Në 60-Vjetorin E Lindjes

Home , Eqrem Basha, Gabriele Dara, Giulio Variboba, Gjon Buzuku, Helena Kadare, Injac Zamputi

MATTEO MANDALÀ DHE ALBANOLOGJIA SOT Në 60-vjetorin e lindjes

Me kujdesin e / A cura di Francesco Altimari Gëzim Gurga Shaban Sinani

Fast print Tiranë 2018 Matteo Mandalà dhe albanologjia sot (në 60-vjetorin e lindjes)

Me kujdesin e: Francesco Altimari Gëzim Gurga Shaban Sinani

Redaktor: Teuta Toska

Ballina: Shpend Bengu

Botues: Fast print

ISBN: 978-9928-271-01-3

Ky libër u botua falë kontributit ﬁ nanciar të Fondacionit për Art dhe Kulturë “Fan Noli”, Tiranë, në bashkëpunim me Fondacionin Universitar “Francesco Solano”, Itali.

Institucione Akademia e Shkencave e Athinës - Greqi Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës - Kosovë Akademia e Shkencave e Shqipërisë - Shqipëri Russian Academy of Sciences, Saint-Petersburg - Rusi Kuvendi i Shqipërisë - Tiranë - Shqipëri Ludwig-Maximilian Universität München - Germani Martin-Camaj-Gesellschaft e.V., Lenggries - Gjermani Qendra e Studimeve Albanologjike - Shqipëri Università Ca’ Foscari, Venezia - Itali Università della Calabria - Itali Università del Salento – Italia Università di Bari - Italia Università di Bologna - Itali Università di Firenze - Itali Università di Palermo - Itali Università Roma Tre - Itali Universität Erlangen - Gjermani Universität Konstanz - Gjermani Universität Marburg - Gjermani Universität Wien - Austri Universität Zürich - Zvicer Universiteti i Elbasanit Aleksandër Xhuvani - Shqipëri Universiteti i Prishtinës - Kosovë Universiteti i Selanikut Aristotele - Greqi 4 Tabula gratulatoria

Universiteti i Shkodrës Luigj Gurakuqi - Shqipëri Universiteti i Tiranës - Shqipëri Universiteti i Vlorës Ismail Qemali - Shqipëri University of Illinois at U-C - USA University of Rhode Island - USA University of Saint-Petersburg - Rusi Department of European Studies, Peter the Great Museum of Anthropology and Ethnography, The Russian Academy of Sciences, Saint- Petersburg - Rusi Department of Modern and Classical Languages and Literatures - University of Rhode Island - USA Dipartimento di Culture e Società - Università di Palermo - Itali Dipartimento di Lettere Lingue Arti, Italianistica e Culture comparate - Università di Bari - Itali Dipartimento di Lettere e Filozoﬁ a - Università di Firenze - Itali Dipartimento di Scienze politiche - Università Roma Tre - Itali Dipartimento di Scienze umanistiche - Università di Palermo - Itali Dipartimento di Studi linguistici e culturali comparati - Università Ca’ Foscari Venezia - Itali Dipartimento di Lingue e Scienze dell’Educazione - Università della Calabria - Itali Dipartimento di Scienze Giuridiche - Alma Mater Studiorum - Università di Bologna - Itali Dipartimento di Studi Umanistici - Università del Salento – Italia Institut für Vergleichende und Indogermanische Sprachwissenschaft sowie Albanologie - Ludwig-Maximilians-Universität - München Martin-Camaj-Gesellschaft - Lenggries - Gjermani Romanisches Seminar Abteilung Sprach- und Medienwissenschaft - Universität Mannheim - Gjermani Tabula gratulatoria 5

Studiues Abate Carmine, shkrimtar - Itali Alimëhilli-Prendushi Gjilda, Università di Bari - Itali Aliu Ali, Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës - Kosovë Aliu-Tahiri, Lindita, Universiteti i Prishtinës - Kosovë Altimari Francesco, Università della Calabria - Itali Arapi Ina, Universität Wien - Austri Baldi Benedetta, Università di Firenze - Italia Bartl Peter, historian - Gjermani Basciani Alberto, Università Roma Tre - Itali Bengu Shpend, artist - Shqipëri Berisha Anton Nikë, Università della Calabria - Itali Breu Walter, Universität Konstanz - Gjermani Camaj Erika, Lenggries - Gjermani Capogreco Carlo Spartaco, Università della Calabria - Itali Cimbalo Giovanni, Università di Bologna - Itali Conforti Emilia, Università della Calabria - Itali D’Alessandri Antonio, Università Roma Tre - Itali Dado Floresha, Akademia e Shkencave e Shqipërisë - Shqipëri De Matteis Mario, Universiteti i Elbasanit Aleksandër Xhuvani - Shqipëri Demiraj Bardhyl, Ludwig-Maximilian Universität München - Gjermani Derhemi Eda, University of Illinois at U-C - USA De Rosa Fiorella, Università della Calabria - Itali Doka Ardian, Universiteti i Tiranës - Shqipëri Friedman Victor A., University of Chicago - USA Genesin Monica, Università del Salento - Itali Giacomarra Mario, Università di Palermo - Itali Glaser Elvira, Universität Zürich - Zvicer Guida Francesco, Università Roma Tre - Itali Gurga Gëzim, Università di Palermo - Itali Gjokutaj Merita, Universiteti Eqrem Çabej Gjirokastër - Shqipëri Haxhi Artan, Universiteti i Shkodrës Luigj Gurakuqi - Shqipëri Hristova-Bejleri Russana, Soﬁ jskij Universitet Sv. Kliment Ohridski, Bullgari 6 Tabula gratulatoria

Hudhri Ferid, historian arti - Shqipëri Ismajli Rexhep, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës Jochalas Titos, Akademia e Shkencave e Athinës - Greqi Jubani Aljula, Universiteti i Tiranës - Shqipëri Kabashi Besim, Universität Erlangen - Gjermani Kadare Ismail, shkrimtar - Shqipëri Kaminskaya Larisa, University of Saint Petersburg - Rusi Kodra Klara - Qendra e Studimeve Albanologjike - Shqipëri Kristo Ema, Ludwig-Maximilian Universität München - Gjermani Universiteti i Elbasanit Aleksandër Xhuvani - Shqipëri Lafe Genc, Università del Salento - Itali La Luna Michelangelo, University of Rhode Island - USA Lanksch Joachim-Hans, München - Gjermani Likaj Ethem, Akademia e Shkencave e Shqipërisë - Shqipëri Manzini M. Rita, Università di Firenze - Itali Marku Kastriot, studiues - Itali Martucci Donato, Università del Salento - Itali Matoshi Veton, Ludwig-Maximilians Universität München - Germani Matranga Vito, Università di Palermo - Itali Matzinger Joachim, Universität Wien - Austri Memisha Valter, Qendra e Studimeve Albanologjike - Shqipëri Mita Josif, albanolog - Itali Nadin Lucia, historiane - Itali Ndreca Ardian, Pontiﬁ cia Università Urbaniana, Roma - Itali Novik Alexander, Russian Academy of Sciences, Saint-Petersburg, Rusi Omari Anila, Qendra e Studimeve Albanologjike - Shqipëri Paci Evalda, Qendra e Studimeve Albanologjike - Shqipëri Pignoli Maria Luisa - Université Côte d’Azur, Nice - Francë Plangarica Tomorr, Universiteti i Elbasanit Aleksandër Xhuvani - Shqipëri Prifti Elton, Universität Mannheim - Gjermani Priku Mimoza, Universiteti i Shkodrës Luigj Gurakuqi - Shqipëri Qiriazi Dhori, Universiteti i Selanikut Aristotele - Greqi Rugova Bardh, Universiteti i Prishtinës - Kosovë Tabula gratulatoria 7

Rusakov Alexander, University of Saint Petersburg - Rusi Rushi Thoma, Universiteti i Tiranës - Shqipëri Rredhi Gëzim, Universiteti Eqrem Çabej Gjirokastër - Shqipëri Sarro Italo, historian - Itali Savoia Leonardo M., Università di Firenze - Itali Sawicka Irena, albanologe - Poloni Scalora Francesco, Università di Palermo - Itali Sejdiu-Rugova, Lindita, Universiteti i Prishtinës - Kosovë Sinani Shaban, Akademia e Shkencave e Shqipërisë - Shqipëri Suta Blerina, Universiteti i Elbasanit Aleksandër Xhuvani - Shqipëri Sobolev Andrej, University of Saint Petersburg - Rusi Spiridhulla Poçi, Universiteti Eqrem Çabej Gjirokastër - Shqipëri Turano Giuseppina, Università Ca’ Foscari, Venezia - Itali Xhiku Ali, Universiteti i Tiranës - Shqipëri Xhuﬁ Pëllumb, Qendra e Studimeve Albanologjike - Shqipëri Zisi Roland, Universiteti i Vlorës Ismail Qemali - Shqipëri Zoto Naim, botues - Shqipëri

Francesco Altimari

MATTEO MANDALÀ DHE ALBANOLOGJIA SOT

Kur vendosëm të bashkërendonim nismën e ndërmarrë për të nderuar angazhimin kërkimor-shkencor të Matteo Mandalasë me rastin e 6o-vjetorit të ditëlindjes së tij, duke ftuar kolegët tanë, studiuesit dhe miqtë akade- mikë të Matteos të merrnin pjesë në këtë homazh të veçantë dhe koral për të, na lindi natyrisht një pyetje jo dytësore: si ta përmbledhim që në titullin e këtij vëllimi profi lin e tij të gjerë dhe të larmishëm studimor? Duke pasur parasysh diapazonin e pazakontë të angazhimit të tij shkencor më se tridhjetëvjeçar në studimet tona, përgjigjja e kësaj pyetjeje nuk mund të ishte e thjeshtë. Ky angazhim përfshin kryesisht fi lologjinë, që mbetet fusha e privilegjuar e kërkimeve të tij akademike, falë të cilit na dhuroi vepra që për nga përsosja metodologjike do të mbeten si “klasike” për ekdotikën shqiptare dhe arbëreshe, siç janë Kodiku i Kieutit - Palermo 1995, Opera Omnia e Zef Skiroit në 9 vëllime, Soveria Mannelli 1998, Kënga e sprasëme e Ballës e Gavril Darës të Riut, Palazzo Adriano 2007, dhe, mbi të gjitha, E mbsuame e krështerë e Lekë Matrangës - Tiranë 2012. Si çdo lëvrues i mirë i fi lologjisë, Matteo Mandalà e bëri të vetin mësimin e madh të etërve të saj, sipas të cilit tekstin e përcakton medoemos konteksti: kështu shpjegohet edhe angazhimi i tij në fusha të tjera, shumë pranë fi - lologjisë, që shpesh ndërthuren me të, si historia e letërsisë, kritika letrare dhe gjuhësia, por edhe disa fusha që, paçka se formalisht mund të na duken të largëta, në thelb janë shumë të afërta me të, si historia kulturore dhe historiografi a arbëreshe. Edhe me këto është marrë kohët e fundit studiuesi dhe miku ynë i dashur, i shtyrë jo vetëm nga vokacioni profesional, por edhe nga nevoja praktike për të mbushur zbrazëtitë e lëna nga mosangazhimi ose angazhimi i mangët i disa “historianëve” tanë. Në këtë mënyrë Matto Mandalà e lidhi kërkimin e vazhdueshëm të së vërtetës shkencore me burimet e drejtpër- drejta të së vërtetës historike, për të prekur me dorë gurrën autentike të historisë, pra dokumentet arkivore origjinale, pa i zënë shumë besë traditës 10 Francesco Altimari kërkimore të bazuar në citime të citimeve që shtrembërohen dhe mistifi kohen nga një botim te tjetri në rrjedhë të shekujve. Kjo detyrë, sa profesionale aq edhe etike, i dha mundësinë Mandalasë të rishikonte me objektivitet dhe të rindërtonte mbi baza serioze dhe kritike këtë lëmë të albanologjisë që deri në fi llim të shekullit XXI rezultonte aq pak i lëvruar sa ishte shndërruar në një “kullotë” të lirë për diletantët dhe folkloristët e shumtë që popullojnë Arbërinë. Fryti më i rëndësishëm, por jo i vetmi, i kësaj “kthese” të mirëfi lltë kulturore dhe historiografi ke qe vepra e tij e famshme Mundus vult decipi. I miti della storiografi a arbëreshe [Mundus vult decipi. Mitet e historiografi së arbëreshe], vepra me siguri më e lexuar kohët e fundit në mjedisin arbëresh, që pati tri botime, dy italisht (Palermo 2007 dhe Cosenza 2009) dhe një shqip (Tiranë 2016). Me këtë vepër metodologjikisht dhe hermeneutikisht shembullore, pas shekujsh gënjeshtrash dhe vetëmashtrimesh, Mandalà e çmontoi me forcë të pashoqe argumentuese tezën e shpikur të një aristokracie të pandehur arbëreshe me origjinë nga qyteti grek i Koronës – e shprehur nga të interesuarit historikisht me llagapin “de’ Coronei” që u shtonin mbiemrit të tyre me qëllim që të bëheshin si me magji “aristokratë” të Arbërisë –, sikurse falsifi kimin tjetër që e bazonte themelimin e komuniteteve të para arbëreshe në Italinë e Jugut te disa reparte ushtarake shqiptare nën udhëheqjen e disa kape- danëve të imagjinuar si Dhimitër, Gjergj dhe Vasil Reres. Këto arsye na bindën ta titullojmë këtë homazh koral Matteo Mandalà dhe Albanologjia sot, duke marrë parasysh jo vetëm fushat e shumta të dijes që ai ka lëvruar dhe vazhdon të lëvrojë me këmbëngulje dhe me pasion në kërkimet e tij, të cilat shpesh e tejkalojnë hapësirën e “kopsh- tit të ngushtë” – latinisht hortus conclusus –, por edhe rrjetin e gjerë të bashkëpunimeve të shumta që na erdhën nga miq, studiues dhe intelektualë që nga shumë vende dhe qendra universitare e akademike i janë përgjigjur me entuziazëm ftesës sonë. Këto kontribute, që na mbërritën brenda një harku kohor të kufi zuar, si shprehje traditash akademike dhe qasjesh studimore të ndryshme na japin një pasqyrë objektive të angazhimit dhe të misionit të lartë të studiuesit dhe mikut tonë të shtrenjtë që spikat sot si njëri ndër albanologët më në zë jo vetëm në Itali, por në shkallë mbarëshqiptare dhe ndërkombëtare. Veprimtaria shkencore e Matteo Mandalasë nuk u kufi zua në këto tridhjetë vjet brenda një albanologjie akademike dhe elitare, por u rrezatua në botën kulturore të Arbërit, këndej dhe përtej brigjeve të detit, në Itali dhe në Ballkan, duke e bërë të mundur dhe të dukshme një albanologji tjetër, të ndryshme nga ajo e mbylluara në “kullën e fi ldishtë” të dijes që Matteo Mandalà dhe albanologjia sot 11 ishim mësuar të njihnim, të vëmendshme vetëm ndaj kërkimit të një të vër- tete të lartë, por shpesh edhe të largët, që u linte dorë të lirë amatorëve të shumtë të një tradite dogmatike dhe të gënjeshtërt me rrënjë të thella ndër bijtë e Shqipes. Ky vizion modern dhe ky mision i ri i albanologjisë u bë i mundur për- mes tri cilësive të Matteo Mandalasë që dëshiroj të nënvizoj këtu në vija të përgjithshme: a) formimi i tij i gjerë dhe poliedrik intelektual, që shpjegon shtrirjen e madhe të interesave në lëmenjtë e albanologjisë; b) karakteri civil dhe demokratik i angazhimit të tij kërkimor, që e vë shpesh në qendër të debateve të ndjeshme shkencore dhe qytetare; c) aftësia e tij për të punuar së bashku me studiues të tjerë, përmes një “rrjeti” lidhjesh të ngushta dhe të forta, miqësore dhe shoqërore, nëpër rrugët e reja të albanologjisë. Me formimin universitar në Palermo fi lloi karriera akademike e studiuesit tonë që u përqëndrua së pari në studimet fi lozofi ke, pa lënë mënjanë edhe studimet historike, antropologjike dhe letrare, duke pasur privilegjin të kishte si profesorë në këto lëndë një sërë fi gurash historike të Fakultetit Filologjik të Palermos, si Francesco Giunta, Antonino Buttitta, Girolamo Caracausi, Vincenzo Rotolo dhe, sidomos, Antonino Guzzetta, i ndje- ri mjeshtri ynë i shquar dhe i përbashkët, që e futi Matteon në studimet albanologjike. Falë lidhjeve të forta që mbante prof. Guzzetta në vitet ’70-’90 të shekullit të kaluar përmes një veprimtarie të jashtëzakonshme dhe të dendur akademike, në shkallë kombëtare dhe ndërkombëtare, me qendra të tjera albanologjike si ato të Kozencës dhe të Mynihut, Matteo pati rastin të përfi tonte edhe nga këshillat dhe mësimet e vyera të profesorëve Papas Francesco Solano dhe Martin Camaj. Falë tyre te Matteo Mandalà kultura shkencore u bë edhe kulturë civile, sa rigoroze aq edhe e hapur, në gjendje të dialogojë sa me auditorin akademik aq edhe me publikun e gjerë. Unë jam dëshmitar i kësaj beteje të përbashkët që kam ndarë me të, ditë pas dite, përmes një lidhjeje të fortë miqësore dhe shoqërore, për ta bërë al- banologjinë një truall të mirëfi lltë shkencor, por jo të rezervuar vetëm për anëtarët e klubit akademik. Dua t’u kujtoj këtu sidomos më të rinjve se albanologjia dikur ishte thuajse e privatizuar nga disa studiues që kon- sideroheshin, siç thotë Max Weber, si “priftërinjtë e shkencës”, të cilët nuk arritën të rroknin rëndësinë e një vizioni global dhe demokratik të shkencës. Ndërsa sot albanologjia është bërë obiektivisht më e dobishme dhe më frytdhënëse, duke i sjellë avantazhe jo vetëm shkencës, por edhe shoqërisë, pasi sipas mësimeve që na dhanë mjeshtrat tanë të sipërmendur, albanologu nuk ka për detyrë të merret vetëm me shkencën e të mbyllet i 12 Francesco Altimari vetkënaqur kullën e vet, por edhe t’ua komunikojë arritjet e punës së vet publikut të gjerë. Kjo vlen sidomos për katedrat universitare italiane që ngrihen në kryeqendrat e ngulimeve arbëreshe, domethënë në qytetet e Palermos dhe të Kozencës. Misioni i tyre është të jenë edhe një pikë referimi jo vetëm shkencor, por edhe kulturor për komunitetet arbëreshe, duke konsideruar impaktin shoqëror që, përtej shkencës, kanë arritjet e studimeve tona. Prandaj këto rezultate duhen përhapur dhe u duhen “shpjeguar” me vëmendje njerëzve, pa pasur frikë të humbasim identitetin shkencor dhe rolin akademik. Kjo albanologji e re, e hapur, e përgjegjshme dhe aktive në planin kulturor dhe shoqëror – dikur do ta kishin quajtur edhe “militante” – gjeti te Matteo Mandalà një përfaqësues paradigmatik, si edhe një studiues gjithmonë të ri, aq sa do të thosha se me këtë homazh akademik ne nuk kremtojmë sot gjashtëdhjetë vjetorin, por trizet vjetorin e ditëlindjes së tij. Me fjalë të tjera te Matteo Mandalà kemi një fi gurë të posaçme dhe të plotë intelektuale në gjendje të dialogojë, përmes veprave të tij fi lologjiko- letrare, me të kaluarën e njëherazi edhe me të tashmen e Arbërit – kujtojmë këtu studimet e tij mjeshtërore kritike për veprat e Ismail Kadaresë dhe të Martin Camajn, por edhe përtej Arbërit; një fi gurë që bashkon brenda vetes historianin e mirëfi lltë, kritikun letrar dhe fi lologun e mprehtë që e lidh dijen ekdotike me një dimension të fortë letrar, historik dhe gjuhësor.

Profi l i shkurtër biografi k i Matteo Mandalasë Me origjine arbëreshe, i formuar pranë Qendrës së Studimeve Albanologjike të Universitetit të Palermos nën udhëheqjen e albanologut të shquar prof. Antonino Guzzetta, Mandalà gjatë karrierës së tij universitare u interesua për fusha të ndryshme të studimeve humanitare si ato historiografi ke, letrare dhe fi lozofi ke, duke thelluar bashkë me to studimet e mirëfi llta albanologjike me karakter fi lologjik dhe gjuhësor që për- faqësojnë fushën e privilegjuar të zotimit të tij universitar dhe akademik. E fi lloi punën si pedagog i shqipes pranë katedrës albanologjike të Palermos nga fundi i viteve ’80, pë ta vijuar formimin akademik si kërkues shkencor i gjuhësisë së përgjithshme pranë Universitetit të Pizës nën drejtimin e prof. Riccardo Ambrosini, duke u kthyer pastaj në fushën e albano- logjisë, me transferimin e përkohshëm në Universitetin e Kalabrisë në vitin akademik 1996-97 dhe si profesor i asociuar i gjuhës dhe letërsisë shqipe në vitin akademik 1997-98 pranë Universitetit të Barit ku interesin për al- banologjinë e kishin mbajtur gjallë nga vitet ’50 deri në mesin e viteve ’80 disa studiues, si arbëreshi papas Zef Ferrari dhe shkodrani dom Jak (Luigi) Matteo Mandalà dhe albanologjia sot 13

Marlekaj. Aty kontribuoi me veprimtarinë e tij të shumanshme (didaktike, por edhe botuese dhe kulturore) duke ripërtërirë mësimdhënien e gjuhës dhe të letërsisë shqipe për t’u transferuar pastaj në Universitetin e Leçes, ku shqipja fi lloi të aktivizohej në vitet ’90. Në fund të shekullit të kaluar, nga viti akademik 1998-99, u transferua në Universitetin e Palermos, pranë Fakultetit të Shkencave të Edukimit, ku në vitin 2001 mori drejtimin e katedrës albanologjike pasi fi toi konkursin e shpallur një vit më parë pranë Universitetit të Romës. Gjatë viteve 2000-2004 vijoi të jepte lëndët e gjuhës dhe të letërsisë shqipe pranë degës së re të Shkencave dhe teknikave të ndërkulturalitetit mesdhetar në Fakultetin fi lologjik të Mesinës. Krahas veprimtarisë së zakonshme të mësimdhënies, në këto 30 vitet e fundit Matteo Mandalà ka organizuar pranë Universiteteve ku zhvilloi aktivitetin e tij didaktiko-shkencor (në Palermo, por edhe në Bari dhe në Leçe) një sërë konferencash të rëndësishme albanologjike ndërkombëta- re, si edhe ka marrë pjesë aktive në shumë konferenca, tubime dhe se- minare ndërkombëtare me karakter albanologjik dhe ballkanologjik, të organizuara nga universitete italiane (Palermo, Trieste, Bolonja, Roma III, Potenxa, Kozenca, Bari, Leçe etj.) dhe shqiptare (Shqipëri, Kosovë, Maqedoni), duke ligjëruar në Universitetet e Tiranës, Shkodrës, Prishtinës, Gjirokastrës, Elbasanit, Vlorës, Korçës, të EJL të Tetovës, të Shkupit dhe pranë Akademive të Shkencave të Shqipërisë, të Kosovës dhe të Maqedonisë, por edhe pranë katedrave të tjera albanologjike në Gjermani (Konstancë, Mynih) dhe në Rusi (Shën Pjetërburg). E dendur dhe e frytshme ka qenë në këto vite veprimtaria e tij kër- kimore, që dallohet për një spektër të gjerë fushash – nga historia deri në gjuhësi, në letërsi dhe në fi lologji – me një qasje ndërdisiplinore që i përtëriti në mënyrë domethënëse disiplinat tona disi të shabllonuara, jo vetëm për shkak të ndikimit të ideologjisë totalitare në qendrat albanologjike të Ballkanit, duke sjellë një frymë të re metodologjike, por edhe duke u ofruar studiuesve tanë lëndë të re me botimin e dorëshkrimeve të shumta që solli në dritë me një “punë prej murgu”, siç e quan miku im Shaban Sinani. Rezultat i kësaj pune të jashtëzakonshme kërkimore-shkencore janë botimet e shumta që Matteo Mandalà solli në dritë, duke u marrë me au- torë pak ose aspak të njohur në Shqipëri, sepse ishin censuruar nga regji- mi totalitar. E kam fjalën për fi gura të shquara letrare si Zef Skirò, për të cilin Mandalà përgatiti të parin studim të thelluar kritik La Diaspora e il Ritorno; mito, storia e cultura tradizionale nell’opera di Giuseppe Schirò, Palermo 1992, si premisë e botimit në vitin 1998 të Opera Omnia në 9 14 Francesco Altimari vëllime, që në vitin 2004 doli në një version më të shkurtër në Prishtinë për publikun shqiptar; si edhe për Martin Camajn me studimet Palimpsest (1993) dhe La vita di un uomo in un palinsesto mai scritto, Wiesbaden 2010. Ishte pikërisht ndërmarrja madhore shkencore e Matteo Mandalasë me botimin e veprës së plotë të Skiroit që na shtyu pas ca vitesh, në 2003, me rastin e 100 vjetorit të vdekjes së De Radës, të merreshim me ndërmarrjen simotër të botimit të veprës së plotë të Poetit tonë të Madh, që fi llimisht doli në Itali në 12 vëllime, pastaj edhe në Tiranë në një botim të përm- bledhur në 6 vëllime. Është e pamundur të kujtojmë këtu të gjitha botimet e Mandalasë që dolën në këto 20 vitet e fundit, pasi vështirë të gjendet një autor i traditës sonë letrare arbëreshe, por edhe shqiptare, që te mos jetë bërë objekt i interesit kritiko-letrar dhe fi lologjik të studiuesit tonë të shquar. Merita e parë që albanologjia duhet t’i njohë Matteo Mandalasë është rishikimi pothuajse i tërë traditës letrare arbëreshe të Sicilisë dhe për një pjesë të mirë edhe të asaj të Kalabrisë. E kam fjalën sidomos për angazhimin e tij të frytshëm që me rastin e 200 vjetorit të De Radës e bëri të rishikonte me sy kritik tërë veprën letrare të këtij poeti duke e inkuadruar atë në një rrjedhë të re shqyrtimi dhe interpretimi. Lista e gjatë e kontributeve kryesore të Mandalasë përfshin Kodikun e Kieutit (1736-1739), veprën e Nikollë Filjes (1995), disa vepra të Nikollë Ketës (2005), Këngën e sprasëme të Ballës të Gavril Darës të Riut (2007) dhe sidomos kryeveprën e tij fi lologjike, botimin e veprës së parë letrare arbërisht: E mbsuame e krështerë të Lekë Matrëngës (1592), më parë në versionin italisht (2004), pastaj në një botim të rafi nuar shqip (2012) që dallohet sot si një model ekdotik për t’u imituar nga ata që duan të merren me studimet fi lologjike shqiptare dhe arbëreshe. Këto dhjetë vitet e fundit në qendër të vëmendjes shkencore të Matteo Mandalasë është vënë vepra letrare e Ismail Kadaresë. Kujtoj këtu studimet e tij të shumta që merren me ‘Ismailandin’ siç e quan Mandalà Shqipërinë imagjinare, Mëmëdheun letrar të ndërtuar nga Kadareja: Urat kronotopike kadareiane, parathënie e Ismail Kadare, Vepra, vëll. 10, Ura me tri harqe, Onufri, Tiranë 2008; Kështjella e letërsisë dhe themelet e poetikës kadareiane, parathënie e Ismail Kadare, Vepra, vëll. 3, Rrethimi, Onufri, Tiranë, 2008; Dy shëtitje tiranase të Besnik Strugës, Tiranë 2009; Ismailand-i dhe urat kronotopike kadareane, Shkodër 2009; Parathënie e veprës Mosmarrëveshja. Mbi raportet e Shqipërisë me vetveten, Tiranë 2010; Skanderbeg vs. Kastriota. La letteratura albanese assediata, tra revenant e doppi kadareiani, Hamburg 2010; Në studion Kadare. Botim kri- Matteo Mandalà dhe albanologjia sot 15 tik i dorëshkrimeve të romanit «Dimri i vetmisë së madhe». Onufri, Tiranë, 2016; Për një botim kritik të “Nëpunësit të pallatit të ëndrrave”, Tiranë, 2016 etj. Duke pasur fatin të lexoja para të tjerëve, falë miqësisë që më lidh me autorin, studimin hyrës kritik që Matteo Mandalà përgatiti për veprën e plotë të Kadaresë që do të botohet së shpejti nga “Onufri”, i shkrova në mënyrë konfi denciale dhe spontane mikut tim të nderuar këta rreshta që tani po dua t’i ndaj me lexuesin, pasi nuk më duken aspak personale:

“Vepra e Kadaresë pati jashtë Shqipërisë dy fate të mira: fati i parë është se gjeti një përkthyes të jashtëzakonshëm si Jusuf Vrioni që përmes frëngjishtes e bëri atë të njohur në mbarë botën; fati i dytë është se gjeti sot një studiues si Matteo Mandalà që me këtë qasje kritike gjithëpërfshirëse i dëfton botës letrare vlerat e vër- teta të letërsisë së tij madhore për herë të parë jo copa-copa, por me një vizion global dhe me një interpretim kritik të gjerë dhe të thellë që e lidh atë me majat më të larta të letrave dhe të letrarëve bashkëkohës. Mendoj sinqerisht se në të ardhmen me këtë pa- rathënie – i shkruaja ndër të tjera Mandalasë – duhet t’i bëjnë llogaritë të gjithë ata që do të merren me veprën e Kadaresë, dhe jo vetëm pse interpretimi yt do t’u shërbëjë lexuesve si “kyç” për t’u orientuar në leximin e veprës [...]”

Me këtë mesazh personal që vendosa ta ndaj me lexuesin, po i mbyll këto radhë për veprimtarinë kulturore dhe didaktiko-shkencore të albanologut, intelektualit dhe shkencëtarit tonë, shembulli i të cilit nuk kam dyshim se do të shërbejë si model për t’u ndjekur nga brezat e rinj të studiuesve për të mirën e shkencës dhe të kulturës albanologjike. Së fundi, last but not least, le të kujtojmë angazhimin e Matteo Mandalasë në disa shoqata shkencore dhe akademike të mirënjohura, si: AISSEE (Associazione Italiana di Studi del Sud-est Europeo) që për- faqëson degën kombëtare italiane të AIESEE (Association Internationale d’Études du Sud-est européen), zëvendës-president i së cilës prej vitit 2009 është pikërisht Mandalà; Sodalizio Glottologico Milanese prej vitit 1999; Fondacioni Universitar “Francesco Solano” që prej vitit 2009; drejtor i revistës albanologjike italiane “Res Albanicae”, Anëtar nderi i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë (2016); Anëtar i jashtëm i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës (2017). Ndër titujt më prestigjiozë dhe më domethënës që i janë dhënë kohët e fundit Matteo Mandalasë nga institucionet shtetërore dhe universitare 16 Francesco Altimari shqiptare, mund të përmendim këtu: titullin “Nderi i Kombit”, urdhri më i lartë ndër vlerësimet që jepen në shkallë kombëtare në Shqipëri, akorduar nga Presidenti i Republikës (2014), Diploma e nderit “Honoris Causa” nga Universiteti i Tiranës (2017) dhe Diploma e nderit “Honoris Causa” nga Universiteti i Vlorës “Ismail Qemali” (2018). Gëzuar ditëlindjen për shumë vjet, i dashur mik! Gëzim Gurga

BIBLIOGRAFI E BOTIMEVE SHKENCORE TË MATTEO MANDALASË

Në pasqyrën e mëposhtme bibliografi ke kemi përfshirë të gjitha botimet shkencore të albanologut Matteo Mandalà për më se tre dhjetëvjeçarë, duke fi lluar qysh nga viti 1986 deri më sot, të cilat, të renditura kronologjikisht, i kemi ndarë në katër makrofusha: studime gjuhësore; studime dhe kritikë letrare; studime historiko-kulturore; studime fi lologjike dhe botime kritike. Mirëpo na duhet ta paralajmërojmë lexuesin se kjo ndarje, detyri- misht konvencionale, nuk pasqyron drejt kompleksitetin dhe karakterin poliedrik të veprës shkencore të këtij studiuesi. Sepse Matteo Mandalà është ndër të rrallët albanologë interesat shkencorë të të cilit përfshijnë të gjithë lëmenjtë dhe sektorët e albanologjisë, nga folklori dhe kultura popullore, te letërsia e kultivuar, dialektologjia, leksikologjia, fonetika dhe morfo- logjia, etimologjia, historia, antropologjia kulturore, për t’u ndalur sidomos te fi lologjia dhe ekdotika, fusha këto të fundit që, për nga vetë natyra e tyre, kërkojnë medoemos një qasje ndërdisiplinore, ose për ta thënë me fjalët e Çabejt, një “metodë globale”. Pikërisht kjo karakteristikë e veprës së albanologut Matteo Mandalà përbën vështirësinë kryesore për klasifi kimin e veprës së tij shkencore të deritashme sipas kriteresh rigorozisht të qarta dhe të prera disiplinore. Kështu për shembull, ndër katër makrofushat e lartpërmendura, më e pasura numerikisht është ajo e “fi lologjisë dhe botimeve kritike” me 52 tituj, ndërkohë që kemi vetëm 10 tituj të klasifi kuar si “studime gjuhësore”. Veçse këtu do pasur parasysh se kontributet kryesore të Matteo Mandalasë në fushën e gjuhësisë, të dialektologjisë, të historisë së gjuhës dhe të etimologjisë nuk janë botuar më vete si studime gjuhësore, por fshihen pikërisht në “hyrjet” e gjata monografi ke që paraprijnë botimet kritike të veprave të autorëve të traditës. Këto studime monografi ke që i kemi klasifi kuar si “fi lologji”, përmbajnë thuajse të gjitha edhe kontribute historiko-kulturore me vlerë të veçantë, të cilat nuk fi gurojnë në grupin përkatës të “studimeve historiko-kulturore”. Po ashtu, në grupin e “studimeve dhe kritikës letrare” kemi përfshirë disa punime mbi folklorin dhe poezinë popu llore, mirëpo jashtë këtij grupi ka mbetur, sa për të sjellë një 18 Gëzim Gurga shembull, një nga kontributet më të rëndësishme të Mandalasë për folklorin që gjendet te hyrja e botimit kritik të Kodikut të Kieutit. Veç kufi zimeve të lartpërmendura të klasifi kimit, kjo bibliografi , rigorozisht shkencore, nuk përfshin vëllimet e shumta me akte kongresesh, miscellanea dhe përmbledhje studimesh, të botuara nën kujdesin dhe me bashkëpunimin e Matteo Mandalasë, sikurse nuk përfshin artikujt, inter- vistat dhe botimet e shumta divulgative të shpërndara faqeve të shtypit të përditshëm në të dyja anët e Adriatikut.

* * *

Studime gjuhësore 1. “Lineamenti di storia della lingua letteraria albanese: la questione della lingua nella Rilindja”. Sudost- Forschungen. vol. XXII, 1990, f. 5-11. 2. La parlata arbëreshe di Contessa Entellina. I Fonologia. (f. 62). Istituto di Lingua e Letteratura Albanese, Palermo, 1992. f. 490. 3. Il Dittionario (1702) di F. M. Da Lecce e i turchismi nell’albanese (secoli XVII-XVIII). Albanica. vol. 10, Istituto di Lingua e Letteratura albanese. Palermo 1999, f. 80. 4. “L’arbëresh e i turchismi in albanese”. Romània Orientale. vol. XIII, Nuovi studi balcanici. Contributi italiani all’VIII Congresso Internazionale dell’Association Internationale d’Études Sud-Est Européennes Bucarest, agosto 1999, a cura di Angela Tarantino e Luisa Valmarin, Bagatto Libri editore, Roma, 2000. f. 181-194. 5. “Alcune osservazioni sul dialetto arbëresh di Mezzoiuso attraverso le opere di Nicolò Figlia”. V Centenario della stipula dei Capitoli di Mezzojuso. a cura di Pietro Di Marco, Mezzojuso, 2002. f. 67-95). 6. “Gjuha letrare shqipe dhe dialektet arbëreshe të Sicilisë”. Konferenca shkencore: shqipja standarde dhe shoqëria shqiptare sot. Akademia e Shkencave e Shqipërisë – Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Tiranë, 2003, f. 142-146. 7. “Gjurmimet leksikografi ke në mjedisin arbëresh të Sicilisë”. Leksikografi a shqipe. Trashëgimi dhe perspektivë. Akademia e Bibliografi e botimeve shkencore të Matteo Mandalasë 19

Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Tiranë, 2005, f. 82-103. 8. “Il Leksiko di Nicolò Chetta e i turchismi nell’arbëresh”. Le parole dei giorni. Scritti per Nino Buttitta. Sellerio, Palermo 2005, f. 69-82. 9. “Sul sistema verbale della parlata arbëreshe di Contessa Entellina”, Von Zuständen, Dynamik und Veränderung bei Pygmäen und Giganten (festschrift für Walter Breu zu seinen 60. Geburstag, Universitätsverlag Dr. N. Brockmeyer Diversitas Linguarum 25, Costanz, 2009, f. 245- 259. 10. “Mbi turqizmat në të folmet arbëreshe”, Shqipja dhe gjuhët e Ballkanit (Albanian and Balkan Languages), Akademia e Shkencave dhe e arteve e Kosovës, Prishtinë 2012, f. 277-287.

Studime dhe kritikë letrare 1. “Sul motivo della gioia nella letteratura italo-albanese della «Rilindja»”. Radhonjtë e Zjarrit - Quaderni di Zjarri, n. 14, Cosenza, 1990, f. 5-57. 2. Poesia popolare e poesia d’arte nella Rilindja. Gli studi e le ricerche degli italo-albanesi. Istituto di Lingua e Letteratura Albanese, Università degli Studi di Palermo, Palermo 1990, f. 107. 3. “Alcune osservazioni sulle poesie di Martin Camaj”. Albanica - A Quaterly Journal of Albanological Research and Criticism. (vol. 3). New Jork. 1991, f. 50-59. 4. La Diaspora e il Ritorno. Mito, storia e cultura tradizionale nell’opera di Giuseppe Schirò. Albanica 4. Istituto di Lingua e Letteratura Albanese, Palermo, 1992. f. 490. 5. “Palimpsest” di Martin Camaj”. Atti del I Seminario internazionale di Studi Albanesi. Rende–San Demetrio Corone, 7-8 giugno 1991. Studi Albanesi in onore di Francesco Solano, a cura di Francesco Altimari, Quaderni del Dipartimento di Linguistica, 7, Serie Albanistica I. 1993. f. 155-165. 6. “Sul motivo della besa nella letteratura albanese”. Gli Albanesi d’Italia e la “Rilindja” Albanese. Atti del XVI Congresso Internazionale di Studi Albanesi, a cura di Antonino Guzzetta. Palermo, 1993, f. 151- 189. 20 Gëzim Gurga

7. “Il “Kroja”, poema giovanile di Giuseppe Schirò”. Studi in onore di Luigi Marlekaj. Adriatica Editrice, Bari, 1999, f. 269-282. 8. “Una cronaca nuova per una tragedia antica” (Introduzione), Giuseppe Schirò di Maggio. Poezi dashurie në kohë vdekjeje. Poeti del Mediterraneo 1. Salvatore Sciascia editore, Caltanissetta-Roma, 2000, f. 5-12. 9. “Introduzione”. Giuseppe Schirò di Modica, Ujë Lumi. Vjershe. Comune di Piana degli Albanesi, Palermo, 2002, f. 5-8. 10. “Le lettere di Luigi Pirandello a Giuseppe Schirò (1886-1890)”. Peppino mio. Lettere di Luigi Pirandello a Giuseppe Schirò (1886- 1890), Biblioteca-Museo “Luigi Pirandello” di Agrigento, Enna, 2002, f. 9-36. 11. “Për një interpretim të poemave dhe të poetikës së De Radës”. Studime fi lologjike, nr. 3-4, 2003, f. 15-43, botuar edhe në De Radës në 100- vjetorin e vdekjes, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2003. f. 325-350. 12. Profi lo storico-antologico della letteratura degli Albanesi di Sicilia. vol. I** Albanica 23. Salvatore Sciascia editore, Caltanissetta, 2005, f. 7-716. 13. “Strukturat e rrëfi mit në dramën “Besa” të Sami Frashërit”. Biblos, vol. 26, Piana degli Albanesi, 2005, f. 19-32. 14. Profi lo storico-antologico della letteratura degli Albanesi di Sicilia. vol. II**, Albanica 24. Salvatore Sciascia editore, Caltanissetta, 2007, f. 795. 15. “Gabriele Dara junior: un profi lo bio-bibliografi co e storico-culturale”, Hylli i Dritës, nr. 3, 2007, Shkodër, 2007. f. 26-36. 16. “Kështjella e letërsisë dhe themelet e poetikës kadareiane”, (parathënie), Ismail Kadare, Rrethimi, Vepra, vëll. 3, Onufri, Tiranë, 2008. 17. “Urat kronotopike kadareiane”, (parathënie), Ismail Kadare, Ura me tri harqe, Vepra, vëll. 10, Onufri, Tiranë, 2008. 18. “Ismailand-i dhe urat kronotopike kadareane”, Hylli i dritës, nr. 1, 2009, Shkodër, 2009, f. 66-99. 19. “Dy shëtitje tiranase të Besnik Strugës”, Letërsia dhe qyteti, Shtëpia botuese Skanderbeg Books, Tiranë, 2009, f. 53-74. Bibliografi e botimeve shkencore të Matteo Mandalasë 21

20. “La vita di un uomo in un palinsesto mai scritto”, Wir sind die Deinen: Studien zur albanischen Sprache, Literatur und Kulturgeschichte, dem Gedenken an Martin Camaj (1925-1992) gewidmet, Harrassowitz Verlag. Wiesbaden, 2010, f. 75-86. 21. “Skanderbeg vs. Kastriota. La letteratura albanese assediata, tra revenant e doppi kadareiani”, The living Skanderbeg. The Albanian Hero between Myth and History, Verlag Dr. Kova (ORBIS - Wissenschaftliche Schriften zur Landeskunde, Band 16), Hamburg 2010, f. 19-39. 22. “Parathënie”, Ismail Kadare, Mosmarrëveshja. Mbi raportet e Shqipërisë me vetveten. Onufri, Tiranë 2011. f. 5-10. 23. Proﬁ lo storico-antologico della letteratura degli Albanesi di Sicilia. vol. III**, Albanica 25, Pitti editore, Palermo 2012, f. 795. 24. “Mbi formimin rinor të Jeronim De Radës (1822-1837)”, Jeronim De Rada. Konferencë shkencore ndërkombëtare kushtuar 200-vjetorit të lindjes. Akademia e shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2015, f. 153-194. 25. “Ëmrin tim thoj për ndë shpi: shënime mbi onomastikën millosaike”, Letërsia dhe kultura arbëreshe. Jeronim De Rada në 200-vjetorin e lindjes. Konferencë shkencore ndërkombëtare. Universiteti i Elbasanit “Aleksandër Xhuvani”, 2015, f. 39-52. 26. “Millosau shkodrani. Shënime mbi onomastikën letrare deradiane”, 200 vjet me De Radën, Konferencë shkencore ndërkombëtare, Studime shqiptare 23. Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi”, Shkodër, 2016, f. 33-60. 27. “Kadare e të tjerët: shembuj leximesh autoriale”, parathënie në Ismail Kadare, Tri sprova mbi letërsinë botërore (Eskil, Dante, Shekspir), Onufri, Tiranë 2017 f. V-XV. 28. Jeronim De Rada - Portret artisti në rini, botimet “Naimi”, Tiranë, 2018, f. 341. 29. Ismail Kadare mes së vërtetës së artit dhe mashtrimit të realitetit. Onufri, Tiranë, 2018, f. 146. 22 Gëzim Gurga

Studime historiko-kulturore

1. “Per una indagine storiografi ca su Piana degli Albanesi”. Atti del I Congresso Internazionale di Studi sulle Minoranze Linguistiche. Palermo, 1986, f. 233-243. 2. “I 500 anni della fondazione di Piana degli Albanesi (1488-1988). Breve profi lo storico e letterario di un anniversario”. Sudost-Forschungen, Band XLVII, 1988, f. 209-222. 3. “L’Università di Piana degli Albanesi. La giurisdizione dei feudi”. V Centenario della fondazione di Piana degli Albanesi. Atti del II Congresso Internazionale sulle minoranze etnico- linguistiche. Palermo, 1988, f. 93-149. 4. “L’opera di Nicolò Chetta e la cultura albanologica italo-albanese nel XVIII secolo”. Dialetti italo-albanesi e letteratura, Atti del XV Congresso Internazionale di Studi. Palermo, 1992. f. 87-149. 5. “Sviluppi demografi ci a Piana degli Albanesi (secc. XVI-XVIII)”. Biblos. Comune di Piana degli Albanesi, Palermo, 1996. f. 5-44. 6. “Le comunità albanesi in Italia (secc. XV-XVIII)”. L’etnia arbëreshe del Parco Nazionale del Pollino: Studio genetico-comparativo tra la popolazione arbëreshe e non arbëreshe limitrofa. A cura di Antonio Tagarelli. Rubbettino, Soveria Mannelli, 2000, f. 25-39. 7. “Paolo Maria Parrino e le origini dell’ideologia albanista”, Aspetti della cultura bizantina ed albanese in Sicilia. vol. 10, Testi e studi dalle culture euromediterraneee. Offi cina di Studi Medievali. Machina Philosophorum.Palermo, 2005, f. 1-60. 8. “Pietro P. Rodotà e Paolo M. Parrino e la costruzione d’identità degli arbëreshë nel sec. XVIII. Albanologische und balkanologishe Studien. Festschrift fur Wilfried Fiedler. Kovac, Hamburg, 2005, f, 227-250. 9. Mundus vult decipi. I miti della storiografi a arbëreshe, Mirror A.C., Palermo, 2007. 10. “Alle origini del mito pelasgico: Girolamo De Rada e Giovanni Emanuele Bidera” Opera Omnia di Girolamo De Rada - Opere fi lologiche e storico-culturali - Fiamuri Arbërit (1883-1887), Rubbettino, Soveria Mannelli, 2009, f. 9-24. Bibliografi e botimeve shkencore të Matteo Mandalasë 23

11. “Falsi e identità: il caso “arbëresh”, Falso e falsi. Prospettive teoriche e proposte di analisi. ETS, Pisa 2011, f. 209-220. 12. “Note di storiograﬁ a arbëreshe contemporanea”. Miscellanea arbëreshe. Unione dei Comuni, Palermo 2011, f. 17-30. 13. “Ideologjia albaniste dhe Rilindja e parë: aktivitetet e arbëreshëve gjatë shekullit XVIII”, Një Rilindje para Rilindjes. Konferencë shkencore ndërkombëtare albanologjike. Universiteti “Eqrem Çabej”, Gjirokastër 2014. f. 7-23. 14. “Arbëreshët dhe ﬁ llimet e nacionalizmit shqiptar”, 100 vjet Pavarësi. Aktet e Konferencës Shkencore Ndërkombëtare (Tiranë, 26-27 nëntor 2012). Qendra e Studimeve Albanologjike - Instituti i Historisë, Tiranë 2014. f. 101-119. 15. “Arbëreshët: pikënisje ideale e shtegtimit mbarëshqiptar” Hylli i Dritës, nr. 1, 2015, f. 5-6. 16. “Padre Giorgio Guzzetta e le origini della costruzione d’identità arbëreshe”. Hylli i Dritës, Shkodër, nr. 1, 2015, f. 374-42. 17. “Gli archivi ecclesiali e la memoria storico-culturale degli Arbëreshë. Un bilancio di tre decenni di ricerche”, L’Albania nell’archivio di Propaganda Fide. Atti del Convegno Internazionale Città del Vaticano, 26-27 ottobre 2015. A cura di Ardian Ndreca, Urbaniana University Press, Roma, 2017, f. 213-261.

Studime ﬁ lologjike dhe botime kritike

1. “Luca Matranga e la tradizione linguistica arbëreshe attraverso fonti storiograﬁ che inedite”. Atti del XIII Congresso Internazionale di Studi Albanesi. Palermo, 1987, f. 207-233. 2. “La lettera inedita (1740) di Mons. Nicola Casasi a P. Giorgio Guzzetta”, Biblos, Piana degli Albanesi, Palermo 1994. 3. “Un’opera inedita di Nicolò Chetta: il Fragmentum Lyricæ Sacræ”. Lingua, mito, storia, religione, cultura tradizionale nella letteratura albanese della Rilindja. Atti del XVII Congresso Internazionale di Studi Albanesi, a cura di Antonino Guzzetta. Palermo, 1995, f. 181- 225. 24 Gëzim Gurga

4. Nicolò Figlia, Il codice chieutino. Edizione critica e concordanza a cura di Matteo Mandalà, Comune di Mezzojuso, 1995, f. 606. 5. “Una quarta versione inedita del Milo e Haidhe di Giuseppe Schirò”. Nuovi orientamenti della linguistica e della letteratura albanesi. Atti del XVIII Congresso Internazionale di Studi Albanesi, Palermo, 24- 28 novembre 1992, a cura di Antonino Guzzetta. Palermo, 1996, f. 95-138. 6. “Le poesie inedite di Carlo Dolce”. Biblos. Comune di Piana degli Albanesi, Palermo, 1996, f. V-XIV-1-29. 7. “L’opera inedita di Francesco M. Da Lecce: Il “Dittionario italiano- albanese” (1702)”. Atti del II Seminario Internazionale di Studi Albanesi. a cura di Francesco Altimari, S. G. di Cerzeto – S. Cosmo Albanese, 1997, f. 243-270. 8. Giuseppe Schirò, Opere, a cura di Matteo Mandalà, vol. I. Kroja, Rapsodie Albanesi. Rubettino, Soveria Mannelli, 1998, f. XCV-237. 9. Giuseppe Schirò, Opere, a cura di Matteo Mandalà, vol. II. Milo e Haidhe. Rubettino, Soveria Mannelli, 1998, f. XIX-373. 10. Giuseppe Schirò, Opere, a cura di Matteo Mandalà, vol. III. Vistari, Te dheu i huaj (ed. del 1900). Rubettino, Soveria Mannelli, 1998, f. XXVI-234. 11. Giuseppe Schirò, Opere, a cura di Matteo Mandalà, vol. IV. Te dheu i huaj (ed. del 1940). Rubettino, Soveria Mannelli, 1998, f. XV-399. 12. Giuseppe Schirò, Opere, a cura di Matteo Mandalà, vol. V. Këthimi, Mino, Opere teatrali, Mantneer. Rubettino, Soveria Mannelli, 1998, f. XXXII-407. 13. Giuseppe Schirò, Opere, a cura di Matteo Mandalà, vol. VI. Prose e canti sacri. Rubettino, Soveria Mannelli, 1998, f. XVII-438. 14. Giuseppe Schirò, Opere, a cura di Matteo Mandalà, vol. VII. Liriche sparse, Canti della Battaglia, Canti del Littorio. Rubettino, Soveria Mannelli, 1998, f. XII-321. 15. Giuseppe Schirò, Opere, a cura di Matteo Mandalà, vol. VIII. Saggi. Rubettino, Soveria Mannelli, 1998, f. XVII-390. Bibliograﬁ e botimeve shkencore të Matteo Mandalasë 25

16. Giuseppe Schirò, Opere, a cura di Matteo Mandalà, vol. IX. Gli Albanesi e la Questione Balcanica. Rubettino, Soveria Mannelli, 1998, f. VI-561. 17. “Il Dittionario italiano-albanese (1702) opera inedita di Francesco M. da Lecce”. Miscellanea Franciscana Salentina. Rivista di cultura della Provincia dei Frati Minori di Lecce, nr. 12-13, Lecce 1999, f. 13-38. 18. “Jeta dhe vepra e Lekë Matrangës sipas të dhënave të reja arkivore dhe bibliografi ke”. Studime fi lologjike, nr. 1-2, 2000, Tiranë 2000, f. 79-115. 19. Zef Skiroi, Vepra, vëll. 1. Kroja; Rapsodi arbëreshe; Milo e Haidhe. Transkriptimin, shkrimet hyrëse dhe përgatitjen për shtyp Matteo Mandalà. Faik Konica, Prishtinë, 2001, f. 466. 20. Zef Skiroi, Vepra, vëll. 2. Vistari, Te dheu i huaj. Transkriptimin, shkrimet hyrëse dhe përgatitjen për shtyp Matteo Mandalà. Faik Konica, Prishtinë, 2001. f. 347. 21. Zef Skiroi, Vepra, vëll. 3. Këthimi; Mino; Neroni, Mesalina, Mantneri. Transkriptimin, shkrimet hyrëse dhe përgatitjen për shtyp Matteo Mandalà. Faik Konica, Prishtinë, 2001, f. 250. 22. Zef Skiroi, Vepra, vëll. 4. Kënka të përshpyrtshme; Proza fetare; Lirika të shpërndara; Kënkat e luftës. Transkriptimin, shkrimet hyrëse dhe përgatitjen për shtyp Matteo Mandalà. Faik Konica, Prishtinë, 2001. f. 380. 23. “Due canti tradizionali albanesi di Sicilia”. Canti bizantini di Mezzojuso. Rielaborazioni per voci liriche e banda di Salvatore Di Grigoli. Palermo, 2001, f. 11-12. 24. “La tradizione manoscritta e a stampa dei canti sacri siculo–arbëreshë”, Musica e paraliturgia degli Albanesi di Sicilia. Atti della giornata di Studi, 28 aprile 2002. Sala Convegni del Castello, Mezzojuso, 2002. 25. “Jeta dhe vepra e Lekë Matrangës sipas të dhënave të reja arkivore dhe bibliografi ke”. Studi in onore di Antonino Guzzetta. A cura di Francesca di Miceli e Matteo Mandalà, Helix Media, Palermo, 2002, f. 265-292. 26 Gëzim Gurga

26. “Introduzione”. Nocolò Chetta, Tesoro di notizie su de’ Macedoni. A cura di Matteo Mandalà, Trascrizione di Giuseppa Fucarino. Helix Media, Palermo, 2002, f. 11-24. 27. “Due varianti inedite del c. E.XIII del Codice Chieutino”. Cinque secoli di cultura albanese in Sicilia. Giornate di studi offerte a Antonino Guzzetta, Atti del XXVIII Congresso Internazionale di Studi Albanesi, 16-19 maggio 2002, a cura di Matteo Mandalà, Albanica 19, A.C. Mirror, Palermo, 2003. f. 373-395. 28. Nicolò Chetta. Nel bicentenario (1803-2003). Albanica 14. A.C. Mirror, Palermo, 2003, f. 7-125. 29. Luca Matranga, E mbsuame e krështerë. Edizione critica dei tre manoscritti e dell’edizione a stampa (1592). Albanica 21. Salvatore Sciascia, Caltanissetta, 2004, f. 572. 30. Gioacchino Chiarchiaro, Likasë. Edizione critica a cura di Matteo Mandalà. Albanica 20. Salvatore Sciascia, Caltanissetta, 2004, f. 111. 31. Nicolò Chetta, Testi letterari in albanese. Edizione critica a cura di Matteò Mandalà, Albanica 22. Salvatore Sciascia, Caltanissetta, 2004, f. 222. 32. “Çështje paraprake të botimit të veprave të Zef Skiroit”. Atti del III Seminario internazionale di Studi Albanesi. Celuc, Cosenza 2004, f. 287-325. 33. “Mbi Nicolò Figlia-n dhe mbi një vepër të tij të pabotuar: Vajtim’ i Zonjësë Shën Mër Virgjërë mbi Malt Kalvarie (1755)”. Contributi italiani al IX Congresso Internazionale dell’Association Internationale d’Études du Sud-Est Européennes, Tirana, 30 agosto – 3 settembre 2004. Romania orientale, vol. XVII, f. 181-205. 34. “Vajtim’ i Zonjësë Shën Mër Virgjërë mbi Malt Kalvarie: vepër e pabotuar (1755) e Nicolò Figlia-s”. Studime fi lologjike, nr. 3-4, 2004, f. 109-150. 35. “Un’opera inedita di Nicolò Figlia”. Biblos, vol. 26, Piana degli Albanesi, 2005, f. 53-113. 36. Gjurmime fi lologjike për letërsinë e vjetër arbëreshe, Shtëpia botuese Çabej, Tiranë, 2006, f. 385. Bibliografi e botimeve shkencore të Matteo Mandalasë 27

37. “Vepra e pabotuar e at Gjergj Guxetës dhe fi llimet e albanologjisë në shek. XVIII”. Studime fi lologjike, nr. 1-2, 2006, Tiranë 2006, f. 11-4. 38. “Për botimin kritik të Kënkës së sprasëme të Ballës: shënime fi lologjike paraprake”, Studime fi lologjike, nr. 3-4, 2006, Tiranë, 2006. f. 5-34. 39. “Introduzione”, Padre Giorgio Guzzetta, L’osservanza del rito presso gli Albanesi d’Italia perché giovino a se stessi e a tutta la Chiesa. Palermo, 2007. f. 5-26. 40. Gabriele Dara Junior, Kënga e sprasëme e Ballës (Il Canto ultimo di Bala). Edizione critica a cura di Matteo Mandalà. Albanica 27, Grafi che Geraci, Palazzo Adriano, 2007, f. 400. 41. Trifonio Guidera, Liriche. Edizione critica e introduzione di Matteo Mandalà. Traduzione italiana di Giuseppe Schirò di Maggio. Albanica 29. Grafi che Renna, Palermo, 2008. 42. “Porosia e papërmbushur e Eqrem Çabejt dhe fi lologjia shqiptare në mjedisin arbëresh”, Studime Albanologjike, I, Universiteti i Tiranës - Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, Tiranë, 2009, f. 56-67. 43. “Shqip, shqipëtar e shqipëni në Fjalorin e pabotuar (1702) të Francesco Maria da Lecce-s”, Vepra themelore në Albanologji. Aktet e Konferencës Shkencore Ndërkombëtare, 18-20 dhjetor 2008, Tiranë, 2009. 44. “Për botimin e veprës letrare të Françesk Anton Santorit”. Hylli i dritës, nr. 1, 2011, Shkodër, 2011, f. 51-78. 45. “Per l’edizione dell’opera omnia di Francesco Antonio Santori”, Res Albanicae, nr. 1, marzo 2012, Palermo 2012, f. 105-132. 46. Lekë Matranga: njeriu, koha, vepra. Mbi botimin kritik të varianteve dorëshkrim e të shtypur të veprës “E mbsuame e krështerë” (1592), Ombra GVG, Tiranë, 2012, f. 563. 47. Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe, Shtëpia botuese “Naimi”, Tiranë 2012, f. 373. 48. “Su un catechismo in albanese della seconda metà del ’500. Prime ipotesi e questioni preliminari per una futura ricerca”, Sprache und Kultur der Albaner. Zeitliche und räumliche Dimensionen. Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2015, f. 419-438. 28 Gëzim Gurga

49. “Letrat e pabotuara të Mitkos për Kamardën: shënime paraprake për botimin e tyre”, Konferencë shkencore ndërkombëtare kushtuar jetës dhe veprës së Thimi Mitkos në 195-vjetorin e lindjes. Universiteti i Korçës “Fan S. Noli”, Korçë, 2015, f. 16-23. 50. “Për botimin kritik të variantit në dorëshkrim të romanit Dimri i vetmisë së madhe të Ismail Kadaresë”, Shêjzat, vol. 1, 2016, f. 224- 241. 51. Në studion Kadare. Botim kritik i dorëshkrimeve të romanit «Dimri i vetmisë së madhe». vëll. 1, Onufri, Tiranë, 2016, f. 519. 52. “Për një botim kritik të Nëpunësit të pallatit të ëndrrave”, Kadare, leximi dhe interpretimi. Ese dhe studime në tetëdhjetëvjetorin e lindjes. Onufri, Tiranë. 2016, f. 13-52. Gjilda Alimhilli Prendushi

ANALIZË DYDIMENSIONALE GJEOMETRIKE E LLOJEVE ASPEKTORE

1. Hyrje

Hulumtimi mbi natyrën e argument structure vë në dukje ndërveprimin kompleks midis parametrave që përcaktojnë realizimin e tij, si leksikor dhe joleksikor, lidhur me konfi guracionin sintaksor në të cilin hasen foljet dhe vetitë e argumenteve. Në kodifi kuesin e argumentit o argumenteve të një foljeje ndikojnë faktorë të ndryshëm: semantik, si aspectual characteristics of events (p.sh. ‘telicity’), control (p.sh. ‘agentivity’) dhe inherent semantics of argument fi llers (p.sh. ‘animacy’); sintaksor, përfshirë ndërtimet sintaksore në të cilat gjendet një folje e dhënë si dhe modelin sintaksor që realizon verbal argument; së fundi, semantiko-pragmatik (p.sh. ‘defi niteness’)1. Ndërmjet punimeve të shumta në fushë të aspektologjisë2, ai që është bërë pikë referimi për të gjithë ata të cilët janë marrë me problemin, është, padyshim, kontributi i Dowty-t (1979)3. Më pas, nga studiues të ndryshëm, interpretimi semantik i frazës bazohet në vëzhgime sintaksore. Autorët,

1 Punimet më të fundit për këto çështje, ndër të tjera: Cennamo (2003; 2009), Levin & Rappaport Hovav (2005), Barðdal (2006; 2008), Bentley (2006), Barðdal & Chelliah (2009). 2 Për një kuadër të përgjithshëm mbi tajtimin e problemit në gjuhësinë e sotme: Vendler (1967), Dowty (1979; 1986), Bertinetto (1986;1994), Verkuyl (1989), Tenny (1988; 1994), Breu (1994; 2003) etj., shih Alimhilli Prendushi (2009: 17-36). 3 Dowty (1979:124-5) ka rishqyrtuar klasat vendleriane dhe ka përcaktuar atë të ‘states’ si klasë e ashtuquajtur e bazës ndaj të tjerave, të cilat janë të lidhura me predikatë logjikë: DO për ‘aktivities’, BECOME për ‘achievements’, CAUSE, BECOME dhe DO për ‘accomplishments’. Gjithashtu, sjell një shumëllojshmëri aspektore, për shembull nënklasat e ‘accomplishments’: a. Non-intentional Agentive Accomplishments; b. Intentional Agentive Accomplishments. Ndërsa për klasën e ‘achievements’ nënvi- zon se ato janë gjithmonë të lidhura me ngjarje, duke pohuar se të gjitha ngjarjet janë ndryshime apo kalime gjendjeje, ku njëra është mohimi i tjetrës. Kështu, ai mbështet dhe propozon një analizë semantike të klasave foljore. 30 Gjilda Alimhilli Prendushi si Verkuyl (1989), Tenny (1994), Arad (1995) etj. trajtojnë projection of arguments dmth. sesi argomentet e një predikati janë të integruara në një strukturë sintaksore. Vitet e fundit, në studimet semantiko-sintaksore, përfaqësitë e strukturës së ngjarjeve i gjejmë të shprehura në formën event decompositions, të cilat paraqiten gjithnjë të lidhura me predikatë logjikë të veçantë për se- cilën klasë. Për shembull, Van Valin (2007) tek “The Role and Reference Grammar Analysis of Three–Place Predicates” rendit jo vetëm ‘predicate’, ‘do’, INGR, BECOME, SEML për të dalluar katër klasat vendleriane, por edhe tre klasiﬁ kimet e mëtejshme të quajtura ‘semelfactive’, ‘active accomplishment’ dhe ‘causative’4. Çështja e ndërveprimit midis këtyre faktorëve të ndryshëm është e ndërthurur dukshëm me modelet leksiko-semantike. Rappaport Hovav & Levin (1998) i paraqesin këto mode, të cilat janë analiza zbërthyese fraza-formulë të klasave aspektore foljore, duke përfshirë edhe shkakoret5. Për studiuesit, ashtu si edhe për Van Valin (2005), tërësia e strukturës së ngjarjes është e ngulitur, megjithëse ka një numër të pacaktuar të STATE dhe MANNER që përfaqësojnë larminë semantike të leksikut foljor. Levin & Rappaport Hovav e quajnë këtë të fundit ‘verbal constants’, por në punimet e mëvonshme (2002; 2005) përdorin termin root , siç e gjejmë të emërtuar edhe nga studiues të tjerë në literaturën bashkëkohore. Pas kësaj fjale hyrëse sintezë mbi disa analiza alternative të aspektit leksikor, në vijim do të paraqesim ato gjeometrike dydimensionale bazuar tek studimi i Croft-it (2012), “Verbs: Aspects causal structure”. Vëzhgimi ynë leksiko-aspektor mbështetet në tre koncepte themelore: fazë kohore ‘temporal phase’; dimension i dytë ‘second dimension’, paraqet shpa- losjen e ngjarjes me kalimin e kohës; kuadër semantik ‘semantic frame’, përfaqëson një strukturë semantike të një lloji aspektor.

