonet e gjindjes së vet dhe i dhuroi letërsisë shqiptare një vepër të vërtetë poetike.

160 6. Namik Ressuli: Analizë e veprës Shkrimtarët Shqiptarë. Pjesa i (1462 – 1878). Botim i Ministris s’Arsimit. Tiranë 1941. 226 – 236.

Variboba na ka lënë panegjirike e shkrime të ndryshme në gjuhën italishte, por emëri i tij mbahet mënt e nderohet vetëm për një prej këtyre që shkroi shqip: “Ghjella e S. Mërijs Virghjer”. Këjo u botua nga vetë auktori në Romë më 1762. Librin e Varibobës e hap një letër në prozë drejtuar Sh. Mërisë. Në këtë letër ai, me stil të lehtë e të këndshëm e me atë “humorin” e tij të zakonshëm, i shpjegon Virgjëreshës se cilat qenë arësyet qe e shtytnë t’i kushtojë veprën e tij: a) pse në gjuhën shqipe don Juli nuk njihte ndonjë “rimm’ e arberesh””ci ti rifien ghjith ghjellen t’ande, ghjith ghareet, ed^ duluret, e ghosdat ci ti spuan zamëren, cuur isce ndi chit jett”; dhe b) për t’i kërkuar “grazie”, “glimosen” për mëkatat e djalërisë, kur, pa u dhënë rëndësi këtyre, a duke i pandehur të lehta, lëçitëte “rima ghjith scjortje” e bënte “puru latin viersce pir ti chjescur o pir ti chjeltur duun”. Prandaj i lutet që kur t’i vijë “ghera e morts” e t’i dalë “dimonit” t’a “ngagljessign pir ghjth mbëcatat”, ajo t’i presë rrugën e t’i dëftejë këtë këngë tjatër që ay ka shkruar nërgut për ‘të. Vjen pas kësaj parathënja tjatër drejtuar atij që këndon. Pas këtyre fletëve në prozë, mërrijmë tek ajo pjesë e librit që e ka emërin “Ghjella e S. Mërijs Virghjer”, emër që poeti e përgjithëson për tërë veprën. Këjo dhe “Ghjella Scin Bambinit” janë të vetëmet e librit që kanë trajtën e një poemi ku dëftehet, gjër më një farë pike, kronologjikisht, jeta e Sh. Mërisë në të parën, ajo e Krishtit në të dytën; pse pjesët tjera janë vetëm këngë shpirtrore a ndonjë lidhje të ngushtë me dy poemthet. Secila nga këto dy poema është ndarë në tri pjesë. Në pjesën e parë të “Ghjella e S. Mërijs”, passi këndohen e lëvdohen një nga një të gjitha virtytet e Virgjëreshës, na dëftehet si lindi këjo. Sh. Ana e Sh. Jakini nuk kishin fëmijë. Me lutje e me agjërime e “blejnë“ më në fund nga in Zot foshnjen e shënjtë në kohën e pleqërisë. Në moshën tri vjeçe, si pas premtimit që kishin bërë, e mbyllin në një kuvënd. Më vonë një ëngjëll zbret t’i sjellë “mbasciaten” vashës e hapet përnjëherë qielli e vjen Krishti “ndi skaft saaj”. Atëhere Sh. Mërija, “plot si bigljetta” shkon te Elizabeta e i dëften fjalën e ëngjëllit. Bërtet nga gëzimi Elizabeta kur e sheh e e uron e e falënderon pse ajo me ardhjen e saj i shënjtëroi edhe djalin që ka në bark. Sh. Mërinë e “zë jidia” nga përgëzimet e mburrjet e fqinjës e i ngreh një këngë lëvdimi t’ënë Zoti.

161 Tre muaj qëndroi Virgjëresha (Pjesa II) në shtëpinë e Elizabetës e aty “scërbeu e mbet” gjër sa lindi Sh. Jania, të cilin ajo vetë e lidhi e zgjidhi e vetë e mbështuall në fashqe. Passi ngrihet lehona, edhe Sh. Mërija këthehet në shtëpinë e saj. Aty i dëften për herën e parë të shoqt, Sh. Josifit, se e ndjen vehten me barrë. Po në vënt që të gëzohet, një dyshim i fortë ia ha zemrën Josifit. Natë e ditë ai rri me hundë, i hidhëruar e i “piseruar” sa jo më; po Sh. Mërisë, e cila e kupton shumë mirë dyshimin e të shoqt, nuk guxon t’i thotë gjë me gojë. Më në funt ai vëndon të largohet nga shtëpija. Kur ja, pas lutjeve të Virgjëreshës, një ëngjëll i duket në gjumë Sh. Josifit e i shpjegon se si qëndron puna. Zgjohet përnjëherë plaku i urtë e aq fort turpërohet e pendohet sa do të vrasë veten; pastaj duke qarë i kërkon ndjesë së shoqes. Sipas dekretit të Mbretit (III) shkojnë e regjistrohen e paguajnë taksën. pastaj shkojnë të kërkojnë një strehë ku të kalojnë natën. Kërkojnë, kërkojnë tërë ditën po më kot; atëherë hyjnë e struken në një shpellë. Shpejt Josifi ndes pak zjarr me ca dru e Sh. Mërija vetë fshin e qëron bizhdilinat. Kur ja, në mes të natës, në sa Sh. Josifit i kish qëlluar gjum, lind më në fund foshnja e bekuar. Atë çast të gjithë ëngjëjt zbresin nga qielli e i bjenë më gjunjë Krishtit. Kur zgjohet e sheh se kishte lindur djali, Josifi sa s’prishet mëntsh nga gëzimi: qan e qesh, këcen si gjeli e vrap e rrëmben atë dhe e shtërngon në gji. Pastaj një ëngjëll tjatër fluturon të zgjojë disa barinj duke përhapur lajmin e mirë nër ‘ta. Ngrihen me të shpejtë “massarët” e duke marrë se i cili nga një dhuratë, nisen drejtë shpellës. E me adhurimin e barinjve merr fundt poemthi. Vijnë pas poemthit me radhë vjershat si “Caglimera e Nataleve”, “Baza cuccie e ban nino”, “Chanca e ti sghjuarit” e tj. E pas këtyre “Gjella e Scin Bambinit”, e cila është vijimi i “Gjellës” së Sh. Mërisë. Më në fund vinë nj’a katër vjersha si “Thuajm saa durovve”, “E checchje penn” e tj. Që na dëftejnë “pasionin” e Krishtit. Pastaj dhjetë vjersha të tjera, ndër të cilat edhe dy të kushtuara “Shin Mëriis Boncunsiglit” e “Scin Ghjerghjit” si shnënjtorë të adhuruar posaçërisht nga Shqipëtarët, e mbyllin librin.

Vlera e veprës

Gjykimet rreth veprës së Varibobës nukë janë të njëjta. Nga më të parët G. Meyeri e quante atë “klasike mbi të gjitha të tjerat”. Pas atij me radhë Dorsa, Stratico – i, Chinigo – i, Pavolini e Schiro – i e pëlqyen e e çmuan së tepërmi “Gjellën e Sh. Mërijs” me gjithë rezervat që çfaqin një pjesë prej tyre, sidomos për sa i përket përdorimit me vënt e pa vënt të fjalëve italishte dijalektore. Po Petrotta shkruan tekstualisht: “Gjella e Sh. Mërijs Virgjër” dhe vjershat e tjera t’auktorit t’onë nuk janë gjë tjatër veç se një prodhim poetik ‘modest’ të një vjershëtori mesatar popullor, i cili rrallë e për