4 Përfaqësimi leksikor i një predikati foljor është quajtur nga studiuesi LOGICAL STRUCTURE [LS]. Predikatet ‘state’ janë të përfaqësuara thjesht si predicate, ndërsa të gjitha predikatet ‘activity’ përmbajnë do. LS -të e ‘accomplishment’, ‘achievement’ e ‘semelfactives’ përmbajnë përkatësisht: BECOME, INGR (që është shkurtim i ’ingressi- ve’) dhe atë SEML. Përveç këtyre, ‘causative’ është trajtuar më vete dhe paraqitet nga CAUSE tek LS- ja. Rreth përfaqësimeve leksikore për çdo klasë foljore, khs. Van Valin (2007:35). 5 Modelet themelore semantiko-leksikore për secilën prej klasave të Vendler-it, paraqitur nga Rappaport Hovav & Levin (1998: 108), janë: a. Activity: [ x ACT ]; < MANNER > b. State: [ x < STATE > ]; c. Achievement: [BECOME [ x < STATE > ] ]; d. Accomplishment: [ [ x ACT ] CAUSE [BECOME [ y ] ] ] ose [ x CAUSE [BECOME [ y < STATE> ] ] ]. < MANNER> Analizë dydimensionale gjeometrike e llojeve aspektore 31

2. Përfaqësimi dydimensional i aspektit

Analiza e sjellë këtu6 pohon se fazat aspektore përfshijnë jo vetëm një dimension, kohën, por edhe një të dytë. Në qasjen tonë, aspekti leksikor7, dmth kodiﬁ kuesi i aspektit në elementet leksikore, përshkruan sesi events are construed as unfolding over time. Shpalosja e ngjarjeve është sekuenca e gjendjeve që karakterizojnë një lloj të veçantë të ngjarjes. Dimensioni i dytë që përfaqëson aspektin leksikor është, pra, bashkësia e gjendjeve të një ngjarjeje në progres. Në këtë trajtesë, struktura e një ngjarjeje përfaqësohet, pikërisht, nga këto dy dimensione, time (t) dhe qualitative states (q)8. Dimensioni q përfaqëson konstruktin e gjendjeve në të cilin kalon një ngjarje, ndërsa zhvillohet me kalimin e kohës. Është një paraqitje e asaj që konsiderohet veçori konkrete, speciﬁ ke ose ‘idiosyncratic‘ e kuptimit të një kallëzuesori. Këto veti në botimet e sotme quhen lexical constant ose root9. Ky dimension paraqet rrënjën leksikore si një strukture komplekse semantike, e përbërë nga gjendje të shumta, dhe, kështu, ofron një mënyrë për ta analizuar atë. Dimensioni t paraqet rrjedhën kohore të një procesi. Jackendoff (1996: 316-330) na jep një model të strukturës aspektore që është e ngjashme me atë të analizuar këtu, por jo në formë gjeometrike si më poshtë. Ai argumenton se koha duhet të trajtohet si një dimension i pandërprerë. Artikulli i tij përqëndrohet në një lloj aspekti të veçantë, tek një ndryshim gradual ose në rritje, por nuk shfrytëzon vetitë gjeometrike në paraqitjen e tij. Megjithatë ky model na vjen në ndihmë në trajtimin tonë.

6 Siç e theksuam që në ﬁ llim, në trajtimin tonë jemi mbështetur tek teoria e Croft- it (2012: 31-83): The aspectual structure of event. 7 Një lloj tjetër analize ofrohet nga Timberlake (1985). Ai shqyrton semantikisht një interval kohor, ashtu si edhe Woisetschlaeger (1982), dhe përqëndrohet në kuﬁ jtë e tij ‘boundaries’. Argumenton se ngjarjet duhet të përshkruhen në terma të ‘histories’ së tyre, kështu, ato zhvillohen me kalimin e kohës, dhe se llojet aspektore mund të zgjedhin ‘partial histories’. Timberlake, gjithashtu, i përshkruan ngjarjet në funksion të intervale kohore dhe sugjeron që ndryshimet cilësore të tyre formojnë një dimension të dytë, pas atij të kohës. Këto konstatime të rëndësishme nuk janë zhvilluar më tej nga ai. Duhet thënë se të njëjtat shqyrtime janë bërë edhe nga Jerry Hobbs dhe nga William Croft, afërsisht në të njëjtën kohë me studiuesin e cituar më lart. Edhe Jackendoff (1996) ofron një analizë të tillë të ngjashme aspektore . 8 Në këtë rast, si edhe gjatë gjithë punimit tonë, janë ruajtur simbolet (t) dhe (q) ashtu siç i gjejmë të shënuara tek Croft-i. Gjithashtu, qualitative state (q) do të përdo- ret vetëm me termin gjendje. 9 Më tej për këtë argument, shih Levin, B. & Rappaport Hovav, M. (2005). 32 Gjilda Alimhilli Prendushi

Në Figurën 1 paraqiten këto përmasa themelore të modelit dhe shembulli e strukturës aspektore të një ngjarjeje:

të shohësh të mos shohësh

Boshti x është i dimensionit kohor (t) dhe ai y i atij të gjendjes (q). Dimensioni i kohës është i vazhdueshëm. Ai i gjendjes mundet të jetë ose jo i vazhdueshëm, në varësi se cilat gjendje përcaktohen tek ngjarja (e cila, nga ana tjetër, varet nga mënyra sesi elementi leksikor ndërton ngjarjen). Për shembull, ‘të parit’ ka vetëm dy gjendje te përcaktuara tek q-ja: të mos shohësh dhe të shohësh diçka. Kështu, për këtë predikat në dimensionin q, faktikisht, kemi vetëm dy momente. Te dyja gjendjet janë shënuar larg njëra-tjetrës tek q-ja, për t’i dalluar më lehtësisht. Profi li aspektor, paraqitur në fi g. 1, tregon sesi ‘të parit’ shpaloset në rrjedhën kohore. Ky proces shpreh një gjendje tranzitore, domethënë, kemi fi llimin dhe ndalimin e të parit të një objekti të veçantë. Pra, nuk shpreh një gjendje permanente dhe karakterizohet nga tri faza: të mos parit e diçkaje, tranzicioni nga të mos parit tek të parit dhe të parit e saj. Sekuenca e fazave, të sapo përshkruara, përfaqëson rrethojen aspektore ‘aspectual contour’ të ngjarjes. Faza tranzitore interpretohet si një kalim i menjëhershëm nga një gjendje në një tjetër. Kështu, grafi kisht në dimensionin q, siç e thamë edhe më sipër, përcaktojmë vetëm dy pika për ‘të parit’: ‘të mos shohësh’ e ‘të shohësh’, si dhe nuk ka gjendje të ndërmjetme që përfshin pjesëmarrësin në këtë proces. Megjithatë, për lehtësi vëzhgimi, tranzicioni përfaqësohet nga një vijë vertikale në paraqitjen gjeometrike. Folja shoh është një stative e paqëndrueshme. Ajo karakterizon një gjendje që zgjat për një periudhë të caktuar kohe, që mund të jetë një interval ose një moment kohor, si psh. [1] Unë shoh detin. dhe [2] Unë pashë detin. Këmbimi aspektor në këto fjali vjen si rezultat i ndryshimit kohor të foljes, tek [1]-shi përdoret e tashmja ndërsa tek [2]-shi e kryera e thjeshtë. Këto dy rezultate aspektore përfaqësohen përkatësisht në Figurën 2a dhe 2b: Analizë dydimensionale gjeometrike e llojeve aspektore 33

(a) (b)

q q të shohësh të shohësh të mos shohësh të mos shohësh

t t

Figura 2a paraqet ndërtimin e statives ‘shoh’ nëpërmjet linjës së pandërprerë, ku tek fjalia [1] tregohet, pikërisht, kjo fazë. Kjo paraqitje është përfaqësimi i kuadrit semantik ‘frame-semantik’ të [1]-shit, profi - lizuar nga ndërtimi foljor i kohës së tashme. Fazat e sipërshënuara, pikat e përcaktuara në përmasat t dhe q, të kësaj fjalie, janë pjesë e kuadrit semantik të ‘të parit’. Prandaj, përfaqësimi i rrethojës aspektore për ‘të parit’ në fi g. 1, është thjesht kuadri semantik i foljes ‘shoh’, ose më saktë, pjesa e kuadrit semantik përkatës të sjelljes aspektore të kësaj foljeje. Ndërsa fi g. 2a përcakton ose profi lizon një nocion në këtë kornizë semantike, dmth. stativen tranzitore të procesit të ‘të parit’. Figura 2b paraqet një çast të së shkuarës, shënuar nga fjalia [2]. Kujtojmë se vija vertikale përdoret për efekt dallimi, sepse, në të vërtetë, kemi të bëjmë me një moment kalimi: nga një pikë e profi lizuar në fundin e fazës ‘të mos shohësh’, në një tjetër të profi lizuar në fi llimin e fazës ‘të shohësh’. Fjalia [2] ka të njëjtin kuadër semantik si të [1]-shit, por është vetëm profi lizuar një fazë tjetër dhe, pikërisht, koha e kryer e thjeshtë. Ngjashmëritë semantike midis kuptimeve të tyre vihen re nga ngjashmëria e kuadrove semantike të të dyja fjalive, dhe diferenca e tyre rroket nga dallimet në konceptin e profi lizuar në kuadrin semantik. Faza e profi lizuar aspektore e një ngjarjeje është faza kohore shënuar nga ndërtimi foljor. Kështu, në fi g. 2a është momenti i të foluri dhe në atë 2b është një çast i caktuar i së shkuarës që ndodh para momentit të të folurit. Siç shihet tek fi gurat, kjo fazë paraprihet ose ndiqet edhe nga faza të paprofi lizuara (paraqitur me vija ndërprerëse). E para ndodh në inter- valin kohor para fazës së profi lizuar, ndjekësja i takon së ardhmes. Figura 2 përfaqëson një konstrukt të një predikati që ka një strukturë të veçantë aspektore. Ky lloj aspekti ‘aspectual type/construal’ përbëhet nga një fazë (ose faza) e profi lizuar në një rrethojë të veçantë aspektore, ku rrethorja aspektore përcaktohet nga vetitë gjeometrike të shënuara në dimensionin q (p.sh. dy pikat e përcaktuara tek q-ja), në vend të vlerave specifi ke në atë dimension (të tilla, si ‘të mos shohësh’ dhe ‘të shohësh’). 34 Gjilda Alimhilli Prendushi

Gjithashtu, vetitë aspektore të përdorura për klasifi kimin vendlerian si edhe për të tjerat, mund të përcaktohen si veti gjeometrike të përfaqësimit dydimensional. Për shembull, kundërvënia durative/jodurative, një nga mënyrat që dallon fjalinë [1] dhe [2], përcaktohet si profi lizimi i një pikeje kundrejt një intervali në dimensionin e kohës ose përkatësisht të gjendjes. Një interval përbëhet nga më shumë se një pikë në një dimension të tillë, ku për të gjitha pikat a dhe b në interval nuk ka asnjë pikë tjetër c midis tyre. Ky koncept përfshin fazën e tranzicionit në procesin e ‘të parit’ si një interval tek q-ja, për shkak se nuk ka asnjë pikë tjetër midis dy pikave të për- caktuara të ‘të mos parit’ dhe të ‘të parit’ në këtë fazë. Si nëpërmjet këtyre shembujve dhe më tutje, ne paraqesim marrëdhënien midis ndërtimeve të gjendjeve tranzitore o jotranzitore, si profi lizim i fazave të ndryshme të të njëjtit kuadër aspektor. Si përfundim, dy dimensionet e përfaqësimit gjeometrik të aspektit, koha dhe gjendja, korrespondojnë me strukturat nocionore të përdorura në përfaqësimet e mëparshme për aspektin, dmth. fazat kohore (ose ‘temporal properties defi ned’ në ndonjë mënyrë tjetër) dhe rrënja idiosinkra- tike ‘idiosyncratic root’ e një procesi. Dallimi është që këto dy struktura konceptore janë të përfaqësuara në mënyrë gjeometrike. Mendojmë se ve- titë gjeometrike të një përfaqësimi të tillë, janë më të përshtatshme për të kapur modelet semantike përkatëse. Karakteristikat semantiko-aspektore të tilla, si jodurative/durative dhe gjendje/proces mund të përcaktohen drejtpërsëdrejti në përfaqësimin gjeometrik, si pikat përkundrejt intervale- ve respektivisht në dimensionin t dhe q.

3. Një kuadër i përgjithshëm mbi llojet aspektore në gjuhën shqipe

Përfaqësitë dimensionale t/q, paraqitur në paragraﬁ n e mësipërm, na lejojnë të inkorporojmë konstruktet dhe dallimet e aspekteve të studiuara deri më sot. Rezulton se këto lloje aspektore grupohen në katër kategori të përgjithshme, të cilat korrespondojnë me klasiﬁ kimin në katër klasa sipas Vendler-it dhe gjithë mbështetësve të kësaj teorie në gjuhësinë e sotme. Në vijim, do të përshkruajmë sesi paraqitja gjeometrike mund të lloga- risë shumëllojshmërinë aspektore të mënyrave të veprimit edhe në gjuhën tonë. Këtu, vëzhgimet dhe analizat mbështeten në rezultatet e studimeve tona paraprake10.

10 Alimhilli Prendushi (2001),(2009), (2013), (2015) etj. Analizë dydimensionale gjeometrike e llojeve aspektore 35

3.1. Katër llojet e stativeve. Figura 3:

E paqëndrueshme E qëndrueshme Momentale Relative Absolute

Kam uri. Xhami është thyer. Ajo është shqiptare. Dielli arriti në zenit.

Foljet stative ‘states’ nuk kanë një strukturë kohore të brendshme, ato emërtojnë gjendje dhe ndryshime gjendjeje. Lloji i parë është një stative e paqëndrueshme ‘transitory’ (fazë-nivel), ndërsa i dyti dhe i treti janë stative të qëndrueshme ‘permanent’ (objekt-nivel). Stativet e paqëndrueshme kanë një fi llim dhe mund të kenë edhe një fund, rrjedhojë e mbarimit të një gjendjeje kalimtare para përfundimit të dimensionit kohor, si tek shembulli ‘Kam uri’. Pra, karakterizojnë një gjendje ose veprim me cak kohor. Stativet e qëndrueshme emërtojnë cilësi të subjektit ose gjendje të pan- dryshueshme të faktit. Ajo absolute ‘inherent’ tregon vërtetësi përjetëso- re, ndërsa ajo relative ‘acquired’ gjendjen për gjatë gjithë kohëzgjatjes së saj, sapo të jetë kryer veprimi. Të qëndrueshmet përfaqësohen në fi g. 3 nga një fazë e shënuar me një shigjetë, e cila është paraqitje stenografi ke që shtrihet për sa zgjat afati kohor. Ky i fundit përcaktohet në lidhje me jetëgjatësinë e subjektit, domethënë, dimensioni t pasqyron subjektin për aq kohë sa ai duhet të ekzistojë. Natyrisht, themi gjendje të përhershme të subjektit me përjashtim të ndalimit të vetë kushteve të ekzistencës së tij. Kështu p.sh. ‘Ajo është shqiptare’ përbën një karakteristikë të subjektit, është, pra, veti e përhershme e tij. Në këtë kuptim veprimi nuk ka kufi j të prerë që ia përcaktojnë zgjatjen në përfytirimin e folësit apo shkruesit. Në dallim, kështu, nga ‘Xhami është thyer’ që shpreh gjendjen e fi tuar, peri- udhën relative kohore. Lloji i fundit i stativeve është ai momental ‘point’. Tek ‘Dielli arriti në zenit’ gjendja zgjat vetëm një moment kohor, ku pikëfi llimi dhe pikëpër- fundimi janë një. Në një tjetër shembull, si ‘Ora është 5’ momenti kohor zgjat disa sekonda (para së cilës ishte 4:59 dhe pas së cilës do të jetë 5:01). Por pa marrë parasysh këto diferenca minimale, ato përfaqësojnë një çast të vetme në kohë. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për ndryshimet, në të 36 Gjilda Alimhilli Prendushi dhjetat e secondit, në dimensionin q. Prandaj janë paraqitur grafi kisht me një pikë në te dyja dimensionet. Meqenëse gjendja momentale zgjat vetëm një çast në kohë, kthimi në gjendjen fi llestare ‘rest state’, nënkuptohet: pasi ‘Ora është 5’ vetëm në një pikë kohore, do të ketë një kalim në një gjendje tjetër. Kështu, ekzi- stojnë dy faza të tjera përveç fazës së gjendjes momentale të profi lizuar në përfaqësimin gjeometrik fi g. 3. Në këtë drejtim, stativet momentale ndryshojnë nga stativet e paqëndrueshme, siç vihet re nga shembujt: ‘Drita është e ndezur!’ nuk do të thotë se patjetër drita do të fi ket, kurse ‘Dielli është në zenitin e tij’ do të thotë se nuk do të jetë më në kulmin e tij pas këtij momenti. Të gjitha stativet kanë të përbashkët atë që, faza e tyre e profi lizuar paraqitet me një pikë të vetme në dimensionin q. Llojet e stativeve ndryshojnë në shtrirjen e tyre tek dimensioni t: momentale ose në interval, duke përfshirë intervale që zgjasin në të gjithë linjën kohore përkatëse. 3.2. Tre llojet e çastësoreve Figura 4:

Graduale E mprehtë Përsëritëse

Vajza u zgjua. Rrufeja shkreptiu. Ai u ndal. Proceset çastësore ‘achievements’ jodurative tregojnë një veprim të papritur, shumë të shpejtë në çastin e përfundimit të tij. Tek këto veprime, me kuptim plotësisht telik, fundi i procesit përcaktohet menjëherë sapo ai fi llon, pa asnjë mundësi ndërprerjeje të tij. Çastësoret graduale ‘rever- sible’ tregojnë gjendje tranzitore, pra graduale. Në disa procese të tilla mund të dallojmë fazën nistore të veprimit, ndërsa ngjan e vështirë sa dhe e pamundur të bëhet fjalë për fazën perfundimtare të saj, si tek ‘Vajza u zgjua’. Lloji tjetër, çastësoret e mprehta ‘irreversibile’ i referohen një procesi të vetëm, i cili ndodh në një kohë të përcaktuar ‘Në mesnatë shkreptiu’. Gradualet dhe të mprehtat janë që te dyja çastësore direkte, dmth kanë një ndryshim të menjëhershëm dhe prandaj përcaktohen gjeometrikisht nëpërmjet tranzicionit të profi lizuar. Procese të tillë kanë një gjendjeje për- fundimtare ‘result state’ në dimensionin q, pavarësisht se është shprehur apo jo nga ndërtimet foljore. Kështu, faza e gjendjes përfundimtare (e paprofi lizuar) paraqitet nëpërmjet një pike tjetër në dimensioni q, ndaj asaj Analizë dydimensionale gjeometrike e llojeve aspektore 37

fi llestares (së paprofi lizuar). Në grafi k, pikëpërfundimi është vendosur mbi atë të pikëfi llimit. Dy llojet e çastësoreve, të sipërpërmendura, ndryshojnë në këtë ka- rakteristikë nga ato përsëritëse ‘cyclic’. Këto të fundit tregojnë gjendje momentale, të cilat më pas rikthehen në atë fi llestare, p.sh. ‘Ai u ndal’ tregon se ‘ai është ndalur’ dhe pastaj përsëri ‘ka vazhduar të ecë’ e kështu me radhë. Ajo e cila profi lizohet është kalimi nga ‘ecja’ në ‘ndalim’ dhe jo vetëm ‘ndalimi’, ‘u ndal’ tregon një ndryshim momental dhe jo një gjendje çastësore. Çastësoret në fi g. 4 janë përcaktuar gjeometrikisht, si kalim nga një gjendje në një tjetër në dimensionin q dhe me një moment të vetëm në dimensionin t. 3.3. Dy llojet e vijimoreve. Figura 5:

vazhduese jovazhduese

q q

Koha po ftohet Fëmija këndonte Vijimoret ‘activities’ emërtojnë një proces durativ në zhvillim e sipër, i cili nuk është i kufi zuar në kohë. Lloji i parë, vijimoret vazhduese ‘directed’ paraqesin një ndryshim11 në vijimësinë e një procesi gjatë kohës që ai është duke u zhvilluar. Pra, tregon një veprim që shtrihet në një segment kohor, dhe nga kjo rezulton që ai është i barazvlershëm me një proces të njëtrajtshëm , p.sh. ‘Koha po ftohet’. Siç e shohim në grafi k, natyra rritëse e këtij ndryshimi gradual është përfaqësuar nga një interval i pandërprerë, i vazhdueshëm në dimensionin q. Procese të tilla të paraqitura në rrjedhshmërinë e tyre, përveçse një seg- menti kohor, kanë edhe një pikënisje. Pikënisja tregon fi llimin e veprimit paraqitur me anën e një linjeje vertikale, si tek fi g. 5. Këto faza paraprijnë

11 Ndryshimi gradual është i lidhur me një pjesëmarrës të veçantë, të quajtur incremental theme (Dowty 1991). Në punimet e mëvonshme, ky ndryshim është trajtuar si një shkallëzim që lidhet me kuptimin foljor (Kennedy & Levin 1999; 2008). 38 Gjilda Alimhilli Prendushi fazën e aktivitetit të profi lizuar. Nga ana tjetër, asnjë fazë tjetër përtej fazës së ndryshimit të profi lizuar nuk përfshihet në kuadrin semantik të vijimoreve të drejtpërdrejta, sepse nuk kanë një pikëpërfundim. Megjithatë, tek këto veprime përveç çastit të fi llimit kemi edhe atë të mbarimit, në formën e një mundësie për përfundimin e procesit, meqenëse nuk mund të ketë një zgjatje të pakufi zuar të tij. Vijimoret jovazhduese ‘undirected’ nuk nënkuptojnë një ndryshim të drejtpërdrejtë të një ngjarjeje përgjatë zhvillimit të saj me kalimin e kohës. Ky lloj i vijimoreve është përfaqësuar me një linjë zigzake në dimensionin q. Kështu, si tek shembujt ‘Fëmija këndonte’, ‘Kam ditë që po punoj’, ‘Ai i foli gjatë’ etj. foljet ‘këndoj’, ‘punoj’, ‘fl as’ etj, në frazat e mësipërme, tregojnë kohën e zgjatjes së një veprimi a të një gjendjeje ose dendurinë e tyre, si dhe përsëritjen pas një periudhe të caktuar kohore. Nuancat durative të këtyre veprimeve, në këto shembuj, dalin nga konteksti, si edhe nga kuptimi leksikor i tyre. Prandaj vijimoret jovazhduese mund të quhen gjithashtu edhe vijimore përsëritëse. Po të shikojmë grafi kun fi g. 5, procesi i përcaktuar në dimensionin q, pavarësisht nga pikënisja që paraqet karakterin e tij tranzitor, përmban dy (ose ndoshta më shumë) gjendje në të cilën kalon subjekti. Në përgjithësi, gjendjet e përcaktuara tek q-ja, për këtë tip veprimtarish, nuk mund të kenë një ndryshim në rritje gjatë kohës së zhvillimit të ngjarjes. Kështu, një përfaqësim më i saktë i vijimoreve ciklike, në çdo rast të veçantë, përfshin kalimet nga një pikë në një tjetër tek q-ja, por pa arritur një pikëpërfundim (nëse ka) në këtë dimension. Vijimoret vazhduese dhe përsëritëse tregojnë procese durative: faza e tyre e profi lizuar është e zgjatur në të dy dimensionet t dhe q. Në këtë drejtim ato dallohen nga stativet, të cilat përfaqësohen si momentale (me një pikë) në dimensionin q, ashtu edhe nga çastësoret, që paraqiten me një çast të vetëm në dimensionin t. 3. 4. Dy llojet e rezultativeve Figura 6:

Rritëse Jorritëse q q

Kam ngrënë një mollë Ai e riparoi kompjuterin Analizë dydimensionale gjeometrike e llojeve aspektore 39

Rezultativet ‘accomplishments’ ndryshojnë nga të gjitha llojet e tjera të aspektoreve të paraqitura deri këtu. Ato emërtojnë një proces durativ që është i kufi zuar në kohë, dmth. që përmban fazën e fi llimit, të ndryshimit dhe atë të përfundimit. Me fjalë të tjera, paraqesin zhvillimin e veprimit dhe mënyrën e përfundimit të tij. Shprehja e mbarimit të veprimit, pra fundi, është karakteristike për këtë klasë foljore. Një ngjarje e tillë me kufi zim kohor ‘temporally bounded’ përfaqësohet grafi kisht nga profi lizimi i fazës së tranzicionit, nga fi llimi deri në fundin e saj aspektor. Faza nistore dhe fundore e tranzicionit janë kufi jtë kohore të ngjarjes. P.sh. tek lloji i rezultativeve rritëse ‘incremental’: ‘E hëngri pjatën’, ‘Orkestra ka luajtur Simfoninë e 9-të’, ‘E lexova letrën’ etj. tregojnë procese që janë njëkohësisht të kufi zuara në të majtë e në të djathtë tek t-ja dhe kanë një përfundim kohor të përcaktuar. Ky pikëfund i natyrshëm është gjendja për- fundimtare në dimensionin q dhe progresi drejt këtij pikëpërfundimi për- caktohet nga shkalla e ndryshimit të drejtpërdrejtë. Lloji tjetër i rezultativeve jorritëse ‘nonincremental’ përfaqësohet në grafi k si një ngjarje e kufi zuar kohore, me faza të profi lizuara, nga fi llimi deri në fundin e një tranzicioni, ku faza e mesme e profi lizuar është një vijimore përsëritëse12. Ky tip dallohet nga i pari, sepse nuk paraqet një progresion të drejtpërdrejtë nga pikëfi llimi deri tek pikëpërfundimi. Matja e progresit të një ngjarjeje është veti e dimensionit q. Siç tregohet nga shembulli fi g. 6, ‘Riparimi i një kompjuteri’ përmban paskthime e pushime të mundshme dhe mundësi të një zhvillimi të përcaktueshëm, por jo një progres të matshëm drejt gjendjes përfundimtare. Dimensioni q, për shem- bullin e mësipërm ashtu edhe për procese të tjera si: ‘ndërtimi i një pallati’ apo ‘vizatimi i një kuadroje’ etj., përbëhet nga një shkallëzim që nuk për- faqëson një progres vijimor të drejtpërdrejtë. Ky ndryshim në strukturën e dimensionit q ruhet, gjithashtu, edhe nëse një rezultative jorritëse pëson disa herë kthime dhe ndërprerje gjatë ekzekutimit13.

12 Rothstein (2004: 91-122) nuk e miraton ndarjen e mëtejshme të accomplishments në dy lloje. Ajo sjell argumente se, në një farë mase, backtracking dhe bre- aks lejohen për disa incremental accomplishments. Atëherë, sipas saj, ato nuk janë krejtësisht të ndryshme nga të ashtuquajturat nonincremental accomplishments. 13 Sipas Wechsler, varet nga konteksti nëse accomplishment është incremental ose nonincremental (ose nëse një activity është directed ose undirected). Për një trajtim më të hollësishëm mbi argumentin në fjalë, shih (2005:255-73). 40 Gjilda Alimhilli Prendushi

4. Përfundime Përfaqësimi gjeometrik dydimensional t/q, parashtruar në këtë punim, ofron një kuadër të përgjithshëm mbi gamën e aspektoreve në gjuhën shqipe. Llojet e paraqitura më lart, megjithatë, janë tipat më të thjeshtë aspektorë të përcaktueshëm. Ato profi lizojnë vetëm një fazë ( të stativeve, çastësoreve, vijueseve dhe rezultativeve), ose një proces të kufi zuar në kohë. Stativet diferencohen nga ndryshimet në kohëzgjatjen e gjendjes së profi lizuar tek t-ja: pikë, interval, shkallëzim i plotë. Lloji i të qëndrueshme (absolute) dallohet nga të gjitha llojet e tjera aspektore, nga mungesa e një pikëfi llim gjendjeje si edhe e ndonjë faze tjetër. Stativet përcaktohen vetëm nga një pikë në dimensionin q, homogjeniteti i tyre ndodh për shkak të mungesës së strukturës së brendshme tek q-ja. Ky fakt na bën që të dallojmë në një mënyrë hamendase tre llojet e stativeve në dimensionin t. Çastësoret graduale, të mprehta dhe përsëritëse përfaqësojnë tranzicione momentale për secilën nga tre llojet e gjendjeve. Pikëfi llimi dhe pikëpërfundimi i gjendjeve përfaqësohen në dimensionin q dhe janë të profi lizuara në kuadrin e tyre aspektor. Ato paraqiten, gjithashtu, të kufi zuara kohësisht në dimensionin t, meqenëse janë profi lizuar fazat e tyre të fi llimit dhe të përfundimit. Këto dy faza janë interpretuar si një akt i vetëm, dmth. si një ngjarje momentale. Vijimoret durative nuk e profi lizojnë gjendjen fi llestare dhe, gjithashtu, nuk kanë asnjë gjendje përfundimtare të përcaktuar në dimensionin q (vetëm atë të aktivitetit). Ato nuk kanë kufi zim kohor, por me kusht që, në një nëninterval të vogël, të mos ketë lëkundje midis pikave tek q-ja (për vijimoret jovazhduese), ose ndryshim rritës në këtë dimensionin (për vijimoret vazhduese). Këto procese nuk ngjajnë me stativet, pavarësisht se janë të pakufi zuara kohësisht, sepse përcaktohen me më shumë se një pikë në dimensionin q. Rezultativet, tipi i dytë i proceseve durative, kufi zohen në të dy dimensionet t dhe q. Llojet rritëse e jorritëse paraqesin versionet e kufi zuara kohësisht te të dyja grupeve të vijimoreve, respektivisht vazhduese dhe jovazhduese. Pra, kemi një kufi zim kohor përkundrejt proceseve permanente. Në modelin dydimensional, rezultativet përfshijnë fazat e fi llimit dhe të përfundimit në profi lin e tyre aspektor tek dimensioni t dhe, njëkohësisht, përfshijnë në këtë profi lizim aspektor si gjendjen fi llestare të fazës nistore, ashtu edhe gjendjen rezultative të fazës përfundimtare në dimensionin q. Analizë dydimensionale gjeometrike e llojeve aspektore 41

Bibliografi a Alimhilli Prendushi, Gj. (2001), L’Aktionsart nella lingua albanese - L’azione verbale continuativa e stativa, Studi Italiani di Linguistica Teorica ed Applicata, vol. XXX-2, pp. 371-395, ISSN: 0390-6809. Alimhilli Prendushi, Gj. (2001), L’Aktionsart nella lingua albanese - L’azione verbale telica, Studi Italiani di Linguistica Teorica ed Applicata, vol. XXX-1, pp.115-142, ISSN: 0390-6809. Alimhilli Prendushi, Gj. (2009), Klasifi kimi foljor sipas mënyrave të veprimit në gjuhën shqipe - L’Aktionsart nella lingua albanese, Falco Editore. Alimhilli Prendushi, Gj. (2013), Nuovi sviluppi sull’azione verbale nella lingua albanese, Komunikimi ndëretnik në Ballkan, Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Historisë dhe Filologjisë, Shtëpia Botuese ARBERIA, pp. 161-169, ISBN: 978-9928-143-07-5. Alimhilli Prendushi, Gj. (2015), Verbal Aspect and Aspectuality in the Northern Gheg Dialect, Studime – Në nderim të prof. Francesco Altimarit me rastin e 60-vjetorit të lindjes, Albpaper, Tiranë, pp. 43-49, ISBN: 978-9928-05-186-8. Arad, M. (1995), On the projection of ditransitive verbs, UCL Working Papers in Linguistics 7, University College London, 215-220. Barðdal, J. (2006), Construction-specifi c properties of syntactic subjects in Icelandic and German, Cognitive Linguistics 17, 39–106. Barðdal, J. (2008), Productivity: Evidence from Case and Argument Structure in Icelandic, Amsterdam/Philadelphia: Benjamins. Barðdal, J. & Chelliah, Sh. L. (2009), The Role of Semantic, Pragmatic, and Discourse Factors in the Development of Case, Amsterdam/ Philadelphia: Benjamins. Bentley, D. (2006), Split Intransitivity in Italian, Berlin: Mouton de Gruyter. Cennamo, M. ( 2003), Transitivity and object marking: some current issues, Fiorentino, G. (Ed.), Romance Objects. Transitivity in Romance Languages, Berlin: Mouton de Gruyter, 49–104. Cennamo, M. (2009), Argument structure and alignment variations and changes in Late Latin, Barðdal, J. & Chelliah, Sh. L. (Ed.), The Role of Semantic, Pragmatic, and Discourse Factors in the Development of Case, Amsterdam/Philadelphia: Benjamins, 307–346. 42 Gjilda Alimhilli Prendushi

Croft, W. (1998), The structure of events and the structure of language, The new psychology of language: cognitive and functional approaches to language structure, Tomasello, M. (Ed), Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates, 67–92. Croft, W. (2009), Aspectual and causal structure in event representations, Routes to language development: in honor of Melissa Bowerman, Gathercole, V. (Ed), Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates, 139–66. Croft, W. (2012), Verbs: Aspects causal structure, Oxford: Oxford University Press. Dahl, Ö. (1995), The marking of the generic/episodic distinction in tense- aspect systems, The generic book, Carlson, G. N. & Pelletier, F. J. (Ed), Chicago: University of Chicago Press, 412–25. Dowty, D. (1979), Word meaning and Montague grammar, Dordrecht: Reidel. Dowty, D. (1986), The effects of aspectual class on the temporal structure of discourse: semantics or pragmatics?, Linguistics and Philosophy 9, 37–61. Dowty, D. (1991), Thematic proto-roles and argument selection, Language 67, 547–619. Hay, J., Kennedy, C. & Levin, B. (1999), Scalar structure underlies telicity in ‘degree achievements’, Proceedings of SALT 9, Matthews, T. & Strolovitch, D. (Ed), Ithaca, NY: Cornell University, CLC Publications, 127–44. Jackendoff, R. (1996), The proper treatment of measuring out, telicity, and perhaps even quantiﬁ cation in English, Natural Language and Linguistic Theory 14, 305–54. Jackendoff, R. (2002), Foundations of language, Oxford: Oxford University Press. Kennedy, C. & Levin, B. (2008), Measure of change: the adjectival core of degree achievements, Adjectives and adverbs: syntax, semantics, and discourse, McNally, L. & Kennedy, C. (Ed), Oxford: Oxford University Press, 156–82. Levin, B. & Rappaport Hovav, M. (2005), Argument realization, Cambridge: Cambridge University Press. Rappaport Hovav, M. & Levin, B. (1998), Building verb meanings, The projection of arguments: lexical and compositional factors, Butt, M. Analizë dydimensionale gjeometrike e llojeve aspektore 43

& Geuder, W. (Ed), Stanford: Center for the Study of Language and Information, 97–134. Rappaport Hovav, M. & Levin, B. (2002), Change of state verbs: implications for theories of argument projection, Proceedings of the Twenty-eighth Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society, Larson, J. & Paster, M., Berkeley: Berkeley Linguistics Society, 269–80. Rothstein, S. (2004), Structuring events, Oxford: Blackwell. Tenny, C. (1994), Aspectual Roles and the Syntax-Semantics Interface, Studies in Linguistics and Philosophy, Boston, Kluwer Academic Publishers. Timberlake, A. (1985), The temporal schemata of Russian predicates, Issues in Russian morphosyntax, Flier, M. S. & Brecht, R. D. (Ed), Columbus: Slavica, 35–57. Van Valin, R. D. & LaPolla, R. J. (1997), Syntax: structure, meaning and function, Cambridge: Cambridge University Press. Van Valin, R. D. (2005), Exploring the syntax-semantics interface, Cambridge: Cambridge University Press. Van Valin, R. D. (2007), The Role and Reference Grammar Analysis of Three–Place Predicates, SL 63, 31–63. Verkuyl, H. J. (1989), Aspectual Classes and Aspectual Composition, Linguistics and Philosophy 12/1, 39-93. Wechsler, S. (2005), Resultatives under the ‘event-argument homomorphism’ model of telicity, The syntax of aspect: deriving thematic and aspectual interpretation, Erteschik-Shir, N. & Rapoport, T. (Ed), Oxford: Oxford University Press, 255–73. Woisetschlaeger, E. (1982), A semantic theory of the English auxiliary system, Bloomington: Indiana University Linguistics Club.

Lindita Aliu-Tahiri

BOTA QË DO TË GËNJEHET DHE LEXUESI QË DO TË DYSHOJË

Në librin e fundit të Matteo Mandalàsë “Mundus vult decipi : Mitet e historiografi së arbëreshe”, thënia proverbiale në titull e përmbledh thelbin e këtij dhjetëvjeçari, kur po përjetohet një gërryerje e tmerrshme e së vërtetës, dhe kur qindra faqe zyrtare interneti globalisht ofrojnë ndihmë për verifi kimin e së vërtetës. Duke shpërfaqur problemin e traditës historiografi ke arbëreshe jo të besueshme, Mandalà thotë se “ sindroma Kujau ka qenë e dëmshme për shëndetin kulturor të arbëreshëve” (31), dhe rikujton komentin e falsifi katorit të gjashtëdhjetë vëllimeve të ditarit të Hitlerit, Konrad Kujau, se përgjegjësia bie te sjellja e të mashtruarve të cilët e kishin shtyrë në ngasje për t’i mashtruar. Duke e ndjekur këtë vijë mendimi, kornizimi semantik i titullit të librit, për aq sa e shtron nevojën për realizmin historik kundruall mitit, nga ana tjetër, përmes analizës fi lologjike dhe verifi kimit të dokumenteve origjinale, del po aq edhe dëshmi e fuqishme anekdotike për historinë arbëreshe, në kuptim të përqasjes të arbëreshëve dhe shqiptarëve përgjithësisht ndaj historisë së vet, si thotë autori “ në emër të shpëtimit të bashkësive të tyre prej margjinalizimit” (5). Krahas analizës të dokumenteve të rrejshme dhe falsifi kimit të burimeve, ajo që del nga teksti është mundësia për të interpretuar paragjykimet dhe ideologjinë e rrëfi meve historiografi ke. Në “Parafjalë” autori thotë se kërkimet e tij “falë heqjes së barrës së rëndë të mistifi kimeve do të riven- dosin me qetësi dhe rreptësi shkencore jo aq objektivitetin...... sa sistemin ideologjik që e shkaktoi e ushqeu një program origjinal e të sinqertë uto- pik” (6). Për lexuesin shqiptar, si rrallëherë ky libër mundëson rilexim të rrëfi mit historik dhe diskutim për historinë dhe kuptimin si domethënie e jo si referencë, e që përputhet me skepticizmin e mendimit të sotëm intelektual ndaj identitetit të qëndrueshëm, kujtesës autentike, transmetimit të përvojës përmes gjuhës, apo edhe rrëfyeshmërisë së jetës. Mandalà vëren se ideologjia e ligjërimit historiografi k arbëresh ishte e ngjashme me atë të veprave të shekullit 18, kur popujt europianë përpiqeshin të rindërtojnë identitetin e vet përmes përzgjedhjes të burimeve historike dhe përdorimit të shkrimeve të shenjta. 46 Lindita Aliu-Tahiri

Ky libër i Mandalàsë, përpos kërkimeve arkivore dhe zbulimeve të dokumenteve, në mjediset shqiptaro-folëse sjell risi edhe për arsyen se deri tash nuk ka pasur praktika të krahasimit të rrëfi mit historik me atë të rrëfi mit letrar, nga aspekti logjik, ontologjik, pragmatik, fenomenologjik, semantik, e sidomos nga perspektiva narratologjike. Lexuesi shqiptar është mësuar që referencialitetin e historisë teorikisht ta marrë për të gatshëm për shkak të folësit, dhe vazhdon “ ta zëvendësojë autoritetin e reales me autoritetin e të thënës” (37). Gjithnjë e më shumë dalin tituj të tipit hibrid, si “histori e vërtetë”, “ roman i vërtetë”, “ roman biografi k”, apo të marim një shembull në letërsinë tonë si autobiografi në e Fatos Kongolit “Iluzione në sirtar”, me nëntitullin “Pothuajse roman për vetveten”. Studiuesi i letërsisë Culler (2000), kur fl et për ngjashmëritë mes letërsisë dhe historisë, thotë se që të ketë kuptim, historia duhet ta përdorë modelin e rrëfi mit letrar. Modeli i shpjegimit historik e ndjek logjikën e rrëfi mit, logjikën e ndërlidhjes mes nismës, zhvillimit, dhe rezultateve të një ngjarjeje- si në rastin e historiografi së arbëreshe ku shpjegimi historik i shkon për shtati idesë për origjinën fi snike arbëreshe, përkatësisht shqiptare. Për shembull, për imazhin mitik të stratiotëve, autori i referohet Pal Petës, sipas të cilit ky mit historik ia kalon edhe rrafshit të trillimit letrar. (98) Ky mit i imazhit luftarak të shqiptarëve, duke përvetësuar tiparet e narracionit letrar, mundëson kapërcimin e problemeve historiografi ke dhe depërtimin më të lehtë të mitit në ligjërimin historik arbëresh. Përligjia e rrëfi mit historik ilustrohet me zgjedhjen e Ndodhisë Fillestare, apo me ardhjen e parë të shqiptarëve në Mbretërinë e Napolit, që historiani kalabro-arbëresh Rodotaja e sjell si forcën shtytëse të rrëfi - mit historik. “Zgjedhja është vendimtare, sepse Ndodhia Fillestare duhet të përmbajë patjetër in nuce elementin ideologjik.... që duke u shtjelluar në rrjedhën e rrëfi mit historik, përligj përshkrimin, justifi kon vlerësimin dhe, mbi të gjitha, i jep vlerë interpretimit” (94). Mandalà e thekson kontributin e kësaj paraqitjeje mitike të historiografëve arbëreshë për procesin e ndërti- mit të identitetit, por që ka nevojë të rishikohet me një këndvështrim kritik, që i vëren faktet e prezantuara në një mënyrë të tillë që duken si të sajuara, apo prezantimin e imagjinares si fakt. Me fjalët e Renato Serrës, cituar te Ginzburg (1993), “ Ka njerëz që janë të gatshëm të besojnë se dokumenti e shpreh realitetin…..Thuajse dokumenti mund të shprehë diçka të ndryshme nga ‘vetvetja’….Dokumenti është një fakt. Lufta është një tjetër fakt (mes morrisë të fakteve të tjera). Të dyja nuk mund të bëhen ‘njësh’…. Njeriu që vepron është ‘një fakt’. Dhe njeriu që rrëfen është ‘një fakt tjetër’…. Secila dëshmi fl et për vetveten; për momentin e caktuar, për origjinën e caktuar, për qëllimin e caktuar, dhe për asgjë tjetër….Të gjitha gjykimet kritike që i drejtohen historisë ndërlidhen me konceptin e realitetit historik, të realitetit Bota që do të gënjehet dhe lexuesi që do të dyshojë 47 absolut. Është e nevojshme të përballemi me çështjen e kujtesës; jo si manifestim i harresës, por si manifestim i vetë ‘kujtesës’.” Mandalà duke e nxjerrë në pah subjektivizmin e rrëfi mtarit të historisë arbëreshe, e shtron pyetjen se “a ishte Rodotaja më pranë fjalës së poetit dhe të profetit” (197), duke iu përgjigjur pozitivisht asaj, meqenëse tekstin e këtij historiani e karakterizon subjektivizmi dhe mungesa e koherencës semantike, si dhe “mënyra e organizimit të këtij rrëfi mi është krejtësisht e ngjashme me atë që ndodh në letërsi, ku nuk i kërkohet shkrimtarit që të qartësojë “burimet” e tij (198). Studiuesja Dorrit Cohn (1999) në librin e saj “ Veçantia e letërsisë”, fl et për ndryshimet mes historisë dhe letërsisë, duke i veçuar tre tipare kryesore: mungesën e nivelit referencial në letërsi, mundësinë për ta njohur botën e brendshme të personazheve fi ktive, dhe dallimin mes rrëfyesit dhe autorit. Këtë raport të lexuesit ndaj tekstit historik përkatësisht atij letrar studiuesi Segal e ndërlidh me kontekstin e receptimit të tekstit, për shembull ai e ilustron autorin e gjithëdijshëm në letërsi me narracionin biblik, ku autoriteti i gjithëdijshëm ishte një fenomen shumë i rëndësishëm në kohën e shkrimit të Biblës, i cili e garantonte të vërtetën më përpara se sa që e bënte të dyshojë lexuesin (703-704). Mandalà në fund të librit fl et për këndvështrimin e lexuesit, të cilit duhet t’ia lëmë “të drejtën për të besuar apo për të mos besuar” (295). Gjithsesi, analiza e hollësishme e materialeve dhe analiza e profi lit të autorëve i jep mundësinë lexuesit shqiptar që të krijojë një mendim kritik ndaj atyre që i janë prezantuar si fakte historike. Por ajo që lexuesi e sheh qartazi nga libri i Mandalàsë është fuqia e gjuhës, apo ajo që para gjashtë dekadave fi lozofi i gjuhës Austin e quajti forca e veprimit të fjalës. Teoria pragmatike e gjuhës si akt, e sheh gjuhën si veprim gjë që nënkupton se sa herë që e përdorim gjuhën, bëjmë një veprim, prandaj dhe nuk ekzistojnë deklarata të “pastërta” faktike. Ligjërimi historiografi k arbëresh rrjedhimisht nuk del thjesht si “informacion i pa- vërtetë”, por më shumë si një veprim i qëllimshëm i manipulimit të besimeve, dëshirave dhe emocioneve më të ndjeshme të cilat i ushqen teksti. Analiza e kujdesshme e fi lologut në këtë libër, është pikërisht aktuale sot, kur retorika demagogjike dominon në hapësirën e informimit. Kërkesa e vazhdueshme e publikut për përmbajtje të kësaj natyre, të asaj që në anglisht është quajtur “ faction”, duke e sugjeruar ndërlidhjen e faktit (fact) me imagjinaren apo fi ktiven (fi ction), dëshmon për pjesëmarrjen e vullnetshme të publikut në konstruktimin e realiteteve të cilat ua përmbushin pritjet dhe dëshirat. Libri “Mundus vult decipi”, e drejton lexuesin kah procesi i argumentimit, kah analiza kritike, përfundimet e logjikshme dhe dyshimi drejt konstruktimit të së vërtetës. 48 Lindita Aliu-Tahiri

Bibliograﬁ a

Austin, John L. 1975 [1962] How to Do Things with Words :The William James Lectures, edited by J.O. Urmson and Marina Sbisà .Cambridge MA: Harvard University Press. Cohn, Dorrit. 1999. “The Distinction of Fiction”. John Hopkins University Press Colebrook,Claire . 1997. New Literary Histories: New Historicism and Contemporary Criticism, Manchester University Press Culler, Jonathan. 2000. “Literary Theory. A very short Introduction”. Oxford University Press. Ginzburg, Carlo. 1993. ‘‘Microhistory: Two or Three Things That I Know about It,’’ Critical Inquiry 20: 10–35. Mandalà, Matteo. 2017. “Mundus vult decipi: Mitet e historiograﬁ së arbëreshe”. Tiranë: Naimi. Segal, Eyal. 2002 “Fiction and History, Form versus Function,” Poetics Today 23 (4): 699-705 Benedetta Baldi & Leonardo M. Savoia

VARIATION IN THE NEUTER MORPHO-SYNTAX IN ARBËRESH DIALECTS1

This contribution addresses the so-called neuter infl ection (Demiraj 1985) that Arbëresh dialects spoken in communities in Southern Italy preserve, an infl ection no longer surviving in standard and other varieties of Albania, where masculine morphology has replaced it. The coincidence between the specialized –t neuter infl ection in nominative and accusative and the plural infl ection –t characterizing North-Calabrian Arbëresh led Manzini and Savoia (2017a,b, forthcoming) to connect this morphology with the interpretive properties associated to mass denotation. In this article we assume this proposal as the starting point; however, independently of their mass content, in North-Lucanian and North-Apulian Italo-Albanian systems these nouns, while maintaining the infl ection –t, agree in feminine or in masculine. Our aim is to provide a fi rst descriptive overview of the agreement phenomena shown by neuter in Italo-Albanian noun systems. In what follows We adopt the analysis of nominal infl ection and case of Albanian varieties developed in Manzini and Savoia (2012, 2017a). In a nutshell, the ending –a occurs both as indefi nite plural in nominative and accusative feminines and masculines, as in burr-a ‘men’/ vajz-a ‘girls’, and as defi nite feminine nominative vajz-a ‘the girl’. –t is the infl ection of defi nite plural, as in burr-a-t/ vajz-a-t ‘the men/ the girls’, and of the singular defi nite oblique in masculines, as in burr-i-t ‘of/ to the man’; -i is the singular defi nite nominative infl ection or the singular indefi nite oblique in masculines, as in burr-i ‘the man/ of/to man’. Feminine oblique is externalized by the ɛ/ə-s exponent in the singular, as in vaiz-ə-s ‘to/ of the girl’; the indefi nite form of feminine oblique is -ɛ, as in vajz-ɛ ‘to/of girl’. -Finally, i, t, s, ɛ/a occur also as linkers introducing the post-nominal or predicative adjectives and genitives, as in burr-i i mað ‘man.the the big,

1 The data examined in this article have been collected by means of fi eldwork with native informants. We thank them for their generous and intelligent collaboration. 50 Benedetta Baldi & Leonardo M. Savoia i.e. the big man’. Accusative generally coincides with nominative except in the singular defi nite where it is marked by –n. In keeping with Manzini and Savoia (2012), Albanian systems have only one morpheme –a, one morpheme -i, one morpheme -t and so on; these formatives are endowed with a semantic content that is able to externalize surface different interpretations. In this approach, pre-nominal/adjectival articles are analysed as Linkers (Lkr) (Manzini, Franco and Savoia 2014, Manzini, Savoia and Franco 2015). 1. Neuter infl etion in Arbëresh If we compare both the infl ectional structure and distribution of neuter morphology in different varieties we see some interesting differences, providing a testing ground for the treatment and interpretation of morpho- syntactic micro-variation in contact contexts. Specifi cally, we will investigate Calabrian Arbëresh varieties spoken in Firmo, Civita and S.Benedetto Ullano, the Lucanian Arbëresh variety of Barile and the Arbëresh varieties of Greci and Casalvecchio in the North-West Apulian area. Variation involves the relation between neuter infl ection and plural infl ection and the agreement with demonstratives and, in general, adjectives. Differently from the agreement with demonstratives and pre-nominal/adjectival articles, agreement with the verb and adjectives is in the singular. We begin by considering the Arbëresh dialect of Greci in (1), that we will compare with Calabrian dialects of Benedetto Ullano, in (2), Firmo, in (3) and Civita, in (4). In Greci variety the entire paradigm of neuter singular in (1a) presents the same infl ections as the plural forms of count nouns. The plural infl ection characterizes also demonstratives, which realize as kta/ ata as illustrated in (1b). (1a’) and (1b’) exemplify plural infl ection and demonstratives in contexts with count nouns, thus showing the formal coincidence between neuter and plural infl ection. Besides, the plural infl ection appears also in the pre-adjectival article in the contexts combining a neuter noun with an adjective, in (1c) or a genitive, in (1d). (1) a. diaθ-t iʃt tə/ a mir cheese-Def is Lkr.pl good the cheese is good’ uj-t tə krɔi-t iʃt a mir water.Def Lkr.pl spring.Obl is Lkr.pl good ‘the water of the spring is good’ diaθ-t na kəndan / heŋgra diaθ-t cheese-Def to.us like.3ps / I.ate cheese-Def Variation in the neuter morpho-syntax in Arbëresh dialects 51

‘I like the cheese / I ate the cheese’ em ɲə jund diaθ give.me a piece (of) cheese ‘give me a piece of cheese’ b. at-a/ kt-a diaθ that/ this-pl cheese ‘that/ this cheese’ kt-a i diaθ-t this-pl is cheese-Def this is cheese’ c. trim-a-t/ gra:-t boys-pl-Def/ women.pl-Def ‘the boys/ the women’ d. at-a burr-a/ gra: those men-pl/ women ‘those men/ women’ trim-a-t t/ a mbðɛɲ-a boys-pl-Def Lkr.pl big-pl ‘the boys are big’ Greci

The neuter system attested in S. Benedetto Ullano in (2), Firmo in (3), Civita in (4) presents the defi nite nominative/accusative singular infl ection –t in (2a)-(4a), the demonstrative determiner at-a/ kt-a in (2b)-(4b), and the pre-adjectival article tə in (2a)-(4a), all coinciding with defi nite plural forms. Between the base and –t the morpheme –i- is inserted in contexts of a root fi nal coronal, as in (2a’). The fact that the infl ectional exponents and determiners of neuter nouns have the plural infl ection is confi rmed by the comparison with plural nouns, as in (2c)-(4c), where infl ection -t characterizes the plural of feminine and masculine nouns. (2d)-(4d) contain the combination of plural demonstratives with a plural count noun. It is of note that in the dialects here considered the plural of demonstratives has just one plural form in –a for masculine and feminine, originally the masculine specialized form.

(2) a. diaθ-t/ kət-a diaθ/ at-a diaθ ŋgə mə pəɾcɛn cheese-Def/ this cheese/ that cheese not to.me pleases ‘I don’t like (the) cheese/that cheese/this cheese’ b. at-a diaθ əʃt tə mir that cheese is Lkr.pl good ‘That cheese is good’ 52 Benedetta Baldi & Leonardo M. Savoia

b’ aj-ɔ/kj-ɔ grua əʃt ɛ ʎart that-fsg/this-fsg woman is Lkr.fsg tall ‘This/that woman is tall’ b” a-i/k-i burr əʃt i ʎart that-msg/this-msg man is Lkr.msg tall ‘This/that man is tall’ c. bieita diaθ-t / kət-a diaθ frisku / diaθ-t tə barð I bought cheese-Def/ that cheese fresh/ cheese-Def Lkr.pl white ‘I bought (the) cheese/that fresh cheese/the white cheese’ d. kət-a/ at-a gra/ burr-a jan tə ʎart-a these/ those women/ men are Lkrp. tall-pl ‘These/ those women/ men are tall’ S.Benedetto Ullano

(3) a. diaθ-t əʃt tə barð cheese-Def is Lkr.pl white ‘the cheese is white’ a’. mil-i-t əʃt tə barð ﬂ our-Def is Lkr.pl white ‘the ﬂ our is white’ b. at-a diaθ that cheese c. burr-a-t/ gra:-t men-Def/ women-Def ‘the men/ the women’ d. at-a burr-a/ gra: those men/ women ‘those men/ those women’ Firmo

(4) a. miʃ-t meat-Def the meat’ a’. bar-i-t tə ʎart grass.Def Lkr.pl tall ìthe grass is tall’ b. kt-a miʃ ɔʃt tə rɛʃkt this meat is Lkr rotten ‘this meat is rotten’ c. burr-a-t/ gra:-t men-Def/ women-Def ‘the men/ the women’ Variation in the neuter morpho-syntax in Arbëresh dialects 53

d. kt-a burr-a/ gra: these men/ women ‘these men/ these women’ Civita In Calabrian varieties the oblique forms of neuter, in (5), has the masculine oblique singular inﬂ ection -i-(t), as evidenced by the comparison between (5a) for neuter and (5b) for masculine. Differently, in the dialect of Greci, in (6), the plural oblique inﬂ ection –ui/ –ua occurs, (5) a. ɛ vura pəɾpaɾa kət-ij/at-ij diaθ-i / miʃ-i/ miaʎ-i it I.put in front of this.msg.Obl/ that. msg-Obl cheese- Obl/meat-Obl/honey-Obl ‘I put it in front of this/that cheese/meat/honey’ kɔrc-a ɛ diaθ(-t)-i-t mə pəɾcɛn rind-Def Lkr.fsg cheese-Obl-Def me pleases ‘I like the rind of the cheese’ b ɛ vura purpaɾa at-ij cɛlc-i it I.put in front of that-msg.Obl glass-Obl.msg ‘I put it in front of that glass’ S. Benedetto Ullano a. sapur-i i diaθ-i-t taste.Def Lkr-msg cheese-Obl-Def ‘the taste of cheese’ b. burr-i-t to/of man-Obl-Def ‘to/ of the man’ Firmo a. piɾpara miʃ-i-t in front of meat-Obl-Def ‘in front of the meat’ sapur-i i diaθ-i-t taste.Def Lkr.msg cheese-Obl-Def ‘the taste of cheese’ b. burr-i-t to/of man-Obl-Def ‘to/ of the man’ Civita

(6) a. sapur-i i miaɣ-ui-t taste.Def Lkr.msg ﬂ our.Obl.pl.Def ‘the taste of the ﬂ our’ a vura para diaθ-ui-t / ati-vr-a diaθ-ui it I.put in front of the.cheese-Obl.pl-Def/ those-Obl-pl cheese.Obl.pl 54 Benedetta Baldi & Leonardo M. Savoia

‘I put it in front of the cheese/ those cheese’ b. j-a ðɛ trim-ui-t / ati-vr-a trim-ui to.them.it I.gave to boys-Obl.pl-Def. / these-Obl-pl boys-Obl.pl ‘I gsave it to the boys/ to those boys Greci In Calabrian varieties, for instance in Firmo and Civita in (7), neuter nouns admit a special plural feminine infl ection -ər-a, coercing (cf. Cowper and Currie Hall 2012) the interpretation ‘types of’ (or possibly ‘pieces of’). This infl ection is not attested in Greci and Barile (on origin and distribution of this suffi x cf. Genesin 2012). (7) diaθ-ər-a-t types of cheese-Affi x-pl-Def ‘types of cheese’ Firmo miʃ-əɾ-a-t types of meat-Affi x-pl-Def types’ of meat’ Civita Finally, some Calabrian varieties, for instance the one of Firmo, present a demonstrative allomorph specialized for the nominative/ accusative neuter, i.e. kit, as in (8) for Firmo. (8) kit/ kt-a miaʎ mə piʎcɛn this.n/ this.pl honey to.me likes ‘I like this honey’ Firmo Summarizing so far, an unexpected occurrence of –t shows up, that introduces the defi nite infl ection of nominative and accusative singular in a sub-set of nouns, traditionally called neuter (Demiraj 1985). That defi - niteness morpheme –t is a sort of plural is demonstrated by its agreement with the plural form of the pre-adjectival articles in (1)-(6) and by the fact that at-a/ kt-a demonstratives combine with plural masculine and feminine nouns, as in (1d)-(4d). 2. Neuter, plural and mass nouns: a proposal In this section we will synthesize the analysis proposed in Manzini and Savoia (2017a,b, forthcoming), where the selection of plural infl ection in neuter is explained by assuming that neuter nouns are associated to a plural-like content. In fact, the link between mass nouns and plural infl ection is known in the literature for other languages. Variation in the neuter morpho-syntax in Arbëresh dialects 55

- In Shona (Déchaine et al. 2014) a class of mass nouns is characterized by the mì prefi x which in count nouns externalizes the plural. - In Dagaare (Gur, Niger-Congo - Grimm 2012), the same –ri morpheme is the exponent of plural for individuated referents but of the singular for less or not individuated ones (like ‘seed’), including mass-nouns - In Persian, the plural infl ection –hâ can combine with mass nouns introducing a defi nite reading (Ghanabiadi 2012). Turning to the Arbëresh data, let us consider fi rst the post-nominal defi - nite infl ection –t. Manzini and Savoia (2012), Franco and al. (2015), iden- tify the -t plural infl ection of Albanian varieties with an operator notated (⊆), as in (9), which specifi es the part-whole (inclusion) relation. (9) -t: ⊆, defi nite This reading is supported by the fact that Albanian nominative and accusative plural require only the specifi cation of plurality and defi niteness. In other words, the externalization of the two arguments of a transitive verb or the one argument of an intransitive is satisfi ed by the infl ection –t introducing defi niteness as the result of a part-whole interpretation. When the –t takes scope over the noun it attaches to, it contributes plurality as sketched in (10) – namely by isolating a subset of the set of all things that are ‘man’. [⊆] says that the set (the property) denoted by the lexical base can include subsets. (10) a. burr-a-t ‘the men’ b. the x [x Í {man}] i.e. ‘the x such that x is a subset of the set of things with the property ‘man’ A countable singular is an atomic individual. A count plural is a set of atoms/ individuals, whose subsets are in turn sets of atoms. As for the occurrence of –t morphology in the oblique, e.g. as complement of a noun, of a preposition or a ditransitive in (11) (cf. (5)-(6), we can connect the part- whole relation to the meaning of genitives/ datives (possession). Following Belvin and den Dikken (1997) on ‘have’ and the proposals in Manzini and Savoia (2012), we take the relevant characterization of possession to be an ‘inclusion’ one, hence the notation [⊆]. Locatives in turn specify the inclusion within of a referential space. (11) a. libr-i i burr-i-t ‘the book of the man’ i.e. ‘the book’ ‘included by/ possessed by’ ‘the man’ b. ja ðɛ burr-i-t 56 Benedetta Baldi & Leonardo M. Savoia

‘I gave it to the man’ i.e. ‘it’ ‘included by/ possessed by’ ‘the man’ Civita Different interpretations will be accounted for by different scopes. So, the so-called dative reading depends on [⊆] taking scope roughly over the predicate VP (excluding the external argument). In the genitive reading, the [⊆] specifi cations take in their scope the head noun of the phrase; in prepositional contexts [⊆] takes scope on the location fi xed by the preposition. The surfacing of the same –t morphology on a non-countable singular suggests that the same part-whole operator is relevant. In this instance however it corresponds to the existence of non-atomic parts in the mass continuum denoted by the predicative base. In other words, a singular mass noun is treated like a plural count noun; this can be connected to the fact that both include a multiplicity of some sorts – namely a multiplicity of individuals, or a multiplicity of parts. Manzini and Savoia (2017a,b, forthcoming) argue for an analysis that identifi es the mass content with the [aggregate] interpretive property, where [aggr] is understood as the conceptualization of a weakly differentiated set of parts/ atoms (cf. Aquaviva 2010). The notion of aggregate is used by Chierchia (2010) to characterize the common core of mass and plural denotation. This can help us to highlight the link between plural infl ection, externalizing a plurality of atoms, and mass denotation, corresponding to a continuum of weakly differentiated parts. On the basis of the model of nominal infl ection proposed in Manzini and Savoia (2017a,b, forthcoming), Savoia et al. (2017), we suggest the structure in (12), where the Class category introduces classifi catory properties of the lexical base ⊆, understood as a category-less root (Marantz 1997). In keeping with Higginbotham (1985), it is interpreted as a predicate with one open argument place, which is ultimately bound by a D/Q operator (cf. Manzini and Savoia 2017a,b). Gender/ mass/ count elements contribute to restricting the properties of the argumental variable. The infl ectional morpheme associated to [⊆] embeds the combination diaθ aggr2.

(12) ⊆ 3 Class ⊆ 3 t  Class

diaθ [aggr]

x is a part of the undifferentiated continuum ‘cheese’ Variation in the neuter morpho-syntax in Arbëresh dialects 57

An interesting point of the data we are examining is that the typologi- cally and functionally separate notions of nominal class, number and case can be lexicalized by the same exponents, the –t infl ection, as discussed by Manzini and Savoia (2011b, 2012). In other words, it is the traditional categories of number etc. that are to some extent opaque; surface morphological fact may after all provide interesting pointers to deeper (ontological) categories of natural languages. In (12) a lexical base, expressing predicative content (‘cheese’) combines with ‘neuter’ infl ectional elements. The latter introduce descriptive content restricting the lexical base prior to saturation by an operator (the Determiner, cf. Higginbotham 1985). This content characterizes ‘an aggregate of components/ atoms of imagineable continuums (substances/ events)’ as proposed for the Romance lexicalized in present terms by the part/whole operator in Albanian. This analysis is able to account for the fact that so-called neuter gender blocks a ‘plurality of individuals’ interpretation. In other words, the morphology of Albanian brings the relation between plurality and mass interpretation to light by the same plural infl ection to count nouns and singular of mass nouns, as schematized in (13a), contrary to usual systems of the type in (13b), where mass nouns fall in the same infl ectional class of the singular count nouns.

(13) a. plural count nouns + singular mass nouns vs. singular count nouns b. plural count nouns vs. singular nouns (mass/ count)

The conclusion is further corroborated by two empirical data: - In Greci’s dialect plural morphology concerns the entire paradigm of neuter, including also the oblique, in which the specialized plural infl ection ui/ ua occurs, as in (6). - In Calabrian dialects also the mass nouns whose case paradigm is identical to that of feminines requires the plural forms of demonstratives and linkers, as in (14). This confi rms the hypothesis that the conceptual nucleus of mass nouns is an aggregate of parts, so complying with the plural morphology. This relation, in these varieties, is externalized having recourse to the plural infl ection.

2 In the approach we adopt, inﬂ ectional phenomena depend on the same basic computational mechanisms underlying syntax (Chomsky 2005; Manzini and Savoia 2005, 2011a,b, forthcoming). 58 Benedetta Baldi & Leonardo M. Savoia

(14) a. vɛr-a tə barð-a wine.fsg.Def Lkr.pl white-pl ‘the white wine’ b. at-a ver-a ɔʃt tə miɾ this-pl wine-fsgDef is Lkr.pl good ‘this wine is good’ Civita These varieties admit the pluralization of mass nouns by means of the suffi x -əɾ- involving a countable type interpretation, followed by the normal –a infl ection of the plural and the normal plural defi nite morphology –t . 3. Loss of neuter: masculine and feminine agreement Not all dialects comply with this distribution. What we see is that the loss of neuter infl ectional system leads to possible solutions, whereby masculine or feminine infl ection is selected on demonstratives and in adjectival constructions. However, in all the dialects that select the masculine or feminine agreement, nominative and accusative defi nite forms preserve the –t infl ection; in other words, this exponent keep characterizing this subset of nouns, separating it from the masculine class in –i and the feminine class in –a. What changes is the type of agreement, that implies masculine or feminine demonstratives and linkers/ adjectives, according to the different varieties.3 In the dialect of Vena (Central Calabria) demonstratives, adjectives and pre-nominal articles (linkers) have the masculine infl ection. Vena’s dialect has in turn the plural infl ection -əɾ-a, in order to specify a plurality of types, as in (15c). These last forms require the feminine agreement on demonstratives and adjectives. (15) a. diaθə-tə cheese-pl.Def ‘the cheese’ b. k-i diaθə ɐʃt i mirə this.msg cheese is Lkr.msg good ‘this cheese is good’

3 In general, in the minimalist framework (Chomsky 2001), agreement processes are associated with the rule of Agree - conceived so as to account for agreement in the sentential domain. In keeping with Manzini and Savoia 2005, 2007, 2011), we keep the assumption that Agree also applies within DPs. What impels Agree to apply is the necessity of creating equivalence classes of phi-feature bundles denoting a single referent (). Variation in the neuter morpho-syntax in Arbëresh dialects 59

c. aʹt-ɔ diaθ-əɾ-a jan tə zɛz-a those cheese-Aff-pl are Lkr.pl blak-pl ‘those types of cheese are blak’ d. k-i ɲəʹri / at-ɔ ɲɛrəs this man / those men ‘this man / those me’ Vena di Maida

On the contrary, most Arbëresh dialects select feminine inﬂ ection on demonstratives and linkers/ adjectives in agreement contexts. This system characterizes at least the varieties in the area at the border between Apulia and Lucania, as illustrated by the data of Casalvecchio (Apulia) and Barile (Lucania) in (16)-(17) and (18)-(19) for prepositional contexts. (16c) and (17c) show the corresponding occurrence of the feminine agreement with feminine count nouns, such as kəmiʃ ‘shirt’ and gɾua ‘(the) woman’. In (19a) –s oblique inﬂ ection is realized

(16) a. mil-t iʃt a barð-a fl our-Def is Lkr.fsg white-fsg ‘the fl our is white’ a’. əm diaθ-t give-me cheese-Def ‘give me the cheese’ b. aj-ɔ/ kj-ɔ diaθ/ mil mə pəʎcɛn that/ this cheese/ fl our to.me likes that.fsg / this.fsg cheese/ fl our to.me pleases ‘I like that/ this cheese/ fl our’ c. kj-ɔ/ aj-ɔ kəmiʃ iʃt a barð-a that.fsg / this.fsg shirt.fsg is Lkr.fsg white-fsg c’. k-i/ aj-i cɛʎc iʃt i barð this.msg/ that.msg glass.msg is Lkr.msg white Barile

(17) a. ɟaθ-t / miəl-t / miʃ-t iʃt a mir-a cheese-Def / ﬂ our.Def / meat.Def isLkr.fsg good-fsg ‘the cheese/ the ﬂ our/ the meat is good’ a’. bʎɛva ɟaθ-t a rɛ I.bought cheese-Def Lkr.fsg new.fsg ‘I bought the new cheese’ a”. pɛva vajz-ən I.saw girl-fsg.Def.Acc ‘I saw the girl’ 60 Benedetta Baldi & Leonardo M. Savoia

b. aj-ɔ/ kj-ɔ ɟaθ / miʃ ma kəndat that.fsg / this.fsg cheese/ meat to.me likes ‘I like that/ this cheese/ meat’ c. kj-ɔ/ aj-ɔ grua iʃt a bukr-a that.fsg / this.fsg woman is Lkr.fsg ﬁ ne-fsg c’. k-i / aj-i bur iʃt i bukr-i this/ that man is Lkr.msg ﬁ ne-msg Casalvecchio (18) a. pərpara diaθ-t in front of cheese.Def.Acc ‘in front of the cheese’ a’ pərpara kəmiʃ-ən / cɛʎc-ən in front of shirt.Def.Acc/ glass.Def.Acc ‘in front of the shirt/ the glass’ Barile

(19) a. prəpara ɟaθ-s / miʃ-s / miəl-s in front of cheese-Oblfsg / meat-Def.fsg / ﬂ our-Def.fsg in front of the cheese/ the meat/ the ﬂ our’ prəpara asaj ɟaθ in front of that.Obl.fsg cheese ‘in front of that cheese’ b. prəpara asaj grua / atij ɟaʎ-i in front of that.Obl.fsg woman / that.Obl.msg cock Casalvecchio The change from plural agreement to masculine/ feminine agreement may be connected to the contact phenomena that have affected Arbëresh systems (Manzini and Savoia 2015, Baldi and Savoia 2016).

4. Conclusions

In the literature the acquisition of loans and the general process of borrowing into a language are connected to the contact processes determined by bilingual linguistic knowledge. Romaine (1995: 64) schematizes the observed tendencies in terms of functional generalizations, implicationally ordered as in (20). (20) Hierarchy of borrowing Ease of borrowing Lexical items High Derivational morphology Inﬂ ectional morphology ¯ Syntax Low Variation in the neuter morpho-syntax in Arbëresh dialects 61

The tendency to prefer nouns is related by the authors to the wider au- tonomy that nouns have in the discourse (Romaine 1995). On the contrary, verbs need to be integrated in the morpho-syntactic system of the host language. Another generalization concerns the fact that loan processes and interference would tend to spare the nuclear lexicon – nouns denoting body parts, numbers, personal pronouns, conjunctions, etc. (Romaine 1995, Muysken 2000). Nevertheless, the borrowing of grammatical mechanisms is also frequent (Manzini e Savoia 2015, Baldi and Savoia 2016). In the case that we consider, interference seems to work in reducing agreement to a twofold system of the Romance type. At the same time, the question why the feminine is generally preferred may be put. The answer is not to hand. We can only suppose that feminine class has a content more suitable to externalize the aggregate content of the neuter sub-class. This possibil- ity is reasonable to the extent that feminine class infl ection –a combines in Albanian both plural and feminine singular interpretations, because, as we noticed –a characterizes masculine and feminine plural such as burr-a ‘men’/ vajz-a ‘girls’ and feminine defi nite singular nominative vajz-a ‘the girl’. This distribution recalls the behaviour of –a in many Italian Romance varieties, including standard Italian, where –a specifi es both feminine singular and (a class of) plural. Manzini and Savoia (2017a,b), Savoia et al. (2017) propose that the –a is associated to the [aggregate] reading. Here, we only suggest that this is the case for the preference for feminine agreement in Arbëresh dialects

62 Benedetta Baldi & Leonardo M. Savoia

References

Acquaviva, P., 2009. “Roots and Lexicality in Distributed Morphology”. In A. Galani, D. Redinger and N. Yeo (eds.), York Working Papers - Special Issue York-Essex Morphology Meeting May 2009, 1-21. Baldi, B. and L. M. Savoia, 2016. “Fenomeni di code-mixing e di prestito nei sistemi arbëreshë”. In B. Baldi and L. M. Savoia (eds.). La lingua e i parlanti. Studi e ricerche di linguistica, pp. 145-163, Alessandria: Edizioni dell’Orso. Belvin, R. and M.l Den Dikken, 1997. There, happens, to, be, have. In Lingua 101, 151-183. Chierchia, G., 2010. “Mass nouns, vagueness and semantic variation”. In Synthese 174:99–149. Chomsky, N. 2001. “Derivation by Phase”. In Ken Hale: A Life in Language, edited by Michael Kenstowicz, 1-54. Cambridge, MA: MIT Press Chomsky, N. 2005. “Three Factors in Language Design”. In Linguistic Inquiry, 36: 1–22 Cowper, E. and D. Currie Hall, 2012. “Aspects of individuation”. In D. Massam (ed.), Count and mass across languages, 27-53. Oxford: Oxford University Press. Déchaine, R. M., R. Girard, C. Mudzingwa and M. Wiltschko, 2014. “The internal syntax of Shona class preﬁ xes”. In Language Sciences 43: 18- 46. Demiraj, Shaban. 1985. Gramatikë historike e gjuhës shqipe. Tiranë: 8 Nëntori. Genesin, M. 2012, “The Albanian plural ending –(ë)na/ra: distribution and function”, in S. Statej (ed.), Sovremennaja Albanistika: dostiženija i perspektivy, Rossijskaja Akademija Nauk, Institut Lingvističeskih Issledovanij, 126-137. Ghaniabadi, S., 2012. “Plural marking beyond count nouns”. In D. Massam (ed.), Count and Mass Across Languages: 112-128. Oxford: Oxford University Press. Grimm, S. 2012, “Individuation and inverse number marking in Dagaare”. In D. Massam (ed.), Count and Mass Across Languages:75-98. Oxford: Oxford University Press. Higginbotham, J., 1985. “On Semantics”. In Linguistic Inquiry 16: 547- 621. Marantz, A., 1997. No escape from syntax: Don’t try morphological analysis Variation in the neuter morpho-syntax in Arbëresh dialects 63

in the privacy of your own lexicon. In University of Pennsylvania Working Papers in Linguistics 4, 201–25. Manzini, M. R., L. M. Savoia, 2011a. Grammatical Categories. Cambridge University Press, Cambridge. Manzini, M. R. and L.M.Savoia, 2011b. Reducing ‘case’ to denotational primitives: Nominal inﬂ ections in Albanian. In Linguistic Variation 11, 76-120. Manzini M.R. and L.M. Savoia, 2012. ‘Case’ categories in the Geg Albanian variety of Shkodër. In Res Albanicae, vol. n.1, pp. 23-42. Manzini, M. R., L. Franco and L. M. Savoia, 2014. “Linkers Are Not “Possession Markers” (but “Agreements”)”. In: The Olomouc Linguistics Colloquium (Olinco), Olomouc: Palacký University, 233- 251. Manzini, M.R. and L. M. Savoia, 2015. “Notes on the contact between Italo- Albanian and Romance (Calabrian, Lucanian) varieties: borrowings, code-mixing and convergence”. In Hylli i Dritës, 35, 92-116. Manzini, M. R. and L. M. Savoia, 2017a. “N morphology and its interpretation: The neuter in Italian and Albanian varieties”. In A. Bloch-Rozmej and A. Bondaruk (eds.), Constraints on Structure and Derivation in Syntax, Phonology and Morphology, 213-236. Frankfurt: Peter Lang. Manzini, M. R. and L. M. Savoia, 2017b. “Gender, number and inﬂ ectional class in Romance”. In J. Emonds and M. Janebova (eds.). Language Use and Linguistic Structure, 263-282, Olomouc: Palacky University. Manzini M. R. and L. M. Savoia, forthcoming. “N morphology and its interpretation: Romance feminine/plural –a”. In S. Cruschina (ed.), Proceedings of CIDSM 2016 Manzini, M. R., L. M. Savoia and L. Franco, 2015. “Ergative case, Aspect and Person splits: Two case studies”. Acta Linguistica Hungarica, vol. 62, 1-55. Muysken, P., 2000, Bilingual speech. Cambridge: Cambridge University Press. Romaine, S., 1995, Bilingualism. Oxford: Blackwell. Savoia L. M., M. R. Manzini, B. Baldi and L. Franco, 2017. “A morpho- syntactic analysis of evaluatives in Italian”. In Studi Italiani di Linguistica Teorica e Applicata, XLVI, 413-440.

Anton Nikë Berisha

DORËSHKRIMI I KIEUTIT NJË GURTHEMEL I TRADITËS LETRARE GOJORE DHE TË SHKRUAR ARBËRESHE1

(MBI BOTIMIN KRITIK PËRGATITUR NGA MATTEO MANDALÀ)

“Meshari” i Gjon Buzukut – dëshmi edhe e traditës paraprake letrare Formula e pagëzimit e vitit 1462 e shkruar nga Pal Engjëlli2 është dësh- mia e parë e shkrimit të gjuhës shqipe. Vetë teksti i Formulës, i shkruar me germa të alfabetit latin, dëshmon, siç thekson me të drejtë Injac Zamputi: “Të kishte qenë kjo formulë, të themi, përpjekja e parë e shkrimit shqip me ato shkronja, padyshim shkruesi do të ishte gjetë në shumë vështirësi të pa- kapërcyeshme kaq lehtë. Nxjerrim konkluzionin se përdorimi i shkronjave latine për shkrimin e gjuhës shqipe ishte një fakt i kryem ma para dhe Formula në këtë mënyrë merr edhe vlerën dokumentuese të këtij fakti3”. “Meshari” (1555) i Gjon Bdek Buzukut4, e para vepër në gjuhën shqipe e zbuluar deri më sot, është e qenësishme në dy rrafshe kryesore: në

1 Një variant i këtij punimi u botua në veprën time Interpretime të letërsisë së arbëreshëve të Italisë. Paraqitjen – Presentazione di Domenico Corradini H. Broussard. Luigi Pellegrini Editore. Cosenza 2008, f. 37 – 42. Shih dhe ribotimin e kësaj vepre nga Shtëpia botuese Faik Konica, Prishtinë 2013, f. 47 – 52. 2 Shih më gjerësisht vëllimin “Formula e pagëzimit” (Kumtesa dhe artikuj). Muzeu kombëtar, Tiranë 2008. 3 Injac Zamputi, 500 – vjetori i dokumentit më të hershëm të shkrimit shqip. Në “Formula e pagëzimit” (Kumtesa dhe artikuj), vep. e përm., f. 137. 4 Mendimin se vepra e Buzukut mund të kishte pasur titullin “Ungjijtë në gjuhën shqipe” e shtronte Dhimitër S. Shuteriqi (Shkrimet shqipe 1332 – 1850. “Rilindja”, Prishtinë 1978, f. 44) dhe e pandehte Engjëll Sedaj (Mbi titullin e saktë të veprës së Buzukut. Në “Rilindja, dt. 4 janar 1986, f. 11), mbështetur në një relacion të Pjetër Bogdanit të vitit 1665, ku ai propozonte botimin e Ungjijve shqip (“L’Evangelij in Albanese”). Në veprën Tekstet shqipe dhe shkrimi i shqipes në vitet 879 – 1800 (Akademia e shkencave e Shqipërisë. Instituti i gjuhës dhe i letërsisë. Tiranë 2005, f. 108) Shuteriqi shkruan: “Nuk mund të thomi, pra, se dhe titullin e librit të Buzukut e jep (Bogdani – v. ime) siç ishte. Po me fjalën ‘L’Evangelij’, mund të kemi atë titull ose një pjesë të tij, që shqip duhej të ishte ‘Ungjillat’, siç u thoshin në Veriun katolik shqiptar, veprave si ‘Meshari’, ku pjesët nga Ungjijtë përbënin masën e lëndës”. 66 Anton Nikë Berisha atë gjuhësor dhe në atë letrar. Thënë me fjalët e njërit prej studiuesve të parë të saj, atë Justin Rrotës, ajo “âsht me të vertetë monument jetik i letratyrës shqiptare, qi, si vigâ ngrehet madhnueshem, per me u a diftue nipave t’Ilirvet gjûhen qi folen të parët e tyne, tue u dhânë deri dikû pênin e lâshit të metamorfozës së gjûhës së tyne: mjaft të thomi, se në tê ndiejm shqypen, si kje folun në shekullin ngjitë mbas deke së Skanderbegut5”. Rreth ekzistimit të traditës së shkrimit në shqip para “Mesharit” të Buzukut prof. Eqrem Çabej, shkruan: “[...] duke shikuar me një vështrim objektiv këtë tekst, nga gjuha e rrjedhshme që e përshkon fund e majë atë, dhe nga mënyra, me gjithë lëkundjet e shpeshta, mjaft konsekuente e shkrimit, arrin të bindet njeriu se në Shqipëri ka qenë formuar që më parë, së paku që në mesjetën e vonë, një traditë letrare me shkrime liturgjike, me një ortograﬁ gjer diku të caktuar6” dhe se kjo vepër e Buzukut u shkrua “[...] pikësëpari me një gjuhë letrare: prodhim edhe i një zhvillimi të mëparmë të shkrimit edhe i përpunimit nga ana e këtij shkrimtari7”. Prof. Mahir Domi, po ashtu, thekson se në Mesjetë ishte “zhvilluar një letërsi fetare [...] më parë latinisht, po dhe shqip8”. Për ekzistimin e traditës së shkrimit në shqip para botimit të “Mesharit”, dëshmojnë edhe përkthimet e ndryshme që janë brenda vetë kësaj vepre, që përligjet veçmas me tri variantet e përkthimit të Psalmit 130 dhe dy variantet e Ungjillit të Lukës (1, 26 – 38), të vënë në pjesë të ndryshme të veprës (24, 28 dhe 80, 61)9. Me fjalë të tjera, edhe para Buzukut ndonjë nga priftërinjtë kishte bërë përkthime në shqip të teksteve të ndryshme biblike dhe liturgjike, po dhe ndonjë përshtatje ose kishte hartuar krijim origjinal për t’u ardhur në ndihmë besimtarëve që nuk e kuptonin latinishten dhe kishin nevojë që edhe përmes teksteve llojesh të ndryshme në gjuhën e tyre të mësonin për fenë dhe rëndësinë e saj pë jetën e njeriut.

5 P. Justin Rrota, O. F. M., Monumenti mâ i vjetri i Gjûhës Shqype. D. Gjon Buzuku (1555). Copa të zgjedhuna e të komentueme per shkolla të mjesme. Shtypshkroja Françeskane, Shkodër 1930, f. 1. 6 “Meshari” i Gjon Buzukut (1555). Botim kritik. Punuar nga Eqrem Çabej. Pjesa e parë. Hyrje dhe transliterim. Universiteti shtetëror i Tiranës. Instituti i historisë dhe i gjuhësisë. Tiranë 1968, f. 18. 7 Eqrem Çabej, Hyrje, po aty, f. 19. 8 Mahir Domi, Libri i parë shqip dhe ﬁ llet e letërsisë shqipe. Gjon Buzuku dhe gjuha e tij. Tiranë 2005, f. 158. 9 Shih studimin tim “Meshari – vepër e hartuar nga Gjon Buzuku”. Studim. Con una sintesi in italiano. “Fondazione Universitaria “Francesco Solano” &Comet Dorëshkrimi i Kieutit një gurthemel i traditës letrare arbëreshe 67

“Meshari” i Buzukut dëshmon dhe poezitë e para origjinale të shkruara shqip10 dhe për ekzistimin e disa llojeve të letërsisë sonë gojore11. Edhe vepra e Pjetër Budit “Doktrina e krishterë”, e botuar më 1618, po ashtu dëshmon për një traditë para “Mesharit” të Buzukut. Duke bërë të ditur për mënyrën e përgatitjes dhe të botimit të 19 poezive që i kishte përfshirë në “Doktrinën e krishterë”, Budi thotë: “[...] shkrova mbi gjuhu[t] tanë mā parë do kapituj të Ditësë gjȳqit qi i gjeta shkruom Atit shumë n cë ndērshim e n cë devotshim frat Pālit prej Hasi. Të cijtë ende me do të tjera të nçtuom disa herë tue i shkruom, kūr tue pām se ishnë për të madhe ndimë e fruj[t] të shpīrtit t’atij populli (kursivi im), e aqë mā tepërë të disa priftënë, qi dëshëroinë me i pasunë, hina për gjithë ditë kā pak tue nçtuom. Shkrova ende sā të tjera kafshë, sā mujta n cë tjera gjuhush tue i kthyem mbi gjuhu[t] tanë12”. Mungesën e qëllimtë të të dhënave për poetin, atë Palin prej Hasit, mund ta lidhim ndoshta me atë që heshtet dhe në Pasthënien e “Mesharit” të Buzukut, ku autori i saj nuk përmend as vendin ku u botua libri, as kush e përkrahu dhe e ndihmoi një ndërmarrje të tillë tepër të rëndësishme dhe të pazakonshme për kohën kur u botua, as ku gjendej kisha ku ishte prift Buzuku dhe dukuri të ngjashme13. S’do mend se në kuvende dhe në kisha të shumta, që ekzistuan në trojet shqiptare duke ﬁ lluar nga vitit 879, kur u themelua Ipeshkvia e Shtjefnit14,

Editore Press. Cosenza 2014, f. 43 – 46 dhe 51 – 63. Shihdhe Martin Camaj, Il “Messale” di Gjon Buzuku. Contributi linguistici allo studio della genesi. “Shêjzat”, Roma 1960, f. 36 – 37. 10 Për Gjon Buzukun si poetin tonë të parë shih studimin tim Gjon Buzuku poeti ynë i parë. Studim. “Faik Konica”, Prishtinë 2016. Botimi i dytë Pellegrini Editore, Cosenza 2016; “Meshari – vepër e hartuar nga Gjon Buzuku”, vep. e përm., Cosenza 2014. Botimi i dytë“Faik Konica”, Prishtinë 2014. 11 Shih më gjerësisht për letërsinë gojore shqipe në veprën time Hyrje në historinë e letërsisë gojore shqipe. Faik Konica 2017. 12 Shih Pjetër Budi. Poezi. Libri n. 31. Parathënia, tejshkrimi dhe komentet: Rexhep Ismajli. Akademia e shkencave dhe arteve të Kosovës, Prishtinë 2006, f. 298. 13 Për këtë dukuri shih pjesën e tretë “Çka dëshmon dhe çka fsheh Pasthënia e ve- prës së Buzukut” të studimit tim “Meshari” – vepër e hartuar nga Gjon Buzuku, vep. e përm., f. 65 – 85. Ndoshta poeti atë Pali ishte dhe ndër autorët që kishte bërë disa nga përkthimet e Shkrimit të Shenjtë dhe të teksteve liturgjike në shqip para Budit, në kohën e Buzukut ose edhe para tij? Ndoshta edhe Buzuku mund të ketë shfrytëzuar ndonjë nga përkthimet e atë Palit prej Hasit për veprën “Meshari”? 14 Kasem Biçoku, Mjedisi kishtar dhe politik i Kuvendit të vitit 1462. Në “Formula e pagëzimit” (Kumtesa dhe artikuj). Muzeu kombëtar, Tiranë 2008, f. 15. 68 Anton Nikë Berisha duhet të jetë shkruar diçka edhe në gjuhën shqipe. Kjo duhet të ketë ndodhur edhe më vonë në metropolinë e Durrësit: “Me përhapjen e kri- shterimit në Shqipëri, përmendet në shekullin X metropolia e Durrësit me 14 peshkopata vartëse (sufragane), ku përfshihej dhe Kunavia15”. Vetëm në këtë Ipeshkvi thuhet se kishte mbi 210 priftërinj16. Edhe në trevën e Kosovës ekzistoi një traditë e shkrimit në shqip. Qysh më 1584 në Stubëll qe hapur një kolegj katolik17, ku qoftë mësimdhënësit, qoftë nxënësit – studentët, do të kenë përkthyer ose krijuar – shkruar diçka në gjuhën shqipe. Studiuesi kroat, Miroslav Vanino, përmend botimin e një katekizmi në gjuhën shqipe të viti 1584 në 500 kopje, duke dhënë saktë- sisht edhe shpenzimet e botimit dhe të bartjes së librit18, po, mjerisht, deri më sot nuk është gjetur asnjë kopje e tij!

Trashëgimia gjuhësore dhe letrare arbëreshe Edhe veprat letrare të arbëreshëve të Italisë dëshmojnë për traditën e shkrimit tek ata, edhe pse në një mjedis shoqëror tjetër e në kohë më të vonshme. Është e njohur se libri i dytë i botuar në shqip është ai i arbëreshit, Lukë Matrangës, Dottrina Christiana -E mbsuame e krështerë, botuar më 1592 në Romë, që është një përkthim i veprës së jezuitit spanjol Ledesma, ku botohet edhe poezia e përkthyer në njëmbëdhjetë rrokësh19. Të përmend këtu të dhënën se në shekullin XVIII disa rapsodi të arbëreshëve të Kalabrisë u dërguan (nga Françesk Avati) në disa kisha arbëreshe të Sicilisë (në Shën Adrian, në Horën e Arbëreshëve, në Munxift – Moxoiuso etj.), ku ato pastaj u kopjuan dhe u dërguan në qendra të tje-

15 Valter Shtylla, Të dhëna mbi identifi kimin e abacisë së Shën Mërisë në Martanesh. Në “Formula e pagëzimit” (Kumtesa dhe artikuj), vep e përm., f. 79. 16 Shih Zeqirja Neziri, Formula e pagëzimit dhe siletërsia shqiptare. Në “Formula e pagëzimit” (Kumtesa dhe artikuj), vep. e përm., f. 90. 17 Shih Dr. Jashar Rexhepagiqi, Zhvillimi i arsimit dhe sistemit shkollor të kombësisë shqiptare në territorin e Jugosllavisë së sotme deri në vitin 1918. ETMM të KSA të Kosovës, Prishtinë 1970, f. 62. Shih edhe Shefi k Osmani, Arsimi. Në “Fjalori Enciklopedik Shqiptar 1”. Tiranë 2008, f. 116. Sipas Shefki Osmanit në kohën e sun- dimit otoman mësimi në gjuhën shqipe bëhej fshehurazi në disa shkolla pos Stubllës edhe në Himarë (1627), Kurbin të Krujës (1632), Vuno e Palasë të Himarës (1632), Korçë (1637), Pllanë (1639), Bilisht (1639), Dhërmi (1660), dhe Janjevë (1665). 18 M. Vanino, Isusovci i hrvatski narod I. Filozofski – teološki Institut D. I., Zagreb 1969, f. 50. 19 Shih më gjerësisht Luca Matranga, E mbsuame e krështerë. A cura di Matteo Mandalà, Salvatore Sciascia Editore, Caltanissetta, 2004. Dorëshkrimi i Kieutit një gurthemel i traditës letrare arbëreshe 69 ra arbëreshe, për t’u kthyer më vonë përsëri tek arbëreshët e Kalabrisë20. Këtë traditë për shumëçka të veçantë e të rëndësishme e përligj sidomos “Dorëshkrimi i Kieutit” (1736 – 1750) i autorit Nicolò Figlia (Nikollë Filja), i hartuar në njërën nga ngulimet e arbëreshëve të Sicilisë, po u gjet në Kieut të krahinës së Molizës. Janë të gjitha gjasat që diçka e ngjashme të ketë ndodhur në Arbëri, disa shekuj më parë21. Gjuha arbëreshe ka qenë dhe mbetet përbërësi më qenësor i gjallimit dhe i ruajtjes së botës dhe shpirtit arbëresh nëpër kohë, siç dëshmohet edhe përmes Dorëshkrimit të Kieutit, përgatitur dhe botuar nga prof. Matteo Mandalà, ndërsa letërsia arbëreshe, gojore dhe e shkruar, po ashtu, pati një rëndësi të shumëfi shtë për ruajtjen dhe pasurimin e kësaj bote. Themi kështu duke pasur parasysh faktin se letërsia arbëreshe është shprehje e botës, e mendësisë dhe e fatit të arbëreshëve; në të gjetën jehonë, po njëhe- rit edhe përjetësim artistik në një nivel të lartë, dukuri të shumta, që i për- collën ata në rrjedhë të gjallimit ç’prej kohës kur u shpërngulën nga atdheu dhe u vendosën në Itali22. Roli i jashtëzakonshëm i letërsisë arbëreshe u shpreh në forma e në rrafshe të ndryshme dhe në mënyrë të pandërprerë. Kjo lidhet me faktin se veprat letrare arbëreshe, gojore dhe të shkruar, siç ndodh edhe me artin e fjalës në përgjithësi, janë struktura gjuhësore, mesazhe që shprehen nëpërmjet një të foluri të veçantë brenda gjuhës përkatëse. Pra, gjuha e veprave letrare është gjuhë poetike, të themi më qartë, të folur i zgjedhur që mundëson dhe shkakton një shqiptim më të ndërliqshëm të botës e të dukurive të saj dhe kushtëzon një komunikim të ngritur e kompleks përballë të folurit të zakonshëm dhe si i tillë është në gjendje të bëjë një ndikim më të madh estetik në marrësin. Teksti letrar ka si qëllim kryesor informacionin poetik, kumtin poetik. Ai ndryshon nga çdo tekst tjetër pikërisht për

20 Shih më gjerësisht G. De Rada, Prefazione. Në “Rapsodie Nazionali”. Fjamuri i Arbrit”. 1883, f. 1-2; shih dhe De Rada, Rapsoditë kombëtare. Në N. Jorgaqi, “Antologji e mendimit estetik shqiptar” 1504-1944, Tiranë 1979, f. 109 – 110; Jup Kastrati, De Rada për folklorin arbëresh. Në “Çështje të folklorit”, Shkodër 1973, f. 25 dhe studimin tim Delle Rapsodie albanesi del 1866. Studio.Traduzione a cura di Vincenzo Belmonte. Luigi Pellegrini Editore. Cosenza, 2011. 21 Shih studimin tim Gjon Buzuku poeti ynë i parë. Faik Konica, Prishtinë 2016. 22 Shih më gjerësisht në punimin tim Rëndësia e letërsisë arbëreshe për ruajtjen dhe Pasurimin e botës dhe e shpirtit arbëresh në Interpretime të letërsisë së arbëreshëve të Italisë. Paraqitjen – Presentazione di Domenico Corradini H. Broussard. Faik Konica, Prishtinë 2013, f. 23 – 32. 70 Anton Nikë Berisha shumësinë dhe për pakuﬁ jshmërinë kuptimore që ka ose që mund të ketë. Këtë gjë e kushtëzon, krahasa gjuhës së zgjedhur, leksikut të pasur, leksemave me nuanca e ngarkesa kuptimore të shumënduarshme, ngjyrimeve emocionale e tingëlluese (muzikore), marrëdhënia e ndërsjellë e fjalëve dhe e kuptimeve të tyre të ndërlidhura e të varura mes veti si dhe me njesitë e tjera më të mëdha ose më të vogla të tekstit, që brenda sistemit përkatës bëjnë të veçantën po njëherit dhe tërësinë unike shprehëse poetike. Edhe njohësi më i rëndomtë i letërsisë gojore dhe i letërsisë së shkruar arbëreshe do të theksojë se këto dy shtresa të atit të fjalës u cytën dhe u frymëzuan nga bota arbëreshe, dhe në formën e artit të fjalës, të mesazhit poetik, iu kthyen po asaj bote, po atyre njerëzve, duke mundësuar një përafrim dhe një njohje më të gjithanshme të saj. Në këtë mënyrë, realiteti arbëresh, qoftë ai i kaluar (historik) ose ai i përditshëm, u shqiptua nëpërmjet strukturës gjuhësore të veçantë, nëpërmjet mesazhit poetik dhe si i tillë, si realitet i ri, që ekziston e funksionon nëpërmjet shënjave, përkatësisht tekstit, u bë përsëri pjesë e arbëreshëve. Së këndejmi, shndër- rimi i jetës në tekst, siç do të thoshte Lotmani, nuk është shpjegim, por inkuadrim i ndodhive në kujtesën kolektive, një realitet i përftuar dhe i përshkuar nga uni e nga ndjenjësimi individual-subjektiv i krijuesit. Krijuesit arbëreshë shpesh i krijonin veprat e tyre të shkruara mbi bazën e poezisë gojore, në mënyrë që ato të gjenin një pranim (receptim) sa më të gjithanshëm e më vijimor dhe të bënin ndikim në marrësin. Kështu, E. Bazile, Z. Skiro, G. Dara (i Riu) etj., veprat e veta të shkruara i shpallën të traditës gojore, pra të burimit gojor. Ndërlidhjet dhe përkimet në disa pikë e rrafshe të veprave të letërsisë së shkruar dhe të letërsisë gojore arbëreshe dëshmohen edhe nga një dukuri tjetër e rëndësishme: pjesë të veprave të shkruara të poetëve arbëreshë si të Jul Varibobës, Jeroim De Radës, Zef Serembes, Françesk Anton Santorit, Zef Skiroit, etj. u mësuan përmendësh nga arbëreshë dhe vazhduan të gjallojnë e të komunikojnë edhe nëpërmjet procesit të gojshmërisë, cilësi tipike e veprave letrare gojore. Në këtë mënyrë veprat letrare të shkruara, me anën e artit të tyre të madh, përmes mënyrës së komunikimit të dyﬁ shtë - të shkruar e gojor - bënë ndikim të madh në ruajtjen dhe pasurimin e botës dhe të shpirtit arbëresh. Për ta konkretizuat atë që u tha më lart, po sjell një pjesë të tekstit të një poezi të përshpirtshme arbëreshe, ku poeti, Zef Skiroi, i drejtohet Shën Mërisë Virgjër, Nënës së Zotit Krisht, - që e emërton Mburojë e Shqipërisë - t’i ruajë ata, t’ua ruajë fenë dhe botën e tyre, gjuhën arbëreshe, me të cilën ata do t’i luten Zotit, ashtu si bënë të Parët e tyre dhe kryetrimi Skanderbeg. Dorëshkrimi i Kieutit një gurthemel i traditës letrare arbëreshe 71

ti, çë ruajte gjyshrat tanë të mos zbirjën shêjten besë, te ku ndodhen edhe janë, Arbëreshvet kíj kujdes. Sot edhe, si kurdoherë, një dëshír ka zëmbra e jonë; Arbëreshë e të Krështerë, të qëndrojëm për gjithmonë; Sa t’i falemi t’in’ Zoti po me gluhën çë na dha; po si falej Kastrioti e gjëría ngá zbresjëm na23. Gjithë ajo që u theksua më lart, lidhet pandërmjetësisht me Kodikun e Kieutit24, i njohur si Dorëshkrimi i Kieutit, i arbëreshit, Nikollë Filja, nga Munzifsi (Mezzoiuso) i Palermos, i cili e përfshin tekste të poezive gojore arbëreshe, poezi origjinale të shkruara, tekste diskursive të autorit, Nikollë Filjes, dhe tekste të ndryshme biblike e teologjike të përkthyera në arbërisht. Ato kanë një rëndësi të shumëﬁ shtë, jo vetëm pse janë të parat (pas veprës së Matragës E mbësuara e krishterë 1592), po janë një gurthemel i traditës së pasur letrare arbëreshe, gojore e të shkruar. Rëndësia e shumëﬁ shtë e Dorëshkrimit të Kieutit Kanë kaluar mbi 280 vjet nga data që mban Dorëshkrimi i Kieutit25i Nikollë Filjes dhe mbi 110 vjet nga gjetja-zbulimi i tij (e zbuloi në katundin Kieuti, Dioqeza e Larinos, arbëreshi Michele Marchianò - Mikele Markianó - gjatë një “udhëtimi letrar” në vitet 1901 e 1902 dhe e botoi pjesërisht më 1908) e lexuesi shqiptar nuk pati mundësinë ta ketë të plotë në dorë, ta njohë e të merret me të, përkundër faktit se është, duke pasur parasysh datën dhe atë që përmban, njëri nga dorëshkrimet-dokumentet më të qenësishme të trashëgimisë sonë të shkruar26.

23 Giuseppe Schirò, Canti Sacri delle colonie albanesi di Sicilia. Tip. Editrice Bideri, Napoli 1907, f. 74 - 75. 24 Nicolò Figlia, Il codice Chieutino.A cura di Matteo Mandalà, Instituto di Lingua e Letteratura Albanese della Facoltà di Lettere e Filosoﬁ a di Palermo, Comune di Mezzoiuso, 1995, f. 606. 25 Nicolò Figlia, Il codice Chieutino, vep. e përm., f. 606. 26 Pasuria dhe niveli i zhvillimit të një kulture nuk matet vetëm me atë që e cilëson rrafshin e saj sinkronik, sado cilësor dhe sasior të jetë ai, por edhe atë diakro- 72 Anton Nikë Berisha

Duke pasur parasysh pasurinë dhe vlerën e Dorëshkrimit, që dëshmohet mirëfi lli përmes botimit të plotë të bërë nga arbëreshi Matteo Mandalà, autor i disa librave e studimeve dhe gjurmuesi i pasionuar i teksteve të vjetra të arbëreshëve, atëherë nuk është vështirë të përfundohet se sa dëme ka pësuar kultura jonë, përkatësisht gjuhësia dhe letërsia nga mosnjohja dhe mos studimi i këtij dorëshkrimi. Me këtë botim dhe me njohjen e mirëfi lltë e të plotë të tij shumë vlerësime rreth letërsisë arbëreshe do të duhen të rishikohen e të ndryshohen. Edhe në rrafshin gjuhësor vlera e tij është e shumëfi shtë. Dorëshkrimi (1736-1750) përbëhet prej këtyre pjesëve: A. I Krishteu i Arbresh, B. Kënkëzë e Venecijanit, C. Kënkëzë e Nilo Katalanit, D. Kënkëzë e Pleqrisë dhe E. Kënkë fetare dhe se vlera e tij shtrihet, edhe si tërësi, edhe veç e veç, në disa fusha të dijes shqiptare; brenda tij gjinden krijime të llojeve të ndryshme, disa prej të cilave shënojnë dëshmitë e para në kulturën gjithëshqiptare. Kështu në të janë 18 poezi gojore arbëreshe, përkatësisht shqiptare, që në të njëjtën kohë provojnë, edhe një traditë të pasur të krijim- tarisë letrare gojore tek arbëreshët, edhe nivelin e lartë artistik. Pas poezive të Gjon Buzukut të botuara më 1555 në “Mesharin” e tij dhe ato të Pjetër Budit të botuara më 1618 në Doktrinën e krishterë, në këtë Dorëshkrim gjinden edhe poezitë e para të autorëve arbëreshë si ato të Nikllë Filjes, të Nikollë Brankatit, pastaj këngë me përmbajtje religjioze, të cilat tek arbëreshët u kul- tivuan dhe bënë jetë mjaft të gjallë. Po kështu janë edhe tri këngë në dialektin gegë të priftit italian, Nilo Katalanit (i cili vdes në Shqipëri më 1693), do- methënë krijime të shekullit shtatëmbëdhjetë. Sipas të dhënave të Krispit dhe nik, që shprehet para së gjithash me qëndrimin ndaj trashëgimisë, me interesimin, me mënyrën e qasjes e të njohjes, të botimit e të interpretimit të saj. Në qoftë se brenda një përcaktimi të tillë e vështrojmë kulturën tonë, atëherë pakënaqësia dhe zhgënjimi, sidomos në rrafshin e studimit të trashëgimisë, nuk do të jenë të pakta. Dëshmi të pandërmjeme të kësaj mund të marrim letërsinë tonë. Kështu, edhe sot e gjithë ditën nuk e kemi të botuar romanin e parë (të shkruar në shekullin XIX) në gjuhën shqipe nga arbë reshi, Françesk Anton Santori; pastaj ende nuk i kemi të botuara kalimeret si dhe një varg dorëshkrimesh të shkrimtarëve arbëreshë. Krijuesit madhorë para ro- mantikë si Filja, Brankati, Keta e ndonjë tjetër më tepër i dimë si emra ose i njohim nëpërmjet poezive të veçuara e të pjesëve të veprave të tyre se sa si autorë të rëndësi- shëm që i kanë prirë një letërsie të mirëfi lltë artistike të zhvilluar tek arbëreshët e Italisë. Pakujdesi ynë në studimin e trashëgimisë vërehet edhe nga mosbotimi dhe nga mospërkthimi i disa veprave të rëndësishme të studiuesve të huaj shkruar në gjuhë të ndryshme, që u morën me aspekte të ndryshme të gjuhës, të letërsisë dhe të etnografi së shqiptare si Thunmann, Hahn, Meyer, Bopp, Lambertz, Nopza, Jokl për të mos i për- mendur edhe një varg autorësh të tjerë! Pakujdesia e tillë ndaj trashëgimisë dëshmon në mënyrë të qartë sa kujdesemi për qenien tonë dhe sa vlejmë. Dorëshkrimi i Kieutit një gurthemel i traditës letrare arbëreshe 73

Skiroit në dorëshkrimin e Nilo Catalano-s “Lessico italiano-albanese e albanese-italiano” janë përfshirë dhe dy tetëvargshe nga “Cuneus Prophetarum” i Bogdanit dhe rapsodia Pal Golemi27. Edhe në rrafshin gjuhësor, siç u tha, vlera e Dorëshkrimit të Kieutit është e madhe. Dy forma të komunikimit të letërsisë arbëreshe Në bazë të analizës së gjithanshme të këtij Dorëshkrimi, por edhe të dorëshkrimeve e të teksteve të tjera arbëreshe, mund të nxirret përfundimi se tek arbëreshët e Italisë letërsia gjallë ronte e komunikonte nëpërmjet dy formave kryesore: a) gojëshmërisë dhe b) shkrimësisë. Forma e parë lidhet me letërsinë gojore arbëreshe, e cila nëpërmjet llojeve të ndryshme, këngëve kushtuar riteve e kremteve, atyre me tematikë nga jeta familjare e sidomos rapsodive, vazhdonte të kultivohej e të pasurohej, duke ndihmuar në këtë mënyrë gjallimin shpirtëror dhe qëndresën etnike dhe mbijetimin nga asimilimi italian. Poezitë gojore të gjetura në Dorëshkrimin e Kieutit janë dëshmi e pandërmjeme e pasurisë, e cilësisë dhe e ekzistimit të artit letrar arbëresh. Këtë gjë e provojnë edhe materialet dhe përmble dhjet që botohen gjatë shekullit XIX dhe atij XX, po këtë e provon edhe jeta e përditshme arbëreshe, ku, përkundër faktit që janë pakësuar e zvogëluar dukshëm, këngët si dhe llojet e tjera të krijimtarisë gojore vazhdojnë të jetojnë. Për këtë traditë të pasur dëshmojnë edhe vetë veprat e letërsisë së shkruar arbëreshe, të cilat ngrihen mbi bazën e traditës gojore dhe përkojnë në shumë pikë me tematikën dhe sistemin shprehës poetik të saj. Forma e dytë përligjet nga komunikimi artistik nëpërmjet formës së shkruar të veprave të artit letrar, veçmas të poezisë. Domethënë, për shkak të vështirësive e të pamundësisë së autorëve arbëreshë t’i botonin veprat e tyre të shkruara, ata i shkruanin ato (kryesisht ishin priftërinj dhe inte- lektualë arbëreshë) në disa kopje ose ato i kopjonin persona të tjerë dhe si të tilla qarkullonin prej një individi te tjetri, prej një mjedisi arbëresh te tjetri, prej një qendre te tjetra. Vendet ku më së shumti krijoheshin dhe komunikonin këto dorëshkrime ishin kishat, përkatësisht manastiret arbëreshe të

27 Shih punimin tim Në mbretërinë e simbolikës dhe të metaforave. Mbi Rapsodinë Pal Golemi të “Dorëshkrimit të Kieutit”, 1735 – 1750 në “Interpretime të letërsisë së arbëreshëve të Italisë”. Paraqitjen – Presentazione di Domenico Corradini H. Broussard. Shtëpia botuese Faik Konica, Prishtinë 2013, f. 53 – 61. 74 Anton Nikë Berisha ritit bizantin (me ndonjë rast edhe kishat e ritit roman) të cilat shekuj me radhë luajtën një rol të madh e të shumëﬁ shtë për ruajtjen e botës e të shpirtit të arbëreshëve të Italisë. Në këtë mënyrë krijimet e shkruara të autorëve arbëreshë, po edhe krijime burimore të letërsisë gojore të shënuara, të vëna në formën e shkrimit, siç ndodhte me rapsoditë e ndryshme, komunikonin nëpërmjet formës së shkruar, pra nëpërmjet dorëshkrimeve, mënyrë që te popujt e tjerë ishte dëshmuar shumë kohë më parë. Po kujtojmë këtu, fjala vjen, vetëm versionet e shkruara të Këngës së Rolandit dhe Këngës së Nibelungëve. Kopjuesit, natyrisht, gjatë punës individuale, herë-herë bënë edhe ndryshime në dorëshkrime ose kopjuan vetëm pjesë të veçanta të tyre. Kjo gjë pati si rrjedhojë krijimin e një numri dorëshkrimesh dhe ndryshimet midis tyre, po njëherit përcaktoi edhe rëndësinë dhe cilësinë e tyre. Kështu, krijimet e ndryshme letrare, sidomos poezitë, të burimit gojor ose të shkruara nga autorë arbëreshë, ose artikuj të rëndësishme për botën arbëreshe, në formën e shkrimit (me dorëshkrim) u përhapën dhe kushtëzuan komunikimin e tyre në një rreth më të gjerë. Pararendësit e arbëreshëve të mëdhenj Veprat e autorëve arbëreshë, që jetuan dhe vepruan në shekullin XVII e sidomos në atë XVIII, si Nicolò Figlia, Nicolò Brancati e Nicolò Chetta dhe çështjet që dalin nga Dorëshkrimi i Kieutit dhe nga dorëshkrimet e tjera të kësaj periudhe dëshmojnë se krijimtaria letrare e autorëve të mëdhenj si Variboba, De Rada, Santori, Dara i Ri etj., ishte vazhdimësi e natyrshme e gjithë asaj që kishte ndodhur sidomos në shekullin XVIII, qoftë në rrafshin kulturor, qoftë në atë letrar artistik. Pra, shekullin XVIII e cilësonte një lëvizje e fuqishme që jo vetëm nuk ishte shënuar në shekujt paraprakë, por i kishte dhënë një nxitje të madhe gjithë asaj që kishte pasuar në shekullin nëntëmbëdhjetë, kur krijohen e botohen disa nga kryeveprat e letërsisë arbëreshe dhe të letërsisë shqiptare në përgjithësi. Në studimin hyrës, të gjerë e analitik të Dorëshkrimit të Kieutit (f. XVIII – XCV), Mandalà shkruan: “ Vetëm në shek. XVIII formohet lëvizja e parë dhe më eﬁ kase e historisë kulturore shqiptare, një lëvizje që arrin një gjerësi e shtrije të madhe, duke bashkuar intelektualët më të shquar të epokës, të gjithë priftërinj të ritit greko-bizantin, të cilët zhvillonin një aktivitet interdisiplinar, që edhe sot zgjon interesimin dhe vëmendjen e studiuesve28”.