162 mallë ngrihet nga “banaliteti” i idesë dhe i shprehjes, e cila këjo e funtëmja shpesh herë i afërohet paturpësisë. As nuk munt të thuhet gjër më çë pikë Variboba na jep djalektin e folur në kohën e tij n’atë krahinë ku ai lindi, pse edhe sot, pas afro dy shekujsh, djalektet arbëreshe që fliten n’Itali nuk kanë aq shumë elemente italishte sa na jep të besojmë mënyra e shkrimit të tij. E vërteta ësht se të dy palët e kanë tepruar në gjykimin e tyre rreth veprës së Varibobës. Me përjashtim të dy “Gjellëve’, me të vërtetë lëçitësi kot do të lodhej të gjente tek vepra e dom Julit atë gëzim e atë ngushullim shpirtror që japin përgjithësisht vjershat fetare kur janë vepra arti. Ato njëzet vjersha që gjejmë aty, me përjashtim të nj’a dy a trive, nuk janë veç se ”vargje në rimë e kurrëgjë tjatër, të shkruara prej një prifti fare ‘modest’ për lëçitësa edhe më ‘modestë‘ see ai e ndoshta të trashë e të pamësuar si ishin bashkëfshatarët e poetit. Po /229/ dy “Gjellët” jo! Dy “Gjellët”, me gjithë të metat që kanë nga shum pikëpamje – nga pikëpamja gjuhësore, pse plot me fjalë e barbarizma djalektore italishte, si edhe nga pikëpamja e strukturës si poem – dallohen nga pjesa tjatër më e madhe e veprës. Dom Juli, n’atë “modestinë“ e vet kulturore poetike, i pa frymëzuar prandaj prej kryeveprave tjera që me qindra i janë kushtuar fytyrës së dhimbëshme e prekëse së Mërisë, që ësht bërë symbol i mëshirës e i përdëllimit edhe për ata që nuk i besojnë, ka mundur të thotë e të shkruajë e të përfytyrojë diçka origjinale për ‘të. Pa u ngritur në sferat qiellore që e ngreh mëndjen e frymëzimin fytyra hyjërore e njerëzore e Sh. Mërisë dhe ajo e Krishtit, ai ka mundur të na japë një Mari grua e mëmë, të përvuajtur e të vobekët si qindra, mijëra, gra të tjera të popullit, një Mari që t’ishte pasqyra e fshatarkave të përvuajtura e të vobeka të katundit të tij, një Mari, me një fjalë, origjinale në fushën e gjërë të krijimit artistik; e në këtë origjinalitet concepsioni qëndron e gjithë vlera e dy poemtheve. Me sa “spontanitet”, me sa “naivitet” e thjeshtësi i ka dhënë kurmë këtij krijimi të tij origjinal dom Juli, e vërtetojnë shum vargje të dy “Gjellëve”. Gabrieli i bie “mbasciatën” e lindjes Virgjëreshës, e poeti thotë: Ti rispëndove: u jam e virghjër / Si gni e vieghjer mund jet am? Chëjo mbasciat ning ast urat / Pir gni ti virghjër ast maa se namm. Ajo shkon tek Elizabeta t’i japë sihariqin, e poeti na thotë se u nis “pjot si bigljetta ma tanë zòn”. Ajo vjen përpara Elizabetës e këjo në atë thjeshtësinë e saj fshatarake thërret e ankohet nga gëzimi: Tee u e namura te u ghjamura / Si të të tie chjo buk e grign! pse ç’është më e mirë e më e çmuarshme e më e ëmbël se buka e grunjët për fshatarkën me zemër të pastër? E aty në shtëpinë e Elizabetës sh. Mëria, jo si një grua e shënjtë e zgjedhur nga vetë Zoti in për amë, po si qindra gra të tjera qëndron e shërben, e vetë e lith, vetë e zgjith dhe e

163 mbështjell në fashqe sh. Janin e vogël, pse kështu do poeti, që edhe e paracaktuar e e zgjedhur për amë nga in Zot, ajo mos të dallohet nga gratë tjera, po të jetë për ‘to shëmbull përvujajturije e dlirësije. Si këto shëmblla gjejmë me qindra në veprën e Varibobës: kur ai na dëften ndonjë ndodhi të Virgjëreshës a të Krishtit, kur na përshkruan ëngjëjt që zbresin nga qielli e i çfaqen natën në gjumë Josifit, të larë e të ndërruar “si dhënder”, ase nga ndonjë herë, kur prifti i urtë, në atë ekzaltimin e tij fetar, harron se kanë kaluar afër njëzet shekuj e merr pjesë drejtë për drejtë në zhvillimin e poemit. Kështu ai nxehet e zemërohet me profetitë e plakut Simeon, pse i shkaktuan vuajtje e lotë sh. Mërisë: E kam me ti piac Simeon / Caa i sgavon cto profezii Ti na e ghundove e e ghelmove / Zognen tann pa riposii. . Ase pendohet e turpërohet kur këndon se foshnja e shënjtë fjeti “mbi trual pa lunzual e pa pagliazz”: Oi mierri u si jam cstu! / Dua saccun edhe matarazz! Gjer sa, kur na dëften se si Krishti vihej e fshinte vet shtëpinë, s’e përmban dot veten po bërtet, për pendim: Craghet e mi via ti ju raagh – / ------Këtij “spontaniteti”, këtij realizmi të sinqertë fusharak, i duhet shtuar pastaj edhe një dell humorizimi, që i bën më të shijëshme e më të këndëshme vargjet e Varibobës. Po humori i dom Julit nga ai i mir, nga ai pa të keq, që na bën të vëmë shpesh buzën në gas. Dëshmonjëse e këtij humori ësht vetë e tërë vepra që ai na la, si edhe ndonjë episod nga i jetës së tij, që na ka mbetur e që na shërben të ndërtojmë karakterin e poetit. Tërthorazi këtyre elementeve të pakta – për shembull anekdoti i martesës së tij – munt diktojmë lehtë se sa zëmër gëzuar e fjalë kripur do të ketë qënë auktori i “Gjellës”. Po që dom Juli do të ketë qënë edhe fort “naiv” e i thjeshtë, e do të guxonim të thoshnim i lehtë nga disa pikëpamje, besojmë se duhet pranuar. E na mendojmë se kësaj thjeshtësije shpirtrore i detyrohen disa shprehje, disa aluzione, e disa vargje të veprës së tij, që ne të tjerëve na duken imorale, e që përkundër qenë pema pikërisht e këtij “naiviteti”.

164 7. Robert Elsie, Poeti i parë arbëresh vërtet i talentuar Elsie, Robert, Histori e letërsisë shqiptare, Dukagjini, Pejë, 2001²: 114- 117.

Variboba lindi në fshatin Mbuzat (ital. San Giorgio Albanese) në krahinën e Kozencës, në një familje me prejardhje, thuhet, nga Mallakastra në Shqipërinë Jugore. Ndoqi studimet në seminarin Korsini (Corsini) në Shën Benedhiti (ital. San Benedetto Ullano), qendër e dijes dhe e shkollimit për klerin bizantin grek. Ky seminar19, i rhemeluar më 1732 nga Papa Klementi XII, pati ndikim në zhvillimin kulturor të arbëreshëve të Kalabrisë në shekullin e tetëmbëdhjetë, të ngjashëm me atë të seminarit grek në Palermo për arbëreshët e Sicilisë. Variboba, një nga studentët e parë të seminarit, u shugurua prift më 1749 dhe u kthye në Mbuzatin e tij për të ndihmuar të atin e moshuar Xhovani, kryeprift i famullisë. Qysh gjatë studimeve në seminarin Korsini, Variboba kishte pasur një parapëlqim të theksuar për ritet latine (katolike) përkundër ritit tradicional grek bizantin në kishën arbëreshe20. Me kalimin e kohës përkrahja e tij për kalimin në ritin katolik ngjalli mjaft kundërshtime dhe i dha emër jo të mirë si në famullinë e tij ashtu edhe në hierarkinë kishtare vendore në Rossano, sidomos pas thirrjes së drejtpërdrejtë që i bëri Papës. Me sa duket u detyrua të emigrojë, në fillim në Kampanjë e pastaj në Napoli, e më 1761 u vendos në Romë, ku edhe kaloi pjesën tjetër tëjetës. Variboba vdiq diteën e fundit të vitit 1788. Me gjithë trazirat e këtyre viteve, Variboba duhet të ketë kaluar edhe periudha të qeta, sepse menjëherë pas ardhhjes në Romë u botua Ghiella e Shën Mëriis Virghiër, Romë 1762 (Jeta e Shën Mërisë Virgjër), i vetmi libër arbëresh i shtypur në shekullin e tetëmbëdhjetë. Kjo poemë prej 4717 vargjesh, me një strukturë pjesësh jo fort të lidhura, e shkruar tërësisht në dialektin e Mbuzatit dhe e ngarkuar me mjaft fjalor të italishtes së Kalabrisë, i kushtohet jetës së Shën Mërisë nga lindja deri në Ngjitjen në qiell. Duke u nisur nga jeta e poetit dhe nga qëndrimi i tij i patundur polemik ndaj riteve të kishës, mund të mendohej se kjo do të ishte poezi e mendimit të thellë shpirtëror. Ndërkaq, Ghiella dëshmon më shumë për një tonalitet lirizmi e balade popullore, duke përdorur Kalabrinë e Varibobës si sfond të lidnjes dhe duke i shndërruar personazhet besimtarë të Dhjatës së Re në fshatarë truplidhur kalabrezë të shekullit të tetëmbëdhjetë. Variboba nuk e ka shoqin në letërsinë e vjetër shqiptare si për ndjeshmërinë e kthjellët e të thjeshtë poetike ashtu edhe për larminë e shprehjes ritmike, ndonëse cilësia artistike e tij ka dallime të mëdha nga një varg te tjetri. Forca e ‘Jetës së Shën Mërisë së

19 kr. Zavarroni 1750, dhe Rodotà 1763. 20 P[r k[t[ konflikt brendap[rbrenda kish[s arb[reshe, kr. Bartl 1969.