28 Nicolò Figlia, po aty, f. XL. Dorëshkrimi i Kieutit një gurthemel i traditës letrare arbëreshe 75

Duke e përcaktuar më përafër këtë periudhë të rëndësishme të lëvizjes kulturore dhe shpirtërore të arbëreshëve të Italisë, që kishte për qëllim ruajtjen e unitetit religjioz e kombëtar, studiuesi nga Hora e Arbëreshëve, shkruan: “Rezultati themelor që buron nga embrione të tilla kulturore është i dukshëm pikërisht në lindjen dhe në afi rmimin dhe përhapjen e shpejtë të një letërsie të shkruar (refl ekse) parimisht me temë religjioze, që jo vetëm arrin pikën më të lartë në krahasim me zbrazëtinë kulturore të shekujve paraprakë, por në fakt niset drejt një procesi të sigurt të zhvillimit kreativ edhe të kulturës shqiptare, sidomos asaj në diasporë29”. Brenda kësaj lëvizje të rëndësishme vepruan një varg krijuesish e inte- lektualësh arbëreshë në Siçeli (Giorgio. Guzzetta, Nicolò Brancato, Paolo Maria Parrino, Nicolò Figlia, Nicolò Chetta, Gabriele Dara Plaku dhe i biri Andrea) dhe në Kalabri (Francesco Avati, Giulio Variboba, Pompilio Rodotà), duke ndikuar në zhvillimin dhe ngritjen artistike sidomos të poezisë religjioze arbëreshe, po njëherit dhanë një ndihmesë të rëndësishme në përkthimin dhe përshtatjen e poezisë liturgjike italiane në arbërishte. Dy prej tyre, N. Filja e N. Brankati, disa nga poezitë e të cilëve bëjnë një pjesë të Dorëshkrimit të Kiuetit, dëshmojnë për vlera artistike të mirëfi llta. Të dy këta poetë dëshmojnë për një shkallë të lartë shprehëse poetike të poezisë së shkruar arbëreshe. Kështu, duke bërë fjalë për N. Brankatin, Mandalà e cilëson atë si njërin ndër përfaqësuesit më reprezentativ të poe- zisë religjioze arbëreshe30, ndërsa poeti i madh, Zef Skiro, vinte në dukje se Brankati është autor i këngëve në të cilat është për admirim të denjë bukuria e formës, pastërtia e shqiptimit, rregullsia e metrit; që dinte të transformojë me aq shije dhe me aq art elementet e huaja të shfrytëzuara, autor që zë njërin ndër vendet e para midis poetëve shqiptarë, duke mos përjashtuar edhe ata nga mëmëdheu31. Matteo Mandalà jep edhe elemente të ndikimit të Filjes nga autorë gegë, Budi e Bogdani32. Duke i krahasuar Filjen dhe Brankatin, që i cilëson edhe si poetë popullorë, ai thekson se ndërsa i pari dallohet për motivimin që t’i përgatisë poezitë e tij për përdorim të drejtpërdrejtë në liturgji, i dyti tregon një aftësi për shtjellime qëllimesh më të lira e më të gjera, përkatësisht për një aftësi të jashtëzakonshme të improvizimit, prandaj shumë krijime të Brankatit, pa mbajtur emrin e autorit, u përvetësuan nga arbëreshët e Horës dhe u bartën goja risht. Mandalà thekson se poezitë e Filjes dhe të Brankatit

29 Nicolò Figlia, po aty, f. XLI. 30 Nicolò Figlia, po aty, f. LXX. 31 Nicolò Figlia, po aty, f. LXX 32 Nicolò Figlia, po aty, f. XLVIII. 76 Anton Nikë Berisha cilësohen me një çiltërsi imazhesh, me një thjeshtësi të përmbajtjes, me një drejtpërdrejtshmëri shprehëse, gjë që është rrjedhojë e qëllimit të krijimit të tyre33. Botim që do të nxisë studime të shumta Botimi i përbashkët i Institutit të gjuhës dhe të letërsisë shqiptare të Fa kultetit të letërsisë dhe të fi lozofi së të Universitetit të Palermos dhe i Bashkësisë së Munxifsit (Mezzoiuso-s, katund ku tash 200 vjet nuk fl i- tet më arbërishtja) të Dorëshkrimit të Kieutit të Nikollë Filjes shënon, pa dyshim, një ngjarje të rëndësishme për botën arbëreshe dhe gjithëshqipta- re. Studiues i zellshëm dhe i përkushtuar në hulumtimin e dorëshkrimeve të vjetra arbëreshe me interes të veçantë, Matteo Mandalà, e ka pajisur dhe e ka përcjellë botimin e këtij Dorëshkrimi me një studim analitik për shumëçka të rëndësishëm, duke e parë atë, edhe në rraf shin gjuhësor, edhe në atë letrar, në ndërlidhje me traditën paraprake dhe pasuese arbëreshe. Në vëllim është dhënë origjinali i Dorëshkrimit të Kieutit në bazë të kopjes së Gangales, që gjendet në Bibliotekën e Universitetit të Kalabrisë, transkriptimi në alfabetin e sotëm të shqipes, përkthimi në italisht dhe konkordancat elektronike të tekstit të plotë si dhe një shtojcë, ku është botuar edhe një shkrim i Filjes i vitit 1750 dhe një bibliografi e pasur. Ky botim, padyshim më i ploti që deri më tash i është bërë ndonjë dorëshkrimi në gjuhën arbëreshe, përcillet nga një shkrim prezantues i prof. Antonino Guzzetta (Guxeta), ku vlerësohet lart dija, përkushtimi dhe praktika fi lologjike moderne dhe e sigurt e hartuesit zbatuar në përgatitjen e dorëshkrimit. Me këtë botim të Dorëshkrimit të Kieutit vetvetiu lindin një varg çështjesh të rëndësishme po dhe komplekse, që heqin peshë për njohjen jo vetëm të traditës kulturore arbëreshe, të letërsisë (gojore e të shkruar), të gjuhës, të përkthimit nga italishtja në arbërisht në shek. XVIII, po edhe shumë më gjerë. Kam plot arsye të besoj se studiuesit e fushave të ndryshme do ta bëjnë objekt studimi këtë Dorëshkrim me vlerë dhe do të hedhin dritë rreth disa dukuri të vështira, por të qenësishme të gjuhës dhe të letërsisë së arbëreshëve të Italisë.

33 Nicolò Figlia, po aty, f. LXXVII. Walter Breu

DAS ITALOALBANISCHE ZWISCHEN BALKANISCHEM ERBE UND KONTAKTBEDINGTER ENTWICKLUNG

1. Einleitung

Bei der gegebenen Thematik stellt sich zunächst die Frage, was denn unter balkanischem Erbe zu verstehen sei. Ich beziehe mich hier ver- einfacht auf das Albanische wie es heute auf dem Balkan, namentlich im geschlossenen Sprachgebiet in Albanien, Kosovo, Makedonien und Montenegro gesprochen wird. In diesem Sinne steht „Balkanalbanisch“ im Kontrast zum Albanischen im größten Teil der Diaspora. Ich versuche aus dem heutigen Balkanalbanischen unter Abstraktion von späteren tür- kischen Einfl üssen auf den Zustand des „Gemeinalbanischen“ zur Zeit der Auswanderung der späteren Italoalbaner zu schließen, um auf dieser Basis die mutmaßlichen Resultate des Sprachkontakts in deren neuer Heimat he- rauszuarbeiten. Im Bereich der Lexik wäre hierbei angesichts der Herkunft der Italoalbaner aus Südalbanien und Griechenland auch der Einfl uß des frühneuzeitlichen Griechischen zu berücksichtigen,1 der aber im grammatischen Bereich, mit dem ich mich in diesem Beitrag in der Hauptsache beschäftige, keine auffällige Rolle gespielt zu haben scheint. Das Gemeinalbanische selbst wies eine doppelte Struktur auf, die einerseits auf seiner internen Entwicklung aus dem Indogermanischen ba- sierte und andererseits den fremden Einfl üssen auf dem Balkan geschuldet war, die partiell, das heißt soweit sie nicht selbst vom Albanischen ausgingen, für dessen Integration in den sogenannten Balkansprachbund verantwortlich sind. Vor diesem Hintergrund werde ich mich im folgenden auch kurz mit der Frage beschäftigen, wie „balkanisch“ das Gemeinalbanische überhaupt war, also welche der bekannteren grammatischen Balkanismen tatsächlich in dieser Sprache vertreten waren bzw. inwieweit das Albanische ein oder gar der typische Vertreter des balkani-

1 Zur Einwanderung der Italoalbaner in mehreren Wellen im Verlauf von mehr als 300 Jahren vgl. etwa Bartl (1981). 78 Walter Breu schen Sprachtyps ist. Natürlich wird hiervon auch die Frage tangiert, ob es sich bei den betreffenden Balkanismen nicht einfach um Sprachkontakt zwischen Nachbarn handelt, die nur in sehr begrenztem Maße für das ganze Areal gelten. Aus Platzgründen müssen die betreffenden Überlegungen an der Oberﬂ äche bleiben und können keinesfalls eine generelle Diskussion der Sprachkontaktproblematik auf dem Balkan ersetzen.2

2. Das gemeinalbanische Erbe des Italoalbanischen Das Albanische wurde im Verlauf seiner historischen Entwicklung von einer Vielzahl von Sprachen beeinfl ußt, wobei der ältere griechische und lateinische Einfl uß am tiefgreifendsten war, gefolgt vom slavischen Einfl uß mit unterschiedlich starker Ausprägung in den einzelnen Teilen des Siedlungsgebiets. Spätere Beeinfl ussungen, namentlich durch das Türkische, betrafen das Gemeinalbanische und damit das Italoalbanische3 – wie schon in der Einleitung erwähnt – praktisch nicht mehr, sondern nur noch die auf dem Balkan verbliebenen Varietäten. Das Gemeinalbanische war seinerseits an der gegenseitigen Beeinfl ussung diverser Balkansprachen beteiligt, wobei es schwierig ist, Modell- und Replikasprache, wie überhaupt die Substrat- und die Adstrat/ Superstratrichtung des Sprachkontakts, zu unterscheiden.4 Zweifellos führten die multidirektionalen Beeinfl ussungen zu einer gegenseitigen Annäherung der Balkansprachen, die dann in der Folge durch die „Balkanismen“ gekennzeichnet waren, die hinsichtlich ihrer Verbreitung auf dem Gesamtareal wie auch hinsichtlich ihrer spezifi schen Realisierung in den einzelnen Sprachen und Dialekten durchaus eine bemerkenswerte Diversifi kation aufweisen. Solche Unterschiede machen es im Prinzip be- kanntlich sogar schwierig, den Umfang der zum Sprachbund gehörigen Sprachen eindeutig zu bestimmen.

2 Über eine Reihe neuerer Erkenntnisse zum Verhältnis des Albanischen zu den übrigen Balkansprachen informiert der Sammelband von Ismajli (2012). 3 Zur Frage der Turzismen im Italoalbanischen vgl. Mandalà (2012), der auf die indirekte Herkunft (spätere Vermittlung anderer Sprachen) türkischer Elemente hin- weist und auch darauf, daß Matrangas E mbsuame e krështerë von 1592 keinen ein- zigen Turzismus aufweist, während sich auf dem Balkan schon in Buzukus Meshari von 1555 durchaus welche ﬁ nden. 4 Zur Frage der verschiedenen Richtungen des Sprachkontakts, die sich im Prinzip auf einen Substrattyp mit Übertragung der Eigenschaften der Sprache L1 in die dominante Sprache L2 sowie auf einen Adstrat/Superstrattyp mit der Übertragung von Formen und Strukturen aus der Modellsprache L2 nach L1 als Replikasprache beziehen, vgl. Breu (2011: 151–152). Das Italoalbanische zwischen balkanischem Erbe und kontaktbedingter Entwicklung 79

Wenn es auf der Grundlage einer so schwach umrissenen Gemeinsamkeit überhaupt Sinn macht, von einem „Balkansprachbund“ zu sprechen,5 dann kommt man nicht umhin zu fragen, ob das Albanische überhaupt dazuge- hört. Eine solche Frage steht im Gegensatz zu der generellen Annahme, es stehe im Kern eines solchen Sprachbunds,6 was ja wohl eigentlich hei- ßen sollte, daß es an allen Balkanismen in typischer Weise Anteil hat. Die Beantwortung der Frage hängt maßgeblich davon ab, welche grammatischen Erscheinungen man überhaupt zu den Balkanismen zählen will, und wie sich das Albanische diesbezüglich verhält, sowohl angesichts der prin- zipiellen Vertretung wie auch hinsichtlich der konkreten Ausprägung. Im folgenden sollen deshalb die als konstituierend aufgefaßten Balkanismen in Hinblick auf ihre Vertretung im Albanischen kurz diskutiert werden, auch hinsichtlich der Frage, in welcher Ausprägung ein gegebener Balkanismus vorliegt. Ich nehme dabei unter anderem auf die folgenden Erscheinungen Bezug: Ersetzung grammatischer Kasus und des Infi nitivs durch analytische Konstruktionen, postponierter defi niter Artikel, pronominale Verdoppelung von Dativ- und Akkusativobjekten, voluntatives Futur, Herausbildung von Distanz perfekten, hochdifferenzierte Verbalsysteme unter Einsatz von unfl ektierten Partikeln usw. Die genannten Balkanismen können, soweit sie für das Albanische zu- treffen, als so alt angesehen werden, daß sie zum ursprünglichen Erbe des Italoalbanischen gehören. Ich gehe bei der Diskussion der Balkanismen der Einfachheit halber von der heutigen albanischen Standardsprache mit ihren beiden Hauptdialekten, dem Gegischen im Norden und dem Toskischen im Süden, als modernem Vertreter des historischen Gemeinalbanischen, aus, immer unter Berücksichtigung des Problems, daß hier von späteren Veränderungen nach der Auswanderung der Italoalbaner abstrahiert werden muß. Die Besonderheiten bzw. Abweichungen des Albanischen von einem balkanischen Sprachtyp beginnen bereits bei dem immer wieder

5 Zur Problematik der Balkanismen und des Balkansprachbunds allgemein vgl. etwa Hinrichs (1999), der hierzu eine negative Haltung einnimmt, und Fiedler (1989) mit prinzipiell positiver Haltung, aber durchaus kritischer Sichtweise in Bezug auf die Einzelprobleme. Andere wie Nehring (2002) umgehen das Problem, indem sie auf die balkanischen Besonderheiten des Albanischen ohne Verwendung der Begriffe „Balkanismus“ und „Sprachbund“ eingehen. 6 Vgl. beispielsweise Beci (2012), der im Rahmen seiner wissenschaftsgeschicht- lichen Betrachtung zu den balkanischen Gemeinsamkeiten die besondere Rolle des Albanischen bei ihrer Entstehung hervorhebt. 80 Walter Breu angeführten zentralen Balkanismus des Verlusts der Deklination der Substantive bzw. ihres Ersatzes durch analytische Konstruktionen, in der Regel Präpositionalphrasen. Im Vergleich mit dem Bulgarischen/ Makedonischen, aber auch mit dem Rumänischen und sogar mit dem Neugriechischen präsentiert sich ja das Albanische im offenen Gegensatz zu diesem Balkanismus als eine besonders kasusreiche Sprache, die neben Nominativ, Dativ und Akkusativ sogar einen Ablativ und in einzelnen Dialekten einen Lokativ unterscheidet. Selbst der innere Kern des balkanischen Kasussynkretismus, nämlich der Zusammenfall von Genitiv und Dativ, ist nur auf die engere Morphologie beschränkt, da wir über den Genitivkonnektor (also keineswegs eine Präpositionalphrase) stets eine morphosyntaktische Differenzierung gegenüber dem Dativ vorfi nden. Andererseits hat das Albanische gerade keinen Vokativ, den sonst alle in Frage kommenden Balkansprachen aufweisen und dessen Vorhandensein oft als eigener Balkanismus angeführt wird. Der Balkanismus des WOLLEN-Futurs ist zwar im Balkanalbanischen im Prinzip vertreten, allerdings nur in den toskischen Dialekten des Südens (einschließlich der toskisch basierten Norm), während der gegische Norden mit seinem HABEN-Futur außerhalb dieses Sprachbundphänomens bleiben würde.7 Was das balkanische Erbe des Italoalbanischen angeht, so können wir allerdings angesichts seiner toskischen Basis davon ausgehen, daß es ursprünglich über ein WOLLEN-Futur verfügte. Ein sekundärer Balkanismus ist in diesem Zusammenhang in der parallelen Verkürzung des WOLLEN- Auxiliars zur unfl ektierten Partikel zu sehen, vgl. albanisch do, griechisch θα, rumänisch o, makedonisch ќе, bulgarisch ще, während die konkrete Anbindung des Vollverbs, ob mit Indikativ oder Konjunktiv (mit und ohne Partikel) schon wieder von Sprache zu Sprache variiert. Diese Verkürzung zur Verbpartikel fi ndet sich auch sonst insbesondere im Albanischen in analytischen Verbalformen, etwa beim Possibilitativ mit der Partikel mund ‘können’ + Konjunktiv. Ganz ähnlich sind die Verhältnisse bei dem zentralen Balkanismus des Verlusts des Infi nitivs, bzw. seiner Ersetzung durch mit einer Partikel

7 Das gilt als die traditionelle Auffassung. Doch werden immer wieder Beispiele aus älteren gegischen Texten angeführt, die beweisen sollen, daß auch dort das WOL- LEN-Futur verbreitet war. Es ist aber unbestritten, daß es schon aus Frequenzgründen ein Charakteristikum des Toskischen ist, und wohl auch von hier seinen Ausgang nahm und sich dann später nach Norden hin ausbreitete, wo es aber immer dominant vom HABEN-Futur konkurrenziert wurde. Zur Gesamtproblematik vgl. etwa Demiraj (2012) und Fiedler (1989: 318–320). Das Italoalbanische zwischen balkanischem Erbe und kontaktbedingter Entwicklung 81 eingeleitete Konstruktionen, den wir wiederum nur im Toskischen vorfi n- den (hier mit der den Konjunktiv regierenden Partikel të), dem der morphosyntaktische Infi nitiv des Gegischen, bestehend aus der Verbindung der Partikel me mit einer besonderen Partizipialform, gegenübersteht. Dieser Balkanismus ist auch sonst problematisch, weil beispielsweise im (Dako-)Rumänischen neben der Ersatzkonstruktion mit der Partikel să + Konjunktiv sehr wohl ein Infi nitiv besteht, obwohl auch diese Sprache meist zum engeren Bereich der Balkansprachen gezählt wird. In allen Beschreibungen der Balkansprachen ist der postponierte defi nite Artikel von großer Wichtigkeit, da er Albanisch, Balkanslavisch und Balkanromanisch gleichermaßen verbindet, wobei hier aber das Griechische abseits steht. Er war im Gemeinalbanischen mit Sicherheit vollständig entwickelt, einschließlich seiner Morphologie, die durch ein komplexes System von Kasus-, Numerus- und Genusfl exion charakteri- siert ist. Gemeinalbanisch war sicher auch die Bildung der Zahlwörter von 11 bis 19 nach dem Typ eins-auf-zehn usw., die aber einerseits eher der Lexik zuzurechnen ist als der Grammatik, andererseits aber insofern für einen Balkanismus untypisch ist, als sie so in allen slavischen Sprachen auch außerhalb des Balkans besteht. Dagegen ist von den syntaktischen Gemeinsamkeiten der Balkansprachen die pronominale Objektsverdoppelung als zentraler Balkanismus noch besonders zu erwähnen. Er zählt fraglos ebenfalls zum gemeinalbanischen Erbe des Italoalbanischen. Die Bildung eines HABEN-Perfekts, wie wir es sowohl im Gegischen als auch im Toskischen vorfi nden, kann nur eingeschränkt als Balkanismus gewertet werden, angesichts seines Fehlens im Bulgarischen und seiner nur regionalen Verbreitung im Makedonischen sowie umgekehrt seiner sonstigen weiten Verbreitung in Europa, insbesondere im gesamten romanischen Sprachraum.8 Hiermit in Zusammenhang steht aber die Herausbildung von Distanzperfekten auf dem Balkan, also ehemaligen indikativischen Perfekten, die ungeachtet ihrer konkreten Bildungsweise heute eine modale Funktion aufweisen, die das Subjekt oder den Sprecher in einen nur mittelbaren Zusammenhang mit der Verbalhandlung stellt. Das kann eine renarrativisch-epistemische Funktion sein wie im Balkanslavischen oder die admirativische Funktion vor allem im heutigen

8 Vgl. hierzu die durch mehrere Isoglossen charakterisierte areale Verteilung in Europa in Breu (2011: 180–182). 82 Walter Breu

Albanischen, wobei in gemischten Sprachgebieten durchaus auch dialekta- le Funktionsverschiebungen eintreten können.9 Rumänisch/ Aromunisch10 und Griechisch spielen in diesem Zusammenhang kaum eine Rolle, was ebenso gegen eine Einreihung dieses Phänomens unter die traditionellen Balkanismen spricht wie die Wahrscheinlichkeit, daß die Entwicklung solcher Distanz- oder Inferenzperfekte eventuell erst unter türkischem Einfl uß stattfand. In diesem Sinne wäre das Distanzperfekt, namentlich der Admirativ, dann jedenfalls nicht als gemeinalbanisches Erbe des Italoalbanischen anzusehen. Der mögliche Balkanismus eines komplexen Verbsystems mit synthetischen Aspektotempora ist eher einer übergreifenden Isoglosse im Rahmen der Aufl ösung synthetischer Präterita geschuldet, die sich in einen gesamteuropäischen Rahmen des raumbildenden Vordringens des analytischen Perfekts ins Präteritum eingliedert. Tatsächlich „balkanisch“ (wenn auch schwerpunktmäßig albanisch) ist allerdings die bereits er- wähnte ausgeprägte Tendenz zur Bildung analytischer Tempus-, Aspekt- und Modusformen unter Zuhilfenahme analytischer Strukturen, die Verbpartikel und Konjunktionen einschließen. Neben den balkanischen Gemeinsamkeiten, wie wenig übergreifend sie auch sein mögen, kannte das Gemeinalbanische doch auch spezifi sche Besonderheiten, die es nur wenig oder gar nicht mit anderen Balkansprachen teilte. Eine Überschneidung mit dem Griechischen fi ndet sich bei der synthetischen Bildung des Mediopassivs, die in den anderen Balkansprachen nicht einmal ansatzweise existiert. Eine andere Gemeinsamkeit mit dem Griechischen, die im Albanischen jedoch erheblich stärker ausgeprägt ist, besteht in der Rolle des Suppletivismus im Verbsystem (v.a. im Verhältnis von Präsens- und Aoriststamm). Völlig allein steht das Albanische mit seinem synthetischen Optativ der Art rrofsh 2SG, rroftë 3SG zu rronj ‘leben’. Allein steht das Albanische auch mit seiner völlig irregulären Pluralbildung, die angesichts der sehr hohen Zahl zur Anwendung kommen- der Endungen (Fiedler 2007) praktisch mit einer Lexikalisierung des Plurals der Substantive (partiell auch der Adjektive) einhergeht. Einzigartig ist das Balkanalbanische außerdem hinsichtlich der Existenz von vier 4 Genera

9 Vgl. hierzu etwa Jusuﬁ (2016: 144–145) zur albanisch-makedonischen Kontaktzone nördlich des Ohridsees und Makarova (2016) für das dreisprachige Gebiet am Prespasee, 10 Vgl. aber die Ausführungen in Friedman (2004: 303–319) zum kontaktindu- zierten Admirativ in einem aromunischen Dialekt mit Morphementlehnung aus dem Albanischen. Das Italoalbanische zwischen balkanischem Erbe und kontaktbedingter Entwicklung 83

(maskulin, feminin, neutrisch, ambigen). Im Prinzip allein steht es auch mit seinem hochfl exivischen Konnektor zur Anbindung von Adjektiven und (genitivischen) Substantiven, der in den rumänischen Nominalkonnektoren allerdings entfernte Verwandte besitzt, sowie hiermit verbunden das au- ßerordentlich komplexe System der Possessivpronomina. Obwohl es klare Interaktionen, bzw. syntaktische Abhängigkeiten zwischen dem postponierten defi niten Artikel und dem Adjektiv- und Genitivkonnektor gibt, dür- fen diese auf keinen Fall miteinander verwechselt werden. Das gilt auch hinsichtlich der pleonastischen Wiederholung des defi niten Artikels bei nachgestelltem Adjektiv im Griechischen, was schon daraus hervorgeht, daß diejenigen albanischen Adjektive, die über einen Konnektor verfügen, diesen stets verwenden, also bei Indefi nitheit wie bei Defi nitheit und un- abhängig von der syntaktischen Position. Man vergleiche umgekehrt die Verknüpfung von Konnektor und Indefi nitheit (oder jedenfalls eines nicht unmittelbar vorangehenden defi niten Artikels) im Rumänischen. Klar unterscheidet sich das Albanische von den übrigen Balkansprachen durch die vigesimalen Reste seines Zahlsystems in Form der Bildungen njëzet ‘zwanzig’ und dyzet ‘vierzig’.

3. Die Ausgliederung des Italoalbanischen durch Sprachkontakt Hier soll überprüft werden, inwieweit das gemeinalbanische System, gleich ob mit balkanischer oder gänzlich eigenständiger Charakteristik im Kontakt mit dem Italienischen bzw. seinen südlichen Varietäten abgebaut oder verändert wurde, bzw. inwieweit es gegen solche Einﬂ üsse resistent war.

3.1. Die Behandlung der Balkanismen Zunächst ist festzustellen, daß offensichtlich die Mehrheit der Balkanismen, die das Gemeinalbanische – soweit innersprachliche Unterschiede bestehen, in seiner toskischen Ausprägung – auszeichneten, auch im Italoalbanischen fortbestehen. So gibt es in allen italoalbanischen Dialekten weiterhin prinzipiell einen postponierten deﬁ niten Artikel,11

11 Das schließt nicht aus, daß in Teilbereichen eine Umorientierung eintrat. Ein extremer Fall ist in dieser Hinsicht die Übernahme des präponierten romanischen defi - niten Artikels in Verbindung mit substantivischen Entlehnungen im sikuloalbanischen von Piana degli Albanesi. So gibt Mandalà (2005: 17) etwa folgende Beispiele, die er keineswegs als Fälle von spontanem Codeswitching ansieht: a radhiu foli ‘das Radio sprach’, bleva a makina ‘ich kaufte das Auto’ mit dem präponierten femininen Artikel 84 Walter Breu ein Infi nitiv fehlt und die Objektverdoppelung ist weiterhin produktiv.12 Soweit die Zahlen von 11–19 noch verwendet werden, sind sie auch in diesem grammatisch-lexikalischen Übergangsbereich weiterhin nach dem balkanischen (slavischen) Muster gebildet. Umgekehrt gilt auch die Nichtteilnahme an dem Balkanismus des Deklinationsverlusts im Prinzip weiter, und zwar entgegen der eigentlich zu erwartenden Reduktion unter italienischem Einfl uß. Überspitzt gesagt ist in diesem Fall das Italienische balkanischer als das Italoalbanische. Sogar der indefi nite Ablativ ist bewahrt geblieben, auch wenn er sich in der Hauptsache als Ablativus materiae spezialisiert hat, z.B. shurbise grash ‘Frauenarbeit’ und nur noch variativ bei Präpositionen wie ndëmest ‘zwischen’ vorkommt. Dazu kommt der in einigen italoalbanischen Dialekten auftretende Lokativ des Typs ndë malt ‘in den Bergen’, ndë Taljet ‘in Italien’ (Breu/Glaser 1979: 38). Da allerdings der Genitivkonnektor zum Wegfall tendiert, beispielsweise im kalabroalbanischen Dialekt von Frascineto (Breu/Glaser 1979: 38), sieht es auf den ersten Blick so aus, also wäre gerade der Kern des Kasuszusammenfalls auf dem Balkan, nämlich von Genitiv und Dativ, im Italoalbanischen auch in syntaktischer Hinsicht rea- lisiert, im Gegensatz zum Gemeinalbanischen. Infolge der obligatorischen pronominalen Verdoppelung von Dativobjekten besteht aber doch weiterhin ein syntaktisches Mittel zur Differenzierung der beiden Kasusrollen ohne den Rückgriff auf Präpositionen. Tatsächlich berichtet aber Mandalà (2005: 17) vom Eindringen von Präpositionen romanischer Herkunft in Verbindung mit jüngeren wie auch schon älteren Entlehnungen, und zwar ausschließlich im sikuloalbanischen Dialekt von Piana degli Albanesi, im klaren Kontrast zu dem in dieser Hinsicht konservativeren Nachbardialekt von Contessa Entellina und – soweit bekannt – allen anderen italoalbanischen Varietäten. Dabei

a und gleichzeitig dem Verlust der über den postponierten Artikel sonst gewährleiste- ten Kasusopposition von Nominativ und Akkusativ. Vgl. auch die beiden weiter unten angegebenen Beispiele mit u fi lu ‘das Kabel’ und la televisioni ‘der Fernseher’ und zusätzlicher (entlehnter) Präposition. 12 Es ist noch nicht ausreichend untersucht, inwieweit die pronominale Objektsverdoppelung, durch die sich das Süditalienische vom Standarditalienischen unterscheidet, zu einer Regelverlagerung bei der italoalbanischen Objektsverdoppelung geführt hat. Die Begrenzung der Verdoppelung auf die thematisierende Voranstellung des Objekts im Standarditalienischen gilt in den südlichen Dialekten ja nicht. Andererseits ist sie dort oft fakultativ, wo das Italoalbanische die obligatorische Setzung verlangt, insbesondere im Fall des Dativs. Das Italoalbanische zwischen balkanischem Erbe und kontaktbedingter Entwicklung 85 gibt er unter anderem folgende Beispiele: zura u fi lu dhi a televisioni ‘ich nahm das Kabel des Fernsehers’ mit der romanischen Präposition dhi (ital. di ‘von’) zum Ausdruck einer Genitivrelation und a la televisioni i lipset u fi lu ‘dem Fernseher fehlt das Kabel’ mit der romanischen Präposition a ‘zu’ zum Ausdruck der Dativrelation, wobei die Objektsverdoppelung mit dem Dativklitikon i interessanterweise auch hier beibehalten wird. Dabei handelt es sich im gegebenen Fall nicht etwa um Äußerungen von Semispeakern, sondern sie gehören zum Inventar von Muttersprachlern, wenn auch in der Hauptsache wohl mit entlehnten Lexemen, so daß man von kontextbedingter oder gebundener Entlehnung von Morphemen sprechen könnte. In anderen Bereichen sind die Unterschiede zum Gemeinalbanischen (toskischen Typs) auffälliger. Am deutlichsten ist das in Hinblick auf das vollständige Fehlen des WOLLEN-Futurs, das fl ächendeckend durch ein HA- BEN-, oder genauer durch ein MÜSSEN-Futur ersetzt worden ist. Daß es sich hier nicht um einen Gegismus handelt und wohl auch nicht um eine frü- her allgemein im Albanischen verbreitete parallele Bildungsweise, ergibt sich meines Erachtens eindeutig aus der vom Gegischen verschiedenen Bildungsweise mit Anschluß des Vollverbs in Form einer konjunktivischen Konstruktion statt eines me-Infi nitivs, gerade so wie auch sonst bei Modalkomplexen.13 Mit höchster Wahrscheinlichkeit handelt es sich bei dieser „Entbalkanisierung“ um eine Nachbildung des süditalienischen Modells eines Nezessitativfuturs, das in der Folge des lexikalischen Zusammenfalls von HABEN und MÜSSEN’ in dem ursprünglich nur ‘haben’ bedeutenden Auxiliar kam entstanden ist.14 Dafür spricht neben der Abwesenheit eines kam-Futurs in den arvantitischen Dialekten Griechenlands, insbesondere auch die völlig parallele Entwicklung im Moliseslavischen (historisch

13 Gerade die Tatsache, daß in beschränktem Maße auch im Italoalbanischen phraseologisch petrifi zierte Bildungen mit me-Infi nitiv zu fi nden sind (Altimari 2010) spricht m.E. dafür, daß im italoalbanischen kam-Futur mit Konjunktivanschluß eine Neuerung vorliegt, abseits der me-Bildungen. 14 Doch vgl. Altimari (2005), der sich für eine gemeinalbanische Herkunft des kam-Futurs ausspricht. Die nezessitative Komponente beim kam-Futur ist in aller Regel erhalten geblieben. Sie äußert sich aber nicht nur in der Verpfl ichtung eine bestimmte Handlung durchzuführen, sondern oft auch im Sinn einer geplanten oder festgelegten Handlung. Die einzelnen italoalbanischen Dialekte verhalten sich im Gebrauch des MÜSSEN-Futurs nicht ganz einheitlich. So wird es beispielsweise in Kalabrien (Frascineto) relativ häufi g gebraucht, während es im Molise (Portocannone) oft durch das reine Präsens ersetzt wird. 86 Walter Breu dem Kroatischen nahestehende slavische Varietät in der süditalienischen Region Molise). Allerdings wird hier auch das ursprüngliche WOLLEN-Futur weiterhin gebraucht, und zwar mit einer modalen Spezialisierung auf das Merkmal der Wahrscheinlichkeit (Breu 2011: 156–157). In Zusammenhang mit dem Fehlen des Infi nitivs hat sich in Italien eine Zwittersituation ergeben. Einerseits sind wir Zeugen einer noch stärkeren „Balkanisierung“, insofern als die Zahl der mehr oder minder partikelartigen Verbformen, die aus der 3. Person Singular Präsens oder Imperfekt abgeleitet wurden, erheblich erhöht wurde, etwa zë + e ‘und’ + Indikativ ‘anfangen zu’, vej e ‘gehen’, kat ‘müssen’, kisht ‘sollen’, dojt ‘wollen’, etc., gleichgültig welchen syntaktischen Anschluß sie erfordern (koordinierend, subordinierend, asyndetisch; s. Breu 1994, Fiedler 1989: 315–319). Andererseits kann aber gerade darin eine Tendenz weg von der Doppelfl exion im Verbalkomplex hin zur nur einmaligen Wiedergabe der Verbalkategorien gesehen werden, wie sie ja auch im Fall von Infnitivkonstruktionen des Italienischen vorliegt. Ein deutliches Phänomen dieses Typs ist die Herausbildung eines re- gelmäßig gebrauchten Kausativs, basierend auf Einzelelementen, die im Prinzip als gemeinalbanisch gelten können. Die im Italienischen übliche Kausativkonstruktion ist so strukturiert, daß das fl ektierte Auxiliar fare ‘machen’ mit dem Infi nitiv des Vollverbs verbunden wird, beispielsweise (lo) faccio venire ‘ich lasse (ihn) kommen’. Ähnlich ist Standardalbanisch (e) bëj të vijë aufgebaut, nur eben in der bekannten Weise mit dem den Infi nitiv ersetzenden Konjunktiv und damit doppelter Flexion sowohl des Auxiliars wie des Vollverbs. Die in weiten Teilen des Italoalbanischen gebrauchten Entsprechungen zeigen hingegen auch in diesem Fall eine unfl ektierte Verbalpartikel, etwa bin (bën ~ bon) bët usw., entstanden aus der 3. Person Singular Präsens (ohne oder mit der Konjunktivpartikel t) von bëɲ ‘machen’ in Verbindung mit dem fl ektierten Vollverb, also eine Konstruktion vom Typ (u) (e) bën të vijë, wörtlich „(ich) es macht, daß (er) kommt“. Je nach Dialekt ist aber auch koordinierter Anschluß mit e ‘und’ + Indikativ möglich, vgl. etwa u bin e partirti mëma ‘ich veranlaßte Mutter abzureisen’, wört- lich „ich, es machte, und die Mutter reiste ab“.15 Die Verwendung einer Kausativpartikel bewirkt wiederum eine Reduktion der Mehrfachfl exion,

15 Ich beziehe mich hier auf den in Breu (1994: 379–381) beschriebenen Kausativtyp, wie er in Frascineto besteht. Für einen Überblick über italoalbanische Kausativkonstruktionen vgl. Savoia (2008: 23–26) und Savoia (1989). Zum Vergleich des Kausativs des italoalbanischen Dialekts von San Nicola dell’Alto (Crotone) mit Das Italoalbanische zwischen balkanischem Erbe und kontaktbedingter Entwicklung 87 so daß im Endeffekt in der Minderheitensprache genauso wie in der domi- nanzsprachlichen Infi nitivkonstruktion nur mehr ein einziges konjugiertes Verb vorliegt, und zwar spiegelbildlich, hier mit fl ektiertem Vollverb, dort mit fl ektiertem Auxiliar.

3.2. Sonstige etablierte Kontakteinfl üsse Im Balkanalbanischen, wie überhaupt auf dem Balkan, scheinen doppelfl ektierte Aspektperiphrasen zu fehlen, eine Art negativer Balkanismus. Das Standardalbanische zeigt neben der präteritalen Opposition von Imperfekt vs. Aorist im aspektuellen Bereich die gerundiale Bildung vom Typ është duke ardhur ‘er kommt gerade, ist am Kommen’ zur Wiedergabe eines Handlungsverlaufs bzw. mit der selben Funktion die Hinzufügung der Partikel po zum Präsens und Imperfekt, hier po vjen, etwa. Zumindest die erste Bildungsweise ist auch im Italoalbanischen verbreitet. Dazu kommt aber – soweit zu sehen, fl ächendeckend – eine koordinierende oder re- lativierende Bildung von Prozessiven, Aspektperiphrasen des Typs jam e partirenj bzw. jam ç partirenj, wörtlich „ich bin und fahre ab“ bzw. „ich bin, der ich abfahre“, die eindeutig auf Sprachkontakt mit süditalienischen Dialekten zurückgeht, auch wenn heutige Sprecher sie mit der italienischen Prozessivperiphrase sto arrivando, also einer Gerundialbildung, verbunden sehen.16 Durch diese Periphrasen hat sich das Italoalbanische vom gemeinalbanischen Typ des Ausdrucks aspektueller Oppositionen entfernt. Eine auffällige Differenzierung ist innerhalb der italoalbanischen Perfektbildungen ein getreten. Während gemeinalbanisch ein mit HABEN (bzw. im Fall des Mediopassivs mit SEIN) gebildetes indikativisches, insbesondere auch resultativ-perfektisches Perfekt angesetzt werden kann, gilt das für das Italoalbanische nicht mehr. Wie an anderer Stelle (Breu 2015) ausführlich beschrieben ist hier eine Dreifachgliederung festzustellen, mit einem präterital temporalen, einem präsumptivisch modalen und einem generisch aspektuellen Perfekt. Die Isoglossen scheinen sich an einer alten Auffächerung griechischer Einfl üsse auf das Romanische zu orientieren. Auf dem Gebiet des zum Präteritum mutierten „tem poralen“ Perfekts im südlichen Apulien und im südöstlichen Kalabrien hat dieses unter Beibehaltung auch seiner resulta tiven Bedeutung den Aorist voll- seiner Entsprechung im Standardalbanischen, mit deutlichen Unterschieden in der Rektion dieser Konstruktionen, s. Turano (2015: 139–152). 16 Vgl. Savoia (2008: 17–199) und – auch für den Vergleich mit dem Moliseslavischen – Breu (2011: 172) 88 Walter Breu ständig ersetzt, in einer Weise, die im Toskischen sonst nicht vorliegt. Völlig abweichend ist die Herausbildung eines Präsumptivs im nördli- chen Kalabrien und allen nördlicher gelegenen Gebieten, die mutmaßlich mit der sprachkontaktbedingten Bedeutungserweiterung von kam hin zur Bedeutung ‘müssen’ in Zusammenhang steht, so daß sich beispielsweise eine Aussage wie ka vdekur ‘er/sie ist gestorben’ zur Wiedergabe einer bloßen Vermutung ‘er/sie muß gestorben (sein)’ gewandelt hat. Hierfür spricht insbesondere auch die Tatsache, daß diese Entwicklung nur dort eintrat, wo jam ‘sein’ bei der Perfektbildung überhaupt nicht vorkam, so daß die Verknüpfung mit kam ‘müssen’ eindeutig wurde. Im südlichen Kalabrien und in Sizilien besteht ein dritter Typ, bei dem das ursprüngliche Perfekt seine resultative Komponente vollständig ver- loren hat. Auf dem Balkan ist das nirgends der Fall, trotz einer gewissen Bevorzugung des resultativen Aorists statt des Perfekts in den griechisch beeinfl ußten Gebieten. Diese Verwendungsweise stimmt mit derjeni- gen der südlichsten italienischen Dialekte zusammen, die eine ähnliche Beschränkung für die Verwendung des Perfekts aufweisen. Da dieser Fall bisher nur wenig beschrieben wurde, sollen im folgenden einige Beispiele aus dem Sikuloalbanischen von Piana degli Albanesi gegeben werden.17 Verwendet wird das kam-Perfekt in experientiellen und generischen Fällen wie (1a–c): (1a) Ngë kam vatur kur in Germania. ‘Ich bin noch nie nach Deutschland gefahren.’ (1b) E ke ngrënë kurrë ndonjë moghë? ‘Hast du jemals (irgendeinen) Apfel gegessen?’ (1c) Ë një kriminal. Fina ka vrarë. ‘Er ist ein Verbrecher. Er hat sogar gemordet.’ [unbekannt, wie oft] Dagegen ist das analytisch gebildete Perfekt anders als im Standardalbanischen und natürlich auch in der temporalen Südostzone des Italoalbanischen bei jeglicher Form von Resultativität oder Individualität einer präteritalen Handlung ausgeschlossen. Möglich ist deshalb in den

17 Die nachfolgenden Erkenntnisse verdanke ich der Diskussion mit Matteo Mandalà, dem ich auch für seine Mithilfe bei der Beschaffung der Beispiele danke. Es ist noch darauf hinzuweisen, daß jüngste Einfl üsse aus dem Standarditalienischen, insbesondere bei Semispeakern, zu einer Aufweichung der traditionellen Funktion des sikuloalbanischen Perfekts führen, so daß man dann gelegentlich auch resultatives Nani e kam kapirtur ‘Jetzt habe ich es verstanden!’ (Perfekt) hören kann. Solche Äußerungen gehören aber nicht zum Inventar konservativer Sprecher. Das Italoalbanische zwischen balkanischem Erbe und kontaktbedingter Entwicklung 89 siculoalbanischen Beispielen in (2a–d) nur der Aorist. Schon eine konkrete Zeitangabe wie sot ‘heute’ in (2c) oder ein individualisiertes Objekt wie htë problem ‘dieses Problem’ in (2d) erfordern obligatorisch den Aorist, während das generisch-experientielle Perfekt ungrammatisch wäre. (2a) Të shkruajta një litrë. Xa![Aorist ≠ *Perfekt] ‘Ich habe dir einen Brief geschrieben. Hier ist er!’ (2b) Kapirta atë që do thuash. [Aorist ≠ *Perfekt] ‘Ich habe verstanden, was du sagen willst.’ (2c) Sot hëngra, ngë kam pitit. [Aorist ≠ *Perfekt] ‘Heute habe ich schon gegessen. Ich habe keinen Hunger.’ (2d) U okuparta një herë për htë problem, ma ngë di më gjë. [Aorist ≠ *Perfekt] ‘Ich habe mich einmal mit diesem Problem befaßt, aber ich weiß nichts mehr (davon).’ Zum Abschluß der etablierten sprachkontaktinduzierten Veränderungen soll nun noch der Fall des Mediopassivs angesprochen werden, wie gesagt einer Bildung, die auf dem Balkan außerhalb des Albanischen und Griechischen unbekannt ist. Auffälligerweise wird im Italoalbanischen das Mediopassiv trotz vollständiger Erhaltung seiner morphologischen Bildungsweise mit dem italienischen Refl exivum parallelisiert, und zwar nicht nur im eigentlichen Bereich der Refl exivität, sondern auch zum Ausdruck des Vorgangspassivs. Der deutlichste Effekt dieser Identifi kation ist die vom Italienischen übernommene Unmöglichkeit, ein Agens aus- zudrücken, ganz im Gegenteil zum Balkanalbanischen. Vgl. hierzu das Beispiel (3a) für Frasci neto (Kalabrien) und Portocannone (Molise); für Frascineto ist auch eine Variante mit der Prozessiv-Periphrase angegeben. Agensangabe ist hingegen beim partizipialen SEIN-Passiv in (3b) prinzipiell möglich (hier Portocannone), auch wenn die Gewährspersonen im Präsens eindeutig die Aktivkonstruktion bevorzugen, eine Einschränkung die auch für das Italienische gilt, wohl wegen des Zusammenfalls des Vorgangspassivs mit dem statischen Zustandspassiv (wird = ist gekauft) in dieser Form. Im Präteritum (mit aoristischem Auxiliar) wird auch das Passiv mit Agensangabe relativ häufi g benutzt; s. (3c) in der Form von Frascineto.

(3a) Ajo shpi blehet. ~ Ajo shpi ësht e blehet nani. (*Agens) = ital. Quella casa si compra (adesso). (*Agens) (3b) Ajo shpi isht blejtur (te Maria). = ital. Quella casa è comprata (da Maria) ‘Jenes Haus wird (von Maria) gekauft.’ 90 Walter Breu

(3c) Kjo shpi qe bjejtur ka Maria. = ital. Questa casa è stata comprata da Maria. ‘Dieses Haus wurde von Maria gekauft.’ Die kontaktinduzierte Agensunfähigkeit des Mediopassivs scheint für das Italoalbanische allgemein zu gelten, wie meine eigenen Untersuchungen im Molisealbanischen und im nördlicheren Kalabroalbanischen, sowie diejenigen von Turano (2011) im Südostkalabresischen gezeigt haben. Diese beiden Untersuchungsgebiete unterscheiden sich ja sonst nach dem oben bei der Beschreibung der weiteren Entwicklung des Perfekts Gesagten auffällig (Präsumptiv vs. Präteritum). Dazu kommen die Angaben in Mandalà (2009: 255) zum sikuloalbanischen Dialekt von Contessa Entellina. Der Autor stellt sogar fest, daß die passivische Funktion im dortigen „Mediopassiv“ vollstän- dig ausgeschlossen sei. Lediglich einige Verben wie in vera pihet ‘der Wein wird getrunken’ oder mollat hahen ‘die Äpfel werden gegessen’, die von ihm als „impersonal“ bezeichnet werden, zeigen so etwas wie passivisch- generische Funktion. Sollten Mandalàs weitere Untersuchungen eine solche Situation untermauern, dann würde zwar das Sprachkontaktphänomen der Agensunfähigkeit ﬂ ächendeckend gelten, aber es käme noch eine Einschränkung dazu, die wie beim Perfekt in der äußersten Südzone den generischen Aussagen eine besondere Rolle zukommen läßt. Es sei noch hinzugefügt, daß in den angeführten auf das Albanische beschränkten Besonderheiten des vigesimalen Zahlensystems und des syn- thetisch gebildeten Optativs der Grundbestand auch im Italoalbanischen erhalten geblieben sind (oder im Fall des Zahlensystems mit Formen wie trizet ‘sechzig’, dizetedhjet ‘fünfzig’ sogar ausgeweitet wurden; vgl. Camaj 1977: 52–54 für Falconara Albanese). Es handelt sich also um zwei Fälle von Resistenz gegen kontaktbedingten Abbau. Der Optativ hat sich beispielsweise in Frascineto besonders auf die Fallsetzung (Prodosis) in futurischen potentialen Konditionalsätzen vom Typ ndë se vafsha ndë horet ‘falls ich (künftig) in die Stadt ginge’ spezialisiert, drückt aber weiterhin auch Wünsche aus: qofsha fortunat! ‘möge ich Glück haben!’. Erhalten blieb im Prinzip auch die stark suppletive Verbstammbildung und die irre- guläre Pluralbildung der Substantive, wobei allerdings doch eine Reduktion der Verfahren eintrat und ein hoher Grad an Variation besteht (Breu/Glaser 1979: 34–38). Wie es scheint, ist dagegen im Genusbereich ein Rückzug der Ambigena zu vermelden, insofern als Maskulina bei Antreten der Pluralendungen -e und -ra (jedenfalls in Frasineto) maskulin bleiben, z.B. ki (SG.M) mal ‘dieser Berg’, kta (PL.M) male ~ malëra. Das System der Possessivpronomina ist insbesondere auch im Zusammenhang des schwin- denden Genitivkonnektors extrem reduziert (Breu/Glaser 1979: 39–43). Das Italoalbanische zwischen balkanischem Erbe und kontaktbedingter Entwicklung 91

4. Jüngste kontaktinduzierte Neuerungen in der Grammatik

Im folgenden sollen nun noch zwei jüngere, (noch) nicht von allen Sprechern realisierte Entwicklungen dargestellt werden, die sicher sprach- kontaktbedingt sind. Es handelt sich einerseits um einen Fall von semanti- scher Strukturanpassung (Funktionserweiterung durch Übertragung einer Polysemie aus der Dominanz- in die Minderheitensprache), andererseits um einen syntaktischen Calque (Lehnübersetzung). Dabei sind auch ge- wisse regionale Unterschiede feststellbar. In beiden Fällen liegt struktu- relle Entlehnung (pattern loan) vor, ohne Übernahme von grammatischen Formen (Materialentlehnung, matter loan). Die erste hier zu besprechende Entwicklung betrifft die Funktion- sausweitung des indikativischen Imperfekts in den irrealen Bereich. Das indikativische Imperfekt, das im aspektotemporalen Bereich Handlungen in ihrem Verlauf oder in freier Wiederholung (unbegrenzte Iteration, Habitualität) ausdrückt, spielt im Albanischen traditionell auch eine Rolle in Konditionalsätzen, allerdings beschränkt auf fallsetzende Nebensätze mit der Konjunktion në ‘wenn, falls’, während die Konjunktion po den Konjunktiv verlangt (Buchholz/Fiedler 1987: 165–167). Im Bereich kontrafaktischer Konditionalsätze, also bei nicht mehr erfüllbaren Hypothesen, gilt im Standardalbanischen wie auch im traditionellen Italoalbanischen aber bevorzugt eine Konstruktion mit dem Plusquamperfekt in der Protasis nëse kishte ardhur ‘wenn sie gekommen wäre’ und dem Konditional Plusquamperfekt in der Apodosis do të kishim shkuar në kinema ‘wären wir ins Kino gegangen’. Das Standarditalienische verwendet herkömm- lich hierzu parallele Konstruktionen, wenn auch mit dem Konjunktiv Plusquamperfekt in der Protasis: se fosse venuta, saremmo andati al cinema ‘wenn sie gekommen wäre, wären wir ins Kino gegangen’. Die italienische Umgangssprache kennt aber in beiden Positionen, also im Haupt- wie im Nebensatz, ein kontrafaktisches Imperfekt, hier also se veniva, andavamo al cinema. Dieses Verfahren wird insbesondere von pro- gressiveren Sprechern des Italoalbanischen übernommen, mit der Folge, daß auch hier in beiden Positionen der kontrafaktivischen hypothetischen Periode das formal indikativische Imperfekt verwendet werden kann: ndë viji, vejëm te çinami (Portocannone, Molise).18 Vgl. hierzu auch Beispiel

18 Interessanterweise unterscheidet sich die traditionelle Bildungsweise des Kontrafaktivs im Italoalbanischen von der balkanalbanischen, insofern als es auch in der Apodosis das PQP verwendet. Das hat damit zu tun, daß aufgrund des Fehlens der 92 Walter Breu

(4a) aus Frascineto mit dem (formal indikativischen) Imperfekt in beiden Teilen des kontrafaktischen Konditionalsatzes, so wie ihn jüngere Sprecher äußern. Die konservative Entsprechung dieser kontrafaktischen Aussage ist zum Vergleich in (4b) angeführt, jeweils mit der italienischen Entsprechung: (4a) Ndë se s bij bor, vejem ndë maljt. = ital.: Se non nevicava, andavamo in montagna. (4b) Ndë se s kishi rat bor, kishim vat ndë maljt. = ital.: Se non avesse nevicato, saremmo andati in montagna. ‘Wenn es nicht geschneit hätte, wären wir in die Berge gegangen.’ Dieselbe Verwendung des Imperfekts in kontrafaktischer Funktion kommt auch in unvollständigen Konditionalsätzen vor, die nur aus dem Hauptsatz (Apodosis) bestehen, wiederum im Italienischen und im Italoalbanischen parallel. Interessant ist hier die Modalkonstruktion, die im Italienischen aus dem fl ektierten Modalverb + Infi nitiv besteht, wie in Satz (5) aus Frascineto. Wie beim Kausativ ist der fl ektierte Teil der Konstruktion auf das Vollverb beschränkt, das damit die Kontrafaktivität über das Imperfekt wiedergibt, während die Modalbedeutung des Könnens über die (unfl ektierte) Verbalpartikel mund ausgedrückt wird. (5) Mund na ndihjet puru ju. =ital. Potevate aiutarci anche voi. ‘Auch ihr hättet uns helfen können.’ Im interdialektalen Vergleich scheint die kontrafaktische Funktion des Imperfekts (nach Auskunft der befragten Informanten) in Kalabrien (Frascineto) gebräuchlicher zu sein als im Molise (Portocannone). Die prinzipielle Existenz dieser Konstruktion wird aber auch für die italoalbanischen Varietäten des Molise bejaht.19 Für eine verläßliche Wertung der lokal und individuell stark unterschiedlichen Akzeptanz, wären in jedem Fall noch genauere Untersuchungen durchzuführen.20 futurischen Partikel do auch kein do-Konditional mehr besteht, der ja traditionell ein Futur in der Vergangenheit war. 19 Im Vergleich mit dem Moliseslavischen, das sich nur wenige Kilometer entfernt in einer vergleichbaren Kontaktsituation befi ndet, kann gesagt werden, daß sich dort die kontrafaktische Funktion des Imperfekts bereits fest etabliert hat und bei wei- tem häufi ger verwendet wird als der traditionelle slavische bi-Konditional in dieser Funktion (Breu 2011: 172–175). 20 Das gilt auch hinsichtlich des Phänomens, daß das Italoalbanische über das italienische Modell insofern hinausschießt, als das kontrafaktische Imperfekt auch für Das Italoalbanische zwischen balkanischem Erbe und kontaktbedingter Entwicklung 93

Die zweite noch unvollständige Entwicklung im Verbalbereich, die auf ein Modell in der italienischen Dominanzsprache zurückgeht, ist die Nachbildung der Passivperiphrase mit dem Auxiliar KOMMEN + Partizip Passiv in der Funktion eines (einmaligen oder iterierten) Vorgangspassivs. Diese Periphrase hat zwei funktionale Merkmale, durch die sie sich ins- gesamt von den beiden anderen Passivkonstruktionen dem Refl exivpassiv (bzw. dem italoalbanischen Mediopassiv) und dem partizipialen SEIN-Pas- siv, vorteilhaft unterscheidet. Genauer gesagt, ermöglicht es zum einen im Gegensatz zum Refl exivpassiv / Mediopassiv die Hinzufügung eines Agens, zum anderen weist es keine Homonymie von Vorgangs- und Zustandspassiv auf, wie sie für das SEIN-Passiv im Präsens charakteristisch ist (s.o). So ist es nicht verwunderlich, daß viele Sprecher des Italoalbanischen das KOMMEN-Passiv im Präsens und Imperfekt ganz regulär verwenden und für vollkommen eingebürgert halten. Andere aber lehnen es nach wie vor als fremdartig ab. Der obige Beispielsatz (3b), würde mit dieser Konstruktion im Italoalbanischen von Frascineto wie in (6) lauten: (6) Ajo shpi vjen e bjejtur ka Maria.21 = ital. Quella casa viene comprata da Maria. ‘Jenes Haus wird von Maria gekauft.’22 Wie die weitere Entwicklung der beiden genannten kontaktbedingten Entwicklungen verläuft, also ob in Richtung auf vollständige Integration oder konservative Korrektur, darüber muß die Zukunft entscheiden. potentielle (noch realisierbare) Hypothesen im Haupt- und Nebensatz verwendet wird, was jedenfalls im Standarditalienischen ausgeschlossen ist. Entweder ist hierfür die schon ursprüngliche Verwendung des Imperfekts im Nebensatz potentieller Perioden verantwortlich oder aber wir haben es mit dem Einfl uß von Kontaktdialekten zu tun, die die beiden Konstruktionen ebenfalls nicht differenzieren. In diesem Fall wäre aber wohl mit einer Vermischung zu rechnen, da süditalienische Dialekte üblicherweise die hypothetische Periode mit dem konjunktivischen und nicht mit dem indikativischen Imperfekt ausdrücken. Zu den verschiedenen Ausdrucksweisen der Irrealität in den (süd)italienischen Dialekten vgl. etwa Rohlfs (1969: 141–153). 21 Man beachte, daß Partizipien wie e bjejtur in dieser Konstruktion über den präponierten Konnektor adjektiviert werden und infolgedessen Subjektkongruenz aufweisen. Das entspricht der Kongruenz, die das Partizip auch in der italienischen Konstruktion (hier in Form von comprata) zeigt. Auch hierbei handelt es sich um ein Sprachkontaktphänomen. 22 Es sei darauf hingewiesen, daß das Moliseslavische ebenfalls ein KOMMEN-Pas- siv nach dem italienischen Modell bildet, etwa gre kupljena = ital. viene comprata ‘wird gekauft’, wörtlich: „kommt gekauft“. 94 Walter Breu

Was den Entwicklungsstand angeht, so wäre unbedingt die umfassende Untersuchung in weiteren italoalbanischen Dialekten für ein Gesamtbild wichtig. Bisherige Untersuchungen zum Italoalbanischen erwähnen sie meines Wissens überhaupt nicht.