165 Virgjër’, e ndërthurur siç është me këngë popullore, qëndron madje në stilin realist e konkret, shpesh të përshkuar nga humori e naiviteti, si dhe në ngjyrimin e freskët lolkal të figuracionit që i jep autori. Një nga pjesët më karakteristike, e përmendur shpesh është Kënka e të zgjuarit, në të cilën Shën Mëria e zgjon me kujdes të voglin e saj për të marrë adhurimin e barinjve të thjeshtë, Nikollë, Frangut, Xhuditës, Elizabetës, të gjithë me dhurata nga fshati. Para jetës së Shën Mërisë janë vënë dy hyrje të shkëlqyera në prozë: Oi e ndeermia Regin (O e nderuara Mbretëreshë) dhe Oi ti cië diavisën (O ti që më lexon), të cilat përcjellin mjaft nga stili i poetit dhe ku ai shpjegon synimet e tij.

166 8. Shaban Demiraj: Jul Variboba (1762) Shaban Demiraj: Jul Variboba (1762); Buletin i Shkencave, 1958, 1, 125 -

Jeta. Afro tre shekuj pas shpërnguljeve të para të arbëreshëve në Itali21, në një katund të vogël arbëresh të Kalabrisë, të quajtur San Giorgio, dhe, nga vetë vendësit, Mbusat, lindi një ndër poetët më të dëgjuar të letërsisë arbëreshe, Jul Variboba. Emri i Varibobës është bërë një emër i njohur në historinë e letërsisë shqipe. Ai konsiderohet si krijonjësi i së parës vepër shqipe të botuar me një farë vlere artistike. Por megjithëqë rreth Varibobës kanë shkruar njerëz të njohur në fushën e letërsisë si De Rada, M. Markianoi, Zef Skiroi, Albert Stratikoi etj. dhe megjithëse ai ka jetuar vetëm dy shekuj më parë, prapë se prapë një mjegull e mbulon ende jetën e tij. Të gjithë ata që kanë shkruar për të, na kanë lënë vetëm disa shënime të paka dhe ndonjë anekdotë në formë legjende, që e bëjnë edche më të paqartë fytyrën e këtij poeti arbëresh. Duke u mbështetur në sa është shkruar rreth jetës edhe veprës së Varibobës dhe në çka ai vetë shkruan në dy parathëniet, që i ka vënë veprës së vet në fillim, mund të nxjerrim këto pak gjëra rreth origjinës dhe jetës së tij: Ka lindur në fshatin San Giorgio (Albanese), që gjindet në krahinën e Kozencës (Cosenza), afrë kolonish të njohura arbëreshe si San Demetrio Korona, San Kozmo (Albanese), Makji etj. Fshati i Varibobës nga vendësit quhet Mbusat, emër ky që s’dihet me siguri se nga e ka prejardhjen. Sipas Domeniko Zangarit22, ka të ngjarë që emri i tij Mbusat të rrjedhë nga emri i ndonjë familjeje të quajtur Buza, e cila ndofta do të ketë qenë një ndër familjet kryesore që kanë themeluar atë fshat. Mendimi i Zangarit nuk është për t’u hedhur poshtë a priori, pasi nuk janë të rralla rastet që emra familjesh të përmendura janë bërë edhe emra toponimike ose anasjelltas.23 San Giogio apo Mbusati mendohet të jetë themeluar rreth viteve 1467 – 1471 bashkë me katunde të tjera arbëreshe si San Demetrio, Makji, San Kozmo (Albanese), etj24. nuk dihet se nga cilat vise të Shqipërisë ishin

21 Shp[rmguljet e para t[ dokumentuara nga Shqip[ria n[ Itali, filluan q[ aty nga mezi i shekullit t[ XV e vazhduan gjer n[ gjysm[n e dyt[ t[ shekullit t[ XVIII. 22 Zangari Domenico, Le colonie italo-albanesi di Calabria, storia demografia. 23 P. sh. San Demetrio a Sh[n Mitri u quajt edhe Korona, pasi u vendos[n atje familje nga t[ Koronejvet, t[ shp[ngulura nga Korona e Mores[. Po k[shtu nj[ mal af[r Palermos quhet mali i Grop[s, duke marr[ k[shtu emrin e familjes Gropa, t[ larguar nga Shqip[ria pas vdekjes s[ Sk[nderbeut dhe t[ vendosur n[ katundin Palas Adrian (p[r k[t[ shih G. Dara i Riu-“K[nka e sprasme e Bal[s”, II/I, sh[n. 7). 24 K. Kamsi, “Shqiptar[t e Italis[“, Rev. “Leka”, v. 1934, f. 121, ku citohet Francesko Taiani.

167 shpërngulur themeluesit e këtij fshati. Sipas Markianoit25, “dialektet e Kalabrisë, të Pulies e të Siqelisë janë një pasqyrë gati besnike e të folurit të Toskërisë“, por ai shënon gjithashtu se “në traditat e shkruara” flitet edhe për koloni arbëreshe të ardhura nga vise të tjera të Shqipërisë së sipërme. Këtë mendim të Markianoit e mbështet edhe Domeniko Zangari26 e që të dy na bëjnë të ditur se arbëreshët e Italisë quhen “gegë“ nga vendësit italianë. Veç kësaj, duhet pasur parasysh se pas vdekjes së Skënderbeut i biri i tij, Gjoni, i shoqëruar nga një numër bujarësh, u shpërngul nga skela Pastroviç (Dalmaci)27 dhe historikisht është e sigurtë se edhe nga Gegëria kanë ikur familje shqiptare, për të gjetur strehë përtej Adriatikut. Përsa i përket katundit Mbusat, gjuha e të cilit28 është një toskërishte me disa karakteristika të afërta me çamërishten dhe gjirokastrishten, mund të thuhet me siguri se do të jetë themeluar nga familje të shpërngulura porej Toskërie29. Një ndër familjet më të vjetra të Mbusatit ishte edhe ajo e Varibobës, por nuk dimë me siguri a ka qenë kjo edhe një ndër themelonjëset e katundit e, si rrjedhim, një ndër ato familjet e para të shpëngulura nga Shqipëria. Si një ndër familjet më të mira e më të vjetra ka të ngjarë që të ketë mbajtur emrin e sjellë nga Shqipëria, sadoqë një emër i tillë sot nuk ndihet gjëkundi si emër njerëzish a llagapesh30. E pikërisht nga familja e vjetër Variboba e Mbusatit lindi edhe Poeti ynë, Dom Juli.