5. Zusammenfassung Die eingangs gestellte Frage nach einer möglichen Entbalkanisierung des Italoalbanischen ist nicht eindeutig zu beantworten. Zwar gibt es neben konservativen Charakteristika, die sich dem Sprachkontakteinfl uß wi- dersetzen, eine ganze Reihe, bei denen ehedem vorhandene Eigenschaften des Gemeinalbanischen abgebaut oder in Anpassung an das italienische Modell umgebaut werden, so daß vom Balkanalbanischen abweichende Strukturen entstanden sind. Andererseits aber führen zumindest im Fall der Modalkonstruktionen und überhaupt der verstärkten Herausbildung von Verbalpartikeln in Anpassung an die morphologischen Eigenschaften von Infi nitiven die Sprachkontakteinfl üsse zu einer stärkeren „Balkanisierung“ des Italoalbanischen. Ähnliches kann über die ganz ideosynkratische Wiedergabe von Kasusrelationen über (romanische) Präpositionen in Teilen des Sikuloalbanischen gesagt werden. Der vorgelegte Beitrag hat einmal mehr gezeigt, wie problematisch die Frage nach Balkanismen und dem Wesen des Balkansprachbunds ist. Er hat aber auch gezeigt, daß Sprachkontaktphänomene typologisch durchaus verschieden interpretiert werden können, selbst dort, wo das eigent- liche Modell für die Anpassung im Prinzip unbestritten ist. Daß andererseits die Annahme von kontaktbedingten Veränderungen im Einzelfall immer nur wahrscheinlich gemacht, aber eigentlich nicht wirklich bewie- sen werden kann, wird wohl für immer ein Problem bleiben, mit dem die Kontaktlinguistik leben muß. Die Beantwortung der in diesem Beitrag aufgeworfenen Fragen hinsichtlich der künftigen Etablierung erst in den Ansätzen erkennbarer jünge- rer Entwicklungen setzt natürlich voraus, daß das Italoalbanische mit seiner nun schon viele Jahrhunderte währenden Kontaktgeschichte noch mehrere Generationen als eigenständige Varietät der Arbëreshë erhalten bleibt. Das Italoalbanische zwischen balkanischem Erbe und kontaktbedingter Entwicklung 95

Literatur Altimari, Francesco. 2005. Il “futuro necessitativo” dell’albanese d’Italia: Infl uenza italo-romanza o arcaismo balcanico. In: W. Breu (ed.), L’infl usso dell’italiano sulla grammatica delle lingue minoritarie. Problemi morfologici e sintattici. Rende. Altimari, Francesco. 2010. Traces d’infi nitifs anciens dans l’albanais d’Italie. In: Bardhyl Demiraj (ed.), Wir sind die Deinen. Wiesbaden. Bartl, Peter. 1981. Fasi e modi dell’immigrazione albanese in Italia. In: Congressi sulle relazioni tra le due Sponde adriatiche 2, I rapporti demografi ci e popolativi. Roma 1981. Beci, Bahri. 2012. Konsiderata të përgjithshme për rolin e shqipes në formimin e bashkësisë gjuhësore ballkanike. In: Ismajli, Rexhep (ed.), Shqipja dhe gjuhët e Ballkanit. Prishtinë. Breu, Walter. 1994. Forme verbali perifrastiche arbërisht. In: Francesco Altimari und Leonardo Maria Savoia (eds.), I dialetti italo-albanesi. Studi linguistici e storico-culturali sulle comunità arbëreshe. Roma. [Palermo 19821] Breu, Walter. 2011. Il verbo slavomolisano in confronto con altre lingue minoritarie: muta mento contatto-dipendente, resistenza e sviluppo autonomo. In: Walter Breu (ed.), L’in fl usso dell’italiano sul sistema del verbo delle lingue minoritarie. Resistenza e mutamento nella morfologia e nella sintassi. Bochum. Breu, Walter. 2015. Der Präsumptiv im Arbrisht: Formen und Funktionen, Entwicklung und grammatische Klassifi kation. In: B. Demiraj (ed.), Sprache und Kultur der Albaner. Zeitliche und räumliche Dimensionen. Wiesbaden. Breu, Walter & Elvira Glaser. 1979. Zur sprachlichen Situation in einer italo-albanischen Gemeinde. In: Münchner Zeitschrift für Balkankunde 2. Buchholz, Oda & Wilfried Fiedler. 1987. Albanische Grammatik. Leipzig. Camaj, Martin. 1977. Die albanische Mundart von Falconara Albanese in der Provinz Cosenza. München. Demiraj, Bardhyl. 2012. E ardhmja e tipit do + lidhore si dukuri mbarëg- juhësore, dialektore dhe ballkanike në shqipe. In: Ismajli, Rexhep (ed.), Shqipja dhe gjuhët e Ballkanit. Prishtinë. Fiedler, Wilfried. 1989. Zum Verhältnis von arealer Linguistik und Arealtypologie (am Beispiel der Balkansprachen). ZPSK 42, 304–321. Fiedler, Wilfried. 1998. Einführung in die Balkanphilologie. In: Peter Rehder (ed.), Einführung in die slavischen Sprachen. Darmstadt. Fiedler, Wilfried. 2007. Die Pluralbildung im Albanischen. Prishtina. 96 Walter Breu

Friedman, Victor A. 2004. Studies on Albanian and other Balkan Languages. Pejë. Hinrichs, Uwe. 1999. Die sogenannten Balkanismen als Problem der Südosteuro pa-Linguistik und der allgemeinen Sprachwissenschaft. In: Uwe Hinrichs (ed.), Handbuch der Südosteuropa-Linguistik. Wiesbaden. Ismajli, Rexhep (ed.). 2012. Shqipja dhe gjuhët e Ballkanit. Prishtinë 2012. Jusufi , Lumnije. 2016. Zajazi dhe e folmja e tij. Prishtinë. Makarova, Anastasia L. 2016. Изоморфизм балканских глагольных систем: на материале форм претерита арумынского, македонского и албанского диалектов региона Преспа [Isomor phis mus balkanischer Verbsysteme: am Material der Präteritalformen des aromunischen, makedonischen und albanischen Dialekts der Presparegion]. In: Nikolai N. Kazansky et al. (eds.), Indo-European Linguistics and Classical Philology XX (2). St. Petersburg. Mandalà, Matteo. 2005. Siculo-arbëresh e siciliano a contatto: alcune verifi che. In: W. Breu (ed.), L’in fl usso dell’italiano sulla grammatica delle lingue minoritarie. Problemi morfologici e sintat tici. Rende. Mandalà, Matteo. 2009. Sul sistema verbale della parlata arbëreshe di Contessa Entellina. In: Lenka Scholze & Björn Wiemer (eds.), Von Zuständen, Dynamik und Veränderung bei Pygmäen und Giganten. Bochum. Mandalà, Matteo. 2012. Mbi turqizmat në të folmet arbëreshe. In: Ismajli, Rexhep (ed.), Shqipja dhe gjuhët e Ballkanit. Prishtinë, 277–287. Nehring, Gerd-Dieter. 2002. Albanisch. In: Miloš Okuka (ed.), Lexikon der Sprachen des europä ischen Ostens. WEEO Bd. 10. Klagenfurt. Rohlfs, Gerhard. 1969. Grammatica storica della lingua italiana e dei suoi dialetti. Sintassi e forma zione delle parole. Torino. Savoia, Leonardo M. 1989. Alcune caratteristiche del causativo arbë- resh. In: Le minoranze etniche e linguistiche. Atti del 2º Congresso Internazionale. Comune di Piana degli Albanesi. Savoia, Leonardo M. 2008. Variazione e mescolanza linguistica nei sistemi arbëreshe: code-mixing, prestiti e convergenza in condizioni di bilinguismo. In: Leonardo M. Savoia (ed.), Studi sulle varietà arbëreshe. Università della Calabria. Turano, Giuseppina. 2011. Continuazione e innovazione nella morfosintas- si dell’arbëresh. La realizza zione nella morfologia verbale Non-attiva. In: Walter Breu (ed.), L’infl usso dell’italiano sul sistema del verbo delle lingue minoritarie. Resistenza e mutamento nella morfologia e nella sintassi. Bochum. Carlo Spartaco Capogreco

L’ INTERNAMENTO DEGLI EBREI E LA GEOGRAFIA DELLA SHOAH IN ITALIA DURANTE LA SECONDA GUERRA MONDIALE

I - L’internamento dei civili nell’Italia monarchico-fascista I.a) Il contesto e le normative Alla vigilia del suo ingresso nel secondo confl itto mondiale, l’Italia adottò provvedimenti di internamento sia nei confronti dei “sudditi nemici” che si trovavano nel Regno, che degli altri civili – italiani o stranieri – ritenuti pericolosi o indesiderabili durante lo stato di guerra. Il governo fascista previde, perciò, due differenti status per gli internati: a) uno per i cittadini dei paesi nemici1; b) un altro per i civili fermati per ragioni di pubblica si- curezza2. Anche per l’attuazione pratica del provvedimento furono previste allora due modalità: a) quella dell’internamento libero, corrispondente al soggiorno obbligato in piccole località; b) quella dell’internamento in campi di concentramento – l’opzione più rigorosa – che costringeva gli internati a vivere in veri e propri campi di baracche oppure, il più delle volte, in edifi - ci appositamente riadattati. L’internamento dei civili e il funzionamento dei “campi di concentramento” (così l’Italia denominò uffi cialmente le strutture utilizzate per l’internamento, anche quando non si trattava di campi ba- raccati) rientrarono tra le competenze del Ministero dell’Interno, così come vi rientrava, fi n dalla sua istituzione, il “confi no di polizia” (deportazione amministrativa introdotta dal regime, già nel 1926, per i dissidenti politici), dal quale l’internamento ricalcava buona parte dell’impianto tecnico

1 Questa tipologia di internamento, regolata dal Testo Unico delle Leggi di guerra e di neutralità (R.d.l. 8-7-1938, n. 1415), venne resa operante dal decreto sull’Appli- cazione della Legge di guerra nei territori dello Stato (R.d.l. 10-6-1940, n. 566). 2 Tale internamento veniva attuato equiparando ai sudditi nemici gli individui ritenuti “pericolosi per la sicurezza pubblica” (cioè le persone contemplate dall’Art.181 del R.d.l. 18-6-1931 n. 773, già passibili del “confi no di polizia”). Esso fu stabilito dal R.d.l. 17-9-1940, n. 1374 (Modifi cazioni e aggiunte al Testo Unico delle Leggi di P.S. per il periodo dell’attuale stato di guerra), ma, per via amministrativa, veniva usata già da prima grazie a due circolari ministeriali del 1° e dell’8 giugno 1940. 98 Carlo Spartaco Capogreco e normativo3. Con l’internamento dei cittadini di paesi nemici, il governo italiano mirava, essenzialmente, a tutelare la sicurezza militare del Paese; ad impedire il contatto e l’“intelligenza” degli stranieri con gli oppositori politici interni; a bloccare il rientro in patria di quanti erano “atti a portare le armi”4. L’internamento dei civili italiani, invece, veniva utilizzato (paral- lelamente al “confi no”, che restò in vigore anche durante la guerra) come “misura preventiva” per reprimere il dissenso politico e sociale. Quanto agli ebrei, va ricordato che le leggi antisemite promulgate dal fascismo nella seconda metà degli anni Trenta (le cosiddette leggi razziali) non facevano riferimento a pratiche d’internamento: né per gli israeliti stranieri, né per quelli italiani. Sarebbero state, poi, le “contingenze belliche” ad indurre l’Italia ad utilizzare l’internamento; ed esso avrebbe colpito soprattutto gli ebrei stranieri e apolidi, mentre quelli italiani sarebbero stati internati solo se sospettati di svolgere attività sovversive5. Più in dettaglio, successe che il 20 maggio 1940, il Ministero dell’Inter- no dispose che gli “ebrei non italiani” fossero inclusi tra i sudditi nemici da internare. Il 15 giugno (con la circolare n. 443/45626) fu quindi ordinato ai prefetti l’arresto e l’internamento degli “ebrei stranieri appartenenti a Stati che fanno politica razziale”, nonché degli apolidi compresi tra i diciotto e i sessant’anni (cioè di quanti erano stati già colpiti, due anni prima, da un decreto di espulsione dal Regno, collegato alle “leggi razziali”6, etichet- tati con disprezzo come “elementi indesiderabili imbevuti di odio contro i Regimi Totalitari, capaci di qualsiasi azione deleteria”. Una successiva

3 L’unica novità sostanziale introdotta dall’internamento rispetto al confi no fu l’utilizzazione, al posto delle “colonie” situate su piccole isole, di 42 “campi di concentramento” non insulari. Tuttavia, sei delle vecchie colonie di confi no vennero ri- convertite – del tutto o in parte – a “campi di concentramento”. Cfr. C. S. Capogreco, I campi del duce. L’internamento civile nell’Italia fascista (1940-1943), Einaudi, Torino 2004, pp. 56-67. Sul confi no cfr., anzitutto, C. Poesio, Il confi no fascista. L’arma silenziosa del regime, Laterza, Roma-Bari, 2011. 4 Il citato “Testo unico delle Leggi di guerra e di neutralità” (RDL 8 luglio 1938, n. 1415) conferiva a Ministero dell’Interno e, per estensione, ai prefetti la facoltà di “disporre l’internamento dei sudditi nemici atti a portare le armi o che comunque potessero svolgere attività dannosa per lo Stato”, e demandava ad un apposito decreto di Mussolini le modalità di trattamento degli internati. 5 M. Toscano, L’internamento degli ebrei italiani 1940-1943 tra contingenze belliche e politica razziale, in I campi di concentramento in Italia. Dall’internamento alla deportazione (1940-1945), a cura di C. Di Sante, Franco Angeli, Milano 2001. 6 Decreto-legge 7-9-1938 n. 1381, Provvedimenti nei confronti degli ebrei stranieri, sull’espulsione degli ebrei stranieri e la revoca della cittadinanza ai naturalizzati dopo il 1919. L’internamento degli ebrei e la geografi a della Shoah in Italia... 99 disposizione, emanata il 27 giugno, precisò poi che gli uomini dovevano essere internati in “appositi campi di concentramento già in allestimento”, e che donne e bambini ebrei dovevano essere avviati all’internamento libero (il loro avvio nei campi sarebbe avvenuto, eventualmente, in un secondo tempo)7. Quanto agli ebrei italiani, il 27 maggio 1940 il Ministero dell’In- terno aveva informato le prefetture della necessità di internarne quelli “di effettivo pericolo” per l’ordine pubblico; successivamente, a quattro giorni dall’entrata in guerra, fu puntualizzato che la pericolosità degli ebrei italiani sarebbe dovuta essere considerata “anche nei riguardi loro capacità propaganda disfattista et attività spionistica”8. Negli anni Trenta, alcuni funzionari della Direzione generale di Pubblica Sicurezza del Ministero dell’Interno si erano rivolti ai colleghi tedeschi per conoscere l’organizzazione dei Lager9. E lo stesso Reinhard Heydrich, capo dell’Uffi cio centrale di sicurezza del Terzo Reich (l’RSHA), si affret- tò ad inviare al capo della Polizia italiana, Arturo Bocchini, il “regolamen- to” dei campi di concentramento germanici. Ma quei contatti tecnici non avrebbero dato alcun concreto risultato politico: a parte il nome, i campi italiani approntati dal Ministero dell’Interno nel 1940 avrebbero avuto ben poco in comune coi Konzentrationslager tedeschi. Lo speciale censimento razzista effettuato dal Ministero dell’Interno il 22 agosto 1938 aveva rivelato la presenza in Italia di 51.100 ebrei: 41.300 italiani e 9.800 stranieri. Due anni dopo, al momento dell’ingresso in guerra dell’Italia (e dell’avvio dell’internamento), erano presenti nel Regno circa 3800 ebrei non italiani, e più di 4.000 vi sarebbero giunti poi, allorquando, per ragioni di sicurezza o di approvvigionamento, vennero trasferiti nella Penisola (in campi oppure all’internamento libero), gruppi di ebrei già internati in territori assoggettati all’Italia quali la Libia, la Slovenia, la Dalmazia, l’Albania e il Dodecaneso10. Complessivamente, a subire l’in-

7 Cfr. K. Voigt, Il rifugio precario. Gli esuli in Italia dal 1933 al 1945, vol. II, La Nuova Italia, Firenze 1996, p. 10 8 Cfr. C. S. Capogreco, L’internamento degli ebrei italiani nel 1940 e il campo di Urbisaglia-Abbadia di Fiastra, in “La Rassegna Mensile di Israel”, Vol. LXIX, n. 1 (T. n.1), gennaio-aprile 2003, pp. 347-368; Idem, I campi del duce, cit., pp. 115-116. 9 Già nell’aprile del 1936, il commissario di Pubblica Sicurezza Tommaso Petrillo aveva visitato il Lager di Dachau, e nel dicembre 1938 Guido Landra e Lino Businco, direttore e vice direttore dell’Uffi cio studi sulla Razza del Ministero della Cultura Popolare, erano stati in quello di Sachsenhausen, dove avevano incontrato esponenti nazisti di primo piano. Cfr. C. S. Capogreco, I campi del duce, cit., pp. 79-80. 10 Poco dopo, le “leggi razziali” revocarono circa 1400 cittadinanze italiane concesse ad ebrei posteriormente al 1918, cosicché l’ammontare degli israeliti stranieri 100 Carlo Spartaco Capogreco ternamento monarchico-fascista, furono circa 6000 tra ebrei stranieri ed apolidi (di cui 2000 nei campi) e circa 400 ebrei italiani11. Sulle loro condizioni, dopo le prime reazioni allarmate, le stesse organizzazioni ebraiche fi nirono, in buona parte, per tranquillizzarsi: sebbene l’internamento degli ebrei italiani continuò ad essere ritenuto molto ingiusto, in quello degli ebrei stranieri furono ravvisati, infatti, “alcuni non indifferenti aspetti positivi”12, tenuto conto che l’Italia monarchico-fascista – pur praticando un antisemitismo di Stato – non attribuì all’internamento (condizione, di per sé vessatoria sul piano dei diritti civili) violenze fi siche aggiuntive, né prefi gurò soluzioni “sterminazioniste” per gli internati ebrei13. I.b) L’internamento “libero” e i campi di concentramento Le località utilizzate dal governo italiano per l’internamento libero furono centinaia, ed esse, gradatamente, interessarono quasi tutto il territorio nazionale, mentre i “campi di concentramento”, che furono complessivamente 48, ebbero una dislocazione geografi ca che interessò, quasi esclusivamente, le regioni centro-meridionali del1a Penisola14. Da un censimento uffi ciale, effettuato dal Ministero dell’Interno nella primavera del 1943 per la Croce Rossa Internazionale, risulta che, dei 6386 civili internati all’epoca in Italia (sia nei campi che all’internamento libero), il 44,5% si trovava

(che rischiavano ora l’espulsione se non avessero lasciato l’Italia entro il 12 marzo 1939) salì a circa 11.200 unità. Cfr. M. Sarfatti, La Shoah in Italia. La persecuzione degli ebrei sotto il fascismo, Einaudi, Torino, 2005, p. 83. 11 Cfr. K. Voigt, Il rifugio precario. Gli esuli in Italia dal 1933 al 1945, vol. II, cit., pp. 10, 43, 88-89. 12 Cfr. M. Leone, Le organizzazioni di soccorso ebraiche in età fascista, Carucci, Roma 1983, pp. 187-188. 13 Ciò non esclude il fatto che anche quell’internamento, in ultima analisi, fosse improntato all’antisemitismo ed alla logica delle “leggi razziali” (Cfr. M. Sarfatti, La Shoah in Italia. La persecuzione degli ebrei sotto il fascismo, cit., p. 85; L. Picciotto, Per ignota destinazione. Gli ebrei sotto il nazismo, Mondadori, Milano 1994, pp. 155-156). L’internamento degli ebrei stranieri, in particolare, si ricollegò al già citato decreto n. 1381 e a quello n. 1728 del 17-11-1938, poi convertito nella legge 5-1-1939 n. 274, che, tra l’altro, vietava agli ebrei stranieri la possibilità di fi ssare stabile di- mora in Italia, Libia e Dodecaneso. Sulla persecuzione e l’insieme dei provvedimenti antisemiti fascisti, cfr. pure M. A. Matard-Bonucci, L’Italia fascista e la persecuzione degli ebrei, Il Mulino, Bologna 2008 (ediz. Orig. Perrin, Paris 2007); 1938: le leggi contro gli ebrei, fascicolo monografi co de “La Rassegna Mensile di Israel” (LIV, gennaio-agosto 1988), a cura di Michele Sarfatti. 14 Per una rapida sintesi della questione, cfr. C. S. Capogreco, Le sistème concen- trationnaire de l’Italie fasciste, in «Chroniques allemandes», 2008, n. 12, pp. 87-104. L’internamento degli ebrei e la geografi a della Shoah in Italia... 101 relegato nel settentrione, il 24,4% nell’Italia centrale e il 31% in quella meridionale. Tuttavia, negli anni precedenti (in particolare nel biennio 1940- 41), gli internati erano stati relegati soprattutto al Sud15. La rete dei campi (che, come l’internamento libero, furono gestiti dal Ministero dell’Interno attraverso le Prefetture) utilizzò allora soprattutto edifi ci preesistenti (ville di campagna, castelli, ex opifi ci, ex conventi, ex scuole, normali abitazioni, ecc.) che garantivano una capienza media di un centinaio di internati. In Toscana vennero aperti tre campi (a Bagno a Ripoli, Montalbano di Rovezzano e Oliveto di Civitella della Chiana); nelle Marche sei (a Sassoferrato, Fabriano, Urbisaglia, Treia, Petriolo e Pollenza); in Umbria uno (a Colfi orito di Foligno). Nel Lazio vennero utilizzati come campi l’ex colonia di Ponza, quella ancora attiva di Ventotene, nonché il “centro di lavoro” per confi nati di Castel di Guido, mentre veri campi a baraccamenti sorsero a Fraschette di Alatri e a Castelnuovo di Farfa. In Abruzzo-Molise i campi allestiti furono ben diciannove campi (a Civitella del Tronto, Corropoli, Isola del Gran Sasso, Nereto, Tortoreto, Tossicia, Notaresco, Città Sant’Angelo, Chieti, Casoli, Marina di Istorio, Lama dei Peligni, Lanciano, Tollo, Agnone, Boiano, Casacalenda, Isernia e Vinchiaturo). In Campania i campi furono invece quattro (Ariano Irpino, Monteforte Irpino, Solfora e Campagna), come pure in Puglia (a Manfredonia, Alberobello, Gioia del Colle e nella colonia di confi no delle isole Tremiti). In Lucania funzionò anche come campo di concentramento la colonia confi naria di Pisticci, mentre in Calabria un campo ad hoc venne costruito a Ferramonti (35 km. a nord della città di Cosenza). In Sicilia furono rinominate “campo di concentramento” le ex colonie di confi no di Ustica e Lipari, mentre l’Emilia-Romagna accolse gli unici due campi dell’Italia settentrionale (Montechiarugolo e Scipione di Salsomaggiore)16. La presenza ebraica ebbe consistenza di almeno una cinquantina di internati in 13 campi su 48: Campagna, Alberobello, Isernia, Agnone, Lanciano, Isola del Gran Sasso, Notaresco, Tortoreto, Nereto, Civitella del Tronto, Urbisaglia, Civitella della Chiana e Bagno a Ripoli. Nel campo di Ferramonti essa fu maggioritaria, superando addirittura le 1600 unità17.

15 Cfr. Archivio Centrale dello Stato, Roma Ministero dell’Interno, Direzione Generale di Pubblica Sicurezza, Affari Generali e Riservati (da qui in avanti: ACS, MI, DGPS, AGR), Categoria A4bis Stranieri internati, busta 8/63, Dati statistici sugli internati. 16 Per i dati storico-geograﬁ ci sui campi fascisti si fa qui riferimento a C. S. Capogreco, I campi del duce, cit. (in particolare Mappatura dei campi 1940-1943, pp. 175-282). 102 Carlo Spartaco Capogreco

L’internamento gestito dal Ministero dell’Interno, come si è detto, non rappresentava una minaccia sul piano fi sico, neppure per gli ebrei. I suoi aspetti più critici furono (per tutte le categorie di internati) il sovraffolla- mento, che si ripercuoteva sulle già diffi cili condizioni igienico-abitative, e, soprattutto, la carenza alimentare che, col passare del tempo, sarebbe divenuta sempre più pressante, visto che, ormai, il misero sussidio economico governativo “non bastava a coprire le più elementari esigenze”18. Va qui ricordato comunque (quantunque esuli dal contenuto di questo scritto) che, in seguito all’occupazione nazifascista della Jugoslavia dell’aprile 1941, in Italia e nei territori occupati furono allestiti particolari campi di concentramento (sia per civili jugoslavi che per civili italiani appartenenti alle minoranze slovena e croata), sganciati dalla rete uffi ciale del Ministero dell’Interno e dipendenti generalmente dal Regio Esercito. Tale sistema parallelo di internamento, equivalente ad una vera e propria deportazione, si caratterizzò per le pessime condizioni di vita riservate agli internati che – ad esempio – nel campo allestito nel 1942 sull’isola di Arbe (in croato Rab) patirono tassi di mortalità, per fame e per stenti, che rag- giunsero talvolta livelli del 19%19. L’internamento civile gestito dal Ministero dell’Interno sopravvisse alla caduta di Mussolini, avvenuta il 25 luglio 1943. Per tutti gli stranieri fu abolito dal governo di Pietro Badoglio, solo il 10 settembre ’43, in obbedienza alle clausole armistiziali imposte dagli Alleati20; ma a quella

17 Sul funzionamento burocratico dell’internamento fascista, le categorie e le condizioni degli internati, cfr. C. S. Capogreco, I campi del duce, cit. pp. 179-247. Sull’internamento libero cfr. K. Voigt, Il rifugio precario. Gli esuli in Italia dal 1933 al 1945, II, cit. pp. 82-94; A. Pizzuti, Vite di carta. Storie di ebrei stranieri internati dal fascismo, Donzelli, Roma 2010; L. Maggioli-A.Mazzoni, Con foglio di via. Storie di internamento in Alta Valmarecchia 1940-1944, Ed. “Il Ponte Vecchio”, Cesena 2009. 18 K. Voigt, Il rifugio precario. Gli esuli in Italia dal 1933 al 1945, II, cit., p. 140. 19 Cfr. D. Rodogno, Il nuovo ordine mediterraneo: le politiche di occupazione dell’Italia fascista (1940-1943), Bollati Boringhieri, Torino 2002, pp. 397-431; C. S. Capogreco, Una storia rimossa dell’Italia fascista. L’internamento dei civili jugoslavi (1941-’43), in “Studi Storici”, anno 41° (2001), pp. 203-230; Idem, I campi del duce, cit., pp. 149-276. 20 Cfr. ACS, MI, DGPS, AGR, Categoria Massime M4, Mobilitazione Civile, busta 13/54, Campi di concentramento. Affari generali, Armistizio, Liberazione sudditi nemici internati, Circolare telegrafi ca dell’1-11-1943, “Da Ministero dell’Interno a Prefetti e Questore di Roma”. Il governo Badoglio, il 29-7-43 dispose la liberazione degli internati italiani (salvo gli appartenenti alle minoranze slave della Venezia Giulia). Ma, per non allertare i tedeschi, inizialmente non abrogò le leggi razziali, né L’internamento degli ebrei e la geografi a della Shoah in Italia... 103 data l’Italia centro-settentrionale era già caduta sotto l’occupazione nazista. I due “campi ebraici” maggiori (quelli di Ferramonti, in provincia di Cosenza, e di Campagna, in provincia di Salerno) si trovavano in regioni dove – per ragioni geografi che e militari – i tedeschi non ebbero tempo e modo, dopo l’armistizio dell’8 settembre ’43, di procedere alla “soluzione fi nale”. E questo elemento (unito all’appoggio offerto generalmente ai per- seguitati dalle popolazioni locali) consentì alla maggior parte degli internati ebrei di sottrarsi alla deportazione, allorquando la Penisola si ritrovò “divisa in due”21. Nel Sud Italia, l’arrivo degli eserciti anglo-americani (che già il 3 settembre ’43 attraversarono lo Stretto di Messina, diretti a settentrione), impedì anche gli eccidi di ebrei messi in atto dai tedeschi nel settentrione22. Dipese soprattutto da questi elementi il fatto che, nelle testimonianze di ebrei stranieri internati dall’Italia e sopravvissuti alla Shoah, emerge generalmente un ricordo non negativo di quella loro esperienza: avendo sperimentato scenari di persecuzione ben più drammatici, essi hanno idealizzato la “bontà” dei campi italiani, trasformando spesso i propri ricordi dell’internamento in Italia – come scrive Liliana Picciotto – in “lode sperticata e acritica, senza distinzioni tra atteggiamenti popolari e comportamento delle autorità, tra politica del regio governo e politica della successiva repubblica fascista”23.

II - Internamento e deportazione nell’Italia fascista-repubblicana II.a) Tra fascismo di Salò ed occupanti tedeschi La Repubblica sociale italiana – il nuovo stato fascista guidato da Mussolini, con sede centrale a Salò, sul Lago di Garda – già il 1° novembre 1943 aveva ripristinato l’internamento civile (compreso quello degli revocò l’internamento degli stranieri, che sarà disposto solamente il 10 settembre in ottemperanza alle condizioni d’armistizio sottoscritte con gli Alleati. Cfr. M. Sarfatti, Gli ebrei nell’Italia fascista. Vicende, identità, persecuzione, Torino, Einaudi 2000. 21 Sulle peculiarità dell’internamento ebraico nel Sud dell’Italia, cfr. C. S. Capogreco, Il campo di concentramento di Campagna e l’internamento fascista nel Meridione, in Giovanni Palatucci. La scelta, le differenza, a cura di L. Parente e F. S. Festa, Mephite, Avellino 2004. 22 Cfr. M. Sarfatti, La Shoah in Italia. Le persecuzioni degli ebrei sotto il fascismo, cit., pp. 98 sgg. 23 Il Libro della Memoria. Gli Ebrei deportati dall’Italia (1943-1945), Mursia, Milano 2002, Milano 1991, p. 923. Testimonianze del genere sono presenti numerose in N. Caracciolo, Gli ebrei e l’Italia in guerra 1940-45, Prefazione di R. De Felice, con un saggio di M. Toscano, Bonacci, Roma 1986. 104 Carlo Spartaco Capogreco ebrei stranieri e di quelli italiani ritenuti sovversivi), abolito poco tempo prima dal governo Badoglio, accentuandone la componente punitiva rivolta ai sospetti “in linea politica” e ai renitenti di leva, ed utilizzando inizialmente i vecchi “campi di concentramento” italiani ubicati nel territorio da essa amministrato. Tuttavia, su questioni riguardanti l’internamento nella Penisola, intervenivano non di rado anche i comandi militari tedeschi, esprimendosi sul destino dei vecchi campi, requisendo fascicoli personali degli internati, richiedendo alle prefetture gli elenchi degli ebrei residenti e, talvolta, imponendo l’internamento per “ragioni di sicurezza”. Nelle province di Macerata, Ascoli e Chieti successe, ad esempio – che nella logica della “messa in sicurezza” del territorio – tra ﬁ ne settembre e inizio novembre del 1943, furono rastrellati dai tedeschi, col coinvolgi- mento delle autorità italiane, tutti gli ebrei che vivevano in loco o vi erano stati internati24. Il 26 novembre 1943, rispondendo ad una richiesta della polizia tedesca, il ministero dell’Interno della Rsi informava che, dei quaranta campi di concentramento italiani ancora funzionanti nel giugno di quell’anno, dodici erano ancora operanti sul proprio territorio: uno in Emilia (Scipione di Salsomaggiore); uno nelle Marche (Fabriano); tre in Toscana (Bagno a Ripoli, Montalbano di Rovezzano e Civitella della Chiana); sei in Abruzzo (Civitella del Tronto, Corropoli, Isola del Gran Sasso, Nereto, Notaresco e Tossicia); uno nel Lazio (Fraschette di Alatri)25. Complessivamente, la Rsi disponeva all’epoca, per gli internati civili, di una capienza di 1727 posti, che, nei primi mesi del 1944, diminuirono ad 8000, distribuiti su un numero più che doppio di campi di concentramento26. All’inizio dell’oc-

24 In buona parte, essi vennero relegati in due ex campi per prigionieri di guerra dell’Italia monarchico-fascista, ubicati a Sforzacosta (Macerata) e a Servigliano Marche (Ascoli Piceno), di cui si dirà più avanti. Cfr. L. Picciotto, Il Libro della Memoria, cit., pp. 89, 870-874. K. Voigt, Il rifugio precario. Gli esuli in Italia dal 1933 al 1945, II, cit., p. 442; C. Di Sante, L’internamento civile nell’ascolano e il campo di concentramento di Servigliano (1940-1944). Documenti e testimonianze dell’internamento fascista, Istituto provinciale per la storia del movimento di liberazione nelle Marche, Ascoli Piceno 1998. 25 ACS, MI, DGPS, AGR, Cat. Massime M4, Mobilitazione civile, b. 111, Appunto per la polizia germanica del 26 novembre 1943. Riportato anche in G. Antoniani Persichilli, Disposizioni normative e fonti archivistiche per lo studio dell’internamen- to in Italia (giugno1940-luglio 1943), in “Rassegna degli archivi di stato, a. XXXVIII, 1978, n. 1-3, p. 96 doc. n. 15. 26 Cfr. G. Tosatti, Gli internati civili in Italia nella documentazione dell’Archivio Centrale dello Stato, in Una storia di tutti. Prigionieri, internati, deportati italiani nella seconda guerra mondiale, Franco Angeli, Milano 1989, p. 46. L’internamento degli ebrei e la geograﬁ a della Shoah in Italia... 105 cupazione – tra residenti, emigranti e profughi stranieri – nella Penisola erano presenti dai 32.000 ai 43.000 ebrei27. Nei loro confronti, i tedeschi effettuarono subito molti rastrellamenti, alcuni eccidi e vari atti disorganici di persecuzione28. Quegli episodi tuttavia – legati al fatto che alcuni gruppi di ebrei si erano venuti a trovare in aree “di particolare rilevanza militare”29 – non erano ancora riconducibili alla speciﬁ ca politica antiebraica nazista. Politica che, in Italia, cominciò ad essere attuata, infatti, solo a partire dagli arresti avvenuti a Trieste il 9 ottobre 1943 e dalla razzia dell’antico ghetto di Roma del 16-17 ottobre, che fu la più grave tra le tante effettuate nella Penisola30. Fino a novembre, nuove retate di ebrei (realizzate, spesso, con la fattiva collaborazione italiana) interessarono la Toscana, l’Emilia e il triangolo Torino-Genova-Milano31, mentre dalla cittadina piemontese di Borgo San Dalmazzo furono deportati ad Auschwitz (con tappe intermedie a Nizza e Drancy) molti degli ebrei stranieri che, dopo l’armistizio dell’8 settembre, erano fuggiti dalla Francia, attraversando le Alpi Marittime al seguito delle truppe italiane in ritirata32. In quel tragico autunno 1943, un nuovo convoglio diretto ad Auschwitz partì il 6 dicembre da Milano, dove

27 Cfr. M. Sarfatti, Gli ebrei nell’Italia fascista, Einaudi, Torino 2007, pp. 251- 252; L. Picciotto, Il Libro della Memoria. Gli Ebrei deportati dall’Italia, cit., pp. 855, 857; K. Voigt, Il rifugio precario. Gli esuli in Italia dal 1933 al 1945, II, cit., pp. 399-400. 28 Cfr. L. Picciotto, Il Libro della Memoria. Gli Ebrei deportati dall’Italia, cit., pp. 868- 870; M. Nozza, Hotel Meina. La prima strage di ebrei in Italia, Mondadori, Milano 1993. 29 Cfr. L. Picciotto, Il Libro della Memoria. Gli ebrei deportati dall’Italia (1943- 1945), cit., p. 872. 30 Su un totale di 1259 ebrei arrestati, ne vennero deportati 1023, che lasciaro- no Roma il 18 ottobre e giunsero ad Auschwitz il giorno 22. Cfr. L. Klinkhammer, L’occupazione tedesca in Italia 1943-1945, cit., pp. 402-405; L. Picciotto, Il Libro della Memoria. Gli Ebrei deportati dall’Italia, cit., pp. 44, 881-882. 31 Cfr. L. Picciotto, Le retate del novembre 1943 a Firenze, in “La Rassegna Mensile di Israel”, Saggi sull’ebraismo italiano in memoria di Yehudà Nello Pavoncello, a cura di A. Piattelli e M. Sylvera, vol. LXVII, pp. 243-264 32 Cfr. A. Cavaglion, Nella notte straniera. Gli ebrei di S. Martin de Vèsubie e il campo di Borgo San Dalmazzo. 8 settembre-21 novembre 1942, Aragno Editore, Torino 2012 (prima ediz. Cuneo 1981); S. Zuccotti, Holocaust odysseys: the Jews of Saint-Martin-Vesubie and their fl ight through France and Italy, Yale University Press, London 2007. Le ricerche di Liliana Picciotto hanno permesso di identifi care 328 persone che, partite da Borgo San Dalmazzo, giunsero ad Auschwitz. Nel campo parigino di Drancy i deportati vennero suddivisi in gruppi e aggregati a tre trasporti francesi che sarebbero giunti ad Auschwitz il 7 e il 17 dicembre ’43 e il 20 gennaio ‘44. 106 Carlo Spartaco Capogreco il carcere di San Vittore fungeva, momentaneamente, da luogo di raccolta per gli ebrei rastrellati nell’Italia settentrionale, prima che diventasse ope- rativo il “campo nazionale” appositamente predisposto: Fossoli33. Tra la popolazione ebraica italiana – sottoposta, dal 1938, alla negazio- ne dei diritti civili, ma (fi no all’8 settembre 1943) non ancora soggetta a violenze fi siche – sopravvisse a lungo la convinzione, o quantomeno l’illusione, che le efferatezze e gli eccessi dell’antisemitismo tedesco “non fossero consoni a un paese come l’Italia”34. Forse per questo gli ebrei italiani non compresero in tempo utile il fatto che l’internamento nei campi di Salò avrebbe seguito nuove logiche e ben più tragici itinerari, rispetto a quello dei campi monarchico-fascisti, trasformando gli ebrei rastrellati “da internati per ragioni di guerra a internati per la deportazione”35. Il 14 novembre 1943, infatti, l’approvazione della cosiddetta Carta di Verona (il manifesto politico della Rsi, articolato in 18 punti programmatici) dette legittimità formale, sia pure sotto forma di enunciato ideologico, allo sterminio degli ebrei perseguito dal nazismo36. E il giorno 30 dello stesso mese l’ordinanza di polizia n. 5, trasmessa ai “capi delle province” dal ministro dell’Interno Guido Buffarini Guidi, dispose l’arresto di tutti gli ebrei presenti sul territorio della Rsi e il loro internamento temporaneo in “campi provinciali”, in attesa di essere trasferiti e riuniti in “campi speciali”. Quell’atto amministrativo (che, oltre al fermo immediato e generaliz- zato degli ebrei presenti nella Penisola, disponeva anche il sequestro dei loro beni) ebbe conseguenze di enorme portata, perché, con esso, “i piani nazionalsocialisti dello sterminio ricevettero un appoggio decisivo”37

33 Quel convoglio caricò ebrei anche a Verona ed accorpò un trasporto partito da Trieste il 7 dicembre, giungendo infi ne ad Auschwitz il giorno 11. Cfr. L. Picciotto, Il Libro della Memoria, cit., pp. 884-889; Idem, Le retate del novembre 1943 a Firenze, cit., pp.243-26; S. Zuccotti, L’Olocausto in Italia, Mondadori, Milano 1988 (ediz. orig. New York 1987), pp. 174-178. 34 L. Picciotto, Per ignota destinazione. Gli ebrei sotto il nazismo, cit., p. 61. 35 L. Picciotto, Il Libro della Memoria, cit., p. 895) Cfr. pure K. Voigt, Il rifugio precario. Gli esuli in Italia dal 1933 al 1945, II, cit., pp. 461-465. 36 Cfr. R. De Felice, Storia degli ebrei italiani sotto il fascismo, Einaudi, Torino 1988 (prima ediz. Torino 1961), p. 446. La “Carta di Verona” recitava al 7° punto che: “Gli appartenenti alla razza ebraica sono stranieri, durante questa guerra appar- tengono a nazionalità nemica”, una formulazione “suffi cientemente vaga e imprecisa da permettere qualunque interpretazione pratica: dal mantenimento delle precedenti leggi razziste al loro irrigidimento, dall’espulsione degli ebrei al loro arresto”. (L. Picciotto, Il Libro della Memoria, cit., pp. 891-892). 37 L. Klinkhammer, L’occupazione tedesca in Italia 1943-1945, Bollati Boringhieri, Torino 1993, p. 406. L’internamento degli ebrei e la geografi a della Shoah in Italia... 107 e l’internamento degli ebrei in Italia divenne funzionale alla Shoah. Non a caso, i responsabili del governo tedesco, alcuni giorni dopo, salutarono con vivo compiacimento quella svolta38. Da quel momento, la sorte degli ebrei presenti in Italia sarebbe dipesa dall’intreccio tra la politica antisemi- ta tedesca e quella italiana, perché anche le autorità della Rsi avviarono la “caccia all’ebreo” tramite rastrellamenti a tappeto effettuati in proprio39. Il primo, immediato risultato pratico del rinnovato antisemitismo fascista fu l’arresto di 150 ebrei – interamente programmato e realizzato dagli italiani – avvenuto a Venezianella notte tra il 5 e il 6 dicembre40.

II.b) Il campo di Fossoli tra le politiche antisemite di Berlino e di Salò L’Ordinanza di polizia n. 5 stabiliva, come si è detto, l’internamento di tutti gli ebrei in “campi provinciali”, dai quali essi sarebbero poi stati trasferiti in “campi di concentramento speciali” di interesse nazionale. L’unico “campo speciale” allestito dalla Rsi ebbe sede a Fossoli di Carpi, in provincia di Modena, sul sito di un ex campo italiano per prigionieri di guerra41. In realtà, esso era composto da due aree contigue, separate da un canale: il “campo vecchio”, edifi cato nel 1942 (con superfi cie di circa 900 metri quadrati e 93 fabbricati), ed il “campo nuovo” (con superfi cie di 600 metri quadrati), realizzato in un secondo tempo e costituito inizialmente solo da tende militari. Nulla diceva l’Ordinanza sul destino che sarebbe toccato agli ebrei, una volta confl uiti dai “campi provinciali” in quelli “di interesse nazionale”. Ma è logico supporre che Mussolini ed il fascismo di Salò fossero consapevoli dell’effettivo ruolo che avrebbe svolto il campo di Fossoli (quello, cioè, di punto di partenza della deportazione dall’Italia, nell’ambito del piano di sterminio degli ebrei d’Europa). Difatti, è impen-

38 Cfr. L. Picciotto, Per ignota destinazione. Gli ebrei sotto il nazismo, cit., p. 170. Particolarmente signifi cativi, per la ricostruzione delle vicende della “soluzione fi nale” in Italia, i due promemoria del 4 e del 14 dicembre: ivi, pp. 221-224. 39 Solo agli anziani ultrasettantenni ed agli ammalati gravi, in un secondo tempo, sarebbe stato risparmiato l’arresto. 40 Cfr. L. Picciotto, Il Libro della Memoria, cit., pp. 899-900. 41 Il toponimo Fossoli corrisponde a un’area rurale del modenese situata a circa 5 chilometri da Carpi, cittadina della Pianura Padana, posta sulla linea ferroviaria che, attraverso il valico del Brennero, porta in Austria e in Germania. A Fossoli, nel luglio 1942, l’esercito italiano aveva allestito il campo per prigionieri di guerra numero 73, che arrivò ad ospitare quattromila militari alleati. Nella notte tra l’8 e il 9 settembre 1943, quel campo fu occupato dalle forze armate germaniche che lo chiusero, dopo averne deportato i prigionieri. Cfr. A. M. Ori, Il campo di Fossoli. Da campo di prigionia e deportazione a luogo di memoria 1942-2004, AMP Edizioni, Carpi 2004. 108 Carlo Spartaco Capogreco sabile che essi potessero ritener quel campo (capace di accogliere, si e no, 3000 internati) meta defi nitiva per le decine di migliaia di ebrei ancora presenti nella Penisola42. Il 5 dicembre 1943, con l’arrivo di una settantina di internati, Fossoli entrò uffi cialmente in funzione sotto la direzione della questura di Modena. Da Salò, l’ordine fi nalizzato all’allestimento di un campo “per gli ebrei arrestati in Italia”, era giunto al podestà di Carpi il 2 dicembre, e con l’arrivo dei primi internati (per lo più nuclei familiari completi, al- loggiati provvisoriamente nel “campo vecchio”) la struttura di Fossoli en- trò uffi cialmente in funzione. A fi ne dicembre gli ebrei internati erano 97, ma già si annunciava l’arrivo di altri 827. Il primo convoglio diretto ad Auschwitz partì il 22 febbraio e comprendeva circa 600 deportati, tra i quali Primo Levi43. Dopo due mesi di gestione italiana, i tedeschi vollero prendere direttamente nelle proprie mani la direzione del campo, cosicché, dal 15 marzo ‘44, il “Campo concentramento ebrei” di Fossoli divenne un Polizei-und Durchangslager (campo di polizia e transito, in codice Dulag 152) alle dipendenze dalla Polizia di Sicurezza e del Servizio di Sicurezza (Befehlshaber der Sicherheits-Polizei und des Sicherheitsdienst, in sigla SiPo e SD), diretta a Verona dal SS-Gruppenführer Wilhelm Harster44. La direzione italiana fu costretta a trasferirsi nel “campo vecchio”, mentre il “nuovo” rimase sotto il completo controllo delle SS. Fossoli, di fatto, venne allora suddiviso in due campi distinti: l’uno italiano, per “ariani”, ubicato nel vecchio settore; l’altro tedesco, inserito integralmente nel meccanismo della “soluzione fi nale” (ma che, comunque, accolse anche degli internati non ebrei destinati alla deportazione), dalla forma trapezoi- dale, circondata da due fi lari di fi lo spinato. In essa la zona destinata agli internati era ripartita in due settori: quello per gli ebrei comprendente otto baracche; quello per i “politici”, sette baracche. Ogni baracca poteva acco-

42 Cfr. M. Sarfatti, La Shoah in Italia. La persecuzione degli ebrei sotto il fascismo, Einaudi, Torino 2005, pp. 107-108. 43 Sulla storia e le funzioni del campo di Fossoli, cfr. L. Picciotto, L’alba ci colse come un tradimento. Gli ebrei a Fossoli 1943-1945, Mondadori, Milano (in corso di pubblicazione); L. Casali, La deportazione dall’Italia. Fossoli di Carpi, in Spostamenti di popolazione e deportazioni in Europa 1939-1945, cit.; R. Gibertoni-A. Melodi, Il campo di Fossoli in Il Museo Monumento al Deportato a Carpi, Electa, Milano 1997; A. M. Ori, Il campo di Fossoli. Da campo di prigionia e deportazione a luogo di memoria 1942-2004, cit.; Leggere Fossoli. Una bibliografi a, a cura di S. Durante-L. Ferri Caselli, Introduzione di E. Collotti e L. Casali, Edizioni Giacché, La Spezia 2000. 44 Cfr. L. Picciotto, Il libro della Memoria, cit., 911-921. L’internamento degli ebrei e la geografi a della Shoah in Italia... 109 gliere 250-300 persone45. Comandante del Polizei-und Durchangslager di Fossoli fu il tenente delle SS Friedrich Karl Titho, coadiuvato dal sergente Hans Haage. Alle loro dipendenze operava una piccola guarnigione di SS composta da militi tedeschi e volontari ucraini e italiani. Le funzioni am- ministrative furono affi date, in gran parte, agli stessi internati, la maggior parte dei quali trascorse nell’inattività il proprio soggiorno a Fossoli, che poteva durare da pochi giorni sino a quattro-cinque settimane. I funzionari del campo avevano solo responsabilità connesse all’internamento; di quelle relative alla deportazione si occupava infatti il comando SiPo di Verona, dove lo stesso Titho si recava ogni due-tre settimane, preannunciando il numero e i nomi di prigionieri politici ed ebrei del trasporto in allestimen- to. Sull’intreccio di responsabilità nella gestione dell’internamento e della deportazione ebraica dall’Italia, non è documentata l’esistenza di specifi ci accordi bilaterali italo-tedeschi. Tuttavia, dall’analisi dei fatti risulta evidente che il campo di Fossoli fece da “raccordo” tra gli operati delle polizie tedesca ed italiana: una tale ipotesi, difatti, è l’unica plausibile con gli avvenimenti e i documenti noti46. Gli internati di Fossoli, ebrei o “politici” che fossero, furono in maggioranza italiani e – con vicende e percorsi individuali o di gruppo assai diversifi cati – provenivano dai più disparati luoghi dell’Italia centrale e nord-occidentale. I non ebrei erano soprattutto: partigiani ed oppositori politici; uffi ciali del Regio esercito che non avevano aderito alla Rsi; ope- rai arrestati durante i grandi scioperi del 1944; religiosi ed altre persone, a vario titolo, ritenute pericolose. Gli ebrei (sia italiani che stranieri), nella maggior parte dei casi, erano individui destinati allo sterminio, ma a Fossoli

45 Non è ancora chiaro per quale motivo – giunti a Fossoli – gli internati potessero fi nire nell’uno o nell’altro campo. Certo è che l’esistenza di una doppia gestione ha reso molto più complessa la ricostruzione storica dei fatti e l’indagine sul movimento degli internati. Sulla vita del settore italiano (il campo vecchio) non si dispongono di molti dati. Si sa che esso fu destinato soprattutto a civili di nazionalità nemica, ma vi vennero internati anche italiani (generalmente non soggetti alla deportazione): oppositori politici, sospetti fi ancheggiatori di partigiani, genitori di renitenti di leva. Il campo vecchio ebbe un ruolo importante anche per la raccolta, la selezione e il transito della manodopera da avviare al lavoro coatto in Germania. Cfr. A. M. Ori, Il campo di Fossoli. Da campo di prigionia e deportazione a luogo di memoria 1942- 2004, cit., pp. 21-23, 28. 46 Secondo Michele Sarfatti, è fuor di dubbio che i governi del Terzo Reich e della Rsi pervennero allora ad un accordo per la consegna ai tedeschi (e le conseguenti deportazione ed annientamento) degli ebrei arrestati dagli italiani (La Shoah in Italia. La persecuzione degli ebrei sotto il fascismo, Einaudi, Torino 2005, pp. 107-108). 110 Carlo Spartaco Capogreco i nazisti non avevano assegnato funzioni di eliminazione o di violenza fi si- ca sugli internati, bensì soltanto il ruolo di centro di raccolta temporanea47. I trasporti diretti nei Lager partivano dalla stazione ferroviaria di Carpi, dove gli internati venivano trasferiti con camion o con corriere. Dal mese di febbraio a quello di agosto dell’anno 1944 partirono dal “campo nuovo” di Fossoli dodici dei ventidue trasporti di ebrei deportati dall’Italia, destinati, in gran parte, all’annientamento nell’inferno di Auschwitz48. Il 15 luglio del 1944, per via dell’avanzamento a Nord della linea del fronte, il “campo vecchio” di Fossoli venne defi nitivamente chiuso. Per le stesse ragioni, smise di funzionare anche il “campo nuovo” che, tra il 21 luglio ed il 7 agosto, venne trasferito dai tedeschi (con tutta quanta la sua struttura: compresi il personale di guardia e di comando, le dotazioni e gli internati politici) a Gries, un sobborgo di Bolzano: una città solo formalmente italiana, visto che faceva parte, ormai, dell’Alpenvorland, uno dei due territori italiani (Operationszone) che i tedeschi avevano sottratto alla Rsi e posto sotto il controllo militare del Reich49. II.c) I “campi provinciali” per ebrei predisposti dalla Repubblica sociale italiana In esecuzione dell’Ordinanza di polizia del 30 novembre, dalla fi ne del 1943 le prefetture della Repubblica sociale italiana cominciarono ad

47 D’altra parte, a Fossoli non mancarono i morti, i tormenti della fame, della promiscuità, dei parassiti e (anche tra i non ebrei) dell’incertezza sulla sorte futura. Come non mancarono i maltrattamenti e le uccisioni a sangue freddo: si ricordano, ad esempio, l’assassinio del capo partigiano Leopoldo Gasparottto, avvenuto il 22 giugno 1944, e la fucilazione di 67 internati politici avvenuta il 12 luglio 1944 presso il poligono di tiro di Cibeno, una località attigua a quella di Fossoli. 48 Complessivamente sono passati da Fossoli circa 2800 ebrei, quasi tutti destinati ai Lager di Auschwitz e di Bergen Belsen, e un numero pressoché equivalente di internati politici, destinati in gran parte al lager di Mauthausen. Cfr. L. Picciotto, L’alba ci colse come un tradimento. Gli ebrei nel campo di Fossoli 1943-1944, Mondadori, Milano 2010, p. 232; Idem, Il Libro della Memoria, cit., pp. 44-80). Separati dagli ebrei, il campo accolse anche altre categorie di internati, soprattutto politici destinati ai Konzentrationslager. Sino alla sua evacuazione, transitarono complessivamente da Fossoli circa 5000 internati, di cui 2726 ebrei. Per un conteggio esatto del totale, a questi numeri andrebbero aggiunti anche i dati relativi agli internati – seppure non molti – deportati dal “campo vecchio”, di cui però non si sono conservati né i registri né gli elenchi. 49 L’altra Operationszone fu quella del “Litorale Adriatico”, con capoluogo Trieste, dove operò il Polizeihaftlager della Risiera di San Sabba. L’internamento degli ebrei e la geografi a della Shoah in Italia... 111 istituire i “campi provinciali”: speciali luoghi di internamento e di prigionia degli ebrei (ma che, in vari casi, accolsero anche altre “categorie” di internati), alle dipendenze delle questure. Tali campi talvolta vennero allestiti in strutture fi siche già utilizzate dall’Italia monarchico-fascista (ad esempio a Bagno a Ripoli, Scipione, Pollenza e Bagni di Lucca). Altre volte essi vennero ubicati in edifi ci utilizzati per la prima volta come luogo per l’internamento di civili: caserme, scuole, ex campi per prigionieri di guerra, colonie di vacanza, alberghi, teatri, ville di campagna e persino case di riposo per anziani ancora attive. Inoltre, in alcune città (come a Torino, Milano, Ravenna, Roma e Viterbo) gli ebrei vennero concentrati dalla Rsi nelle locali carceri giudiziarie, oppure nei campi di province vici- ne50. Alimentando continuamente Fossoli di umanità dolente, i “campi provinciali” diedero un apporto essenziale alla deportazione ebraica in partenza dall’Italia, contribuendo volta per volta al raggiungimento del quorum necessario per rendere operative le partenze dei treni diretti nei Lager51. Essendo perciò continuamente svuotati dei loro inquilini, quei campi ebbero breve durata e vennero tutti chiuse, infi ne, entro l’estate del 1944. Per periodi più o meno brevi, “campi provinciali” operarono in 36 province della Rsi52. Nella Valle d’Aosta fu aperto un campo nella cit- tà capoluogo. In Piemonte vennero allestiti dei campi a Vercelli, Asti e Borgo San Dalmazzo, mentre a Torino, per l’internamento ebraico, si utilizzarono le Carceri Nuove. Anche a Milano gli ebrei furono internati in carcere (all’ultimo piano del IV raggio del penitenziario di “San Vittore”), mentre per il resto della Lombardia vennero allestiti dei campi a Sondrio e a Mantova. In Liguria operarono tre “campi provinciali” (che, tuttavia, accolsero anche “politici”, genitori di giovani renitenti alla leva e “sudditi nemici”): a Calvari, Bergeggi e Vallecrosia. Nel Veneto, “campi provin-

50 Per classifi care quale “campo provinciale” una struttura d’internamento della Rsi si è ritenuto indispensabile il riscontro di almeno una delle due seguenti condizioni: 1) l’esistenza di documentazione uffi ciale (al limite, la sola carta intestata del campo) o di rapporti testimoniali attestanti l’istituzione / l’esistenza di un centro per l’internamento temporaneo di ebrei correlato all’Ordinanza di polizia n. 5 del 30-11- 1943; 2) la presenza documentata di una componente ebraica (almeno per un breve periodo) tra i civili internati nel campo in esame. 51 Nei trasporti in partenza dalla Rsi la quantità media di deportati fu all’incirca di 550 individui per treno, mentre la media dei trasporti dal “Litorale Adriatico” fu di 70 individui. Cfr. L. Picciotto, Il Libro della Memoria, cit., p. 37. 52 Per le fonti documentarie sui “campi provinciali” e la stima sul numero degli stessi, si rimanda soprattutto a: L. Picciotto, Il libro della memoria. Gli ebrei deportati dall’Italia 1943-1945, cit. (in particolare pp. 832-835); C. S. Capogreco, I luoghi e i 112 Carlo Spartaco Capogreco ciali” operarono a Venezia, Piani di Tonezza, Vò Vecchio, Verona e, per brevissimo periodo, a Montorio Veronese e a Vicenza. In Emilia Romagna vennero allestiti dei “campi provinciali” a Reggio Emilia, Coviolo, Ferrara e Forlì, mentre a Ravenna furono utilizzate le carceri cittadine; in provincia di Parma, per gli ebrei di sesso maschile fu utilizzato il vecchio campo monarchico-fascista di Scipione; per le donne e i bambini, un albergo di Monticelli Terme. In Toscana operarono quattro “campi provinciali”: a Roccatederighi, Bagno a Ripoli53, Bagni di Lucca54 e, per brevissimo tempo, a Marina di Massa; funzionò, inoltre, come “provinciale” anche il vecchio campo monarchico-fascista di Civitella della Chiana, in provincia di Arezzo. Nelle Marche, un “campo provinciale” (che accolse varie “categorie” di internati) fu allestito a Senigallia. Nelle province di Macerata e di Ascoli Piceno, dove – come già detto – il rastrellamento degli ebrei ebbe allora tempi precoci55, divenne “provinciale” sia il vecchio campo per internati civili di Pollenza che quello per prigionieri di guerra di Servigliano56. giorni della deportazione e della prigionia, in La Shoah in Italia, a cura di Marcello Flores, Simon Levis Sullam, Marie-Anne Matard-Bonucci, Enzo Traverso, UTET, Torino 2010, pp. 641-670 (in particolare pp. 647-653); M. Stefanori, «Ordinaria amministrazione»: i campi di concentramento provinciali per ebrei nella Rsi, in “Studi Storici”, n. 1/2013, pp. 191-226. 53 Questo campo si trovava alle porte di Firenze, ma per quella provincia è documentata anche l’utilizzazione, sporadica, dell’Albergo Italia di Firenze. 54 Venne impiegato qui un edifi cio che era stato utilizzato dall’Italia monarchico- fascista per “internati liberi” anglo-maltesi e jugoslavi. 55 Nei giorni 29/30 settembre 1943, un centinaio di civili già internati nel maceratese (ebrei e non) furono rastrellati e rinchiusi nell’ex campo per prigionieri di guerra situato a Sforzacosta (Macerata). Da lì, gli internati “ariani” vennero trasferiti nel campo di Fossoli il 28 gennaio ‘44, mentre gli ebrei – dopo un insolito periodo di internamento libero nel centro storico di Urbisaglia – il 7 febbraio (quando ammonta- vano ad una cinquantina) vennero trasferiti nei locali del vecchio campo monarchico- fascista di Pollenza. Sui campi del maceratese (Urbisaglia, Pollenza e Petriolo) e sulle vicende degli ebrei ivi internati, cfr. K. Voigt, Il rifugio precario. Gli esuli in Italia dal 1933 al 1945, II, cit., pp. 440-444; C. S. Capogreco, I campi del duce, cit., pp. 188- 190; Storie di uomini e di donne tra internamento e Resistenza nelle Marche, Atti del Convegno Macerata 28 aprile 2014 (in corso di pubblicazione). 56 Il campo di Pollenza, aperto nel 1940 in una grande villa di campagna (“Villa Lauri”), fu riattivato dalla Rsi il 18-1-1944. Il 31-3-44, un reparto di SS, giunto sul posto appositamente, trasportò a Fossoli i 44 ebrei ancora internati. Sul campo di Servigliano, cfr. C. Di Sante, L’internamento civile nell’ascolano e il campo di concentramento di Servigliano (1940-1944), cit., pp. 47-73; G. O. Viozzi, Cenni storici su Servigliano, Ascoli Piceno 1968, pp. 77-84. Nel marzo 1944 risultavano in carico al L’internamento degli ebrei e la geografi a della Shoah in Italia... 113

In Umbria, un “campo provinciale” operò prima a Perugia, poi sull’Isola Maggiore del Lago Trasimeno. Nel Lazio, sia per la provincia di Roma che per quella di Viterbo, per gli ebrei rastrellati furono utilizzate le carceri (“Regina Coeli” e Santa Maria in Gradi). In Abruzzo la Rsi allestì un “campo provinciale” in una caserma di Teramo (che accolse anche internati non ebrei). Va ricordato, comunque, che nel teramano erano rimasti in funzione, dopo l’8 settembre, diversi campi dell’Italia monarchico-fascista (Civitella del Tronto, Nereto, Notaresco, Corropoli e Tossicia)57. Di essi, quello di Civitella rimase attivo sino al maggio del 1944, divenendo, og- gettivamente, “campo provinciale”58. III- I campi di transito nazisti di Bolzano e Trieste III.a) Il Lager di Bolzano-Gries In seguito all’occupazione nazista, i territori delle provincie di Bolzano, Trento e Belluno vennero accorpati dai tedeschi nella OZAV (Operationszone Alpenvorland, cioè “Zona di Operazioni delle Prealpi”), direttamente assoggettata ai comandi militari del Terzo Reich. Stesso destino toccò ad un vasto territorio posto a cavallo del vecchio conﬁ ne tra Regno d’Italia e Regno di Jugoslavia, costituito dai tedeschi nella OZAK (Operationszone Adriatisches Küstenland, cioè “Zona di Operazione Litorale Adriatico”)59. In un tale contesto geo-politico, come già accennato, i tedeschi atti- varono alla periferia di Bolzano (in località Gries) un campo di raccolta e transito (Polizei-und Durchgangslager) che sostituì Fossoli, dopo la sua

campo di Servigliano 359 internati, tra cui 61 ebrei. Due mesi dopo – in seguito ad un bombardamento alleato e ad un’evasione in massa – i tedeschi assunsero il comando del campo e trasportarono a Fossoli 31 ebrei, poi deportati ad Auschwitz. Dopo essere stato oggetto di due attacchi partigiani, il campo di Servigliano venne infi ne liberato dagli Alleati il 25-6-1944. 57 Cfr. K. Voigt, Il rifugio precario. Gli esuli in Italia dal 1933 al 1945, II, cit., pp. 437-440. 58 Da Civitella del Tronto, un primo scaglione di internati, composto da 23 ebrei stranieri, venne trasferito a Fossoli il 18-4-1944, ed un secondo (composto da 134 stranieri, in maggioranza ebrei libici con cittadinanza britannica), fu trasferito il 4-5- 44. Cfr. I. Iacoponi, Il campo di concentramento di Civitella del Tronto, in “Rivista abruzzese di Studi Storici dal fascismo alla Resistenza”, a. V, 1984, n. 2, pp. 213-225; C.S. Capogreco, I campi del duce, cit., pp. 210-212. 59 Cfr. K. Stuhlpfarrer, Le zone di operazione Prealpi e Litorale Adriatico, Adamo, Gorizia 1979. 114 Carlo Spartaco Capogreco chiusura, nella funzione di luogo centrale di concentramento e transito nell’ambito della deportazione dall’Italia. Il campo di Bolzano-Gries, allestito in un complesso di vecchie autorimesse militari, ebbe una capienza di circa 3.000 internati ed un’organizzazione pressoché identica a quella di Fossoli, da cui provenivano sia il personale di guardia che quello di comando. Il trasferimento dall’una all’altra struttura fu realizzato tra il 21 luglio e il 7 agosto 1944, allorquando il campo di Gries entrò formalmente in funzione. Esso dipendeva dall’SS-Gruppenfi ihrer Wilhelm Harster (di stanza a Verona) che confermò al comando del campo lo stesso Karl Titho, già comandante di Fossoli. Anche il vicecomandante fu, ancora, il sergente Hans Haage. A pochi mesi dalla sua apertura, il campo di Gries venne ampliato con l’aggiunta di nuovi baraccamenti e di piccole celle per gli internati più “pericolosi”, arrivando ad accogliere fi no a quattromila internati, tra civili e militari (partigiani, antifascisti, ebrei, zingari, renitenti alla leva, ostaggi, militari del Regio Esercito italiano, soldati alleati, preti e delinquenti comuni), rastrellati localmente o trasferiti da varie carceri e campi di concentramento dell’Italia settentrionale60. Il nuovo campo si estendeva su una superfi cie di 17.500 metri quadrati (di cui l’area delle baracche ne occupava 13.000) ed era circondato da un muro intervallato da torrette di guardia. La vigilanza veniva garantita da una guarnigione di “SS” (comprendente anche sud-tirolesi, italiani ed ucraini) che disponeva anche di cani appositamente addestrati61. Complessivamente, da Bolzano- Gries transitarono circa 15.000 civili destinati ai Lager di concentramento e di sterminio, 3500 dei quali furono rilasciati dai tedeschi alla chiusura del campo, avvenuta il 3 maggio 1945. Gli individui internati per cause “non politiche” furono circa il dieci per cento del totale. Il periodo d’internamento poteva variare da pochi giorni ad alcuni mesi, e sulle condizioni di vita degli internati gravavano la sottoalimentazione e le malattie (in particolare, il tifo, l’epatite e la tubercolosi). Gli internati venivano contrassegnati con un triangolo colorato diversamente, a seconda della “categoria” di appartenenza, ed assegnati alle varie baracche senza

60 Sulle vicende di Bolzano-Gries, cfr. Cfr. L. Piciotto, Il Libro della Memoria, cit., pp. 929-932; L. Happacher, Il lager di Bolzano, Comitato provinciale per il 30° anniversario della Resistenza e della Liberazione, Trento 1979; L’ombra del buio: Lager a Bolzano 1945-1955, a cura di C. Gacomozzi, Comune di Bolzano, Bolzano 1995; Anche a volerlo raccontare è impossibile: scritti e testimonianze sul lager di Bolzano, a cura di G. Mezzalira e C. Villani, Anpi, Bolzano 1999. 61 Per sevizie e torture, a Gries persero la vita almeno quattordici reclusi, mentre altri ventidue vennero fucilati, in una località non distante, il 27 agosto 1944. Inoltre, L’internamento degli ebrei e la geografi a della Shoah in Italia... 115 un particolare criterio, tranne che per gli ebrei di sesso maschile e i “lavoratori fi ssi”, che alloggiavano, rispettivamente, insieme. Anche i bambini (in tutto, una trentina) e le donne (millecinquecento circa) alloggiavano in un’unica baracca. Il lavoro si svolgeva sia nel campo (dove erano state aperte una falegnameria, un’offi cina meccanica, una sartoria e una tipografi a) che fuori di esso (sgombero macerie, riparazione binari, disinnesco di ordigni; oppure nell’impiego in offi cine meccaniche, come ad esempio in quelle sistemate nella galleria del Virgolo). Ma Bolzano-Gries ebbe anche dei “sottocampi” (Aussenlager) nei quali il numero degli internati andò aumentando a partire dal febbraio del 1945; da quando cioè – per le interruzioni della linea ferroviaria e della strada statale del Brennero – non si poterono più effettuare ulteriori trasporti di deportazione Oltralpe62. Tra il 5 agosto del 1944 e il 22 marzo del ‘45 dal campo di Bolzano- Gries partirono per i Lager centroeuropei almeno quattordici trasporti ferroviari. Essi presero avvio dal binario dell’attuale via Pacinotti o dalla stazione di Bolzano ed ebbero come destinazione Mauthausen (5 trasporti), Flossenbürg (3 trasporti), Dachau (2 trasporti), Ravensbrück (2 trasporti), Wörgl (un trasporto) ed Auschwitz-Birkenau (un trasporto). Quest’ultimo partì il 24 ottobre 1944 e giunse a destinazione il 28 dello stesso mese. Dopo l’evacuazione di Auschwitz, i “convogli razziali” dovettero dirigersi verso altre destinazioni: due trasporti (partiti il 14 dicembre ‘44) approda- rono infatti a Flossenburg e Ravensbrück. Il 1° febbraio 1945 partì da Gries l’ultimo convoglio diretto a Mauthausen; mentre un altro, già approntato, non poté partire a causa delle interruzioni della linea ferroviaria. Infi ne, tra il 26 e il 30 aprile ‘45 (quando ospitava circa 4000 reclusi), il campo di Bolzano venne smobilitato dal comando germanico che, prima di andar- sene, distrusse tutti gli archivi. La maggior parte degli internati vennero portati a qualche chilometro da Bolzano e rimessi in libertà. Il 30 aprile le strutture del campo vennero consegnate alla Croce Rossa Internazionale63. nella caserma di Mignone, sita in un quartiere di Bolzano, il 12 settembre 1944 vennero eliminati con un colpo alla nuca 23 militari italiani, in missione per conto degli Alleati, precedentemente internati a Gries. 62 I campi satelliti (Aussenlager) furono ubicati a Sarentino (in baracche di legno impiantate sulle rive del Talvera), a Merano (in una caserma nei pressi di Maia Bassa), a Moso in Val Passiria (in una caserma), a Vipiteno (in una caserma), a Certosa Val Senales (prima in baracche, poi in una caserma della guardia di fi nanza), a Campo Tures, Colle Isarco e Bressanone, in alberghi requisiti dalle SS. 63 Cfr. L. Piciotto, Il Libro della Memoria, cit., pp. 54-55; L. Steurer, Le deportazioni dall’Italia. Bolzano, in Spostamenti di popolazione e deportazioni in Europa durante la seconda guerra mondiale, cit.; C. Villani, Il Durchgangslager di Bolzano 116 Carlo Spartaco Capogreco

III.b) Il Lager della Risiera di San Sabba a Trieste Da Trieste, capoluogo dell’Adriatisches Küstenland, dal dicembre 1943 sino al febbraio 1945, partirono verso i Lager nazisti 22 convogli ferroviari comprendenti ebrei. Inizialmente, venivano deportati solo individui rastrellati nell’OZAK; poi – dopo la chiusura del campo di Fossoli – afﬂ u- ivano a Trieste anche ebrei rastrellati in altre zone dell’Italia settentrionale (in particolare in Veneto)64. Comandante delle SS e della Polizia dell’A- driatisches Küstenland, era l’SS-Gruppenführer Odilio Lotario Globocnik, il responsabile dell’Action Reinhard (lo sterminio di due milioni di ebrei condotto in Polonia da veri specialisti in genocidio). Globocnik, tra la ﬁ ne del 1943 e l’inizio del ’44, fu raggiunto a Trieste da 92 componenti del suo vecchio gruppo, con i quali venne costituito l’Einsatzkommando Reinhard, una struttura composta da tre squadre territoriali ubicate a Trieste, Udine e Fiume, ma con sede centrale proprio a Trieste65. In un primo tempo, gli ebrei rastrellati venivano concentrati nel carcere triestino del Coroneo, da dove (il 7-12-43, il 6-1-44 e il 28-1-44) vennero avviati verso i Lager i componenti dei primi tre convogli ferroviari in

(1944-1945), in Il libro dei deportati, a cura di B. Mantelli e N. Tranfaglia, Vol. II, Deportati, tempi, luoghi, Mursia, Milano 2010, pp. 823-853; D. Venegoni, Uomini, donne e bambini nel Lager di Bolzano. Una tragedia italiana in 7.982 storie individuali, Milano 2005. 64 Le retate principali ebbero luogo: a Trieste (9 -29 ottobre ’43; 19-20 gennaio e 28 marzo ’44); a Gorizia (22 novembre ’43); sull’isola di Arbe/Rab (22 marzo ’44); a Vò Vecchio (31 luglio ’44); a Marocco di Mogliano Veneto (7 agosto ’44); a Venezia (17 agosto ’44); a Conegliano Veneto (l’11 ottobre ’44); negli ospedali veneziani “S. Giovanni e Paolo” e “San Clemente e San Servolo” (6 -11 ottobre ’44). Rastrellamenti di ebrei si ebbero in più occasioni, nel corso del 1944, anche a Fiume, Sussak ed altre cittadine del golfo del Quarnero . Cfr., in particolare, J. Romano, Ebrei jugoslavi 1941-1945. Vittime del genocidio e combattenti della Libertà, Savez Jevrejskih Opstina Jugoslavije, Belgrado 1980 (in serbo-croato); L. Picciotto, Il Libro della Memoria, cit., p. 56; Idem, Presentazione a A. Lallo-L. Toresini, Psichiatria e nazismo. La deportazione ebraica dagli ospedali psichiatrici di Venezia nell’ottobre 1944, Ediciclo, Portogruaro 2001. 65 Oltre a Odilio Lotario Globocnik, nell’OZAK svolsero signifi cative funzioni di repressione anche Christian Wirth, Joseph Oberhauser, Franz Stangl (già responsabile di Treblinka e Sobibór), Franz Reichleitner, Dietrish Allers, Otto Stadie ed Erwin Lambert (esperto in forni crematori e costruttore di quello della Risiera). Cfr. L. Piciotto, Il Libro della Memoria, cit., pp. 932-939; E. Collotti, Il Litorale Adriatico nel Nuovo Ordine Europeo, Vangelista, Milano 1974; M. Coslovich, I percorsi della sopravvivenza. Storia e memoria della deportazione dall’Adriatisches Küstenland, Mursia, Milano 1994. L’internamento degli ebrei e la geografi a della Shoah in Italia... 117 partenza dall’OZAK66. Poi, anche qui fu allestito un Lager di concentramento e transito, ed ebbe sede in un vecchio impianto per la pilatura del riso, la “Risiera di San Sabba”, sito alla periferia sud-orientale di Trieste. Il vecchio opifi cio (dismesso dalla sua funzione originaria già nel 1929) dopo l’8 settembre ’43 venne occupato dai tedeschi che, in un primo momento, lo utilizzarono (quale “Stalag 339”) per il concentramento di militari italiani. Successivamente, la squadra di Trieste dell’Einsatzkommando (comandata inizialmente da Gottlieb Hering e poi da Joseph Oberhauser) scelse quel vecchio edifi cio come proprio quartier generale e, ai primi di gennaio del 1944, vi avviarono il funzionamento dell’ormai tristemente noto Polizeihaftlager (campo di detenzione di polizia). Il Lager triestino si strutturò attorno al cortile interno del vecchio opifi cio e, in quattordici mesi di funzionamento (gennaio ’44-aprile ‘45) accolse migliaia di internati (ebrei, “politici” e ogni altra “categoria”) di varie nazionalità67. Il Polizeihaftlager della Risiera, diretto inizialmente da Christian Wirth e successivamente da Odilio Lotario Globocnick, si estese su un complesso di strutture ed edifi ci68 e svolse varie funzioni assai diverse: fu centro di raccolta e transito per gli ebrei da deportare nei campi di sterminio; centro

66 Sulla politica antiebraica sviluppatasi in quest’area, cfr. S. Gherardi Bon, La persecuzione antiebraica a Trieste (1938-1945), Del Bianco, Udine 1972; A. Walzl, Gli ebrei sotto dominazione nazista. Carinzia, Slovenia, Friuli-Venezia Giulia, Istituto Friulano per la Storia del Movimento di Liberazione, Udine 1991 (ediz. orig. Klagenfurt 1987). 67 Cfr. F. Fölkel, La Risiera di San Sabba. Trieste e il Litorale Adriatico durante l’occupazione nazista, Mondadori, Milano 1979; T. Ferenc, La polizia tedesca nella zona d’operazione Litorale Adriatico 1943-1945, in “Storia contemporanea in Friuli”, a. X, 1979; San Sabba. Istruttoria e processo per il Lager della Risiera, a cura di A. Scalpelli, Aned-Mondadori, Milano 1988; Comune di Trieste-Civici Musei, Capire la Risiera. A Trieste un Lager del sistema nazista, Atti del Corso di formazione per guide didattiche (Quaderno didattico VII), Trieste 1996; L. Picciotto, Il libro della Memoria, cit., pp. 932-939; S. Bon, La Risiera di San Sabba, in Il Libro dei deportati, Volume II, cit., pp. 854-869 Marco Coslovich, I percorsi della sopravvivenza. Storia e memoria della deportazione dall’Adriatisches Küstenland, cit.; T. Matta, La Risiera di San Sabba, in Un percorso della memoria, a cura di T. Matta, Electa, Milano 1996. 68 Nel cortile interno fu adattata una “cella della morte”; in un edifi cio vicino si allestirono delle offi cine-laboratori per gli internati e le camerate per le SS. Furono poi impiantate 17 micro-celle di metri 1,20x2. Un edifi cio a quattro piani fu utilizzato per gli internati civili o militari (uomini, donne e bambini di tutte le età) destinati alla deportazione. Nel fabbricato centrale, ai piani superiori erano state collocate la caserma e le camerate delle SS tedesche e italiane; al piano inferiore le cucine e la mensa. L’edifi cio destinato alle eliminazioni era provvisto di un crematorio (l’unico 118 Carlo Spartaco Capogreco di raccolta e transito per i “politici” da deportare nei campi di concentramento; fu luogo di punizione a disposizione della Gestapo; fu luogo di esecuzione di singoli prigionieri politici da giustiziare, ed anche luogo di eliminazione dei corpi dei partigiani uccisi per rappresaglia fuori dal campo. Inoltre, la Risiera fu alloggio per una trentina di prigionieri-lavoratori. La vita degli internati ebbe ritmi e modalità assai simili a quelli dei Lager d’Oltralpe, contrassegnati non solo da episodi di violenza, ma anche dallo svolgimento di assassinii programmati: tra essi, ad esempio, la sop- pressione di alcuni anziani o minorati mentali ebrei arrestati nella zona e di migliaia di resistenti sloveni, croati e italiani69. Si ritiene che il numero delle persone soppresse nella Risiera oscilli tra le 3.000 e le 5.000 unità70. Il numero di quanti sono transitati dalla Risiera e da lì vennero smistati nei Lager (di sterminio o di concentramento) viene invece quantifi cato tra le 20.000 e le 25.000 unità. Complessivamente, tra il dicembre 1943 e il febbraio ‘45, partirono da Trieste 74 convogli di deportazione (diretti ad Auschwitz, Ravensbrück e Bergen-Belsen), 22 dei quali comprendevano anche ebrei71.

del genere messo in opera nell’Europa occidentale occupata), collaudato il 4 aprile 1944 e fatto saltare in aria dai tedeschi in fuga nella notte tra il 29 e il 30 aprile 1945. 69 Le esecuzioni venivano attuate con varie tecniche: gassazione in automezzi attrezzati; colpo di mazza alla nuca; semplice fucilazione. Le ceneri dei corpi bruciati venivano solitamente riversate nel vicino tratto di mare. 70 Documenti signiﬁ cativi per la storia della Risiera sono conservati a Ljubljana, presso l’Arhiv Republike Slovenije (Fondo 1818 “Rižarna pri Sveti Soboti, Trst”) e a Trieste, presso l’Archivio dell’Istituto Regionale per la Storia del Movimento di Liberazione (Fondo “Processo Risiera”, b. 6, f. 13 e Fondo “Ferruccio Fölkel”) e presso il Civico Museo “Diego de Henriquez” (Fondo Diari di Diego de Henriquez). 71 Dei 22 convogli comprendenti internati ebrei (partiti da Trieste tra il 7-12-1943 e il 1°-11-1944) 19 avevano destinazione Auschwitz-Birkenau (uno dei quali, quello dell’11-8-44, caricò ebrei anche a Zagabria), mentre altri tre (partiti il 28 novembre ‘44, l’11 gennaio e il 24 febbraio ’45) avevano destinazione Ravensbruck. Quello del 24 febbraio venne però dirottato verso Bergen Belsen. Finora si è potuto dare nome e memoria a 1177 ebrei deportati dal “Litorale Adriatico”. Cfr. L. Picciotto, Il Libro della Memoria, cit., pp. 55-57 e pp. 62-64 (Tavola C: Convogli partiti dalla Zona di Operazione Litorale Adriatico). Giovanni Cimbalo

LE POLITICHE DEMOGRAFICHE IN ALBANIA E KOSOVO*

La dissoluzione del blocco sovietico, iniziata nel 1989, ha avviato il progressivo ricongiungimento degli Stati dell’Est Europa con quelli occidentali del continente. In una prima fase il processo sembrava caratterizza- to da un’assimilazione dei paesi dell’Europa orientale a quelli occidentali, anche perché, impegnandosi ad osservare i criteri di Copenaghen, i paesi dell’Est ambivano ad aderire all’Unione Europea.1 Ora che dopo un percorso travagliato l’Albania si appresta ad entrare nell’Unione europea è opportuno fare una sia pur breve riﬂ essioni sulle politiche con le quali il paese, sottoposto in anni recenti a un forte stress migratorio, ha affrontato e affronta il problema demograﬁ co, presentando- si come candidato all’ingresso nell’unione europea. Benché sia collocata nell’area dei Balcani occidentali l’Albania presenta alcune peculiarità per quanto riguarda il ricorso all’aborto come strumento di regolamentazione della natalità che vanno evidenziate. Queste scaturiscono dalla cultura albanese che più che nei circostanti territori balcanici si è distinta in passato per una struttura sociale clanica che oggi so- pravvive in ridotte aree del nord del paese. Tuttavia la tradizione albanese assegna alla donna un valore particolare nella funzione riproduttiva, tanto

* Questo contributo fa parte di un più ampio saggio dal titolo Strategie sovraniste e politiche familiari nell’Est Europa in corso di pubblicazione. 1 Il summit europeo di Copenaghen del giugno 1993 ha deciso di accordare lo statuto di paesi membri della UE anche a i paesi dal centro e dell’est Europa. I criteri stabiliti allora sono quelli che devono essere rispettati da tutti i paesi che hanno fatto la richiesta per ottenere lo statuto di membro dell’UE. Le condizioni sono: la stabilità delle istituzioni che garantiscono la democrazia, la supremazia della legge, il rispetto dei diritti umani e la protezione delle minoranze; l’adozione di un economia di merca- to funzionale per avere la capacità di essere competitivi nel mercato dell’UE; l’abilità di assumere gli obblighi di Stato membro che include espressamente l’adesione agli scopi politici ed economici e all’unione monetaria. Al summit di Copenaghen del 2002 è stato stabilito di iniziare le negoziazioni per accordare lo statuto di Stato membro per dieci paesi richiedenti. 120 Giovanni Cimbalo che i kanun attribuiscono ad essa un valore particolare, al punto da punire in una misura maggiore l’uccisione delle donne. Ciò avviene perché la donna è al centro della funzione riproduttiva e riveste grande importanza nell’ambito del fi s, ovvero l’aggregato di «tutti coloro che discendono da un capostipite comune, di generazione in generazione, fi no a dove arriva la memoria […]» e il gjini, ossia la stirpe della donna sposata, che include «la donna, i suoi genitori e la loro prole, di generazione in generazione fi n quando risale la memoria». Nel Kanun di Lek Dukagjini2 non si parla esplicitamente di aborto. Nel Kanun di Skanderbeg,3 invece, sono presenti diversi paragrafi dedicati all’aborto: Abortire, secondo il Kanun, è quando la donna uccide il bambino che porta in grembo prima che questo nasca. (Art. 1817). Una donna sposata che abortisce volontariamente mette in sangue i propri genitori; in sangue di uomo se il nascituro è maschio e in sangue di donna se è femmina. (2818) La donna che abortisce senza la propria volontà non mette in sangue i suoi genitori, neanche in sangue involontario. Colui o colei che la aiuta direttamente ad abortire cade in sangue alla stregua della donna che abortisce volontariamente (2819). Chi offre un mezzo per abortire è come colui che offre un’arma per l’uccisione (2820. La donna che nega di aver abortito volontariamente, e coloro che l’hanno aiutata direttamente, sono scagio- nati solo quando fanno il giuramento secondo il Kanun. La donna viene scagionata tramite il giuramento dei propri genitori (2821). Colui che picchia o spinge la donna incinta o spara col fucile vicino a lei e per questo motivo provoca l’aborto, cade in sangue d’uomo se il nascituro è maschio e in sangue di donna se è femmina. Se muore anche la donna a causa dell’aborto cade anche in sangue per quella donna (2822). Se qualcuno spara per prendere il sangue, per un ospite o per onore, nelle vicinanze di una donna incinta e lei abortisce per questo motivo, quello cade in sangue, ma in sangue involontario. Se spara per ritorsione il sangue non è più considerato involontario: “Hai avuto dove sparare al tuo nemico” (2823).Se una donna vedova o una fanciulla abortiscono volontariamente, oppure qualcuno le aiuta ad abortire, il Kanun, siccome non riconosce i bastardi, non si occupa di quell’affare (2824).

2 Vedi per il Kanun di Lek Dukagjin, Le basi morali e giuridiche della società albanese (a cura di Donato Martucci, Besa Nardò (LE), 1996. 3 Vedi “Donato Martucci e Genc Lafe Il Kanun di Skanderbeg – Con la traduzione integrale del Kanuni i Skenderbegut di Frano Illia”, edizioni Grifo, Lecce, 2017, paragraﬁ 50 e 65. Le politiche demograﬁ che in Albania e Kosovo 121

Abbiamo scelto di riportare integralmente queste norme in quanto profondamente radicate nella società albanese e nel suo tessuto culturale e esistenziale perché ci dicono di quanto sia carico di morbilità il problema. Comunque. dopo la nascita dello Stato albanese nel predisporre la costruzione dell’ordinamento della nuova compagine statale Noli provò ad intervenire anche sull’argomento ma, come è noto, il suo progetto fallì.4 Così ad occuparsi dell’aborto fu il Codice penale e segnatamente quello del 19285 voluto da Zog il quale trattava la materia nel capo IV, dedicato al Deshtim, negli articoli che vanno dal 424 al 429, Gli articoli dal 424 al 428 riproducevano gli articoli 362- 366 del Codice Zanardelli al quale il legislatore albanese si ispira, introducendo qualche lieve differenza di pena. Ad essere punita era sia la donna che il marito o il medico che procu- ravano l’aborto e la pena veniva aumentata quando l’intervento provocava la morte della donna. La pena diveniva invece della meta se l’aborto veniva praticato per salvaguardare l’onore della donna (art. 428 ovvero 366 Codice Zanardelli). Rispetto a tale codice quello albanese contiene un articolo in più, il 429 che punisce la detenzione di strumenti chirurgici, prodotti chimici e farmaceutici e di quant’altro serve per procurare l’aborto. Tale norma proviene dal Codice penale turco precedentemente applicato in Albania e transita nell’ordinamento albanese attraverso una legge albanese che riprende il testo turco.6 La politica demograﬁ ca dei governi albanesi dopo la liberazione del paese dall’occupazione italiana e tedesca è stata caratterizzata dall’incen- tivazione della natalità, motivata dal bisogno di forza lavoro ma ancor più dalla necessità di disporre di un esercito numeroso in grado di difendere il paese dalla paventata invasione dal mare come dai paesi vicini, ventilata dalla retorica di Enver Hoxha. Da qui l’adozione di una politica fortemente repressiva del ricorso all’aborto che tuttavia veniva praticato clandestinamente. Comunque l’impianto del codice del 1928 è sopravvissuto ﬁ no all’adozione del Codice penale del 1952, in quanto funzionale sia ai valori comunemente condivisi nella società albanese dell’epoca, sia agli obiettivi del regime,

4 Si veda il testo della legge predisposta da Fan Noli nel 1924: Dijeni mbi ligjë (e pa aprovuëme), 1924, f. 4. 5 Sulla struttura del Codice penale albanese del 1928 vedi: Nadire Lapi, Il Codice penale della Repubblica d’Albania del 1928. Fondamenti, aspetti storici e comparati- stici in La convivenza possibile. Saggi sul pluralismo confessionale in Albania (a cura di Federica Botti) BUP, Bologna, 2015, 217-246. 6 Ligja penale, përkthyer nga turqishtja prej Dhimitër Kacimbra e Kosco Tasit, 1924, f. 49: Neni 196. 122 Giovanni Cimbalo

fi nalizzati a incrementare lo sviluppo demografi co del paese. All’argomento era dedicato il capo III dei Delitti pericolosi per la vita e la salute. L’art. 158 disponeva sull’aborto di una donna incinta, condannando a cinque anni di prigione o alla reclusione fi no a dieci anni chi lo procurava quando era fi danzato da bambino con la donna o aveva causato la morte di una donna. Relativamente alla tortura a una donna incinta in caso di aborto erano previsti tre anni di carcere ai sensi dell’art. 159. La donna incinta che abortiva con o senza l’assistenza di un’altra persona veniva punita ai sensi dell’art. 160 con rimprovero sociale o carcere fi no a un anno. Nel 1977 entrò in vigore il nuovo Codice penale nel quale ritroviamo tra i delitti contro la salute l’art. 95 che punisce l’aborto illegale,7 seguito da una ulteriore norma inserita tra le contravvenzioni penali contro la persona e la famiglia (art. 178).8 Il codice non prevede più il carcere di 5 anni per punire l’aborto, ma una contravvenzione penale, ovvero la “rieducazione” mediante reclusione nei campi di lavoro. Nel 1989 l’aborto fu legalizzato in caso di stupro e incesto o se il pa- ziente aveva meno di 16 anni, questo fi no a quanto una legge del 1995 non regolamentò le condizioni alle quali l’interruzione della gravidanza poteva essere effettuata.9 Il primo obbiettivo della legge è la prevenzione dell’a- borto che si attua attivando i servizi di pianifi cazione familiare, considerati come strumento per evitare gravidanze indesiderate, in quanto la cessazione della gravidanza non deve essere considerata come un metodo di pianifi cazione familiare. Per cui compito delle strutture sanitarie è fornire alla donna informazioni accurate e consulenza prima della fi ne della gravidanza. L’eventuale ricorso all’aborto deve avvenire nel rispetto della legge e in condizioni di sicurezza per la salute delle donne; anche dopo il parto le donne hanno diritto all’assistenza familiare, come anche di essere seguite

7 “Dështimi i palejuar më shumë se një herë ose që sjell si pasojë vdekjen ose tronditjen e rëndë të shëndetit të gruas dënohet: me heqje të lirisë gjer në tetë vjet.” 8 Art. 178: “L’aborto illegale che viene praticato alla donna gravida è punito con: la rieducazione attraverso il lavoro o la reclusione fi nì a due anni. L’aborto illegale praticato dalla donna stessa con o senza l’aiuto di qualcun’altra persona è punito: con il rimprovero (ammonimento) collettivo sociale o con la rieducazione attraverso il lavoro.” 9 “Për ndërprerjen e shtatëzanisë”, Ligji Nr.8045, dt 7.12.1995.L’art. 1 recita: “Questa legge regola l’organizzazione, il funzionamento e la supervisione di tutte le attività che sono sviluppate nel campo della salute riproduttiva, nelle istituzioni sanitarie private e pubbliche, protegge i diritti riproduttivi dell’individuo e della coppia e garantisce i diritti di riproduzione di ogni individuo da proteggere in conformità con le leggi e le politiche nazionali con altri ben noti principi internazionali.” Le politiche demografi che in Albania e Kosovo 123 dai servizi di pianifi cazione familiare dopo l’interruzione della gravidanza e al fi ne di evitare ulteriori gravidanze indesiderate. La cessazione intenzionale della gravidanza è eseguita solo da un oste- trico-ginecologo specializzato in istituzioni sanitarie statali e private che soddisfi no le condizioni stabilite nelle linee guida del Ministero della salute e della protezione ambientale (art. 3). I diritti, l’assistenza e i vantaggi garantiti dalla legge per la famiglia, alla madre e al bambino, nonché le opportunità per l’adozione di bambini che dovrebbero nascere costituiscono una delle caratteristiche della legge e sono il portato della precedente legislazione che vedeva lo Stato farsi carico della cura dei bambini. Il ricorso all’interruzione della gravidanza rimane comunque un atto grave e perciò il medico deve richiedere alla donna la conferma scritta della sua richiesta, deve preoccuparsi di sottolineare i rischi dell’intervento per la vita e la salute della donna; la presenza di malformazioni incompatibili con la vita nel feto deve essere valutata dalla commissione di controllo la quale deve anche tenere conto dell’opinione della donna quando essa ritiene che la gravidanza crei problemi psicosociali. Comunque l’intervento abortivo deve aver luogo entro la dodicesima settimana di gravidanza La cessazione della gravidanza per motivi sociali è eseguita entro la 22a settimana, sentito il parere di una commissione composta da 3 specialisti, medici, assistenti sociali, avvocati, quando la gravidanza è il risultato di stupro o altra violenza sessuale e quando vengono accertate altre ragioni sociali (art. 11). In tutti i casi di interruzione della gravidanza, il medico che li esegue è obbligato a informare le donne sui servizi di pianifi cazione familiare e a fornire consulenza sui metodi contraccettivi forniti dall’istituzione in cui lavora e / o da altre istituzioni statali e private. (Art. 14). Il successivo articolo 15 stabilisce che “E ‘vietato qualsiasi tipo di propaganda e pubblicità, direttamente o indirettamente, in parole o cifre, di istituzioni, metodi, medicine e prodotti che causano l’interruzione di gravidanza, tranne in pubblicazioni scientifi che destinate a medici e farmacisti.” Le violazioni delle disposizioni di cui agli articoli 4, 6, 7, 12, 13, 14 e 16 della legge, quando non costituiscono un reato penale, sono punite come reato amministrativo da un’ammenda. Per comprendere fi no in fondo quale sia l’atteggiamento dell’ordinamento albanese rispetto all’interruzione della gravidanza occorre tenere conto di quanto previsto nel caso in cui l’aborto avvenga quando il feto si è formato. I bambini morti e i feti morti alla nascita, di peso inferiore a 500 grammi, sono sepolti a spese dei genitori quando questo è richiesto da almeno uno dei genitori. Quando l’evento si verifi ca nelle istituzioni mediche, l’istituzione è obbligata a informare i genitori di questa clausola. 124 Giovanni Cimbalo

Se il genitore non presenta un reclamo, l’istituzione effettua un ulteriore trattamento a proprie spese e in conformità con le procedure interne dell’ospedale. Queste procedure dovrebbero garantire il trattamento digni- toso del feto.10 Inutile dire che questa disposizione discente dal peso delle confessioni religiose nella società albanese e della loro posizione rispetto a questa pratica che rimane moralmente condannata ma libera in quanto avviene nell’autonomia dell’esercizio dei poteri pubblici. Un’impostazione decisamente difforme dal “modello balcanico” di legislazione presenta il provvedimento adottato dal Kosovo nel 2009.11 La legge appare strutturata come le più recenti leggi in materia di bioetica. Infatti dopo aver dichiarato l’intento di regolamentare l’interruzione della gravidanza al fi ne di “prendere tutte le misure protettive per rimuovere il rischio per la donna di aumentare la morbilità e la mortalità a causa di aborti illegali” si ribadisce di voler garantire la vita delle donne rimuoven- do le cause di morte che potrebbero derivare dal cercare di porre fi ne alla gravidanza al di fuori del percorso stabilito dall’ordinamento giuridico; si fa seguire, all’art. 2, un’insieme di defi nizioni dei termini utilizzati nel tracciare il perimetro di attività della legge.12 La legge afferma di voler garantisce il rispetto della vita sin dallo sviluppo del feto, ma che questo principio può essere violato nei casi previsti da questa legge. Al tempo stesso infatti la legge deve garantire a ogni donna il diritto di decidere liberamente in caso di interruzione della gravidanza, dopo aver usufruito della consulenza e delle informazioni in merito alla cessazione della gravidanza, in modo da poter formulare consapevolmente il suo consenso.13 L’interruzione della gravidanza può essere chiesta dalle donne che hanno superato i 18 anni o dalle sedicenni che hanno ottenuto il consenso del genitore o del tutore legale “entro la fi ne della decima (10) settimana di gravidanza, entro il primo giorno dell’ultimo ciclo mestrua-

10 Vedi Per sherbimin publik te varrimit, Nr .9220, dt. 15.4.2004; Për disa ndryshime dhe shtesa në ligjin nr. 9220, dt. 15.4.2004, “Për shërbimin publik të varrimit” ligji nr. 80/2014 ; Për miratimin e rregullores “për administrimin dhe funksionimin e var- rezave në territorin e republikës së shqipërisë”, Vendim, Nr. 711, dt. 29.10.2014. 11 Për zgjidhjen e shtatzësisë, NO. 03/L-110, 6 nëntor 2008, Shpallur me vendimin e Kuvendit të Republikës së Kosovës, Nr. 03-V-081, datë 22.01.2009. 12 Le defi nizioni dei termini sono tratte della legge sulla salute n. 2004/4, Capitolo I, Art. 1. Për shëndetësi, Ligji Nr. 04/L-125, 13 dhjetor 2012. E’ qui evidente il segno della “tutela” alla quale l’ordinamento kosovaro è sottoposto per effetto degli accordi di Dayton. 13 Stabilisce l’art. 4.4 che : “Nei casi in cui una donna non ha la capacità di agire o quando questa capacità è limitata, la decisione è presa in conformità con gli articoli Le politiche demografi che in Albania e Kosovo 125 le.”14 La legge poi tutela l’obiezione di coscienza del medico ad effettuare l’intervento, ma attribuisce agli istituti sanitari pubblici e misti l’obbligo a fornire una “soluzione femminile adeguata all’interno della stessa istituzione.” (art. 13). La legge si preoccupa al successivo art 14, in un apposito capitolo, di affermare con forza che è vitato il ricorso all’aborto ai fi ni di effettuare una selezione del sesso del nascituro. Si tratta di una norma ricorrente nei paesi balcanici per contrastare la tendenza a “selezionare” la nascita di fi gli maschi ai fi ni di perpetuare la discendenza lungo la linea maschile. E’ per questo motivo che la legge prevede anche che il medico che effettua l’intervento è obbligato a informare la donna sui servizi di pianifi cazione familiare e a consigliarla sui metodi e gli strumenti contraccettivi forniti dai servizi sanitari; si tratta di un modo per esercitare pienamente il diritto da parte di donne e uomini di decidere sulle “dimensioni delle loro famiglie e nascite, così come di evitare gravidanze indesiderate.” Lo stesso fi ne ha il divieto di fare pubblicità con una formulazione integralmente ripresa dalla legge albanese sull’interruzione della gravidanza.15 L’intervento abortivo è a carico del servizio sanitario pubblico, avviene in un centro ospedaliero che è unico per tutto il paese ma è previsto il pagamento di una quota da parte dell’utente dei costi dell’intervento, al fi ne di responsabilizzare l’u- tente rispetto al servizio che utilizza. La mancata osservanza delle norme e delle procedure previste dalla legge da luogo all’applicazione di quanto previsto dagli articoli 118, 119 e 120 della citata legge sulla salute e all’applicazione dell’articolo 152 del codice penale del Kosovo. Considerazioni fi nali La ricostruzione ragionata della legislazione in materia di aborto induce ad alcune considerazioni. Da quando l’interruzione legale della gravidanza è stata introdotta negli ordinamenti giuridici (Russia 1920) questa è stata utilizzata, al di la di ogni considerazione morale ed etica, prevalentemente come strumento di

6, 10, 11.2, 12.1, 12.2 e 13 della legge sui diritti e responsabilità dei cittadini in ambito sanitario. 14 L’art. 7 del provvedimento stabilisce che qualsiasi interruzione della gravidanza dopo la decima settimana avviene in violazione della legge sulla salute e dovrebbe essere effettuata previo parere espresso da una commissione sanitaria professionale. 15 Questa norma ha origini antiche e risale, come abbiamo visto, al codice penale albanese del 1928. 126 Giovanni Cimbalo pianifi cazione delle politiche familiari a fi ni demografi ci. Questa impostazione ha fatto si che nella disciplina giuridica delle procedure volte a regolamentare le pratiche abortive si conservassero preoccupazioni e resistenze verso uno strumento che presenta elementi di sofferenza drammatici per la donna, come per la società e coinvolge profondamente le confessioni religiose, le quali si ritengono le principali custodi delle attività riproduttive di donne e uomini. Tuttavia l’aspetto della pianifi cazione familiare è quello che ha fi nito per prevalere in relazione alle pratiche abortive su ogni altra considerazione tanto che oggi, con il riemergere di tendenze sovraniste in campo politico, la modifi ca della legislazione in materia di interruzione della gravidanza viene brandita come una clava sulla testa delle donne, richiamate al loro ruolo di fattrici, di strumento della riproduzione e di riequilibrio del rapporto demografi co tra le popolazioni. L’esigenza di disporre di una crescita della popolazione che possa compensare i decessi e accrescere la componente giovane e attiva dei cittadini di ogni paese, privilegia la “produzione” di popolazione autoctona e comprime progressivamente, anche se con forti resistenze, il diritto di autodeterminazione della donna in materia riproduttiva. Le ragioni di questa politica sono solo in parte economi- che, ma soprattutto sociali, razziali, etniche, riguardano i rapporti di genere (in caso di aborto selettivo) e usano le pulsioni delle comunità religiose e le ragioni etiche di chi si oppone all’interruzione della gravidanza per imporre una stretta regressiva sul piano culturale e politico, nell’illusione di poter per questa via arrestare la crescita del pluralismo e delle società multiculturali o pluriculturali e multietniche. Non vi è coscienza, nelle posizioni sovraniste, di quando gli strumenti di comunicazione sociale e la crescita costante e inarrestabile degli scambi economici e culturali sia veicolo di trasmissione non solo delle idee, ma delle identità, e di quanto quindi questo contrasto alla contaminazione sia oggi irrealistico, impossibile e contro la storia. Da sempre la difesa dei diritti dei più deboli, e tra questi certamente quelli delle donne - perché non vi è dubbio che la gravidanza avviene nel loro corpo – ha contribuito alla crescita della tutela del diritto d’uguaglian- za ed è perciò che va sostenuta a benefi cio di tutta l’umanità. Rispetto a questi problemi l’Albania oggi e – si spera domani anche il Kosovo – hanno molto da insegnare all’Europa sulla capacità di vivere in una società pluralista e pluri confessionista che fa della diversità una ricchezza. Floresha Dado

PARIMI I “RINDËRTIMIT” - BOSHTI METODOLOGJIK NË STUDIMET E MATTEO MANDALASË

A është Matteo Mandalà një studiues i qasjes tekstologjike, interpretues dhe botues me kritere të rrepta fi lologjike të veprave pak ose aspak të njohura të trashëgimisë kulturore arbëreshe, apo zbulues i apasionuar i dokumenteve të panjohura historiko-gjuhësore e letrare, apo historian letërsie, apo kritik letrar, apo teoricien i shkencës letrare, apo mbledhës e botues i poezisë siciliane në lulëzimet shekullore të saj …? Nisur nga do- minanca që ka karakterizuar punimet e studiuesve arbëreshë, të cilët i janë kushtuar kryesisht interpretimeve dhe botimeve të karakterit tekstologjik- fi lologjik, mund të themi se edhe M.Mandalà është vlerësuar më shumë në këtë tipologji botimesh mbi vepra dhe autorë të letërsisë arbëreshe, por edhe shqiptare, nga shekulli XVIII deri në shekullin XX. Por, përtej kësaj metode të vështirë dhe rikrijuese, pak e aplikuar në shkencën tonë, Mandalà shfaqet veçanërisht origjinal për sistemin kompleks që ka krijuar në fushën e studimit letrar. Me gjuhën e dokumentit dhe gjuhën e letërsisë ai ndërton një marrëdhënie të tillë, që në aspektin metodologjik afi rmon një raport specifi k me to... I gjithë sistemi i qasjes shkencore ngrihet mbi parimin metodologjik të “rindërtimit” : të fjalës, të fjalisë, të frazës së drejtpërdrejtë dhe të tërthortë, nga thellimi në mikro- strukturën e veprës tek rikonceptimi i makrostrukturës letrare të shkrimtarit të interpretuar. Mbi bazën e këtij parimi rindërton tekstin e drejtpër- drejtë dhe të nënkuptuar, rindërton botën poetike sipas vështrimit origjinal të tij, rindërton fi lozofi në mbi të cilën ngrihet vepra ose i gjithë korpusi letrar i një autori (De Rada, ….Camaj, Kadare). I vendosur fort në procesin e vazhdueshëm të realizimeve të disa projekteve studimore, fi lologjike dhe letrare, M. Mandalà jep një model kompleks të kombinimit të historianit të letërsisë me kritikun letrar; specifi kat e secilës qasjeje herë janë të dallueshme, herë shkrihen natyrshëm me njera tjetrën. Kështu, në momentin e trajtimit të një dukurie letrare nga pozitat e kritikut letrar, vjen një tezë origjinale që provokon apo rihap rikonceptimin e periudhave të caktuara historiko-letrare, etj. 128 Floresha Dado

Në vlerësimin tim thelbësore është se studimet e deritanishme të tij mbi letërsinë jo vetëm janë njohje e interpretimeve origjinale për dukuri letrare, por, çka është më rhelbësore, zbulojnë speciﬁ kën dhe thellësinë e botëvështrimit shkencor të M.Mandalà-së. Metashkenca jep mundësinë për të njohur thelbin e vërtetë të vlerave të një studiuesi. Në nivelin e parë të vëzhgimeve sigurisht ne ndeshim idetë, vlerësimet origjinale për vepra dhe autorë, por niveli i dytë, më i rëndësishmi, shkon më thellë, te parimet metodologjike, metodat mbi të cilat mbështetet vëzhgimi dhe interpretimi i letërsisë. Nëse niveli i parë i vlerësimit shpreh marrëdhënien e studiuesit M.Mandalà me veprën dhe lexuesin, niveli i dytë lidh studiuesit me studiuesin, për t’u thelluar në pikënisjet e brendshme, në parimet studimore të tij. Pikërisht në këtë nivel të dytë unë gjej vlerat dhe disa veçori thelbësore të individualitetit të këtij studiuesi.