25 Marchianô Prof. M. , Le colonie albanesi d’Italia. 26 Po aty. 27 Shih “Prapath[n[men” e poem[s “K[nka e sprasme e Bal[s” t[ Gavril Dar[s. 28 P[r gjuh[n e Varibob[s shih artikullin “Disa sh[nime t[ krahasuara rreth gjuh[s s[ J. Varibob[s”nga Sh. Demiraj, botuar n[ “Bul. P[r Shk. Shoq. “ vitit 1953, nr. I, II, III. Nj[ analiz[ m[ t[ plot[ e me vler[ t[ leksikut t[ Varibob[s ka botuar koh[t e fundit prof. Maximilian Lambertzi n[ “Zeitschrift für vergleichen de sprachforschung auf dem Debiete der indogermanischen Sprachen”, 1956, Hft ½, ¾. 29 P[r Mbusatin dim[ se, sipas regjistrimit t[ vitit 1931, ka pasur nj[ popullsi prej 1. 445 frym[sh. Banor[t midis tyre edhe n[ sht[pi flasin nj[ shqipe t[ p[rzier me fjal[ italishte, si] ndodh n[ t[ gjitha katundet arb[reshe t[ Italis[, ku gjuha shqipe a arb[reshe [sht[ e p[rzier, ku m[ shum[ e ku m[ pak, me t[ folurat italishte t[ viseve p[rreth e n[ disa katunde [sht[ zhdukur fare, duke u z[vend[suar nga italishtja. Dim[ gjithashtu se arb[resh[t e Mbusatit kan[ ruajtur disa zakone t[ mo]me t[ sjella nga Shqip[ria. Nd[r dasmat, p.sh., ushtrojn[ vallet shqipe e, n[p[r vdekje, rreth t[ vdekurit gj[mojn[ “vajtimet”, si] [sht[ zakoni edhe n[ shum[ vise t[ Shqip[ris[. /P[r t[ gjitha k[to shih revist[n “Leka”, viti 1939, f. 61-062/. 30 Megjithat[, n[ rrethin e Mallakastr[s ndodhet nj[ katund me emrin e Varibob[s, q[ fonetikisht [sht[ shum[ af[r me emrin Variboba. Prof. Lamberts, n[ f. 47 t[ studimit t[ cituar, q[ ka botuar n[ “Zeitschrift für vergleichen de sprachforschung”, shfaq mendimin se llagapi Variboba lidhet me emrin e fshatit Varibop a Varibob, d. m. th. St[rgjysh[rit e Varibob[s jan[ shp[rngulur nga ai katund i Mallakastr[s, emrin e t[ cilit e mbajt[n si llagapin e familjes s[ tyre. Ai shton se toponimi Variboba [sht[ nj[ nga toponimet e shumta sllave t[ Shqip[ris[ dhe do t[ thot[: “zieje grosh[n”.

168 De Rada në veprën e vet “Antologia Albanese” f. 59, na thotë se Jul Variboba ishte i biri i kryepriftit të Mbusatit dhe i Vashia Kanadesë dhe se ka qenë një ndër nxënësit e parë të Kolegjit italo – shqiptar të San Benedetto Ullanos, që u themelua më 1733 nga Feliçë Samuele Rodotà, fisnik shqiptar nga San Benedetto Ullano. Data e lindjes nuk dihet me siguri, por sipas Albert Stratikoit31 Variboba duhet të ketë lindur rreth viteve 1725 – 30. Kjo datë duket e pranueshme. I ati, duke qenë prift, deshi t’i jipte edhe të birit një edukatë fetare, prandaj e dërgoi në seminarin italo – arbëresh të San Benedetto Ullanos. Edhe këtu na mungojnë informatat rreth kohës kur ka mësuar Variboba në atë shkollë. De Rada na thotë se ai ka qenë një ndër nxënësit e parë të atij seminari e, po të pranojmë se Juli do të ketë lindur rreth vitit 1725, atëhere do të ketë studiuar në këtë kolegj midis viteve 1740/1750. Edhe jeta e tij mbas mbarimit të shkollës nuk është më pak e errët. A. Stratikoi32 na thotë se Variboba qëndroi për disa kohë në fshatin e vet, ku shërbente si prift në kishën e Shën Gjergjit, e cila ishte ende në këmbë në kohën që shkruante Stratikoi (viti 1896). Si u largua nga kolegji i San Benedetto Ullanos, Variboba vendosi të bëhej prift33. Si u bë prift, shërbeu për një kohë në fshatin e vet, ku, i shtytur nga zelli fetar, themeloi edhe një kongregacion, ku u grumbulluan vajzat më të ndershme të fshatit, që u quajtën “Bijat e Marijes” (Bilat e Mëris). Nuk dihet a ishte e vërtetë apo çpifje, por kundër Varibobës u hap fjala se paskesh pasur lidhje me një nga këto vajza.

31 Straticô Prof. M., Manuale di letteratura albanese. 32 Po aty. 33 Sipas goj[dh[n[s s[ p[rmendur nga Stratikoi n[ vepr[n e cituar, prind[rit e Varibob[s, me q[ e kishin bir t[ vet[m, donin ta martonin, para se ai t[ shugurohej prift, duke qen[ se prift[rinjt[ arb[resh[ t[ ritit grek lejohen t[ martohen, para se t[ fillojn[ jet[n e prift[ris[. Sipas sh[nimeve t[ A. Chinigò n[ fletoren “Arbri i rii” t[ Palermos-si] na b[n t[ ditur A. Stratikoi n[ vepr[n e cituar- Variboba n[ fillim e paskesh pranuar k[t[ d[shir[ t[ prind[rve e prandaj u paskesh th[n[ se po shkonte n[ Napoli, p[r t[ gjetur gruan m[ t[ bukur e m[ fisnike. Kur qenkesh kthyer n[ Mbusat, paskesh th[n[ se e kishte gjetur nusen, e cila do t[ vinte s[ shpejti. Bashk[fshatar[t pask[shin dal[ p[rpara p[r t[ par[ nusen e Julit t[ ri. Por, p[r ]udi, n[ vend t[ nj[ nuseje t[ gjall[, ata paskeshin par[ shtatoren e Sh[n M[ris[. At[here Dom Juli plot g[zim paskesh nxjerr[ unaz[n e Martes[s e, duke iu drejtuar shtatores s[ Sh[n M[ris[ me fjal[t “o nuse e bukur”, ia paskesh v[n[ asaj n[ gisht unaz[n, t[ cil[n ajo – sipas Stratikoit – e mbajkesh ende n[ koh[n q[ shkruante ai. Sidoq[ ky tregim ka form[n e nj[ anekdote, prap[ ai hedh mjaft drit[ mbi fytyr[n e Varibob[s, i cili q[ i ri duhet t[ ket[ qen[ nj[ njeri shum[ i dh[n[ pas fes[. Shpirti i tij fetar duket edhe m[ mir[ n[p[rmjet vepr[s s[ tij, ku ai her[ pas here – me rast e pa rast – e quan vehten m[katar dhe u lutet Sh[n M[ris[ edhe Krishtit q[ ta ndjejn[.

169 E vërtetë apo çpifje qoftë fjala e hapur kundër Varibobës, ajo e bëri efektin e saj. Ai atëherë u detyrua të mërgohej në Romë, por në ç’vit nuk dihet. Ky mërgim sigurisht do t’i ketë bërë një përshtypje të thellë Varibobës, i cili paskëtaj do të ketë kërkuar ngushëllim në një jetë të mbyllur kishëtare, duke iu lutur Shën Mërisë për mëkatet e bëra ose të pandehura. Stratikoi na thotë se në Romë Variboba nderohej shumë për sjelljen e mirë dhe diturinë e tij dhe se ishte emëruar sekretar i një Urdhëri fetar, ku duket se do të ketë kaluar ditë të mira. Në Romë poeti botoi, në vitin 1762, veprën e vet të njohur me titullin “Gjella e Shën Mëriis Virgjër”. Por, duke qenë në qendrën e kulturës katolike, nuk dimë a do t’i ketë vazhduar studimet fetare në ndonjë shkollë dhe a ka botuar ndonjë vepër tjetër në gjuhën shqipe. Zef Skiroi në një artikull me titull “Della lingua albanese e della sua letteratura” shkruan se ka pasur në dorë një dorëshkrim me “vjersha të tjera të bukura fetare” të Varibobës, ndër të cilat edhe një vjershë të gjatë të pabotuar. Por Skiroi nuk thotë asgjë në përmblidhen këto “vjersha të tjera të bukura fetare” në veprën e njohur të Varibobës dhe në janë botuar gjëkundi apo jo. Edhe vdekja e Varibobës është e mbuluar me një mjegull të errët. Nuk dimë as vitin as moshën kur vdiq. Duke u mbështetur në ndjenjat dhe mendimet e shprehura nga vetë Poeti në veprën e vet si edhe në ato që kanë shkruar të tjerët për të, mund të thuhet se Jul Variboba ka qenë një arbëresh i pajisur dhe i edukuar me një shpirt fetar. Kjo duket qartë në lutjet e shpeshta, që i drejton Shën Mërisë në vjershat e veta, duke i kërkuar të ndërhyjë për t’i falur mëkatet. Megjithëse kjo ishte bërë modë ndër fetarët, nga mënyra e të paraqiturit të lutjeve duket qartë se këtu kemi të bëjmë me një njeri, që i djente thellë atë që shprehte. Pastaj vetë gojëdhënat, gati në formë legjende, që na kanë mbërritur rreth personit të tij, na e paraqesin si një “shenjt”, që ishte dhënë me mish e me shpirt pas fesë. Fakti që Variboba ka ndjekur mësimet në San Denedetto Ullano, e pastaj ka jetuar i nderuar në Romë si sekretar i një Urdhëri fetar, na bën të mendojmë se ai ka qenë i pajisur edhe me një dituri të mirë për kohën34.

34 K[t[ na e v[rteton m[ mir[ edhe kjo anekdot[, q[ na tregon De Rada n[ “Antologia Albanese”: Kur pas Rodottà-it erdhi n[ kryesin[ e Kolegjit t[ San Benedetto Ullanos peshkopi Archiopoli nga San Demetrio Korona, mori n[ katedr[n e l[nd[ve humanitare nj[ nga nx[n[sit e par[ dhe m[ t[ mir[ t[ Kolegjit, Gian Francesco de’Conti Avato nga Makji, t[ cilit i besoi edhe detyr[n e drejtorit. Por pas disa vjet[sh, peshkopi u muarr vesh fshehurazi p[r ta z[vend[suar Avaton si drejtor me Jul Varibob[n. De Rada pastaj shton se n[ muajin e n[ndorit (t[ cilit vit, nuk e p[rcakton), kur Variboba u paraqit n[ shkoll[, Avato e kishte pritur keq dhe ishte larguar fare nga shkolla, duke ikur n[ Rom[. De Rada nuk jep sqarime a sh[rbeu dhe sa koh[ sh[rbeuVariboba si drejtor n[ Kolegjin e San Benedetto Ullanos. Por kjo anekdot[ na tregon se Variboba duhet t[ ket[ pasur nj[ far[ kulture dhe inteligjenc[ t[

170 Vepra e Varibobës. Siç na thotë edhe vetë Poeti në parathënien e veprën së vet drejtuar Shën Mërisë, atij që kur ishte i ri i vinte ndore të bënte vjersha italishte për të qeshur. Kjo tregon se ai kishte një dell poetik35. Por po në atë parathënie Variboba tregon në mënyrë të qartë se e para vepër e tij në gjuhën shqipe është vëllimi i vjershave fetare, që u botuan me titullin “Gjella e Shën Mëriis Virgjër”. Pas kësaj nuk dimë që Variboba të ketë botuar ndonjë vepër a vjershë tjetër në gjuhën shqipe. Zef Skiroi, sikurse është theksuar edhe më sipër, thotë në artikullin e tij të lartpërmendur “Della lingua Albanese e della sua letteratura” se ka pasur në dorë një dorëshkrim ”me vjersha të tjera të bukura fetare” të Varibobës, ndër të cilat edhe “një vjershë të gjatë të pabotuar”. Por ai nuk jep asnjë shënim a ka qenë shtypur ndonjë nga këto vjersha apo jo. Prandaj Variboba në historinë e letërsisë sonë njihet vetëm me veprën e tij me titull “Gjella e Shën Mëriis Virgjër”. Kjo vepër u botua për herë të parë në Romë në vitin 1762. Por ajo u bë shpejt e rrallë. Më në fund u ribotua dy herë nga prof. Vinçenc Librandi në Milano me anën e Shtëpisë Botuese Hoepli, herën e parë në vitin 1897 dhe herën e dytë më 1928. Prof. Librandi ribotimit të parë i shtoi edhe disa shënime gramatikore, që në përgjithësi janë kritikuar si të pastudiuara mirë, ndërsa ribotimit të dytë, krahas me origjinalin, shtoi edhe përkthimin tekstualisht në gjuhën italishte. V. Librandi është për t’u lavdëruar për inisiativën e tij, por nga ana tjetër duhet theksuar se ai nuk i ka qëndruar besnik origjinalit, të cilin edhe e ka shtrembëruar sidomos në transkriptim. Edhe përkthimi në mjaft vende çalon, madje ka edhe gabime36. Vepra e Varibobës është një vëllim i përbërë nga një poemë e gjatë epike – lirike prej 131 strofash katërshe, ku këndohen në vargje të rrjedhshme e të ndjera jeta e Shën Mërisë edhe lindja e Jezu Krishtit. Si këndon lindjen e Krishtit në një shtallë dhe ardhjen e barinjve për ta përshëndetur atë me këngë e me dhurata, poema ndërpritet nga një numër vjershash të tjera, që pjesërisht i kushtohen lindjes së Krishtit dhe Shën Mërisë. Pas këtyre nis një tjetër poezi e gjatë pa titull, prej afro 220 strofash katërshe, ku këndohen peripecitë e jetës së Krishtit gjer në kryqëzimin e tij si edhe helmi i madh i Shën Mërisë për vdekjen e tij. Kjo duket si një vazhdim i poemës “Gjella e Shën Mërisë Virgjër”, prandaj s’duhet marrë si poemë më vehte, ashtu si e ka

mir[, gjersa peshkopi Archiopoli paska menduar ta b[nte drejtor n[ k[mb[n e nj[ tjetri, p[r t[ cilin De Rada thot[ se kishte qen[ nj[ nga nx[n[sit m[ t[ mir[ t[ Kolegjit dhe njeri me inteligjenc[ t[ rrall[. 35 Sipas D. Petrotta n[ “Popolo, lingua e lett. Albanese”, Variboba ka shkruar edhe vepra e hymne fetare n[ gjuh[n italishte. 36 P[r t[ gjitha k[to si edhe p[r brendin[ e vepr[s shih artikullin “Gjella e Sh[n M[riis Virgj[r” e Jul Varibob[s – rreth botimit t[ par[ t[ vitit 1762 dhe traskriptimit t[ saj prej V. Librandit – nga Sh. Demiraj, botuar n[ Bul. p[r Shk. Shoq. Nr. 3, viti 1956.

171 paraqitur Librandi në ribotimet e tij37, por si pjesë e dytë e një poeme të vetme, që i ka dhënë titullin të gjithë veprës. Pas kësaj pjese të dytë të poemës vijnë një numër vjershash të tjera, të cilat në përgjithësi u kushtohen vuajtjeve të Krishtit e të Shën Mëris si edhe disa shenjtorëve të kishës. Vëllimi mbyllet me vjershën “Thuhen udhës këto kënk”, që është si një lutje e fundit drejtuar shenjtës Trini. Prandaj i gjithë vëllimi i vjershave të Varibobës nuk do marrë si një vepër me unitet të plotë artistik. Ajo do parë më tepër si një vëllim poezish, që përveç një poeme të gjatë epike – lirike të ndarë në dy pjesë si dhe një numri poezish të tjera lirike e lirike – epike, të lidhura ngushtë me të, ngërthen edhe disa vjersha të tjera, që nuk lidhen aqë ngushtë me poemën e lartpërmendur dhe që për këtë arsye e dobësojnë mjaft unitetin artistik të veprës. Personazhet kryesore të vjershave të Varibobës janë Shën Mëria dhe Jezu Krishti. Nga këta të dy vendin e parë e zë Shën Mëria, e cila i ka dhënë - jo fare pa të drejtë - edhe titullin të gjithë veprës. Një vend të dorës së dytë zë Josifi, i shoqi i Maries. Është e nevojëshme të theksohet se që të tre këta janë paraqitur ashtu siç i përshkruan Bibla, megjithëse Variboba është përpjekur t’i humanizojë, duke përshkruar jetën e tyre si njerëz krahas me shënjtërinë dhe mrekullitë e tyre. Përveç këtyre, nëpër vjershat e ndryshme të veprës përmenden një varg emrash pjesërisht të marrë nga Bibla, si Elizabeta, Erodi, shenjtorët Andon, Gjergj etj. Dhe pjesërisht të trilluar nga vetë poeti, si emrat e barinjve, që i çojnë dhurata Krishtit të posalindur38.

37 P[r t[ metat n[ dy ribotimet e Librandit shih artikullin e cituar “Gjella e Sh[n M[riis Virgj[r” e Jul Varibob[s. . . n[ Bul. P[r shoq. Nr. 3, viti 1956. 38 Si] sh[non prof. Lambertzi n[ studimin e cituar rreth Jul Varibob[s, f. 54, barinjt[ “mbajn[ emra Italian[sh” si Nikodemi, Kjaramalji, Gjallka, Gabrielli, Vi]enxi, Fringu, Stringu, Duminku etj.

172 9. Zijaudin Kodra: Jul Variboba (1762) Zijaudin, Kodra, Historia e letërsisë shqipe I, Tiranë, 1959. 337-349.