Sistemi kompleks i interpretimit Vëzhgimi më i parë është se midis ﬁ lologut dhe kritikut letrar, që (në kuptimin e gjerë) ka objekt fjalën dhe kuptimet shtresore të saj brenda një strukture letrare, vihet në lëvizje një sistem metodash interpretimi që dëshmon kompleksitet në speciﬁ kimin e mënyrave se si i qaset ky studiues dukurisë letrare. Studimet letrare të M.Mandalà-së, të ngritura mbi bazën e disa metodave të interpretimit, vinë të lexuesi për të dëshmuar se letërsia është më e mistershme se sa duket në shikim të parë, për të dëshmuar se tipari themelor- provokimi që krijon ajo te studiuesi- është kaq i fuqishëm dhe i gjithëpushtetshëm, sa e bën çdo metodë interpretimi edhe të domoshme edhe të pamjaftueshme. Studimet mbi letërsinë, qoftë arbëreshe, qoftë mbi sistemin poetik të atyre autorëve shqiptarë për të cilët ka shkruar, sjellin një përvojë shkencore në interpretimin letrar, i cili nuk qëndron thjesht në analizën e poetikës nga jashtë, por nxit provokimin e lexuesit për të rindërtuar me forcën e imagjinatës dhe përjetimit emocional atë çka autorë si De Rada apo Kadare kanë brenda vetëdijes dhe intu- itës së papërsëritshme letrare, atë që ekziston mistershëm në pavetëdijen e tyre. Prandaj në rend të parë vjen :

“Rindërtimi” përmes metodës fenomenologjike / hermeneutike Nuk është rastësi që në studimin kritik të veprës letrare M. Mandalà shkon shpesh vetëdijshëm drejt qasjes fenomenologjike, sepse është vetë parimi i rindërtimit, në themel të metodologjisë së tij studimore, që nxit këtë metodë interpretimi. Nëse në ‘kuptimin’ e disa romaneve të Kadaresë studiuesi qëndron te ndërtimi i “marrëdhënies problematike mes Parimi i “rindërtimit” - boshti metodologjik në studimet e Mandalasë 129 ndërgjegjes së shkrimtarit dhe qëllimit fi nal të letërsisë”, nëse synon të rindërtojë përplasjet e brendshme brenda ndërgjegjes së shkrimtarit, apo marëdhënien midis asaj që e quan ringjallje e vetëdijes së Kadaresë dhe realitetit historik (Kështjella), nëse synon përfytyrimin e strukturës së ndërlikuar të vetëdijes lidhur me atë çka ndodh që në vitet e fëmijërisë (Kronikë në gur), në interpretimet e tij ai ndërton strukturën e vetëdijes së shkrimtarit. Duke iu referuar esesë “Ftesë në Studio” studiuesi fl et për një “ringjallje, që jo vetëm i lejoi një teksti të fjetur të rizgjohej pas kaq kohe a, më mirë të themi, të ringjallej nga varri, por edhe u dha fund zhbiri- meve të mundimshme psikologjike të shkrimtarit, duke u bërë kështu dhe ruajtës I të fshehtave që kishin munduar ndërgjegjen e tij…..Ndërgjegjia e shkrimtarit ishte e destinuar të merrte një përmasë tjetërsimi, që shtje- llohej përmes formave të “ndërgjegjes së palumtur” Hegelian, pra, për- mes një dialektike që e shtynte të ndërmerrte krijimin e vetëndërgjegjes individuale, duke e dënuar të mos zgjidhte kurrë përfundimisht kundërshtinë e vet të brendshme” (Parathënie , Vepra 3, f.14-15). Në interpretime të tilla M.Mandalà është ndër të paktët që aplikoi shkencërisht dhe provoi vlerat e metodës fenomenologjike në studimet tona letrare. Procesi i rindërtimit të vetëdijes, në këtë rast të Kadaresë, e çon studiuesin në njohjen e sistemit poetik të komplikuar, gjithnjë sipas perceptimit që shpreh edhe përvojën e vet. Kjo metodë realizon njëkohshëm njohjen dhe kuptimin e dy vetëdije- ve të autorit dhe eksperiencën e vetë studiuesit. Sipas konceptit hajde- gerjan të kuptuarit nuk është një aktivitet njerëzor, autonom, ahistorik, por ndërmjetës, përmes të cilit bota vjen te njeriu, i cili, në një farë kuptimi, karakterizon qënien e tij. Fenomenologjia e M.Mandalà-së, kryesisht e natyrës klasike, synon ndërtimin e vetëdijes së autorit lidhur me tipare të kontekstit social dhe gjuhësor, kur vihet në dukje se kjo vetëdije mund të jetë edhe ajo e mentalitetit të një periudhe (veprat e Kadaresë në realitetin kompleks të diktaturës). Por shfaqet hera herës edhe si fenomenologji historiciste-gjenerative, kur synon të shpjegojë se kuptimi në eksperiencën e tij ka rrjedhur nga eksperiencat historike në kohë ; apo si fenomenologji hermeneutike kur, duke zbërthyer strukturën e përjetimit të brendshëm të Kadaresë, shfaq edhe përjetimin e vet ndaj dukurisë letrare, duke shkuar drejt një kuptimi të modifi kuar ; apo fenomenologji gjenetike, kur synon gjenezën e kuptimit të romaneve të Kadaresë, në kuadrin e përvojës së vet…Në analiza të këtij lloji Mandalà i sheh pjesët e romaneve në lidhje organike me tërësinë e tyre. Sigurisht, tek studimet e M.Mandalà-së kjo qasje fenomenologjike/hermeneutike ndaj rindërtimit të vetëdijes së autorit nuk është as e karakterit biografi k, as psikologjik, por një model rindërtimi, që shpesh shfaqet edhe 130 Floresha Dado si model logjiko-semantik. Në studimet për autorë arbëreshë dhe shqiptarë tekstet “i hapen” studiuesit, i cili, në një farë mase, arrin të rijetojë botën poetike dhe, përmes “kuptimit” të tij, të rindërtojë strukturat mendore dhe poetike të tyre. Dhe t’i propozojë lexuesve një mënyrë tjetër leximi. Për M.Mandalà qasjet fenomenologjike / hermeneutike janë më inte- resantet që e ndihmojnë “në rindërtimin e fazave kryesore që kanë karakterizuar formimin estetik dhe artistik të Kadaresë dhe në parashtrimin dinamik të strukturave universale që sundojnë ligjërimin ideologjiko- estetik …” Kjo lloj qasjeje ka thelluar ndërtimin e asaj që nuk duket, por që heshturazi ka zjerë në vetëdijen apo dhe pavetëdijen e autorit, për të krijuar mundësi të shumta ndërtimi të një proces të brendshëm mendimi artistik. Lëvizjet e padukshme, të brendshme të vetëdijes të autorëve që interpretohen, rindërtohen nga studiuesi në mënyrën si i sheh ai ato. Janë shumë interesante interpretimet që u bën proceseve që ndodhën në vetëdijen e shkrimtarit Kadare në disa momente historike ; janë procese që shkrimtari nuk i shprehu asnjëherë, por studiuesi M.Mandalà rindërton me arsyetimin dhe kuptimin vetiak. Por, ai nuk abuzon skajshëm në këtë lloj qasje; ndonëse zbatohet qasja fenomenologjike, sipas së cilës dukuria letrare është si na duket ne, si do ta kuptojmë atë, studiuesi ka një rrokje më të gjerë, duke hapur mundësi të tjera të interpretimit. Kjo bën që për- ballë shumë studimeve dhe kritikave letrare që i janë kushtuar veprës së I.Kadaresë, në parathënien që do shoqërojë ribotimin e plotë (me kritere te reja) të krijimtarisë së shkrimtarit, studiuesi M.Mandalà sjell një qasje ndryshe, e cila, duke patur në themel parimin metodologjik të rindërtimit, befason si me vëzhgimet dhe ‘kuptimet’ origjinale që u jep veprave, ashtu edhe me mënyrat origjinale të qasjes ndaj korpusit të poetikës kadareane.

“Rindërtimi” përmes qasjes strukturaliste / narratologji Në sistemin studimor të M. Mandalà-së parimi metodologjik i “rindër- timit” shfaqet po aq i rëndësishëm edhe i realizuar përmes qasjes strukturaliste. Ndonëse kjo metodë niset nga koncept i kundërt me atë të fenomenologji/hermeneutikës , duke mos njohur autorin, vetëdijen e tij, çka nënkupton që dy metodat përjashtojnë njera tjetrën, në të vërtetë është thelbi i vetë letërsisë që, në periudha të ndryshme të zhvillimit të mendimit shkencor, i kërkoi këto metoda interpretimi. E përbashkët është që, siç shprehet Barti, kritika ka të bëjë me ndërtimin aktiv të kuptimit të një teksti dhe jo me deshifrimin pasiv të kuptimit. Për vetë thelbin e kuptimit shenjor strukturalist, në një vepër apo tekst nuk mund të ketë një kuptim të vetëm. Studimet e M.Mandalà-së dëshmojnë : nga njera anë aftësi Parimi i “rindërtimit” - boshti metodologjik në studimet e Mandalasë 131 të dallueshme në aplikimin shkencor të dy qasjeve ; nga ana tjetër afi r- mojnë përsëri parimin e rindërtimit, ndonëse nga pikënisje dhe synime të tjera. Strukturalizmi, kur aplikohet në studimin të M.Mandalà-së, merret me mënyrën se si prodhohet kuptimi në veprat e autorëve arbëreshë dhe shqiptarë, dhe jo me kuptimin në vetvete. Studiuesi paracakton, që në fi - llim të parathënies, kushtuar ribotimit të veprës së Kadaresë, vemendjen e posaçme ndaj botës narrative “më komplekse që ka njohur letërsia shqipe” dhe synimin për të zbuluar strukturat që sundojnë ligjërimin e shkrimtarit tonë. Mbështetur në konceptet gjuhësore të shenjës dhe të sistemit studiuesi arbëresh analizon struktura të niveleve të ndryshme, që nga i brendshmi tek ndërtimet e jashtme. Analizat narratologjike te Përbindëshi shkojnë në vëzhgime të brendshme shumë interesante të konceptimit të narracionit, si paralajmërim i një projekti të ri në mënyrën e konceptimit të letërsisë, si një ‘program i ri narrativ’. Duke dalluar mjeshtërisht disa paradigma të narracionit modernist të Kadaresë, studiuesi provokon për të nxitur riinterpretime të reja të narracionit kadarean. Ai përsëri “rindërton”, duke vëzhguar me intuitë dhe imagjinatë të jashtëzakonshme strukturat e brendshme të veprave që analizon. Në qasjen strukturaliste–semantike M.Mandalà synon të përcaktojë identitetin individual, të përcaktojë tekni- ka strukturale të pa vëna re më parë, qoftë të De Radës dhe autorëve të tjerë arbëreshë, qoftë të Kadaresë etj. Dhe strukturat e veprave nuk shihen vetëm mbi bazën e disa komponentëve të tekstit, por në raportet e brendshme të pjesëve semantike të nënkuptuar. Në këtë qasje studiuesi zbulon ‘të papritura’ të reja, përvijon një raport specifi k midis botës së veprës, sidomos në rastin Kadare, dhe situatës historike reale, strukturon nivelet e narracionit, skemat e jashtëzakonshme që i përkasin raporteve të brendshme të elementeve semantikë të veprës. Intuita e studiuesit ndërton raportet midis mikrostrukturës së veprave, dhe makrostrukturës letrare të autorit (rasti i interpretimit të shkëlqyer të projektit letrar të De Radës, në idenë e ‘romanit të dyfi shtë’, etj.). Interpretimi i strukturës së brendshme të narracionit të veprës së Kadaresë vjen me disa konstatime sa befasuese, të pa vënë re më parë, aq edhe shpje guese të jehonës së jashtëzakonshme që përcjell narracioni kadarean. Vëzhgimi i dy hapësirave narrative të njëkohshme, si boshte të arkitekturës së romanit Rrethimi, antinomitë e brendshme të kësaj strukture narrative, skemat e papara dhe të pazbuluara prej studiuesve të tjerë, disa vëzhgi- me në përdorimin e konceptit të kohës dhe të hapësirës, të kombinimit të legjendës dhe realitetit, mitit dhe historisë, përcaktimi i dy imazheve simetrike që janë boshti i brendshëm, etj.etj. krijojnë një interpretim na- 132 Floresha Dado rratologjik, shpesh edhe të simboleve të romaneve, sa vetiak nga ana e studiuesit, aq edhe ngacmuese për vemendjen e studiuesve të tjerë. Analiza narratologjike merr një zgjerim në këndvështrimin e M. Mandalasë, duke kaluar herë pas here, me qëllim apo intuitivisht, në ‘rindërtimin’ e fi lozofi së së brendshme të veprave. Shumësia e raporteve të njësive rrëfi mtare me njera tjetrën dhe me gjithë strukturën e plotë të çdo romani, i japin interpretimit që bën M. Mandalà një frymëmarrje të veçantë, më të gjerë, madje befasues në sfondin e studimeve të kryera deri më sot.

“Rindërtimi” përmes qasjes intertekstuale Është një proces që bëhet i mundshëm përmes marrëdhënies trishe: vepra e Kadaresë – tradita/tekste të tjera–kuptimi i kësaj marrëdhënieje nga ana e studiuesit Mandalà. Është pranuar ideja se veprat letrare kanë brenda tyre sisteme, kode dhe tradita të krijuara nga vepra paraardhëse të letërsisë, të cilat bëhen shumë të rëndësishme për kuptimin e veprave të reja. Madje ekziston pikëpamja se tekstet, letrare ose jo letrare, s’kanë kuptim të pavarur ; ato janë intertekstuale. Kjo shpjegon faktin se gjatë interpretimit të veprës së plotë të Kadaresë, studiuesi Mandalà zhytet në një rrjet të marrëdhënieve tekstuale dhe, i vetëdijshëm për parimin se ”të lexuarit është proces i lëvizjes midis teksteve”, vlerëson përcaktimin e rrafsheve të ndryshme mbi të cilat merr kuptim intertekstualiteti kadarean. Në interpretimin që i bën, përshembull, romanit Përbindëshi por dhe një seri veprash të tjera, studiuesi heton një ndër tiparet më të para të intertekstualitetit, fuqinë e rikontekstualizimit. Sipas kësaj qasjeje interpretuese ai shpjegon se Kadare nxjerr motive të poemës homerike, të krijimeve të ndryshme nga kontekstet paraprake dhe i riorganizon në kontekstin e ri të realitetit shqiptar. Në këtë lloj interpretimi është i qartë pikëvështrimi i Mandalà-së, i cili kontekstin jashtëletrar, të cilit i referohet Kadare, e sheh si një tip tjetër kontekstual, që ka natyrë sociopolitike. Nuk është vështirë të hetojmë se pothuajse në të gjitha analizat që i bëhen veprave të Kadarese, qasja intertekstuale është e dy llojshme : diku më e drejtpërdrejtë, diku e brendshme dhe më e thellë. Në logjikën që ndjek gjatë interpretimit të shumë veprave (arbëreshe apo shqiptare) studiuesi tërthorazi ka dëshmuar se gjithë krijimet janë intertekste, domethënë çdo vepër ka vetëm pjesën e një kuptimi në raport me një tërësi më të gjerë që përfshin motive të njejta. Interpretimi i raportit të disa romaneve të Kadaresë me tragjeditë e Eskilit, me Shekspirin, Joyce-it, Servantesin, etj. Parimi i “rindërtimit” - boshti metodologjik në studimet e Mandalasë 133 etj., me disa mite ballkanike, pranimi i disa parimeve estetike të rrymave të ndryshme letrare, kuptimi i elementeve fantazmagorike, apo të realizmit magjik mund të shihet edhe si argumentim i pikëpamjes intertekstuale që, në një farë mënyre, çdo vepër fl et për një vepër tjetër. Është interesant ideja e Mandalà-së që i përgjigjet simbiozës së ndërtekstorësisë, sipas së cilës “edhe tekstet kanë një histori marrëdhëniesh midis tyre…” Rimarja e motiveve të baladave të ndryshme, jo drejtpërdrejtë si te Kush e solli Doruntinën, por dhe në disa vepra (roman apo tregim), rimiti- zimi e temave të trashëgimisë universale etj. nxjerin edhe problemin e për- caktimit një interteksti të hapur, të dallueshëm qartësisht dhe hamendësi- mit të një interteksti të fshehur, të vështirë për t’u pikasur. Ndërlikimi do të vinte më tepër atëhere kur interpretimin intertekstual të Mandalasë do ta shohim si një element të përftuar nga çka japin veprat e analizuara, apo kryesisht si pasojë leximi ?. Pra është leximi i Mandalà-së që përcakton in- tertekstualitetin ? Sigurisht në këtë lloj qasjeje ai realizon përsëri parimin e vet themelor të “rindërtimit”. Sepse qasja intertekstuale nuk ka një mënyrë të vetme ose korrekte për të lexuar një tekst. Në interpretimet e Mandalàsë mbi veprat e Kadaresë kanë interes të veçantë hetimi i marrëdhënieve intertekstuale edhe brenda korpusit të tij letrar. (disa romane Ura me tri harqe, Nëpunësi, Qorrfermani. Emra personazhesh, etj …) Në këto analiza duket se synimi i tij nuk është thjesht dhe vetëm të zbulojë ide, të gjejë pikëtakime të hapura, apo të fshehura ndërmjet veprave të Kadaresë dhe burimeve perla të trashëgimisë krijuese popullore dhe botërore, por të parashtrojë një mënyre të re të të menduarit. Siguria e interpretimit, por dhe mjaft hamendësime për intertekstualitet, mpleksen duke formësuar konkluzione vetiake, me interes. Aluzioni, i pranishëm patjetër në këtë lloj qasjeje, mund të ngjajë më i fshehtë dhe më i hollë. Dhe studiuesi synon të sjellë edhe mendime të njohura, por më shumë vetiake, duke provokuar qasje të reja te lexuesi. Në një kuptim kjo metodë interpretimi është një model hermeneutik, sepse mbështetur në motive, personazhe, fi lozofi të një teksti, vepra e re, aq sa e ka nxitjen nga burimi, po aq edhe risjell fi lozofi në e hershme të tij, në një kontekst të ri. Kështu kexuesi i Kadaresë rifutet në procesin hermeneutik të njohjes drejt burimit. Lidhja është fantastike, dhe këtë studiuesi e realizon në mënyrën më profesionale. Dihet se shfaqja ee intertekstualitetit gjatë shek.XX u lidh me autono- minë e tekstit, larg autorit, psikologjisë, synimeve të tij, pra intertekstualiteti i përket teorisë së ‘vdekjes së autorit’. Por, mendoj se Mandalà, duke aplikuar qasje komplekse, disa planëshe ndaj veprave që interpreton, i ka bërë një revizionim kësaj metode : duke qëndruar gjithnjë brenda teksteve, 134 Floresha Dado ai ndërton edhe pikëvështrimin e autorit, marrëdhëniet që krijon ai midis trillimit të vet artistik dhe fi gurës, fi lozofi së që përcjellin krijime të tjera. Vetë mënyra e ndërtimit të kësaj marrëdhënieje tërthorazi sheh tek autori një pikëvështrim të brendshëm fi lozofi k. Në këtë mënyrë intertekstualiteti nuk mbetet qëllim i jashtëm në plan ndërveprues, por M. Mandalà thellohet në përcaktimin e tipareve të papërsëritshmërisë së stilit të autorëve që interpreton. Dhe kështu ai “rindërton” !

Qasja fi lologji tekstore, drejtpërdrejt “rindërtuese” Teza të reja mbi vepra, autorë dhe ritrajtim të historisë së letërsisë! Në individualitetin shkencor të Mandalà-së kritiku letrar dhe historiani i letërsisë jo thjesht ndërveprojnë, por bashkëekzistojnë. Të gjitha llojet e interpretimit sipas metodave të ndryshme, përtej vëzhgimeve kritike origjinale, sjellin pikëpyetje, teza të rishikimit të vlerësimeve të autorëve apo veprave, ide për ridimensionim të historisë së letërsisë shqipe, të emër- timit të saj lidhur me periudha të caktuara historiko-letrare, të parimeve të rrokjes së letërsisë në zhvillimin e saj në plan diakronik... Në të vërtetë analizat dhe botimet e karakterit fi lologjik përbëjnë shumicën e kontributiti shkencor të Mandalà-së, midis të cilave : Gjurmime fi lologjike dhe Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe, përgatitja e disa botimeve sipas metodës së fi lologjisë tekstuale, Nicolo Figlia, Il codice chieutino (edizione critica e concordanza), Luca Matranga E mbsuame e krështerë. Edizione critica dei tre manoscriti e dell’ edizione a stampa, Nicolo Cheta, testi literati in albanese (edizione critica), si dhe botimi kritik i veprës (Opere )në 9 vëllime të G. Skiroit, etj. Në mënyrë të veçantë botimi i fundit kritiko-gjenetik i romanit Dimri i vetmisë së madhe vjen si një punë e jashtëzakonshme për traditën e re që konfi rmon ky studiues në këto lloj botimesh të veprave bashkëkohore. Në problematikën e mendimit letrar shkencor një botim i tillë krijon, për herë të pare, mundësinë që studiuesi të ndjekë, të kuptojë evolucionin, apo luhatjet e procesit krijues të Kadaresë. Kjo nuk është punë kurioziteti, por njohje e proceseve të vetëdijshme, apo dhe intuitive, që ndodhin në botëvështrimin e shkrimtarit. Autori shpesh rindërton botën e përjetimeve të shkrimtarëve, veprat e të cilëve kalojnë në sitën e vëzhgimit të rreptë të lëvizjeve të fjalës, të tekstit. Ky lloj botimi hap shtegun e studimeve të karakterit hermeneutik dhe fenomenologjik ; gjithashtu edhe më tej : nxit vemendjen kritike për të ndjekur, përmes luhatjeve të tekstit, luhatjet, fenomenet shpirtërore që kanë ndodhur në jetën e vetë shoqërisë, në një moment të caktuar historik. Parimi i “rindërtimit” - boshti metodologjik në studimet e Mandalasë 135

Botimet mbi bazën e metodës ekdotike të Mandalà-së gjithashtu dalin përtej një procesi tmerrësisht skrupulos dhe durimtar; ato nuk janë thjesht ndërtime, korrigjime, plotësime të teksteve, por shkojnë më thellë: rindërtojnë strukturën mikropoetike të veprave të caktuara, për të shkuar në vëzhgime të reja, origjinale të makrostrukturës së tërësive. Kështu, kur kritiku letrar jep idenë e makrosistemit letrar të De Radës, vjen domosdo- shmërisht, si historian i letërsisë, kombinimi i qasjes sinkronike me atë diakronike. Ose propozimet metodologjike për të ndjekur strukturën kom- pozicionale të veprave venë në diskutim mënyrën e qasjes nga studiuesit e deritanishëm. Në fakt Mandalà është i vetëdijshëm për interpretimet e tij në plan kritik-historiografi k. Niset nga qasje semantike, nga lëvizjet brenda tekstit, për të specifi kuar versionet e njohur dhe, në një farë mënyre, të rindërtuar. Analizat si kritik letrar nxisin kureshtjen e kërkimit të dokumentit, të variantit të pa botuar, dhe në këto dy qasje shkencore studiuesi provokon, hap çeshtje të reja që kërkojnë një vemendje të re nga shkenca jonë letrare. Pasioni i jashtëzakonshëm që ka për zbulim dokumentesh, për gërmime arkivore dhe bibliografi shë të mbetura jashtë kërkimit, e çon njohjen e studiuesit tonë në nivele të reja, që i nxisin atij interpretime origjinale për variantet të veprave apo vullnetin e fundit të autorit. Parimet e kritikës fi lologjike-letrare e drejtojnë në “rindërtimin” e historisë së procesit krijues të disa autorëve arbëreshë, në riinterpretim çeshtjesh të disku- tueshme të autorësisë, në rindërtimin e historisë së shkrimit të veprave, gjithashtu edhe në arsyetime të pikëpamjeve të pasakta rreth kësaj letërsie. Sigurisht hendeku historik që ndan veprat e shekujve të shkuar ka vësh- tirësitë e rindërtimit historik, nga njera anë, dhe përjetimeve emocionale të studiuesit, nga ana tjetër. Kjo është sfi da e Mandalà-së, e kapërcyer me korrektesë shkencore. Dihet se vlerat e një studiuesi nuk mbarojnë në interpretimet që i bën një dukurie letrare, por shkojnë më tej, në hapjen e perspektivës së rishikimit mbi baza të reja metodologjike, sidomos për problematika të his- torisë së letërsisë. Provokimi shkencor, guximi në parashtrim tezash që ngjallin diskutim, që sjellin ndryshime në konceptimin dhe karakterizimin historiko-estetik është tipari mbizotërues i sistemit kritiko-historiografi k të Mandalà-së. Mbi bazën e analizave të vemendëshme të dokumenteve, dorëshkrimeve nga shekulli XVII e më tej, në mendimin tonë shkencor vijnë arsyetime të reja rreth fakteve kulturore-historike, siç është ajo mbi sakësimin e termit “Rilindje” në aspektin historiko-politik-kulturor, teza e ekzistencës së një Rilindjeje të vogël para Rilindjes së madhe, etj. Këto janë çeshtje thelbësore, që lidhen ngushtësisht me procesin e periodizimit të historisë së letërsisë shqiptare, me raportet midis letërsisë arbëreshe dhe 136 Floresha Dado letërsisë e kulturës në trojet shqiptare tej. Mjaftojnë këto dy provokime shkencore për të kuptuar se studiuesi Mandalà si kritik letrar, si historian i letërsisë, ka në themel të metodologjisë së tij studimore parimin e “rindër- timit”, edhe kur sjell një tezë të re, edhe kur përmbys një interpretim që e konsideron të pasaktë.

“Rindërtim” duke ndjekur zhvillimet tematike , në një koncept më të gjerë. Në strukturën e të menduarit shkencor të Mandalà-së konceptimi i zhvillimeve të brendshme të poetikës së veprave shfaq një veçanësi. Në të gjitha llojet e qasjeve ka një sy të jashtëm, që krijon tipologjinë tematike të krijimtarive, por më i veçanti është syri i brendshëm, që ndjek lëvizjet tipologjike ‘të hapësirës autonome’ në imagjinatën krijuese të Kadaresë, apo edhe të strukturës së përfytyrimit të mendimit artistik te De Rada… Në tipologjinë artistike që u bën romaneve si ‘diptikë’ apo si cikli ‘turko- otoman’, apo ‘bashkëkohor’, studiuesi parashtron një vështrim jo thjesht tematik, por të ndërlikimeve të brendshme poetike, të disa parimeve sa universale aq edhe vetiake, që veçojnë qartazi gjithë korpusin poetik, si të shkrimtarit arbëresh, ashtu dhe të shkrimtarit të sotëm. Edhe atëherë kur synon të zbërthejë arkitekturën tematike të disa veprave (Hija, etj.) ‘operacionet’ e interpretimit nuk mbeten ekstremisht në nivelin e qasjes tematike, por intuitivisht kombinohen edhe me “rindërtimin” e strukturave të brendshme kuptimore të veprave, që në vështrim të jashtëm u përkasin cikleve të ndryshme kohore. Kështu kam bindjen e plotë se qasja tematike, në studimet e Mandalà-së, merr një përmbajtje më specifi ke, tejkalon shtampën e konceptit tonë për analizën tematike, sepse ne shohim zgje- rimin e interpretimit nga tipologjia tematike e jashtme, te kombinimi me vështrimin ndërtekstor e deri tek tipologjia e kuptimit. Është vështirë të veçohen këto dy qasje, sado larg duken nga njera tjetra. Nëse studiuesi shprehet se ‘vijimësia tematike është ndoshta aspekti më i qëndrueshëm i poetikës së Kadaresë’, ky pohim përforcon bindjen time se qasja tematike në studimin e Mandalà-së fi ton një kuptim më të gjerë dhe më të bren- dshëm në fushën e interpretimit. Janë disa vëzhgime vetiake, intuitive mbi përsëritje motivesh, të cilat aq sa tipologjizojnë tematikën, po aq zhvillojnë edhe idenë e lëvizjeve të poetikës së brendshme. Kjo qasje tematike në studimet e Mandalà-së besoj se korrigjon shkencërisht paragjykimet që janë shfaqur në mendimin tonë kritik mbi tematologjinë. “Rindërtimi” vjen edhe përmes krijimit të tipologjisë së fi lozofi zë që mbart tematika e disa veprave. Pra, në kuptimin që jep Mandalà, metoda tematike, në të vërtetë, fokusohet te tipologjizimi i fi lozofi së në disa Parimi i “rindërtimit” - boshti metodologjik në studimet e Mandalasë 137 vepra. Por ky “rindërtim” vjen edhe përmes vëzhgimeve krejt origjinale mbi strukturën gjinore të veprave (rasti De Rada). “Rindërtimi” vjen edhe përmes metodës krahasimtare. Kur rrok personazhe në hapësirë e kohë sa të largët, aq edhe në dukje pa lidhje, kufi jtë midis kësaj metode të interpretimit dhe intertekstualitetit shpesh bëhen të padallueshëm. Në këto raste mendoj se studiuesi zgjeron përsëri kuptimin tradicional të qasjes krahasimtare. Pra, nuk ndodh një herë dhe rastësisht që vetëdija interpretuese, por edhe intuitive e Mandalà-së, të krijojë kuptime të reja mbi aplikimin e metodave të ndryshme. Sipas meje kjo është një risi individuale, e karakterit teorik-letrar, që meriton diskutim dhe interpretime të ndryshme nga kuptimet tradicionale. Përsa i përket prishjes së kufi jve midis metodave dhe disiplinave të qasjeve studimore, kjo vjen natyrshëm në sistemin aq kompleks interpretues, me tipare vetiake, të këtij studiuesi që ka ndërtuar një fi zionomi shkencore të dallueshme.

Ç’përfaqëson studiuesi M. Mandalà ? Karakterizimi i stilit shkencor të Mandalà-së, lidhet ngushtë me pyetjen epistemologjike mbi studimin letrar: a është ky lexim i bazuar në aftësitë dhe eksperiencën e kritikut, apo është metodologjia që i jep sukses në leximin dhe interpretimin e tekstit letrar ? Të dyja bashkë !. Prandaj Mandalà përfaqëson: Një model krejt të ri të mënyrës së interpretimit të tekstit letrar. Studiuesin që ndërton një raport sa të drejtpërdrejtë, aq edhe të brend- shëm, intuitiv, gati misterioz me botën e shkrimtaritt. Që ndërton marrëdhënie provokuese me lexuesin e kualiﬁ kuar, duke e ‘habitur’ apo e bërë dyshues për tezat e tij. Që realizon një qasje origjinale në aplikimin e metodave të ndryshme të interpretimit, ku qasja strukturaliste vjen krahas qasjes fenomenologjike e hermeneutike, ku vështrimi krahasimtar shkrihet njëkohshëm me me- todën intertekstuale, ku qasja tekstuale dhe ﬁ lologjike marrin peshë të jashtëzakonshme në zbulimin e një vepre apo individualiteti autorësh. Si i tillë u jep vlerë të gjithë metodave të interpretimit, dhe kjo sepse, nga njera anë njeh mirë profesionalisht thelbin e secilës metodë, nga ana tjetër është rikrijues dhe origjinal në mënyrën e analizave letrare. Një model që provon t’i hyjë tekstit letrar jo vetëm në strukturën e dukshme, të jashtme të tij, por edhe në strukturën e brendshme, ku aspekti përmbajtjesor nga njera anë ndërtohet prej elementeve të strukturës së brendshme dhe të jashtme, nga ana tjetër edhe vetë krijon mikrostrukturën e papërsëritshme të veprës. 138 Floresha Dado

Një studiues me vision të gjerë, origjinal, që synon ta “rindërtojë” ve- prën letrare në sfondin e makrostrukturës së krijimtarisë, çka e bën të zbu- lojë në trajtë origjinale magjinë krijuese të autorit. Studiues që u jep kuptim metodologjik qasjeve në plan diakronik dhe sinkronik, duke fshirë kuﬁ jtë e historisë së letërsisë me kritikën letrare dhe duke zbuluar raportet midis zhvillimit të brendshëm të një autori dhe kontekstit historik e bashkëkohor letrar. Studiues që ka aftësi të jashtëzakonshme për të rindërtuar veprën, për të rikonceptuar autorin, për të rigjallëruar një lexues të ri. Në shkencën tonë Mandalà vlerësohet kryesisht për botime shumë të rëndësishme të karakterit ﬁ lologjik, për zbulim dorëshkrimesh dhe tek- stesh të panjohura në arkiva e biblioteka të vendeve të ndryshme, për zbulim, transkriptim dhe interpretim veprash të autorëve arbëreshë pak ose aspak të njohur… Një kontribut i madh!. Por ! Por, për mendimin tim, studiuesi Matteo Mandalà ka një prerje prej historiani dhe kritiku letrar, të spikatur në shkencën tonë letrare. Dhe vlerat e një studiuesi nuk varen nga sasia e vëllimeve të botuara, por nga thellësia e trajtimeve dhe rezultateve shkencore. Prandaj them me bindje se aftësitë e tij vëzhguese, interpretuese, intuita, përgatitja teorike, etj. shfaqen në nivele që, përtej vlerësimit dhe admirimit, na përballin me një model të vështirë për t’u imituar. Mario de Matteis

WAS MÜNZEN UND GELDSCHEINE ÜBER DIE KULTURHISTORISCHE GESCHICHTE ALBANIENS ERZÄHLEN KÖNNTEN1

1. Einführung Während der englischen Reformation war Thomas Cromwell (1485- 1540), Berater des Königs Heinrich VIII. (1491-1547), so sehr bemüht, religiöse Bilder und Symbole der katholischen Kirche zu zerstören, dass die Identitätsbildung des englischen Volkes mit der neu entstehenden anglikanischen Kirche gefördert werden konnte.2 Der Beschluss der Taliban-Regierung vom Jahre 2001 in Afghanistan, die größten Buddha-Statuen der Kulturgeschichte Asiens zu zerstö- ren, damit die kulturelle Identität der afghanischen Hazara-Bewohner im Bamiyan-Tal förmlich zerstört wird, unterstreicht die ungemein gro- ße Bedeutung, welche eine, die Geschichte des Landes widerspiegelnde Abbildung einer hervorragenden Persönlichkeit – Buddha – für die kulturelle Identität eines Volkes haben kann.3 Um das Problem der kulturellen Identität im interkulturellen Diskurs der heutigen Zeit näher zu fassen, haben sich die Kulturanthropologen nun von einer schriftlich ﬁ xierten Kultur entfernt und einer immer stärker vom Bild geprägten Kultur zugewandt.4 Am 28. und 29. November eines jeden Jahres feiert das albanische Volk die Tage der Pavarësia, d. h. der Befreiung aus der osmanischen Herrschaft

1 Überarbeitung und Aktualisierung eines früheren Beitrages Siehe: de Matteis, 2013: 205-220. 2 Brockhaus 1974, I: 499. 3 Die Buddha-Statuen von Bamiyan waren einst die größten stehenden Buddha- Statuen der Welt. Bis zur Zerstörung durch die Taliban im März 2001 befanden sie sich auf der 2500 Meter hoch gelegenen, von Hazara mehrheitlich bewohnten Hochebene von Bamiyan, die sich im Zentrum Afghanistans beﬁ nden und von der UNESCO als Weltkulturerbe gelistet sind. Siehe: www.Spiegel.de>Video< Wissenschaft. 4 Siehe: Spencer et.al., 2007: passim. 140 Mario de Matteis

(1478 - 1912). Als bescheidener Beitrag zu diesem für das albanische Volk lebenswichtigsten Ereignis habe ich den Grad der kulturellen Identität des albanischen Volkes an den auf den Münzen und den Banknoten abgebildeten Persönlichkeiten, Ereignissen und/oder Monumenten gemessen und festzumachen versucht. 2. Die wichtigen Funktionen der römischen Geldmünze Römische Geldmünzen kursierten im ganzen Imperium Romanum und wurden überall akzeptiert. Sie waren Wertmesser für alle Güter und Dienstleistungen und ersetzten nach und nach den Tauschhandel. Der Wert des Geldes wurde vom römischen Imperium garantiert und blieb über lange Zeit stabil. Erst als das Römische Reich in der ersten Hälfte des 3. Jh. n. Chr. immer tiefer in eine Krise geriet, sanken das Münzgewicht und der Gehalt an Edelmetallen. Neben ihrer Aufgabe als Zahlungsmittel hatten römische Münzen eine weitere, wichtige Funktion. Durch ihre rasche und allgemeine Verbreitung konnten die geprägten Münzen als Propaganda- Träger des jeweiligen Herrschers eingesetzt werden und a) programmatische Erklärungen in konzentrierter Form, aber auch b) Verherrlichung des Herrschers/der Herrscherin auf Vorder-und Rückseite der Münzen darstellen.5 2.1. Die >Sprache< der römischen Geldmünze Die >Sprache< der römischen Münze wurde mit zahlreichen Deutungsbildern ausgeschmückt. Die Macht erreichen und sie behalten bedeutete für die Magistraten z. B. die Bezugnahme auf eine glorreiche Vergangenheit, die sich zunächst auf die Figur eines mythischen Vorfahrens beziehen konnte, wie das Beispiel des C. Mamilius Limetanus (82 v. Chr.) beweist: Alle in die Münze eingebauten Elemente - Wiedererkennung von Odysseus durch den Hund Argo, Merkur, magische Kräuter, Circe und Telegonos - sind Bilder, die auf den Vater eines jungen Mädchens Namens Mamilia hindeuten, die die Ahnfrau der gens Mamilia ist.6 2.2. Caius Julius Caesar (100 – 44 v. Chr.), der Imperator und die Götter Caesar lässt Münzen mit dem eigenen Abbild stanzen. Ein Novum, das bis heute in der Welt noch sehr verbreitet ist, um die Gegenwärtigkeit

5 Für die Römische Kaiserzeit, siehe: Beyer, 1995. passim. 6 Zur gens Mamilia: Eckhel, 5: 242f , zitiert nach: B&M (Smith, 1867) und Hornblower/Spawforth, 2005 nach Wikipedia. Was Münzen und Geldscheine über die kulturhistorische ... 141 der jeweiligen Herrscher zu unterstreichen.7 Der Imperator wurde hingegen auf den Münzen sehr oft mit den wichtigsten Gottheiten, d. h. mit der Concordia, der Constantia, der Justitia, der Libertas, der Pax, der Pietas, der Salus publica, der Securitas oder der Victoria assoziiert, um die per- sönliche Charakterisierung seiner Herrschaft zu unterstreichen.8 2.3. Christliche Motive Nach dem Jahr 313 n. Chr. (Edikt von Konstantin) verbreiten sich christliche Motive nach und nach. Sie übernehmen aber dabei nicht die Funktionen eines Haupttyps: Sie bleiben auf der Ebene der Symbole oder als Attribute anderer Figuren. Die Münze spiegelt somit ab dem IV. Jh. n. Chr. nicht nur die politisch-ökonomischen Reﬂ exe wider, sondern sie re- ﬂ ektiert vielmehr die kulturellen und die religiösen Elemente.9 3. Das Papiergeld während des Mittelalters bis zur französischen Revolution China ist das erste Land der Welt, in dem Papiergeld genutzt wurde. Die ersten Scheine entstanden eher aus Verlegenheit Anfang des neunten Jahrhunderts nach Christus. Dem damaligen chinesischen Kaiser Dezong (reg.: 780 - 805) aus der Tang-Dynastie ging schlichtweg das Kupfer aus, um Münzen pressen zu können, so dass er um 805 n. Chr. das Papiergeld eingeführt haben soll.10 Auf einer seiner Reisen durch das chinesische Territorium entdeckte der venezianische Kaufmannssohn Marco Polo (1254-1324) - im Jahre 1276 - kaiserliche Banknoten aus Papier, die als allgemeines Zahlungsmittel verwendet wurden. Im Kap. 79: Della moneta del Gran Cane, in: Il Milione, beschreibt Marco Polo sorgfältig den Gebrauch des Papiergeldes in China beim Großen Khan folgendermaßen:11

7 Münzen und Geldscheine der heutigen Königshäuser, wie Großbritannien, Schweden, Norwegen, Dänemark, Niederlande, nur um in Europa zu bleiben, auf denen die Königin oder der König abgebildet sind. 8 Vgl. de Matteis, 2013: 206. 9 Ebenda. 10 In China werden im ersten Jahrtausend die ersten Geldscheine nachweislich herausgegeben. Die ältesten im Original überlieferten Scheine stammen aus der Epoche Hung Wu (1368 - 98) der Ming Dynastie. Der Nennwert betrug damals 1000 Käsche in Kupfermünzen oder 1 Tael in Silber. Auf eine Umtauschmöglichkeit in Metallmünzen wurde auf den Scheinen hingewiesen. www.Sammler.com/mz/gs_ge- schichte.html: 21.02.2018. Siehe auch: www.mehliss.de/bwl/Die Geschichte des Geldes.pdf. 27.02.2018 142 Mario de Matteis

Egli è vero che in questa città di Canbalu è la tavola del Grande Sire; e è ordinato in tal maniera che l’uomo puote ben dire che ‘l Grande Sire àe l’archimia perfettamente; e mostreròvelo incontinente. Or sappiate ch’egli fa fare una cotal moneta com’io vi dirò. Egli fa prendere scorza d’un àlbore ch’à nome gelso – e è l’àlbore le cui foglie mangiano li vermi che fanno la seta -, e cogliono la buccia sottile che è tra la buccia grossa e ‘l legno dentro, e di quella buccia fa fare carte come di bambagia; e sono tutte nere. Quando queste carte sono fatte così, egli ne fa de le piccole, che vagliono una medaglia di tornese gli picculi, e l’altra vale un tornesello, e l’altra vale un grosso d’argento da Vinegia […] e l’altra un bisante d’oro […] 10 bisanti. E tutte queste carte sono sugellate del sigillo del Grande Sire, e n’ànne fatte fare tante che tutto ‘l tesoro (del mondo) n’appagherebbe. E quando queste carte sono fatte, egli ne fa fare tutti li pagamenti e spendere per tutte le province e regni e terre ov’egli à signoria; e nessuno gli osa reﬁ utare, a pena della vita. E sì vi dico che tutte le genti e regioni che sono sotto sua segnoria si pagano di questa moneta d’ogne mercatantia di perle, d’oro, d’ariento, di pietre preziose e generalmente d’ogni altra cosa. […] E quando ad alcuno si rompe e guastasi alcuna di queste carte e egli vae a la tavola del Grande Sire, incontinente gliene cambia e (ègli) data bella e nuova, ma sì gliene lascia 3 per 100. Die Einführung des Papiergeldes war bis auf wenige frühzeitige Versuche - wie der Militärsold-Schein, der in Spanien im Jahre 1438 einge- führt oder die erste europäische Banknote, die im Jahre 1661 in Schweden ausgestellt wurde - in ganz Europa mit zwei Entwicklungen verbunden: a) mit der Entstehung der bürgerlichen Gesellschaft in Italien, Großbritannien oder Flandern und b) mit der französischen Revolution.12

4. Zur albanischen Währung 4.1. Akçe, Para und Kuruş Vor der Unabhängigkeit Albaniens im Jahr 1912 galt im Land ofﬁ ziell die osmanische Währung (Akçe, Para und Kuruş): 3 Akçe = 1 Para und

11 Marco Polo, Il Milione, Baldelli-Boni (Hg.), 1827: 79:88-90. 12 Siehe: de Matteis, 2013: 20 aber auch: North 2009: passim. Was Münzen und Geldscheine über die kulturhistorische ... 143

120 Akçe = 1 Kuruş, wobei zahlreiche Schwankungen und Inﬂ ationen im Laufe der Jahrhunderte verzeichnet wurden.13 Ab 1843 wurde in der Türkei neben dem Silberkuruş eine Goldmünze, die Lira eingeführt. Daneben waren am Anfang des 20. Jahrhunderts auch westliche Goldmünzen, vor allem italienische Lira und französische Francs im Umlauf.14 4.2. Die Einführung des Lek Die Einführung der Lek-Währung15 hängt mit der Gründung der Zentralbank Albaniens zusammen. Diese wurde am 2. September 1925 durch die Regierung Ahmet Zogus in Rom gegründet. Unter der Herrschaft der Kommunisten wurde der Lek alleiniges Zahlungsmittel. Zwischen 1947 und 1964 ließ die Sozialistische Volksrepublik Albanien nur Lek aus- prägen. 1964 wurde eine Währungsreform durchgeführt, die darin bestand, eine Null des Geldwertes vor dem Komma zu entfernen.16 Nach der Abschaffung der kommunistischen Regierung wurden neue Lek-Münzen in den Jahren 1995, 1996 und 2000 sowie Lek-Banknoten in den Jahren 1992, 1996, 2000 und 2008 herausgegeben. Dabei wurde m.E. sehr darauf geachtet, dass die Bilder auf den Münzen und auf den Scheinen stets einen Bezug zur Kulturgeschichte Albaniens - von der illyrischen Antike, dem christlichen Spätmittelalter und der Spätrenaissance bis zur Befreiung von der türkischen Herrschaft und Unabhängigkeitserklärung - hatten, um die Bildung bzw. die Festigung der historischen und kulturpo- litischen Identität der Albaner kräftig zu unterstützen.17

13 Die Akçe (osmanisch: Akçe, Akça; türkisch: Akçe, Akça) – unter dem Sultan Orhan I. (1326-1359) - erstmalig gestanzt – war eine Silbermünze und die wichtigste Münzeinheit des osmanischen Reiches. Hierzu: Gust 1995: passim. 14 Ebenda. 15 Nach albanischer Gelehrtenvorstellung ist Lek die Kurz- bzw. Koseform von Aleksander (>Alexander<). Lek könnte aber auch mit dem albanischen Rufnamen illyrischen Ursprungs Lekë des Fürsten Dukagjini (siehe: Kanun des Lek Dukagjini) zu tun haben. Lek könnte aber auch - seit dem 15. Jahrhundert - aus dem lateinischen Wort Lex = Gesetz nach der in den damaligen balkanischen Regionen geltenden vene- zianischen lex ducalis stammen. Siehe: de Matteis, 2013: 208, Anm. 8. 16 Das Unverständliche: Auch heute – nach vierundfünfzig Jahren! – rechnet jeder Albaner immer noch in >alten< Lek und bezeichnet z. B. eine 10er-Münze ganz selbstverständlich als 100er-Münze und einen 5.000er-Schein als 50.000er-Schein. 17 Siehe: de Matteis, 2013: 208. 144 Mario de Matteis

4.3. Der Lek als heutiges Zahlungsmittel Der Lek ist heute noch keine frei konvertierbare Währung. Der Kurs wird von der albanischen Staatsbank (Banka e Shqipërisë) gegenüber dem Euro - am 17. Februar 2018 zwischen 132 und 133 Lek für 1€ - relativ stabil gehalten. Als Zahlungsmittel werden heute verwendet: a) Münzen zu 1, 5, 10, 20, 50 und 100 Lek und b) Banknoten zu 200, 500, 1.000, 2.000 und 5.000 Lek. Zur Unterstreichung seiner kulturhistorischen Identität war Albanien, wie oben bereits erwähnt, von Anfang an bemüht, die als wichtig erach- teten illyrisch-römischen, frühchristlichen, kulturhistorischen, politischen und die Nationalidentität fördernden Persönlichkeiten, Ereignisse und Monumente auf Münzen und Banknoten bildlich gezielt herauszustellen. 4.3.1. Die Münze zu 1 Lek Durch das Abbild des in Südosteuropa häuﬁ g vorkommenden Pelikans (Pelecanus onokrotalus (<όνοϛ = >Esel< und χρότος = >Schelle<) konnte die 1-Lek-Münze u.M.n. symbolisch vereinen: a) die wasserreiche Küstenlandschaft Albaniens sowie b) die sehr früh entstandene, christlich geprägte Symbolik des Pelikans für die Liebe der Eltern zu den eigenen Kindern18 mit c) der Allegorie des höchsten Opfers Christi, der gekreuzigt und von einer Lanze durchbohrt wurde, woraus Blut und Wasser herausspritzten und dadurch zu Lebensspendern der Menschen geworden sind,19 aber auch d) dem bildlichen Hinweis auf einen heiligen Vogel für die Muslime, da Scharen von Pelikanen - wie eine muslimische Legende erzählt - als die Erbauer der Ka’ba die Arbeiten unterbrechen mussten, weil das Wasser

18 Ein Beispiel aus der altfranzösischen Literatur: Parfois pasmés aussi comme sans vie, et si pairons les guarissent de leur sang. Brunetto Latini, aus Li livres dou Tresor, L, I, CLXIII It. Entsprechung: >Ridotti a volte come privi di vita, i loro genitori li guariscono con il proprio sangue< .( dt. = >Als leblos manchmal scheinend, werden sie durchs Elternblut genesen< (eigene Übersetzung). 19 Der Hl. Thomas von Aquin […] hat in dem Gesang Adoro te, devote geschrieben:>Pie pellicane, Jesu Domine, >Gleich dem Pelikan starbst du, Jesu mein, Me immundum munda tuo sanguine. Wasch in deinem Blute mich von Sünden rein. Cuius una stilla salvum facere Schon ein kleiner Tropfen sühnet alle Schuld, Totum mundum quit ab omni scelere.Montenegros, Russlands, Serbiens sowie Armeniens und der Volksrepublik Donezk.22 Der doppelköpfi ge Adler erscheint bei der fünf-Lek-Münze und auf der Nationalfl agge Albaniens seit dem 7. April 1992. Das Abbilden des dop- pelköpfi gen Adlers auf der 5-Lek-Münze wie auf der Nationalfl agge wird in Albanien mit Stolz wie folgt begründet: Die albanische Flagge sei nach dem persönlichen Siegel von Georg Kastriota Skanderbeg (1405-1468) 23 - des Nationalhelden der heutigen Albanisch sprechenden Albaner, Kosovaren, Mazedonier und Italo- Albaner (Arbëresh-Sprecher Süditaliens) - abgeleitet worden, deshalb sei der Doppelkopf-Adler als offi zielles Fahne-Bild am 7. April 1992 auch wieder aufgenommen. 24 Der doppelköpfi ge Adler auf der offi ziellen Fahne Albaniens könnte aber, u. M. n. nach aber und gemäß byzantinischer Interpretation, die weltliche (demokratische) und die geistige (religiöse, nicht allein christliche, wie bei Skanderbeg, sondern auch muslimische) Macht bedeuten.

20 Siehe: de Matteis, 2013: 209. 21 Weyss, 1986:78ff. 22 Siehe: https://wikipedia.org/wiki/Doppeladler: 06. März 2018 23 Nach Fan (Stilian) Noli (1882 - 1965) hatte die Familie >Kastriot< dieses Symbol durch Paulus Kastriot (1383 - 1407) angenommen, weil am Anfang zwei kleine Dörfer, Sinë und Gardhi i Poshtëm, nordwestlich von der Ortschaft Dibër, zu dessen Besitztum gehörten Fan Noli 1967: 60 und 1968: 67. Siehe auch: Hopf, 1873:533 und Buda, 2002: 239. 24 Dadurch wurden die frühere Flagge des Königreichs Albanien (roter Hintergrund, Doppelkopf-Adler, Helm Skanderbegs) und die des kommunistischen 146 Mario de Matteis

Seit Skanderbeg, und später im ganzen Albanisch sprechenden Raum, haben wir eher mit der Übernahme des byzantinischen Symbols zu tun, das ursprünglich die westliche (Rom) und die östliche (Byzanz) Macht seit dem 4. Jh. n. Chr. darstellte und sich nach der inzwischen erfolgten Christianisierung der slawischen Völker der balkanischen Regionen ein- schließlich Mähren (heute: Tschechien) und Russlands ab dem 9. Jh. n. Chr. durch die vom Papst Johannes Paul II. als Apostel gleich gesproche- nen Heiligen Kyrill und Methodius. Der Hl. Kyrill von Saloniki (826 oder 827 - 869) und der Hl. Methodius von Mähren (815 oder 825 - 885) waren byzantinische Gelehrte und Priester, die - auf Anordnung des Patriarchen von Konstantinopel, Photios (ca. 820 - ca. 891), der Kaiserin Theodora II. (805/807 - 867) sowie deren Sohn, des Kaisers Michael III. (842 - 867), nach der Wiedereinführung der Bilderverehrung in der Kirche - die christliche Missionierung der slawischen Völker gemeinsam durchführten. Sie schufen die glagolitischen Zeichen, die ersten, altkirchenslawischen, d. h. kyrillischen Schriftzeichen, benutzten sie ab 863 n. Chr. für die Übersetzung der Bibel und die Liturgie und nahmen starken Einﬂ uss auf die kulturelle Entwicklung aller slawischen Völker, von Bulgarien, Großmähren (Slowakei), Mazedonien, Serbien und Kroatien bis nach Kiew-Russland. In der orthodoxen Kirche werden Kyrill - Gedenktage: 11. Mai, 17. Juli und 14. Februar (wie bei der katholischen, evangelischen und anglikanischen Kirche) - und Methodius (Gedenktage: 6. April, 11. Mai, 17. Juli und 14. Februar (wie bei der katholischen, evangelischen und anglikanischen Kirche)) als Heilige mit dem Attribut apostelgleich verehrt. Im Jahre 1980 erklärte Papst Johannes Paul II den Hl. Kirill und den Hl. Methodius zu Mitpatronen Europas, zusammen mit dem Hl. Benedikt von Nursia (Europa-Gedenktag: 14. Februar).christianisierten Regionen, die religiöse, d. h. die christliche Macht der Patriarchen von Konstantinopel - wie bis zum Schisma des Jahres 1054 auch die christliche Macht der Päpste von Rom - und die weltliche Macht der Kaiser von Byzanz, der Fürsten und Könige der balkanischen Regionen einschließlich Mähren und Russland mit Recht symbolisiert hat. 25

Staates nach dem letzten Weltkrieg (roter Hintergrund, Doppelkopf-Adler, gelb um- randeter roter Stern) ersetzt. 25 Siehe: LM = Prinzing, 1993, VI: Ohrid, Sp. 1376-1380. Ausführlich in: www. Heiligenlexikon.de/Biographien…. Abgerufen am 1. März 2018. Was Münzen und Geldscheine über die kulturhistorische ... 147

4.3.3. Die Münze zu 10 Lek Mit der 10-Lek-Münze begegnen wir einem der bedeutendsten Monumente der Kulturgeschichte Albaniens, der fast vollständig erhaltenen Burganlage von Berat, die auch eine der ältesten Städte Albaniens ist. Berat wurde durch die Illyrer im 4. Jh. v. Chr. gegründet. Der jetzige Name der Stadt lautet Berat bzw. Berati, je nach Kontext. In der Antike: griechische Polis, Antipatreia (‘Aντιπάτρεια), >Stadt des Antipatras<; während des byzantinischen Imperiums hieß sie Pulcheriopolis (Πουλχεριόπολις), >Schöne Stadt<, während der osmanischen Herrschaft hieß sie hingegen Beograd >Weiße Stadt<. Im Jahre 2008 ist das historische Zentrum von Berat an die Museums-Stadt Gjirokastra als Weltkulturerbe der Menschheit angeschlossen, da sie das seltene Beispiel einer gut erhaltenen osmanischen Stadt darstellt. Nach der UNESCO zeigt die Stadt Berat beispielhaft, wie Christen und Muslime in der Vergangenheit friedlich zusammengelebt haben.26 Die Burgmauer von Berat wurden bereits in illyrischer Zeit gebaut und als Verteidigungs-anlage von den osmanischen Herrschern wiederaufge- baut. Das Burg-Viertel besteht noch heute aus sehr vielen bewohnten kleinen Häusern. Die meisten Festungsbewohner waren seit der Herrschaft von Byzanz Christen. Innerhalb der Festung gab es 20 Kirchen, von denen die meisten im 13. Jahrhundert erbaut worden sind. Im Laufe der Kämpfe um Berat im XVI. Jh. wurden viele dieser Kirchen zerstört, und nur wenige von Onufri und seiner Schüler - wie z. B. die „Kirche der vier Evangelisten“ mit den wunderbaren Darstellungen der „Auferstehung des Lazarus“ oder der „Vorstellung der Jungfrau Maria im Tempel“27- restauriert und bemalt. Die interessanteste dieser Berater Kirchen ist die Kathedrale des Hl. Nikolaus mit einer der schönsten Ikonostasen der griechisch-orthodoxen Kirchen Albaniens, die vollkommen restauriert wurde und heute als Ikonen-Museum mit bedeutenden Werken des albanischen Ikonenmalers Onufri (15. - 16.Jh.)28 und seines Sohnes Nikolla Onufri (zweite Hälfte des 16. Jhs.) das interessierte Publikum begeistert.

26 Siehe: de Matteis 2013: 210, Anm. 12. 27 Siehe: Popa, 1974: 58-75. 28 Vom bedeutenden Ikonenmaler Albaniens Onufri kennen wir weder Geburts- noch Sterbejahr. Er wurde höchstwahrscheinlich an einem 12. Juni im 16. Jahrhundert geboren, da nach dem byzantinischen Heiligenkalender an diesem Tag der Hl. Onuphrius (IV. Jh. n. Chr.), ein Anakoreth des frühen Christentums, gefeiert wird. Siehe: Orologhidion, 1935: 479. 148 Mario de Matteis

Der Maler Onufri kam in jedem Fall in einer sehr unruhigen Zeit auf die Welt: Nach dem Tod des Nationalhelden Gjergj Kastrioti Skënderbeu konnten die Osmanen durch den Sultan Mehmed I. Albanien im Jahre 1466 erobern. Die osmanischen Eroberer hatten sofort danach angefan- gen, Wehrburgen wie Berat oder Skampa (heute: Elbasan)29 wiederaufzu- bauen, die Verwaltung zu reorganisieren, einen Großteil der Bevölkerung mit Gewalt zum Islam zu konvertieren und den albanischen Widerstand im Keime zu ersticken. In einem solchen historischen Kontext könnten das Bemalen der kirchlichen Wände mit christlichen Motiven und das Ausschmücken der Basiliken mit christlichen Ikonen als ein deutliches Zeichen des albanischen Widerstandes verstanden werden. Über das Leben Onufris wissen wir: - 1554 malt Onufri die Wände der Kirchen im >Kalaja< von Berat. - Nicht vor 1554 bemalt er die kleine Basilika des Hl. Karfreitags in Valësh, nahe Neokastra (Нϵокастра), heute >Elbasan<. - 1555 bemalt Onufri zusammen mit seinen Schülern, die kleine Basilika vom Hl. Nikolaus in Shelcan (bei Elbasan). - In dieser Zeit signiert Onufri seine Werke in kyrillischen Zeichen mit dem Appellativum >Protopapa von Neokastra< und bestätigt indirekt damit, dass er einen hohen Rang in der byzantinischen Kirchenhierarchie bekleidet.30 - Entsprechend dem Kanon der byzantinischen Sakralmalerei malt Onufri auch biblische und sakrale Szenen. Er bemalt Landschaften, Orte und das einfache Volk Albaniens (Bauer, Schäfer) aber auch Ritter: Der Hl. Georg z. B. sieht genauso aus wie einer der Ritter, die unter Skanderbeg die Türken bekämpft haben. - Durch seinen realistischen Stil kommt Onufri der Europäischen Renaissance sehr nahe: Er war der Meister des Porträts; in seinen Bildern schafft er, das Leben der Protagonisten einzufangen. Legendären Ruhm erlangte Onufri durch die Verwendung eines besonderen rötlichen Farbtones bei seiner Malerei, der von keinem anderen Ikonenmaler reproduziert werden konnte. 31 Noch immer können in den verwinkelten Gassen die kleinen Kirchen von der Hl. Maria in dor- mitionem, dem Hl. Konstantin und der Hl. Helena, dem Hl. Georg, dem

29 Siehe Pierini, 2011: 26ff und de Matteis, 2015: 9-12 sowie 33ff. 30 Die Inschrift Nr. 14 (nach Popa (1998: 55) in der kleinen Karfreitag-Basilika von Valësh in der Shpat-Region bei Elbasan in der griechischenTranskription lautet: […] Όνουϕρίου ίερέος, ξωγράϕου χ(άί) πρώτοπαπα Νέοκάστρου – […] Priester Onufri, Maler und Erzpriester (von) Neokastrum. (unsere Übersetzung) Was Münzen und Geldscheine über die kulturhistorische ... 149

Hl. Demetrius, den Vier Evangelisten u.v.a. besucht werden und Onufris Heilige im Original bewundert werden. Innerhalb der Burgmauer von Berat beﬁ nden sich außerdem die Ruinen zweier Moscheen, die Reste einer osmanischen Kaserne und eine Zisterne aus der römischen Zeit, die bis ins 19. Jahrhundert hinein in Benutzung gewesen ist.32 4.3.4. Die Münze zu 20 Lek Seit 1996 sind die 20-Lek-Münzen mit dem Abbild eines Liburna- Schiffes geschmückt. Das Liburna war ein schnelles und leichtes Schiff, das die illyrischen Piraten (aus dem Stamm der Liburner) zunächst und vom 1. Jh. v. Chr. ab als Kriegsschiff durch die Römer eingesetzt wurde. Für den jungen Oktavian wurde die Präsenz der Liburna-Schiffe bei der Schlacht von Actium (31. v. Chr.) ausschlaggebend: leichtes Manöver der schnellen Liburna-Schiffe gegen die schweren, dreiruderigen, mit Schnabel bewehrten Kriegsschiffe der immensen Flotte von Antonius und Kleopatra, die auch völlig zerstört wurden. Nach dieser Schlacht wurde das Liburna-Schiff in der römischen Flotte, als Kriegs- oder Transportschiff zum üblichen Gebrauch.33 Die Liburner waren ein altes maritimes Volk, das im 1. Millennium v. Chr. die nördlichen Küsten des Adriatischen Meeres bewohnten.34 Für die Römer hieß dessen Land Liburnia:35 eine Küstenregion nord- östlich des Adriatischen Meeres zwischen dem Fluss Arsa (kroatisch heute: Raša) in Istrien und dem Fluss Titius (heute: Krka) in Dalmatien. Zusammen mit den Istriern (oder Histriern), den Japoden, den Karniern und anderen kleineren ethnischen Gruppen schufen sie die Kultur der »castellieri«. Diese waren prähistorische Wohnstätten, die sich auf einer Berghöhe befanden, durch Maueranlagen verteidigt werden konn-

31 Siehe: de Matteis, 2008: Folien 58-70 und 73. Ausführlicher in: Zeq, 1998, passim. 32 Siehe: de Matteis, 2013: 211 und Popa, 1974: 58 - 75 33 Siehe: Groß 1969: III, Spalte 627. 34 Ende des 1. Millenniums v. Chr. waren die Liburner in jedem Falle neben dem Seehandel hauptsächlich als Piraten bekannt: Sie fuhren bis in das thyrrenische Meer und gründeten dabei auch Kolonien, darunter Lyburnum (heute: >Livorno<, eine Stadt in der Nordtoskana (Italien) am thyrrenischen Meer). 35 Plinius, Libri III: 21, VIII: 48 und XXV: 7, in: ILIRȄT dhe ILIRIA, 2002: 192 – 200 (S. 199, Anm. 3). 150 Mario de Matteis ten und insbesondere in Friaul, Dalmatien und Albanien (illyrische Burganlagen) festzustellen sind.36 Der Ursprung der Liburner ist sehr alt und vielleicht dürfen wir sie mit den Libu, mit einem der Meeresvölker also, in Verbindung bringen, die Ägypten Ende des 13. Jhs. v. Chr. überfi elen. Die Sprache der Liburner wäre aber eher mit der der Veneter zu vergleichen als mit der der um- liegenden illyrischen Stämme. Vielleicht kamen Liburner und Veneter zusammen über das Meer aus dem Orient Ende des 2. Millenniums v. Chr. Nach den Historikern der Antike kamen nämlich die Veneter aus Pafl agonien im Vorderen Asien. Gemäß modernen Studien wären die Liburner ein Rest jener italischen Völker, die in der Bronzezeit in den heutigen Gebieten Kroatiens, Sloweniens und Dalmatiens angesiedelt waren.37 Die Liburner lehrten den Römern höchstwahrscheinlich die Kunst der Navigation und wurden von diesen 156 v. Chr. romanisiert.38 Der Bezug auf ein für den illyrischen Stamm der Liburner bedeuten- des Wasserfahrzeug öffnet zahlreiche kulturhistorische Fragen, die für die Identitätsfi ndung eines Volkes, das auf der Suche nach einer historischen Identität ist, eine hohe Bedeutung hat.39 Mit Hilfe des Bildes über das Liburna-Schiff könnte man sich vielleicht - und das wäre für jeden jungen Albaner sehr wünschenswert - eine genauere Vorstellung über: a) das antike illyrische Territorium, das sich von Istrien über Dalmatien nach Illyrien (ab 156 v. Chr.: Illyricum-Provinz) erstreckte und b) die antiken illyrischen Stämmen verschaffen, die das damalige Illyricum (z. B. Liburner, Labeaten, Dalmaten (oder Delmaten), Partiner, Akarnanier etc.), das Epirum (Epiroten), das Ionium (Chaonen, Molosser etc.) und das Salentum (Messapier) bewohnten.