JUL VARIBOBBA (1762). Ndër shkrimtarët arbëreshë të shekullit XVIII, vend të veçantë zë Jul Variboba, si autor i parë që hartoi e botoi një vepër të plotë, e cila, me gjithë frymëziin e objektin fetar të saj, del nga kuadri i letërsisë didaktike – fetare, duke marrë një domethënie më të përgjithshme njerëzore dhe duke u ngritur në nivelin e një vepre me cilësi artistike. Më 1762, u shtyp në Romë vëllimi i tij me vjersha Gjella e shën Mërisë Virgjër, që lajmëron fillimin e një etape të re në letërsinë arbëreshe. Për jetën e Varibobbës dimë pak gjera, edhe ato të rrethuara me shumë legjenda. Ka lindur rreth viteve 1725 – 1730, në Mbusat, katund arbëresh i Kalabrisë. Mësimet i bëri në Kolegjin e Benedetto Ulanos. Qe ndër kuadrot e para që nxorri ky kolegj. U dorëzua prift dhe, si i tillë, shërbeu për një kohë të gjatë në vendin e lindjes, duke u shquar për zell fetar. Duket se këtu pati mjaft shqetësime. Nga Mbusati u transferua në Romë. Aty kaloi vitet e fundit të jetës, duke punuar si sekretar i një urdhëri fetar, i nderuar për dijen e mirësinë e tij. Shkroi vjersha panegjirike në italisht dhe në shqip. Për të tregohen shumë anegdota, një këso është edhe për vdekjen e tij. Kryevepra e tij mbetet vepra Gjella e shën Mërisë Virgjër (1762).

Gjella e shën Mërisë Virgjër. Vendin e parë në libër e zënë dy vjersha të gjata, që ndahen secila në tri pjesë dhe marrin formën e një poeme të vogël: ”Gjela e shën Mërisë Virgjër” dhe vijimi i saj, “Gjella e shën Bambinit”. Aty tregohet, deri diku në një rend kronologjik, jeta e Marisë, në të parën, dhe e djalit të saj Krishtit, në të dytën. Në mes këtyre dy poemthave dhe në fund, vijnë edhe vjersha të tjera të shkëputura, ndonjëherë jo pa ndonjë lidhje logjike me njëra – tjetrën, kushtuar Krishtit, shën Mërisë e disa shenjtorëve. Veprës i mungon njësia e nevojshme për t’u quajtur poemë. Ajo ka më shumë karakterin e një përmbledhje poetike, pjesët e së cilës janë shkruar në kohë të ndryshme, në mënyrë të pavarur nga njëra – tjetra, dhe janë bashkuar më vonë në një vepër të vetme. Ndër vjershat e ndryshme përmendim: “Kalimera e Nataleve”, “Bën ca kuçe e bën nino”, “Kënka e të zgjuarit”, “Nj’atër kënkë“, që janë si një vazhdim i “Gjellës së shën Mërisë“ dhe këndojnë lindjen e foshnjërinë e Krishtit; “Thuajm sa durove”, “E keqe penë“, “Sa për ne Krishti duroi”, “Stabat mater”, që flasin për përsimin e tij, dhe “Kënga e shën Gjergjit”.

173 Në krye të veprës vijnë dy copa proze të shkruara thjeshtë e rrjedhshëm, me një humor të këndshëm. E para është një letër kushtesë drejtuar shën Mërisë, së cilës autori i lutet që t’ia pranojë vejrshat që ka hartuar për të: “Të vjen sot në mëngjez në tryezë një pemë e re, që nuk e ke shijuar kurrë, qysh kur je në qiell. Është një çikë aguridhe, dimërore, e egër, me të vërtetë. Nuk duket aspak e bukur si ato të tjerat që përditë të sjellin dhuratë vasalët e tu. Po mos e largo, moj Zonja Shën Mëri, shijoje edhe kështu, ashtu ty të rruatë Krishti – përshtatje nga Z. Kodra. Në prozën e dytë, i sillet lexuesit, duke kërkuar prej tij që t’i presë mirë vjershat: “Mos fillo të qeshësh e të tallesh, duke thënë se dhe gjuha shqipe do që të hyjë në qiell dhe të fillojë edhe ajo këngën e saj. Besomë, se s’është as kryelartësi, as mburrje, as pretendim /.../. E dëgjon tani se si vate puna? Ti lexoje. Në je besëtar dhe të pëlqen vjersha, mësoje përmendësh dhe lutju shën Mërisë edhe për mua. Në mos nuk të pëlqen, bëj një flakë të bukur dhe digje, se ashtu të paktën ngrohen duart. Të përshëndes.”. “Gjella e shën Mërisë Virgjër” e shtjellon jetën e Marisë dhe episodet kryesore të jetës së Krishtit sipas tregimit të Ungjijve, po me një prirje të vetvetishme humanizmi të personazheve të shenjta të fesë së krishterë dhe me një realizëm të thjeshtë fusharak, që i apin veprës ngjyrë të veçantë dhe përbëjnë botën karakteristike të saj. Ndonjë këngë është përkthyer, përshtatur a parafrazuar nga italishtja. Edhe fryma realiste në paraqitjen e jetës së shën Mërisë, Krishtit dhe shenjtorëve s’qe gjë e re në letërsi, në folklor e në art. Në letërsinë italiane e gjejmë që nga Rilindja, bile që nga Mesjeta; ndonjë element e kemi edhe në letërsinë arbëreshe të mëparshme, si te Brankati. Po te Variboba, ky humanizim, ky realizëm, janë kaq të ndryshëm e të vetvetishëm, janë shprehje e çiltër e një shpirti të ndieshëm e të pa të keq, marrin forma e theksa origjinale. Në figurat ashtu edhe në skenat e përshkruara, kanë hyrë mjaft elemente të jetës së fshatarëve arbëreshë të Kalabrisë. Autori, ka mundur të ngjallë një shën Mëri të përshpirtshme, po njerëzore. Megjithëse herë - herë, del edhe fytyra e saj ungjillore, tiparet zotëruese janë ato të një gruaje reale, bashkëshorte e mirë, nënë plot dashuri e dhimshuri, grua e përvuajtur, në shembëllesë të fshatareve të thjeshta të Mbuzatit. Figura e saj është më e goditura e veprës nga pikëpamja artistike. Me vërtetësi dhe bukur ka dalë e vizatuar fytyra e saj si nënë. Kur merr vesh se do të lindi Krishtin, ajo plot gëzim zë të përgatisë të lintat e fëmijës. Dashuria për të birin përshkruhet në aspektet dhe notat më të ndryshme. Kur lind fëmija, me ç’shprehje përkëdhelëse e të ëmbla çfaq ajo ngazëllimin e madh që ndjen: “O biri im / o dashuria ime, o jeta ime, /o bukuri, o kënaqësi, / o parrajs, o drita ime. / Vetëm unë dua ta shtrëngoj / dhe ta ndërtoj bukurinë time. / Ai është imi, ju mos ma ngisni; / unë të të mbaj, zemra ime. / mirë se

174 më erdhe, eja të të puth / eja të të lus unë dit’ e vjet; / vetë të lidh, vetë të zgjidh, / dua këtë botë unë vetëm vetë. / Kështu fliste nën’ e bekuar, / kur ndër duar të birin kish. / Gjithnjë e lëmon, gjithnjë e shtrëngon, / gjithnjëë e puth dhe i ep sisë“. Shën Mëria për Krishtin e vogël kujdeset, ka brengat e dhëmbushurinë e një nëne të dashur, ajo e lidh, e zgjidh, i këndon ninulla të bukura, si rritet, ai mundon ndonjë ditë prej shtëpisë, dhe e qërton për çqetësimin që i ka shkaktuar, bën çmos për ta shpërtuar nga ndjekjes e Erodit, vajton me dhimbje të pangushëllueshme martirizimin dhe vdekjen e tij. Ninullat zbulojnë një zemër të ndjeshme, plot njomështi ndjenjash, ndërsa vajtimi është një vaj plot forcë dramatike, shprehje e sinqertë e pikëllimit dhe e dhëmkave të një nëne të dërmuar nga humbja e pakohë e të birit: “Bir të vranë? / Mua ku më lanë? / Si s’patnë mëshirë? / Si s’të ndihmoi asnjeri? / Bir, si të qëlluan? /Bir, si të mbaruan? / Ku të vajti gjithë ajo bukuri, / që m’epte aqë gëzim? / Vë re si të kanë nxirë! / Shih si të kanë pështyrë! / Si të bënë, biro, / gjithë gjak, mjera un’o! / Nga t’ erdhi kjo kurorë? / Kush ta preu atë dorë? / Këto këmbë të kryqëzuara, / cila gozhdë t’i la të shpuara? / Edhe zemrën ta shpuan, / me një ushtë ta zbuluan! / O bir, o ç’dhëmbje! / Më merr mua me vehte! / Pa birin si të rroj? / Këtë thikë si ta duroj? / Me ty bir dua të fshihem, / në këtë varr dua të mbyllem! “. Figura tjetër kryesore e veprës, Krishti, ka dalë e zbehtë. Variboba ndjek besnikërisht traditën fetare të krishterë dhe na e vizaton si një qenie të hyjnueshme, e rrethon me një atmosferë mrekullish. Jo se mungojnë krejtësisht episodet që e çfaqin si një njeri të zakonshëm, që i apin tiparet e një personi të gjallë, po janë sporadike e të rralla. Ato i përkasin sidomos fëminisë së tij: Krishti përditë fshin shtëpinë, shkon për ujë në krua, është i bindur ndaj prindërve, si një fëmijë fshatari arbëresh. Elemente të jetës fshatare arbëreshe, Variboba ka futur jo vetëm tërthorazi, përmes tipareve të ndonjë figure, po edhe në forma të tjera. Në ninullat dhe vajtimin e shën Mërisë, ndihet ndofta nota e folklorit arbëresh. Vende – vende del i spikatur koloriti lokal. Poeti i rrëmbyer nga ngjarjet që tregon, ngandonjëherë harron se ato i përkasin një kohe të largët e një vendi të huaj, na çon në ambientin fshatar arbëresh, shtie zakone e elemente të tjera të këtij ambienti ose përmend emra bashkëfshatarësh. Barinjtë, që vijnë me dhurata kur lind Krishti, kanë emra bashkëfshatarësh të poetit. Kjo lidhje me jetën është burimi i shumë elementeve fusharake realiste dhe i frymës lirike që e përshkron shpesh tregimin e ngjarjeve. Asaj i detyrohen disa nga pjesët më mirë të realizuara. Të bukur janë dialogu ndërmjet barinjve dhe “Kalimera e Natalevet” që ata këndojnë; plot gjallëri skena bukolike e skicuar në këngën, me të cilën e zgjon Maria foshnjën e vet: “Zgjohu, bir, jo më gjumë, /zgjohu, se më fjete shumë. / Jeta ime, hë m’u zgjo, /zgjohu, se bëre nino. /Vjen një grup barinjsh

175 / në radhë të të vizitojnë. / Dëgjoi si lozin, si këndojnë, / dhen’ e detin po gjëmojë. / Zamare e fyeje, / gajde e pipëza, / mir’ e bukur akorduar. / O ç’këngë , sa të kënaq! / Dëgjoi, bir, e u gëzo, / me këto duarz’ i beko. / Ruaj dhuratat që të sollën: / gjithë kopenë kanë ulur poshtë. / Me dorë preke ti këtë qënmgj, / q’ësht’ i bardhë si një napë; / ç’ësht’ e njomë kjo gjizë, / vreje, e solli ky bari. (“Kënka e të zgjuarit”). Vlera letrare dhe mjetet artistike. Elementet e realizmit, koloriti lokal, lirizmi i vetvetishëm, humori i lehtë që çfaqet aty – këtu, i apin veprës një notë të veçantë, që përbën origjinalitetin e saj. Gjella e shën Mërisë Virgjër ka vërtet të meta nga ana e realizimit dhe e mjeshtërisë artistike; edhe nga frymëzimi, s’mund të themi se ngrihet aq lart; po asaj s’mund t’i mohohet vlera letrare e kjo vjen nga ndjesia e thjeshtë, po e ngrohtë dhe e gjallë me të cilën është pajisur autori. Kjo ndjesi shprehet në lirizmin që përshkon, ku më shumë e ku më pak, fillin e tregimit, dhe e bën Varibobën të jetë poet kryesisht lirik. Ai nuk qëndron indiferent ndaj ngjarjeve që tregon, po habitet e përmallohet, gëzohet e pikëllohet, ndërhyn shpesh për të shprehur qëndrimin e tij kundrejt këtyre ngjarjeve, ndjenjat që i frymëzojnë ato. Kështu, vjershat marrin një karakter epiko – lirik. Ja p.sh. si e ndërpret tregimin për të apostrofuar engjëjt, kur shën Mërisë i bie të fikët para kufomës së Krishtit të kryqëzuar: “Engjëll çë bëni? Ju kerubin, / ju sarafin vrap e rrëmbeni! / Kjo zonja juaj ju qoft truar, / ajo u zalis, mos e lëreni! “ (Gjella e sh. Bambinit). Sentimenti i Varibobës spikat sidomos në vjershat e tij thjesht lirike, në ninullat e këngët e barinjve, të bareshave dhe të shën Mërisë, dhe në vajtimet e kësaj të fundit. Ato janë ndër vjershat më të bukura të veprës. Plot lirizëm janë edhe lutjet e shumta që i drejton shën Mërisë autori, si edhe përshkrimet që i bën figurës së saj. Ai e quan “shpresë e bukur”, “nërënxë e ëmbël”, “mall”, “parajs”, “dritë‘, “pasiqir”, “amuri im i par” etj. Ja disa vargje të njërës prej këtyre këngëve: “Më e bukura vajzë, / që skuqesh si trëndafile, / je ti, zonja shën Mëri; / si je ti nuk është njeri. / Janë dy yje ata sy, / plot mëshir’ e dashuri; / këdo vëren, të dashuron, këdo sheh ti e gëzon” (La piu bella Verginella). Variboba shpesh është proliks e prozaik. Zgjatet, ka përsëritje, po shpesh përdor me vend epitete, krahasime, metafora e mjete të tjera, shprehje të goditura, dhe arrin të apë përshkrime plot delikatesë, ndonjëherë edhe plot forcë. Krishtin foshnjë, nga bukuria, ai e krahason me një kukull dhe me një lule maji. Te “Kalimera e Nataleve”, thotë për të se: “Duall si dielli del nga menat, i bukur, i shkëlqier, i pamëkat”. Dhe në pjesën e tretë të Gjellës: Ka të bënj ajo një djal / si kuralë, i bardh, i kuq, / aqë t’ëmbëlith, të vogëlith, / sa t’e piçë ti ndë një kup.

176 Po apim disa vargje nga pjesa e “Këngës së të zgjuarit”, ku përshkruhet me aq dritë e ëmbëlsi Krishti kërthi i porsalindur: “Trupthin e ka të zhveshur, / ka bukurinë për ta veshur. / Skuq si një trëndafile, / zbardh si bora në mal. / I shkpëlqejnë leshrat, / i ndriçon ball’i vogël. /Ka dy sy të zij, / të kuq i ka veshët. /Është si sheqer buzëza, /moll’e kuqe faqeza”. E bukur dhe e fuqishme është similituda e gjatë në vjershën e shën Gjergjit, ku përshkruhet kërdia e bërë mbi të krishterët nga perandori Dioklecian: “A ke parë ti një furtunë, / kur gushti është në mest? / Dheu erret, bëhet një pus, / qielli nxin si kadife. /.../ Gjaku rrodh deri në det, / sa u derdh kush mund ta thotë?“ Variboba në veprën e vet përdori vargjet dhe rimat e ndryshme që ishin popullore në atë kohë në Itali; ai e pasuroi kështu vjershërinë arbëreshe dhe poezinë shqipe në përgjithësi me mjete të reja. Bije në sy pasuria e vargjeve dhe e rimave. Përdori vargjet nga pesërrokëshi, te njëmbëdhjetërrokshi, dhe te katërmbëdhjetçrrokshi i dyzuar (përbërë nga dy shtatërrokësh). Ka më të shumtën rimën e puthur, ndonjëherë rimën e kryqëzuar. Për t’u vënë re është se i pari Variboba përdori rimën e brendshme, e këtë kryesisht në vargjet e dyzuara dhjetërrokshe. Vargjet i përzjen shpesh pa kriter, po herë - herë edhe me efekt. Si shëmbëll i këtij variacioni të shpeshtë është “Kalimera e Nataleve”. Vjershat e Varibobës çalojnë shpesh teknikisht, janë të dobëta e me të meta, po gjejmë më shpesh vargje të goditura mirë për nga metri e rima, të rrjedhshme e të harmonishme. Variboba përdori gjuhën popullore të fshatit të vet, gjuhë e thjeshtë dhe e gjallë, po e mbytur me greqizma e sidomos italianizma, në një masë shumë më të madhe se çdo shkrimtar tjetër arbëresh. Poeti s’ka bërë as përpjekjen më të vogël për ta herrë atë nga barbarizmat fare të panevojshme. Ndonjë mendon se, përkundrazi, ai e ka prishur atë, duke futur, për arësye rime e vargu, edhe fjalë e shprehje italisht që s’ishin të arbërishtes së folur. Kjo dobësi e gjuhës e ka dëmtuar mjaft veprën e Varibobbës. Përfundim. Gjella e shën Mërisë Virgjër e Varibobës është pjesë e atij prodhimi fetar poetik, që mori zhvillim në letërsinë arbëreshe të shekullit XVIII. Me tematikë fetare, e prandaj me vlerë shoqërore të kufizuar, pa origjinalitet të shquar mendimi e trajtimi, ajo zë një vend të veçantë për frymëzimin e vetvetishëm e të thjeshtë që e karakterizon, për lirizmin që e përshkon. Me elementet e realizmit, ndjenjat njerëzore e koloritin lokal që futi në letërsinë fetare, me format e ndryshme metrike, me të cilat e pasuroi vjershërinë arbëreshe, kjo vepër shënoi një hap të mirë pëpara dhe e ndihmoi letërsinë arbëreshe të dalë nga kuadri i thatë didaktiko – fetar, të marrë udhën e krijimeve artistike dhe të kryejë në shekullin e pasmë kthesën e madhe, duke u zhvilluar në një letërsi të fuqishme me vlerë të shënuar shoqërore e artistike.

177

178 8. Bibliografia

1. BELMONTE, Vincenzo (2005), »Introduzione«: Giulio Varibobba, Vita della Beata Vergine Maria (1762), Rubbettino, Soveria Mannelli Catanzaro). 2. BENČIĆ, Živka (1991), Barok i avangarda, Zagreb, 1991. 3. BERISHA, Anton (2002), »Gjella e Shën Mëris Virgjër e Jul Varibobbës«: Jul Varibobba, Gjella e Shën Mëris Virgjër, Faik Konica & Shpresa, Prishtinë. 4. BOGIŠIĆ, Rafo (1975), Povijest hrvatske književnosti III, Zagreb. 5. BRATULIĆ, Josip (1990), Antun Kanižlić. Živat i djelo, Vinkovci. 6. ÇABEJ, Eqrem (1936), Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe, me pjesë të zgjedhura për shkollat e mesme, Tiranë. 7. CURTIUS, Ernst Robert (1971), Evropska književnost i latinsko srednjovjekovlje, Zagreb. 8. DEMIRAJ, Shaban (1958), Jul Varibobba (1762): Buletin i Shkencave, 1958, 1, Tiranë. 9. DOMI, Mahir (red. 1959), Historia e letërsisë shqipe I, Tiranë. 10. ELSIE, Robert, (2001), Historia e letërsisë shqiptare, Tiranë. 11. FLAKER, Aleksandar (1977), Stilske formacije, Liber, Zagreb. 12. FORTINO, Italo Costante (1984), »Prolegomeni«: Giulio Varibobba, La vita di Maria, Cosenza. 13. GAÇE, Bardhosh (2008), Letërsia arbëreshe, Triptik, Vlorë. 14. GJOKA, Behar (2002), Poetika e Budit, Alb – As, Tiranë. 15. \URÎNOVA, Anastasija (2007), Italijanska knièvnost od XIII do XVI vek, Filolo{ki fakultet “Blaè Koneski”, Skopje. 16. HAMITI, Sabri (1989), Vetëdija letrare. (Sprova për një Poetikë) 4, Rilindja, Prishtinë. 17. HAMITI, Sabri (2002), Letërisa fillobiblike, Prishtinë. 18. ISMAJLI, Rexhep (1986), »Hyrje«: Budi. Poezi (1618-1621), Prishtinë. 19. ISMAJLI, Rexhep (2000), Teskte të vjetra, Dukagjini, Pejë. 20. JAUSS, H. R. (1977), “Entstehung und Strukturwandel der alegorischen Dichtung”: Alteritat und Modernitat der mittelalterlichen Literatur, Munchen. 21. JAUSS, Hans Robert (1970), Teorija rodova i književnost srednjega vijeka, »Umjetnost riječi«, Zagreb, 14/1970, 3, 327 – 352; 22. KRAVAR, Zoran (1993), Nakon godine MDC, Dubrovnik. 23. KRAVAR, Zoran (1995), Predmeti i znakovi u tematskom svijetu Svete Rožalije, Ključevi raja, Zagreb: 207 – 219. 24. LOTMAN, J. M. (1974), Aufsatze zur Theorie und Methodologie der Litertur und Kultur, Kronberg. 25. NEZIRI, Zeqirja (1995), Poezia e Budit, EkoRitmi, Shkup. 26. NEZIRI, Zeqirja (1998), Historia e letërsisë shqiptare I, Shkup.

179 27. PAVLIČIĆ, Pavao (1979), Studije o hrvatskoj baroknoj književnosti, Split. 28. PEIĆ, Matko (1972), »Barok i rokoko u djelu Antuan Kanižlića«: RAD JAZU 365. Razred književnosti. Zagreb: 5 – 133. 29. PETROVIĆ, Svetozar (1972), Priroda kritike, Zagreb. 30. RESSULI, Namik (1941), »Analizë e veprës«: Shkrimtarët Shqiptarë. Pjesa I (1462 – 1878). Botim i Ministris s’Arsimit. Tiranë. 31. RIZA, Selman (2002), Pesë autorët më të vjetër në gjuhën shqipe, Tiranë. 32. RRAHMANI, Zejnullah (1996), Teoria e letërsisë, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë. 33. RROTA, Justin (1925), Letratyra shqipe, Shkodër. 34. RUGOVA, Ibrahim (1982), Vepra e Bogdanit 1675-1685, Rilindja, Prishtinë. 35. SEDAJ, Engjëll (1990), Poezitë origjinale e të përkthyera të Pjetër Bogdanit. »Studime filologjike«, Tiranë, XIIV (XXVII), 1. 36. SHUTERIQI, Dhimitër S. (1972), Metrika shqipe, Rilindja, Prishtinë. 37. SHUTERIQI, Dhimitër S. (2005), Shkrimet shqipe dhe shkrimi i shqipes në vitet 879 – 1800, Tiranë. 38. SLAMNIG, Hrvatska književnost u europskom kontesktu, Zagreb, 1978,279- . 39. SLAMNIG, Ivan (1973), Svjetska književnost zapadnoga kruga. Zagreb. 40. SLAMNIG, Ivan (1966), Kontinuitet evropske metaforike, “Umjetnost riječi”, 1966, 1, 53 - ; 41. UÇI, Alfred (2004), Filozofia e T. A. Kavaliotit, Tiranë. 42. VARIBOBBA, Giulio (1984), La vita di Maria, Cosenza. 43. VARIBOBBA, Giulio (2005), Vita della Beata Vergine Maria (1762), Rubbettino, Soveria Mannelli (Catanzaro). 44. VARIBOBBA, Jul (2002), Gjella e Shën Mëris Virgjër, Prishtinë. 45. VELEK, Rene – VOREN Ostin (1985), Teoria e letërsisë, Prishtinë. 46. VIDAN, Gabriela (ured.) (1974), Povijest svjetske pknjiževnosti 3, Liber, Zabreg. 47. XHIKU, Ali (2003), Duke lexuar letërsinë e traditës, Dituria, Tiranë: 12 – 22; 23 – 41; 47 – 50. 48. XHIKU, Ali (red. 1983, 1989), Historia e letërsisë shqiptare, Tiranë; Prishtinë. 49. XHOLI, Zija (2003), Pesë mendimtarë më të vjetër të kulturës sonë kombëtare, Tiranë. 50. ZHEJI, Gjergj (1990), Bazat e vargëzimit shqip, Rilindja, Prishtinë. 51. ZORE, Luka (1989), “Alegorije u Gundulićevoj Osmanidi”, RAD JAZU 94, Zagreb. 52. ZORIĆ, Mate (ured.) (1974), Povijest svjetske pknjiževnosti 4, Liber, Zagreb. 53. ŽMEGAČ, Viktor (ured.) (1974), Povijest svjetske pknjiževnosti 5, Liber, Zagreb.

180