36 De Mauro, I: 988f. 37 Nach Devoto 1979, passim. 38 Siehe: de Matteis, 2013: 212, Anm. 16. 39 Ich muss gestehen, dass kaum einer meiner Studenten in Tirana oder in Elbasan in der Lage war, etwas über die Liburner oder die außerordentliche Bedeutung der leicht steuerbaren Liburna-Schiffe zu sagen. Gehört hatten einige Studenten zwar etwas darüber, sie konnten sich aber nicht mehr genau daran erinnern. Was Münzen und Geldscheine über die kulturhistorische ... 151

4.3.5. Die Münze zu 50 Lek Genthios40 (alb. Genti, lat. Gentius, gr.Γενθιος, vielleicht in Spoleto 167 v. Chr. in Gefangenschaft gestorben und in Iguvium (Gubbio) begraben), war der letzte König der Illyrer.41 Genthios regierte von 180 bis 168 v. Chr. von Shkodra aus und gehör- te dem Stammesverband der Labeaten an. Am Beginn seiner Herrschaft machten sich im Jahre 180 v. Chr. die Dalmaten (oder Delmaten) von den Labeaten selbstständig. Im Jahre 171 v. Chr. war Genhtios mit den Römern gegen Makedonien verbündet. Zwei Jahre später aber ging er ein Bündnis mit dem Makedonen-König Perseus (Herrschaft: 179-168 v. Chr.) ein. Genthios ließ zwei römische Gesandte gefangen nehmen und verwüstete die Gegend der Städte Apollonia und Dyrrhachium, die mit den Römern verbündet waren. Im Jahre 168 v. Chr. wurde Genthios von einem römi- schen Heer unter Führung des Prätors Lucius Anicius Gallus vor Shkodra geschlagen, gefangen genommen und nach Rom geführt.42 Möglicherweise sind Genthios Haltung gegenüber der römischen Herrschaft und dessen Führung des 2. Illyrischen Krieges (169-168 v. Chr.) gegen Rom als Verbündeter des makedonischen Königs Perseus die Gründe, die - wie etwa 60 Jahre zuvor mit der illyrischen Königin Teuta (1. Illyrischer Krieg, 229 - 228 v. Chr.) geschehen - als Vorbild dienten, um die Bedeutung der Unabhängigkeit vor fremder Herrschaft zu unterstreichen.43 4.3.6. Die Münze zu 100 Lek Im Verhältnis zu anderen Herrscher-Gestalten der antiken Geschichte Albaniens muss die illyrische Königin Teuta44 aus Shkodra, die auf dem Thron lediglich von 230 bis 228 v. Chr. gesessen hat, Wichtiges geleistet

40 Polybius (200 v. Chr.-118 v. Chr.), Libri: XXVIII, 8-9; XXIX, 3-4 11 und 13, in: ILIRȄT dhe ILIRIA, 2002: 43-70. Nach Plinius dem Älteren (23 – 79 n. Chr.) soll Genthios als erster die Heilkraft des Enzians entdeckt haben, der nach ihm Gentiana heißt: Gentiana invenit Gentius, rex Illyrorum, ubique nascentem, folio fraxini: sed magnitudine lactucae […], Plinius: XXV, 34, 13 nach Historiarum mundi, Seite 462 zitiert. 41 Titus Livius (64 oder 59 v. Chr. – 12 oder 17 n. Chr.): XLIII, 19, 3, in: ILIRȄT dhe ILIRIA, 2002: 122ff. 42 Titus Livius (64 oder 59 v. Chr. - 12 oder 17 n. Chr.): XLIV,32, in: ILIRȄT dhe ILIRIA, 2002: 32. 43 Siehe: de Matteis, 2013:212. 44 Über die illyrische Königin Teuta siehe: Polybius (200 v. Chr. - 118 v. Chr.), Historiae, II, 4, 6, 8, 9, 11 und 12, in: ILIRȄT dhe ILIRIA, 2002: 45-49. 152 Mario de Matteis haben, um eine solche Bedeutung für die Albaner heute noch zu haben. Wie bereits für den letzten illyrischen König Genthios behauptet, vermute ich, dass das Bild der Königin Teuta auf der 100-Lek-Münze die Erinnerung an den Kampf einer illyrischen Frau um die Unabhängigkeit des Illyricums von Rom (1. Illyrischer Krieg 229-228 v. Chr.) evozieren könnte. Der täg- liche Gebrauch dieser Münze und die ständige Konfrontation mit dem Bild der illyrischen Königin könnten - es gibt sehr viele Frauen im albanopho- nen Sprachraum des Balkans, die heute noch Teuta heißen - einen hoff- nungsvollen Grund für die Albaner des 21. Jhs. sein, die 1992 erreichte politische Mündigkeit nach der kommunistischen Herrschaft zu festigen.45 4.4. Die in Albanien heute gültigen Banknoten Die heute gültigen Banknoten Albaniens zeigen jeweils eine kulturhistorisch bedeutende Persönlichkeit (2. Jh. v. Chr. - 20. Jh. n. Chr.) auf der Frontseite und fast immer einen mit der dargestellten Persönlichkeit in Verbindung stehenden Ort auf der Rückseite und zwar: a) 200 Lekë: Naim Frashëri (Frontseite) / Geburtshaus von Naim Frashëri (Rückseite) b) 500 Lekë: Ismail Qemali (Frontseite) / Unabhängigkeit- Ausrufungshaus von Vlorë (Rückseite) c) 1.000 Lekë: Pjetër Bogdani (Frontseite) / Kirche von Vau-Deja (Rückseite) d) 2.000 Lekë: König Gentius (Frontseite) / Amphitheater von Butrint und Gentiana (Rückseite) e) 5.000 Lekë: Skanderbeg (Frontseite) / Burg von Kruja u. a. Symbole (Rückseite). Durch die abgebildeten Persönlichkeiten und deren identitätswich- tigen Symbole sowie die entsprechenden symbolträchtigen Orte haben alle seit 1992 herausgegebenen Banknoten einen starken Bezug zur Kulturgeschichte und zur politischen Unabhängigkeit des albanischen Volkes. Durch die ständige Vergegenwärtigung der auf den jeweiligen Scheinen abgebildeten Persönlichkeiten und Monumente, d. h. durch den täglichen Gebrauch der Banknoten und die bewusste Wahrnehmung der Abbildungen kann der heutige albanische Bürger sich mit seiner kulturhistorischen Vergangenheit auseinandersetzen, daraus lernen und zur Bildung seiner eigenen Kulturidentität beitragen.

45 Siehe: de Matteis, 2013: 213. Was Münzen und Geldscheine über die kulturhistorische ... 153

4.4.1. Die 200-Lek-Banknote Die 200-Lek-Banknote - Serie 1996, in Umlauf seit 1997 - besteht aus einer Frontseite A mit dem Bild von Naim Frashëri (1846 – 1900) und einer Rückseite B mit der Abbildung eines Hauses, eines Füllfederhalters und einiger Verse. Nach meiner in diesem Beitrag zugrunde liegenden, identitätsstif- tend agierenden Hypothese könnte die Vorderseite der 200-Lek-Banknote durch das Bild von Naim Frashëri ins Gedächtnis rufen, dass der Dichter der albanischen Rilindja (Wiedergeburt, Rinascita, Rinascimento) und Befürworter der Pavarësia (dt. = >Befreiung<, >Unabhängigkeit<) aus der osmanischen Herrschaft, der Patriot Naim Frashëri 1846 im gleichna- migen albanischen Dorf Frashëri im Süden Albaniens geboren wurde. Er und seine beiden Brüder Abdyl Frashëri (1839 - 1892)46 und Sami Frashëri (1850 - 1904)47 trugen - jeder auf seiner Weise - zur Wiederentdeckung der albanischen nationalen Identität und damit auch zur Unabhängigkeit Albaniens vom osmanischen Reich bei. Naim Frashëri, anerkannt als der bedeutendste Vertreter der albanischen Nationalliteratur des 19. Jhs. und ein herausragender Dichter, schrieb zu Beginn in türkischer Sprache, wechselte später jedoch in das Albanische über.48 Sein bedeutendstes historisches Werk Istori e Skënderbeu - 1898 in Bukarest erschienen, weil im Osmanischen Reich die Benutzung der

46 Osmanischer Staatsmann, Diplomat und Politiker des osmanischen Reiches, Ideologe der albanischen nationalen Wiedergeburt (Rilindja), Initiator und prominen- ter Führer der Liga von Prizren, Vorsitzender des Zentralkomitees zur Verteidigung der albanischen Rechte in Konstantinopel. Siehe: de Matteis 2013: 214. 47 Sami Frashëris 1899 veröffentlichtes Werk L’Albania: Che cosa è stata, quello che è e che cosa ne sarà di essa wurde von den damaligen Politikern und Intellektuellen Europas als das Manifest zur nationalen Wiedergeburt (Rilindja kom- bëtare) Albaniens betrachtet. Sami Frashëri setzte sich ein für: a) die Schulausbildung auf Albanisch (wie der Gelehrte Kostandin Kristoforidhi (1826 - 1895) aus Elbasan bereits seit 1888), b) die Einführung eines albanischen Alphabetes – es wurde damals in Albanien immer noch mit griechischen Buchstaben geschrieben – und gründete eine Gesellschaft für den Druck der von seinem Bruder Naim oder ihm selbst auf Albanisch kompilierten Schulbücher. Siehe: de Matteis 2013: Ebenda. 48 Naim Frashëri schrieb auf Türkisch, Persisch, Griechisch, Albanisch und las lateinische und französische Texte ﬂ ießend. Er war einer unter den wenigen Albanern, der die literarische Kultur des Westens und des Orients gleichermaßen verstand und als wertvoll schätzte. Siehe: de Matteis 2013: Ebenda. 154 Mario de Matteis albanischen Sprache nicht möglich war - ist die epische Geschichte von je- nem albanischen Stammesführers Georg Kastrioti (1405 - 1468), der unter dem Beinamen Skanderbeg besser bekannt ist. Während der kommunistischen Ära Albaniens genossen die Werke des Dichters großen Respekt. Dies zeigt sich am deutlichsten in dem in jener Zeit ins Leben gerufenen >Orden Naim Frashëri<, dessen bekanntesten Empfängerin die inzwischen selig gesprochene albanische Mutter Teresa von Kalkutta war. Als intellektueller Idealist war Naim Frashëri Verfechter einer umfas- senden Bildung, trat für die Emanzipation der Frau ein und stellt heute das beste Vorbild für jeden Albaner dar. Auf der Rückseite des 200-Lek-Scheins sehen wir den Füllfederhalter und das Geburtshaus von Naim Frashëri in dem kleinen südalbanischen Ort Frashëri sowie eine berühmte Zeile aus einem seiner Gedichte: Ti Shqipëri më jep nder, më jep emrin shqipëtar. (Du, Albanien, verleihe (mir) Ehre, (verleihe Ehre) dem Namen >Albaner<). 4.4.2. Die 500-Lek-Banknote Die 500-Lek-Banknote der Serie 1966 und im Umlauf seit 1977 zeigt auf der Frontseite Ismail Qemali (1844 - 1919), den Vater der Unabhängigkeit Albaniens. Geboren in Vlora (Südalbanien) am 24. Januar 1844, führte Qemali die Nationale Bewegung zur Befreiung Albaniens durch. Zusammen mit dem kosovarischen Politiker und Befreiungskämpfer Isa Boletini (1864 - 1916) und dem bedeutenden Schriftsteller und Politiker Luigj Gurakuqi (1879 - 1925) hisste Ismail Qemali auf einem Balkon in Vlora am 28. November 1912 die rote Flagge mit Skanderbegs Doppeladler als Zeichen der nationalen Unabhängigkeit der Albaner und proklamierte die Befreiung und die Loslösung von der osmanischen Herrschaft.49 Qemali wurde Vorsitzender der ersten albanischen Regierung, die mit großen Schwierigkeiten zu kämpfen hatte, aber vor allem um die Anerkennung des Landes ringen musste. Nachdem die Großmächte den Deutschen Wilhelm zu Wied zum Fürsten von Albanien ernannt hatten, trat Qemali am 22. Januar 1914 zu- rück. Er verließ Albanien und starb fünf Jahre später in Perugia.50

49 Die große Popularität von Ismail Qemali bei der Albanisch sprechenden Bevölkerung könnte in jedem Fall durch das historische Lied Ismail Qemali e l’indipendenza albanese, in: Chansonnier, 1983: 422ff, bezeugt werden. 50 Siehe de Matteis 2013: 215. Was Münzen und Geldscheine über die kulturhistorische ... 155

Auf der Retro-Seite zeigt die 500-Lek-Banknote das Gebäude in der Hafenstadt Vlora (Südalbanien), aus dessen Balkon die Unabhängigkeit am 28. November 1912 ausgerufen wurde, das im Jahr 1936 vom König Ahmed Zogu in ein Nationalmuseum der Unabhängigkeit (Muzeu Kombëtar i Pavarësisë) umfunktioniert wurde. Heute ist das an einem anderen Ort der Stadt Vlora rekonstruierte Museumsgebäude ein kulturhisto- risches Nationalsymbol für das Land und für alle Albaner.51 4.4.3. Die 1.000-Lek-Banknote Die 1.000-Lek-Banknote, die auch aus der Serie 1966 stammt und im Umlauf seit 1977 ist, zeigt auf der Frontseite den >Vater der albanischen Prosa<52, katholischen Erzbischof und albanischen Schriftsteller, Pjetër Bogdani (1630 - 1689). Sein Cuneus prophetarum von 1685 stellt das erste in albanischer Sprache geschriebene Prosawerk da.53 Zu Bogdanis italienischer Zeit: Wegen seiner antitürkischen Haltung, seinem hohen Amt in der katholischen Kirche und nicht zuletzt weil er die Spitze der christlichen Rebellion 1690 in Kosovo bildete, musste Pietër Bogdani vor den osmanischen Machthabern nach Ragusa (heute: Dubrovnik) ﬂ iehen. Von dort ging er für einige Zeit nach Venedig und Padua. In Padua wurde Bogdani freundlich von Kardinal Gregorio Barbarigo (1625 - 1697)54 aufgenommen, in dessen Diensten er 22 Jahre zuvor gestanden hatte. Kardinal Barbarigo war an der Kurie zuständig für die Angelegenheiten der katholischen Kirche in den Ländern des Ostens, und er interessierte sich für die Kulturen des Balkans und der Levante. Deshalb

51 Ebenda. 52 Elsie 2005: 27ff. In seiner kurzen Literaturgeschichte Albaniens bemerkt Elsie auf Seite 13 auch, dass Pjetër Bogdani […] in their native northern Gheg dialects […] geschrieben hat. 53 Pietër Bogdani hatte das albanische Manuskript seines Buches schon fertig nach Padua mitgebracht. Vermutlich damit es die päpstlichen Zensurbehörden leich- ter überprüfen konnten, verlangte die Kongregation De Propaganda Fide vor der Drucklegung eine italienische Übersetzung. Daran arbeitete Bogdani fast das ganze Jahr 1865. Schließlich wurde sein Buch zweisprachig gedruckt, wobei die beiden Versionen in Spalten nebeneinander standen. Der lange Paralleltext ist bis heute eine wichtige Quelle für die Albanologie. Für den albanischen Text benutzte Bogdani das lateinische Alphabet, das er um einige kyrillische Buchstaben für besondere Laute seiner Muttersprache ergänzte. Der Cunesu Prophetarum wurde 1691 und 1702 in Venedig nachgedruckt. Siehe: Marlekaj, 2008: 9ff , insbesondere 179ff. 54 Ebenda. 156 Mario de Matteis förderte Kardinal Marcantonio Barbarigo (1640 - 1706) auch die literarische Tätigkeit Bogdanis und ﬁ nazierte den Druck von dessen Werken.55 Bogdani kehrte nach Prishtina zurück, wo er vermutlich an der Pest im Dezember 1689 starb.56 Die auf der Rückseite der 1997 herausgegebenen 1.000-Lek-Banknote abgebildete Kirche stellt die im Jahre 1361 in Vaut të Dejës bei Shkodra errichtete, mit Fresken ausgestattete und inzwischen zerstörte romanisch- gotische Marienkirche dar. 4.4.4. Die 2.000-Lek-Banknote Die 2.000-Lek-Banknote, im Umlauf seit 2008, zeigt auf der Frontseite den erfolglosen Verfechter der illyrischen Unabhängigkeit, den letzten König der Illyrer Genthios nach einer Originaldarstellung57 aus dem 2. Jh. v. Chr.: mit den illyrischen Attributen seiner Regalität, den umkranzenden illyrischen Helm und den goldenen Halskranz. ributen seiner Regalität, den umkranzenden illyrischen Helm und den goldenen Halskranz. Eine solche regale Darstellung Genthios sollte - in dem Bewusstsein des albanischen Volkes von heute und nach der Vorstellung des Notenschein-Entwerfers sollte eine solche regale Darstellung Genthios - sicherlich in verstärkter Form, als es die 50-Lek-Münzen bisher vielleicht hätten tun können - das Identitätsgefühl (eines jeden Albaners), ein Albaner zu sein, fördern. Um die Stärkung dieses Identitätsgefühls mit wichtigen Zeugnissen aus der Antike zu unterstützen, zeigt die Rückseite der 2.000-Lek-Banknote -

55 Nachdem Bogdani sein Hauptwerk, den Cuneus Prophetarum in Padua hatte drucken lassen, kehrte er im März 1686 auf den Balkan zurück. Dort engagierte er sich für den Aufstand der christlichen Bewohner gegen die osmanische Herrschaft. Als die österreichische Armee 1689 im Großen Türkenkrieg das Kosovo erreichte, führte Bogdani ihr mehrere tausend albanische Freiwillige zu, die an der Eroberung Prizrens teilnahmen. Im Dezember 1689 erlag Bogdani in Prishtina einer Krankheit, vielleicht an der Pest. Sein Grab wurde ein knappes Jahrzehnt später von osmanischen Soldaten zerstört. Siehe: de Matteis, 2013: 216. 56 Gjergj Bogdani, der Neffe von Pjetër Bogdani, berichtete im Jahre 1698, dass […] die Gebeine des Onkels Pjetër Bogdani von türkischen und tatarischen Soldaten exhumiert und auf dem Hauptplatz von Prishtina den Hunden zum Fraß vorgeworfen wurden. Siehe: Elsie, 2013: 45. 57 Eine Originalmünze mit einem Bild von König Genthios in >regaler<, ja >gött- licher<, d.h. den griechischen Gott Hermes darstellenden Pracht (siehe: Hazan Ceka, 1998: 154f, insbesondere 16) .können wir im archäologisch-historischen Museum von Shkodra “bewundern“. Was Münzen und Geldscheine über die kulturhistorische ... 157 pars pro toto - das Theater von Butrint.58 Zu den am besten erhaltenen Bauwerken von Butrint zählt u. M. n. das auf dem 2.000-Lek-Schein abgebildete, halbkreisförmige, im 3. Jh. v. Chr. ursprünglich von Griechen gebaute und unter Kaiser Augustus59 stark umgestaltete Theater, das durch die Vergrößerung der Stadt bis zum 2. Jh. n. Chr. gründliche Um- und Ausbauten erfuhr, darunter das neu entworfene und auf zwei Geschosse er- höhte Bühnengebäude:60 Wie keine andere kulturhistorisch relevante Stätte Albaniens könnte das Theater von Butrint durch die fünf Jahrhunderte währende ständige Veränderung des Theaterbaus den Drang des albanischen Menschen nach immer besseren, zeitgemäßren Veränderungen zu streben, charakterisieren. 4.4.5. Die 5.000-Lek-Banknote Die 5.000-Lek-Banknote aus der Serie 1999 - im Umlauf seit 1999 - zeigt auf der Frontseite: a) ein im italienischen Renaissance-Stil gemaltes Porträt des Fürsten Gjergj Kastrioti Skanderbeg (1405 – 1468), 61 das sich im Original in der Galleria degli Ufﬁ zi in Florenz beﬁ ndet;

58 Butrint (alb. Butrinti, gr. Βουδρωτόν, lat. Buthrotum) ist eine zum großen Teil ausgegrabene antike Stadt in Südalbanien, rund 20 Km südlich der Stadt Saranda gelegen. In Butrintﬁ nden wir die Spuren zahlreicher Kulturen – von der mythischen dardanischen (Trojanischer Krieg) und griechisch-hellenistischen (V. – II. Jh. v. Chr.), bis zur römischen (Kaiser Augustus) und byzantinischen (Baptisterium und Basilika) Kultur. Seit 1992 zählt der archäologische Park von Butrint zum Weltkulturerbe. Siehe: de Matteis ,2013: 216. 59 Nach dem Sieg über Marcus Antonius und Kleopatra in der Schlacht bei Actium im Jahre 31 v. Chr. hatten die Liburna – Schiffe, wie wir bereits bemerkt haben (siehe dazu: Anm. 37), entscheidend dazu beigetragen, dass der junge Oktavian und spä- terer Kaiser Augustus aus Butrint eine Veteranenkolonie machte und dass sie neue Wohnviertel, ein Aqädukt, ein Bad, ein Forumskomplex und ein Nymphäum erhielt. Siehe: de Matteis, 2013: 217. Während dieser Zeit verdoppelte sich die Größe der Stadt, die in den nächsten Jahrzehnten ihre größte Blüte erfuhr. Siehe: Ceka, 2006: 17ff, insb. 33ff.. 60 Ausführlich in: Bergemann, 1998. Band II, passim. 61 Nach einer Jugend, die er in Albanien am Hofe seines Vaters verbrachte, wurde der junge Gjergi Kastrioti 1423 nach dessen Niederlagen mit seinen Brüdern als Geisel an den Hof des Sultans Mehmed II. (1404 - 1451), Sultan des Osmanischen Reiches von 1421 bis 1444 und von 1446 bis 1451 nach Adrianopel geschickt, wo er als Angehöriger der Janitscharen zum Islam übertrat und die türkischsprachige Form des griechischen Vornamens >Alexander<, Iskander, als neuen Namen erhielt 158 Mario de Matteis b) das Skanderbeg-Wappenschild mit Doppelkopf-Adler und, dieses Wappenschild zu einem Drittel bedeckend, c) ein mit dem Wappenschild sich verschmelzenden Saitenzupﬁ nstrument.62 Zu den a. a.O. bereits aufgeführten Angaben über Gjergj Kastrioti Skanderbeg seien hier nur noch folgende, für mich wichtige Ergänzungen zusammenfassend angeführt: 1) Gjergj Kastrioti (1468 gestorben und in Lezha begraben), genannt Skanderbeg (alb. >Skënderbeu<)63 war ein albanischer Fürst aus dem Adelsgeschlecht der Kastrioti; 2) Skanderbeg ist durch seine Verteidigung Albaniens gegen die Osmanen berühmt geworden;

(daher sein Beiname Skanderbeg, zu Deutsch >Herr/Fürst Alexander<). 1438 wurde Skanderbeg von Murad II. als Bey und Wali, d. h. als Statthalter von Misia, Skuria und Jonima (mit Kruja als Hauptort) ins heimatliche Albanien gesandt. Als im November 1443 die Ungarn in Niš (heute: in Serbien) über die Türken siegten und sein Vater auf Geheiß der Osmanen ermordet wurde, verließ Skanderbeg mit den ihm unter- stellten Albanern das Heer des Sultans. Er bemächtigte sich am 27. November 1443 der Festung von Kruja, fi el am folgenden Tag offen vom Sultan ab und konvertierte zurück zum Katholizismus. In der Zeit von 1443 bis 1444 herrschte Skanderbeg über das Fürstentum Kastrioti, was anschließend in ein regionales Verteidigungsbündnis gegen die Osmanen aufging. 1444 verbündete sich der >Türkenkämpfer< mit albanischen und montenegrinischen Adeligen zur Liga von Lezha. Mit dieser Allianz führte Skanderbeg 18 Jahre lang erfolgreich Krieg gegen die Osmanen, denen es nicht ge- lang, sich dauerhaft in Mittel- und Nordalbanien festzusetzen. Kruja wurde von ihnen wiederholt angegriffen, so 1450, 1466, 1467 und 1478. Ausführlich, siehe: Dolma, 2000:Passim. Im Jahre 1461 schloss Skanderbeg einen dreijährigen Waffenstillstand mit Sultan Mehmed II. (Sohn von Murad II. und Sultan von 1444 bis 1446 und von 1451 bis 1481). In dieser ruhigeren Phase des Krieges Anfang der sechziger Jahre war Skanderbeg nach Italien gereist, um Geld und Truppen von seinem Lehnsherrn König Alfons I. von Neapel zu erbitten. Dieser gewährte Skanderbeg eine Pension und schenkte ihm außerdem umfangreiche Ländereien in Apulien, Kalabrien und Sizilien, wohin seine Nachkommen später vor den Osmanen fl ohen. Bis zu seinem Tod 1468 verteidigte Skanderbeg von der Festung Kruja aus Albanien gegen das Osmanische Reich und wurde vom Papst zum >Verteidiger Christi< gefeiert. Siehe dazu auch: Schmitt, 2002:185 ff. 62 Zur Harfe als Saitenzupfi nstrument, siehe hauptsächlich in: Finscher, 1996: Sachteil 5. 63 Wie a.a.O. bereits erwähnt, hatte Gjergj Kastrioti zunächst für den Sultan Murad II. (1404 - 1451) Siege gefeiert. Dieser hatte ihm deshalb auch den Beinamen >Skanderbeg< = ‘Fürst Alexander‘ verliehen. Dann führte Skanderbeg den Krieg gegen das osmanische Imperium und dem Lande vom 1443 bis 1478 eine kurzfristige Unabhängigkeit verschaffte. Was Münzen und Geldscheine über die kulturhistorische ... 159

3) Er wird heute in allen Albanisch sprechenden Regionen als Nationalheld64 auch mit Liedern65 gefeiert und stellt somit das ideale Vorbild des für die Freiheit kämpfenden Albaners dar;66 4) Das Wappenschild mit dem Doppelkopfadler auf der albanischen Nationalﬂ agge symbolisiert aller Wahrscheinlichheit nach67 - wie vor 550 Jahren von der osmanischen Herrschaft durch Skanderbeg und nun von der kommunistischen Hozha- Diktatur durch deren Abschaffung am Anfang der 1990er Jahre (erste demokratische Regierung im April 1992 mit Sali Berisha als 1. Ministerpräsidenten) - die ersehnte und endlich gewonne- ne, demokratische Freiheit des albanischen Volkes; 5) Nach der Struktur des abgebildeten Seitenzupﬁ nstrumentes könnte es sich um eine leicht bauchig angefertigte, romanische oder eine individuell gestaltete, spätmittelalterliche Harfe (um 1450) handeln.68 Die Rückseite der 5.000-Lek-Banknote stellt a) die Festung von Kruja69 dar, die durch die Architektin Pranvera Hoxha, Tochter des Diktators Enver Hoxha und den Architekten Pirro Vaso umgestaltet und am 1. November 1982 als modernes, (kultur-) historisches Nationalmuseum eröffnet werden konnte, wird vor allem von

64 Skanderbeg ist heute auch der Nationalheld der Kosovo-Albaner, der albanisch sprechenden Makedonier und der ‘Greco-Albanesi‘ (Kalabriens, Siziliens, Apuliens und Molises, d. h. der heute Arberësh sprechenden Süditaliener. Siehe: de Matteis, 2013: 217, für die Arberësh-Sprecher Süditaliens aber auch: La fi gura di Skanderbeg nei paesi Arbëreshë (2005): 21 ff. 65 Siehe z. B. die historischen Lieder “In morte di Skanderbeg” und “Skanderbeg non è mai morto“ in: Chansonnier, 1983: 377f, 382ff. 66 Siehe hierzu vor allem: Schwandner-Sievers, 2002: Passim. 67 Ausführlicher dazu, siehe: Kap. 4.3.2. 68 Das Instrument hat eine starke Ähnlichkeit mit der abgebildeten Harfe von König David (siehe: Abbildung aus dem Jahre 1280 im Münster von Freiburg i. Br., Deutschland) und eine ideale, geistige Verbindung von Skanderbeg mit dem bibli- schen Lobsänger David schaffen. Siehe: de Matteis, 2013: 218. 69 Die Festung von Kruja, die in Mittelalbanien zwischen 1395 und 1415 sowie von 1443 bis 1478 der Adelssitz der Kastrioti gewesen ist, war eine Wehranlage in Mittelalbanien, die das Zentrum der Kämpfe von Skanderbeg und seiner >Liga von Lezha< gegen das Osmanische Reich gewesen ist. Im Jahr 1443 übernahm Skanderbeg die Burg kampfl os. Die Festung wurde drei Mal - 1450, 1466 und 1467 - von großen osmanischen Heeren belagert, bis sie beim vierten Mal im Jahre 1478, zehn Jahre nach dem Tod Skanderbegs, fi el. Ausführlicher in Schmitt, 2009: Passim. 160 Mario de Matteis albanischen, kosovarischen, makedonischen und Arberësh sprechenden Schülerinnen und Schülern sehr gerne besucht und stellt ein sehr star- kes Identifi kationssymbol zum Albanertum dar, damit jeder Albanisch sprechenden Menschen, nach Sami Frashëri, […] nder, më jep emrin shqipëtar.70 wird. b) den Helm Skanderbegs71

Bibliographie Anthologien, Lexika und elektronische Databasen B&M : Smith, William (1867): Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. 3 Bände, Lttle Brown and Company. BROCKHAUS 1974 (Der neue Brockhaus): Lexikon und Wörterbuch in fünf Bänden und einem Atlas, Wiesbaden. DEV: Devoto, Giacomo (1979): Avviamento all’etimologia italiana. Dizionario etimologico. Milano, Edizioni Mondadori. DL : (Digitallibrary – Hathi Trust) - C. Plini Secundi Naturalis Historiae, Libri XXXVII post Ludovici Iani obitum recognovit et scripturae discrepantia adiecta edidit Carolus Mayhoff: Vol II, Liber VII-XV. Lipsiae in Aedibus B.G. Teubneri, MDCCCLXXV (3. Auﬂ age von 1906-1909 nur von Carl Friedrich Theodor Mayhoff herausgegeben). ELSIE: Elsie, Robert (2013): A biographical Dictionary of Albanian History. London-New York. I. B. Tauris. GDU: De Mauro, Tullio (2000): Grande Dizionario Italiano dell’Uso. Vol. 1 – 6 e Supplemento. Torino, UTET. ILIRȄT dhe ILIRIA: Ilirë dhe Iliria te autorët antike (2002): Selim Islami (Red. përg.), Frano Prendi, Hasan Ceka, Skënder Anamali. Akademia e shkencave e Shqipërisë – Instituti i arkeologisë.Tirana, Botimet Toena.

70 Siehe: Rückseite der 200-Lek-Banknote. 71 Der Helm Skanderbegs wird zusammen mit Schwert und Dolch in der Hofjagd- und Rüstungskammer des Kunsthistorischen Museums in Wien aufbewahrt. Anlässlich der 100jährigen Unabhängigkeitsfeier (1912 - 2012 wurden die Rüstungsgegenstände im Historischen Nationalmuseum in Tirana ausgestellt. Was Münzen und Geldscheine über die kulturhistorische ... 161

LM: Prinzing, Günter (1993): Lexikon des Mittelalters, Band VI, München- Zürich, Artemis & Winkler Verlag. OCD: Hornblower, Simon / Spawforth, Antony (2005): The Oxford Classical Dictionary. Oxford, Oxford University Press. OPAC: Literatur Database für das Mittelalter, Regesta Imperii, Akademie der Wissenschaften Mainz. OROLOGHIDION 1983: Orologhidion ossia Raccolta bilingue (greco- italiano) di sacre ufﬁ ciature per uso dei fedeli. Grottaferrata, Tip. italo- orientale 1935. PERSEUS: Titus Livius (Livy) – The History of Rom, Book 43, Alfred C. Schlesinger Ph. D., Ed. Summary (English), 1951 [Katalog]. Primärliteratur Chansonnièr epique Albanais (1983): Version française: Kolë Luka. Avant- propos: Ismail Kadare. Préparation et rédaction: Qemal Haxhihasani, Kolë Luka, Misto Treska et Alfred Uçi. Tirana. Academie des Sciences de la RPS d’Albanie – Institut de Culture populaire. Cuneus prophetarum de Christo salvatore mvndi et eivs ervangelica ve- ritate, italice et epirotice contexta, et in duas partes diuisa a Petro Bogdano Macedone. Sacr. Congr. De Prop. Fide alvmno, Philosophiae & Theologiae Doctore, olim Episcopo Scodrensi & Administratore Antibarensi, nunc vero Archiepiscopo Scvporvm ac totivs regni Serviae Administratore. Patavii 1685. Originalausgabe. Cuneus prophetarum, çeta e profetëve. Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Tirana 2005. Kritische Ausgabe der Albanischen Akademie der Wissenschaften: Anila Omari (Redaktion). Il Milione di Marco Polo. Testo di lingua del secolo decimoterzo, ora per la prima volta pubblicato ed illustrato dal Conte Gio. (van) Batt. (ista) Baldelli Boni, Vol. 1, Firenze. Da’ Torchi di Giuseppe Pagani, MDCCCXXVII, con approv. (azione) e privilegio. (Google Book). Il Milione di Marco Polo, Prima edizione integrale a cura di Luigi Foscolo Benedetto. Firenze, L.S. Olschki, 1928. Kanun - Der Kanun. Das albanische Gewohnheitsrecht nach dem sogenannten Kanun des Lekë Dukagjini von Shtjefën Gjeçovi ins Deutsche übersetzt von Marie Amelie Freiin von Godin (2001), Pejë (Kosovë), Dukagjini Verlag. Livius: Titus Livius, Ab urbe condita, Liber XLIII-XLIV (zitiert nach: ILIRȄT dhe ILIRIA) Plinius: C. Plinus Secundus, Naturalis Historiae, Liber XXV (zitiert nach: ILIRȄT dhe ILIRIA) 162 Mario de Matteis

Polybius: Polybius, Historiae, Liber II. (zitiert nach: ILIRȄT dhe ILIRIA). Sekundärliteratur AA.VV.: La ﬁ gura di Skanderbeg nei paesi Arbëreshë (2005): Atti del Convegno. Mezzojuso (Palermo), Centro Studi Dimidii Jussi Universitas, Domenico Schirò, Mezzojuso (Palermo) - Regione Siciliana, Assessorato dei Beni Culturali e Ambientali e della Pubblica Istruzione. Bartl, Peter (2000): Zum Geschichtsmythos der Albaner. In: Dahlmann, Dittmar/Potthoff, Wilfried (Hrsg.): Mythen, Symbole und Rituale. Die Geschichtsmächtigkeit der Zeichen in Südosteuropa im 19. Und 20. Jahrhundert. Frankfurt am Main. Peter Lang Verlag. Bartl, Peter (2003): Albanien in der Vergangenheit. Vom Mittelalter zur osmanischen Herrschaft, in: Jordan, Peter/Kaser, Karl/Lukan, Walter/Schwandner-Sievers, Stephanie/Sundhaussen, Holm (Hrsg.), Österreichische Osthefte. Jahrgang 45, Heft 1/2. Wien, Peter Lang Verlag. Bergemann, Johannes (1998): Die römische Kolonie von Butrint und die Romanisierung Griechenlands. Studien zur antiken Stadt, Bd. 2. Pfeil Verlag, München. Beyer, Frank (1995): Geldpolitik in der Römischen Kaiserzeit. Von der Währungsreform des Augustus bis Septimius Severus. Wiesbaden, Deutscher Universitätsverlag (Münster/Westf., Univ. Diss. 1994). Buda, Aleks (2002): Shkrime historike. Tirana, Shtëpia Botuese 8 Nëntori. Ceka, Hazan (1998): Në kërkim të historisë Ilire. Tiran, Akademia e shkencave e RSH. Instituti i Arkeologisë. Ceka, Neritan (2006): Butrinto. La sua storia ed i suoi monumenti (Butrint. Seine Geschichte und seine Bauwerke). Trad. in lingua italiana: Elisa Bussoni. Tirana, Migjeni Edizioni. Dollma, Baki (2006): Vende dhe ngjarje historike të Krujës e Kurbinit. Tirana. Dajti 2000. Elsie, Robert (2005): Albanian Literatur. A short history. London, I. B. Tauris Publisher. Finscher, Ludwig ([1996, 2. Ed.] Hrsg.): Allgemeine Enzyklopädie der Musik. Die Musik in Geschichte und Gegenwart. Sachteile in 9 Bänden mit einem Register. Sachteil 5: Kas-Main. Kassel-Stuttgart, Bärenreiter Verlag Kassel – Metzler Verlag, Stuttgart. Groß, Walter Hatto (1979): Liburnia, in: Der kleine Pauly, Band 3, Deutscher Taschenbuchverlag, München Was Münzen und Geldscheine über die kulturhistorische ... 163

Gust, Wolfgang (1995): Das Imperium der Sultane. Eine Geschichte des Osmanischen Reichs. München, Hanser Verlag. Haller, Dieter (2005): dtv-Atlas: Ethnologie. München, Deutscher Taschenbuch Verlag (dtv: 3259). Hösch, Edgar (2007): Geschichte des Balkans. München, Beck Verlag. Koch, Guntram (1989): DuMont-Kunst-reiseführer Albanien. Köln, Du Mont Verlag. Markelaj, Luigj (Át Jork[2008]): Pjetër Bogdani e Shqipnia e Kohës. Me riprodhimin fotografi k të njiqind e tridhetedy dokumentave përkthye, pajisë me shënime të veçanta, tregues të emnave dhe redaktue nga Willi Kamsi. Shkodër, Botime Françeskane Matteis, Mario de (2008): Monumentet kulturore dhe historike në qytetin e Elbasanit – Kulturdenkmäler der Stadt Elbasan und Umgebung in Bildern und Texten. Stadtgeschichte und Kultur. Elbasan. [Unveröffentlichte Vorlesungsmaterialien, SS 2008] Matteis, Mario de (Hg. [2013], 2. Ausgabe): Bilder sehen – Kultur verstehen: Was Münzen und Geldscheine über die Kultur des albanischen Volkes erzählen könnten, in: Kadzadej, Brikena, de Matteis, Mario, Kraja- Prieser, Jenny, Röhling, Jürgen und Schellenberg, Wilhelm (Hgg.): Die Sprache im Bild – Das Bild in der Sprache. V. Jahreskonferenz des Südosteuropäischen Germanistenverbandes (SOEVG), Tirana, 16. – 18. November 2012. Oberhausen, Athena Verlag. Matteis, Mario de ([2015] Hg.): Via Egnatia. Da / Von / Nga Durrësi e / und / dhe Apollonia a / nach / në Ohrid. Documentazione fotografi ca / Fotografi sche Dokumentation / Dokumentim fotografi k. Oberhausen. Athena Verlag. Noli, Fan Stylian (1967): Gjergj Kastrioti Skënderbeu, 1405 – 1468). Tirana, Shtëpia botuese ”Naim Frashëri”. Noli, Fan Stylian (1968): Vepra të plota. Gjergj Kastrioti Skënderbeu (1405-1468). Tirana, Rilindija North, Michael (2009): Kleine Geschichte des Geldes vom Mittelalter bis heute. München, Beck’sche Reihe, C.H. Beck Verlag. Pierini, Roberto (2011), in: Matteis, Mario de/Pierini, Roberto/Riska, Albert/Riza, Hasa/Zavalani, Orion ([2011] Hrsg.): Via Egnatia. Da/Von/ Nga Dürrësi e/und/dhe Apollonia a/nach/në Ohrid. Documentazione fotografi ca/Fotografi sche Dokumentation/Dokumentim fotografi k. Oberhausen. Athena Verlag. Popa, Theofan (1974): Icônes et miniatures du Moyxen âge in Albanie. Tirana, 8 Nëntori Verlag. 164 Mario de Matteis

Popa, Theofan (1998): Mbiskrime të kishave në Shqipëri. Tirana. Akademia e shkencave e Shqipërisë. Instituti i Historisë. Schmitt, Jens Oliver (2001): Die albanischen Adlergeschlechter in byzanti- nisch-serbischer Tradition. Das venetianische Albanien(1392 – 1479). München, Oldenbourgh Verlag. Schmitt, Jens Oliver (2009): Skanderbeg. Der neue Alexander auf dem Balkan. Regensburg. Friedrich Pustet Verlag. Schwandner-Sievers, Stephanie ([2002] Hrsg.): Albanian Identities. Myth and History. Bloomington, Indiana University Press. Spencer, Jonathan/Harrison, Simon (2007), in: Barnard, Alan/Spencer, Jonathan (Eds.), Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology. London-New York, Routledge. Reprint. Weyss, Norbert (1986): Der Doppeladler. Geschichte eines Symbols. In: Adler, Heft 3: 78ff. Weyss, Norbert (1994): Der Doppeladler in aller Weltgeschichte eines Symbols. Ausstellungskatalog. Schriftenreihe des Bezirks- museumsvereins Mödling Nr. 83. Zeq, Moskom (1998): Onufri. Tirana, Shtëpia Onufri. www.Archäologie-krefeld.de/leiste/numismatic/geldwesen.htm www. archive.org/details/polybiihistoria02polygoog Book digitized by Google from the library of the University of Michigan and uploaded to the Internet Archive by user tpb. www. Heiligenlexikon.de/BiographienC/Cyrillus_von_Saloniki.htm. www. Heiligenlexikon.de/BiographienM/Methodius_von_ Maehren. Htm. www.kreuzgang.org www.Spiegel.de >Video< Wissenschaft. www.wikipedia.org/wiki/Doppeladler. www.wikipedia.org/wiki/Gens_Mamilia. www. wikisource.org/wiki/Ab_urbe_condita_Liber XLIII_Liber XLIV. Bardhyl Demiraj

Rishtarë arbëreshë në Kolegjin Urban

(Chetta: Tesoro 1777, § 250) Në këtë punim që ia përkushtoj kolegut, mikut dhe vërsnikut tim të shtrenjtë Matteo Madalà kam përmbledhur e tematizuar sado thukët do ‘shënime’ të nxjerra dikur ashtu kalimthi gjatë kërkimeve në Arkivin dhe Bibliotekën e Kolegjit Urban (ACU) si edhe në Arkivin Historik të Propaganda Fide-s (Romë, 24-30 tetor 2015 – ASPF). I theksoj në thonjëza këto ‘shënime’ jo thjesht dhe vetëm për t’i tërhequr qysh në fi llim vëmendjen lexuesit sqimatar në paplotësinë që bashkëbart titulli dhe përm- bajtja e këtij shkrimi, por edhe – madje sidomos (!) – në dëshirën e mirë me iu bashkuar herët a vonë asaj përsiatjeje të mprehtë që kanë shtruar vite më parë për diskutim në diskursin intelektual-albanologjik shqiptar si gjithherë së bashku Jubilari ynë dhe Francesco Altimari. Prashtu bëjmë fjalë për periudhën e ashtuquajtur Rilindje para Rilindjes, ashtu siç e kanë pagëzuar këta të dy studiues, e cila – parë nga perspektiva e studimit historik-albanologik – përkon në kohë jo rastësi- sht me ndryshimin e paradigmës që përjetoi mendimi intelektual shqiptar prej gjysmës së parë të shek. XVIII, shi kur në arealin kulturor arbëresh u përftuan dy qendra të formimit të mirëfi lltë intelektual-fetar, siç ishin Collegio Corsini në San Benedetto Ulano (1732, më pas Collegio Sant’ Adriano në S. Demetrio Corone), i themeluar falë mundit të vëllezërve Rodotà dhe Seminario Italo-Greco në Palermo (1734, më pas Seminario Italo-Albanese në Horën e Arbëreshëve të Sicilisë), falë ngulmit të Àt Gjergj Guxetës (= Padre Giorgio Guzzetta), i mirënjohur si Apostolo degli albanesi di Sicilia. A lejohemi tash të zgjasim e zgjerojmë sadopak radiusin kohor dhe hapësinor të kësaj periudhe të parëlemë e bashkë me të edhe të diskursit përkatës tej hapësirës arbërishtfolëse, duke rrokur kështu edhe pjesë are- 166 Bardhyl Demiraj alesh kulturore në dheun amë, bash duke e shtyrë atë në kohë deri diku para fi llimeve të periudhës së Përlindjes Shqiptare, ase siç jemi mësuar ta quajmë sot Rilindja Kombëtare Shqiptare, parë kjo si lëvizje kulturore- ideologjike dhe politike-nacioniste mbarëshqiptare në gjysmën e dytë të shek. XIX deri në fi llimet e shek. XX? Janë këto pyetje mbi pyetje, në dukje paksa të vështira për t’u përtypur, por assesi provokuese, madje akëcilit studiues, sidomos asi me gjak shqiptari den-baba-den, sa të shprishur aq edhe të paprishur, ia do zemra e shpirti t’i japë sipas kohës, vendit dhe rastit përgjigje (vetëm ?) pozitive. Këtë rrethanë ka përsiatur dikur Jubilari ynë dora vetë kur shkruan në letër të bardhë mbi: “l’existenca di raporti culturali fra gli ambienti arberesci e schipetari già agli albori del sec. XVIII…” (Mandalà 1994). E këtë ia kërkon shpirti dhe zemra sigurisht edhe shkruesit të këtyre radhëve, veçse ja që ashtu ia kanë prerë vejto- ret fatin: të kërkojë e rrëmihë fakte shtesë; e kur ato s’i gjen, të heqë dorë nga tundimi qoftë edhe përkohësisht; ndërsa kur i qëmton sado me pakicë, atëherë të rreket me rindërtuar idealiter realitete kulturore-gjuhësore, duke i tumirur ose vënë ato në provë me argumente kauzale shtesë, qofshin këto pozitive ose negative. Asgjëmangut, në rindërtimin e realitetit në fjalë, parë ky si diskurs albanologjik brenda dhe midis arealesh kulturore, vrasim mendjen së pari me njohur dhe hetuar një mjedis potencial të shkëmbimit të informacionit, që pritej të realizohej atëbotë më fort nëpërmjet qarkullimit të librit (shqip) sikurse, madje sidomos, falë aktivitetit epistolar, thënë ndryshe përmes një komunikimi të ndërmjetshëm midis këtyre rretheve intelektuale shqipfolëse.1 Gjithsesi intensiteti i këtij komunikimi ka gjasë të mund të rritet dukshëm, nëse arrijmë të fi ksojmë bindshëm edhe një mjedis real si vendndodhje a vendngjarje që do të motivonte dhe përkujdeste kohë pas kohe dhe rast pas rasti edhe një ndërkëmbim të pandërmjetshëm të informacionit midis anëtarëve të ndryshëm të këtyre rretheve, ku ata – e pse jo ! – njiheshin personalisht, thyenin bukën bashkë e që këtej lidhnin miqësi të thekura, jepnin fjalën besa-besë etj., etj., etj. Parë nga kjo perspektivë nuk jemi larg së vërtetës, në rast se për periudhën në fjalë i mbajmë sytë hapur e veshët pipëz drejt Romës si qendër kryesore urbane e nyjëlidhëse edhe sa i përket ndërkëmbimit të drejtpërdrejtë të informacionit midis arealeve kulturore në diskursin intelektual-albanologjik bashkëkohor.

1 Këtë e mësojmë në një numër studimesh të bëra deri sot mbi aktivitetin intelektual të seminarit italo-arbëresh të Palermos, sh. ndër të tjerë Sciambra 1967; Mandalà 2007, Demiraj 2015 27 vv.; 2016 39vv. Rishtarë arbëreshë në Kolegjin Urban 167

Përzgjedhja e kësaj alternative shtesë në rindërtimin e këtij diskursi përgjatë kësaj periudhe të parëlemë është joshëse për shumëkënd që është i dëshiruar t’i japë përgjigje pozitive pyetjes lart, anipse argumenti pozitiv mund të tingëllojë jo gjithherë si shkencor i thekur. Këtë rrethanë lejohemi ta sendërtojmë me një shembull të përshkruar dikur nga vetë Jubilari ynë (2007 225vv.), kur rrëmih e zbulon në ‘Thesarin’ që na ka lënë trashëgim Nikollë Keta (= Nicolò Chetta), se sa dhe si i paska hyrë në zemër dikur Apostullit tonë kryebariu i porsazgjedhur i Arqipeshkëvisë së Shkupit, Gjon P. Nikollë Kazazi dora vetë, kur bënë parjen në Romë, aq sa kishte porositur enkas një piktor t’i bënte një portret për ta pasur gjithherë pranë në ambientet e seminarit. Këtë ndodhi nuk e lë pa regjistruar vetë Keta, kur shkruan se: “In Seminario abbiam un ritratto con quest’ elogio: Joannes Battista Nicolovich Casasi Scuporum, seu Scopiensis, et totius regni Serviæ administrator, nec non visitator apostolicus in regno Bulgariæ, genere Albanensis, natus Jacovæ in Servia, consacra- tus Romæ 29 settembre 1743. Ætatis suo ann. 42 prië sciùmë vièt [= urim: “për shumë vjet!” – B.D.]. In Roma egli divenne amico del p[adre] Giorgio Guzzetta, che fe fare il sudetto ritratto.”2 Ani, le të urojmë me këtë rast edhe Jubilarin tonë me fjalët e patriotit të vet: Prië sciùmë vièt!, duke shtuar njëherësh se, po të ecim në këtë hulli ngjërojmë e gëzojmë edhe argumente shkencore të tapinosura, siç është p.sh. rasti me revanshin e vetë Kazazit ndaj Apostullit tonë albanolog, ase më saktë Albanologut tonë apostull, bash kur i bën me dijë ‘zbulimin e madh’, librin e adashit të vet, birit të Bdekës dora vetë, madje duke i dhuruar atij si fakte mbushamendëse do specimina autentike prej “Mesharit” siç ishin kolofoni dhe pjesë nga ceremonia e martesës.3 Në Romë vijmë,

2 Përkthimi shqip i këtij pasazhi italisht-latinisht: „Në Seminar kemi një portret me këtë laudatio: Gjon Pagëzuesi Nikollë Kazazi administrator i Shkupianëve apo i Shkupit dhe i gjithë Mbretërisë së Serbisë, si edhe Visitor Apostolik në Mbretërinë e Bullgarisë, me origjinë shqiptare, i lindur në Gjakovë në Serbi, i shuguruar [arqi- peshkëv – B.D.] në Romë, më 29 shtator 1743. Mosha e tij, 42 vjeç: prië scimùë vièt [= “për shumë vjet!” – B.D.]. Në Romë ai u bë mik i Át Gjergj Guxetës, i cili porositi të bëhet portreti i përmendur.“ Shih më hollësisht këtë kumtim të Ketës në kontekstin përkatës në Nicolo Chetta: Tesoro di notizie su de’ Macedoni, Introduzione di Matteo Mandalà, Trascrizione di Giuseppa Fucarino, Helix Media Editore, Palermo-Contessa Entellina, 2002 f. 508-509 [= Mandalà 2007 226]. 3 Demiraj 2015 65vv.; 2016 87vv. 168 Bardhyl Demiraj shohim dhe ﬁ tojmë edhe argumente pozitive kauzale me bollëk, siç janë p.sh. risitë në kodin alfabetik në botimet shqip, ashtu siç i mëtojnë dhe i ndajnë së bashku dita me ditë Gjon P. Nikollë Kazazi me Zef Skironë (= Joseph Schirò – prosenior)4 etj. * * * Në rindërtimin e një arketipi gjithëpërfshirës të diskursit intelektual-albanologjik për këtë periudhë shpresojmë gjithashtu të ndihmojë sadopak si opsion gjithherë i hapur hetimi i ndërkëmbimit potencial të informacionit në disa vatra të formimit intelektual-fetar, që gjëllinin atëbotë e në vazh- dimësi po në Romë e ku sipas kohës e rastit vinin për të nxënë dije e për t’u bërë barinj shpirtërorë rishtarë të trevave të ndryshme shqipfolëse. I tillë ishte Kolegji Urban (= Collegio Urbano, Romë, 1627-) në regjistrat e të cilit ngjërojmë përpos alunëve që vinin nga hapësira shqipfolëse në Ballkan edhe do emra rishtarësh arbëreshë. Këta emra i kemi rrokur në vijim, duke i dhënë kështu formë e kuptim edhe këtij shkrimi nismëtar, përkatësisht titullit të tij, në të cilin përdorimi fatlum i pashquarsisë kumton njëherësh, që nuk mëtojmë assesi vjelje ballore. Asgjëmangut prania e rishtarëve arbëreshë në Kolegjin Urban (Romë, 1627-) mund të duket a tingëllojë në sytë e veshët tanë a) sa e zakonshme, meqë ky kolegj ngërthente në radiusin e destinacionit të tij edhe Kishat Katolike Lindore;5 b) aq edhe e pazakonshme, meqë jo larg tij jeste mot- moti edhe Kolegji Grek (= Collegio Greco, Romë, 1576-),6 i cili gjan të jetë frekuentuar rregullisht prej rishtarëve arbëreshë, madje edhe pasi u ngritën enkas kolegjet e tyre në San Benedetto Ulano dhe Palermo (sh. më lart).7 Ishte pikërisht kjo rrethanë e dytë që nxiti mëdyshje te shkruesi i këtyre radhëve gjatë kërkimeve të dikurshme në Arkivin dhe Bibliotekën e Kolegjit Urban (sh. më lart), andaj u mjaftua vetëm me do ‘shënime’ të rastit për gjithë-gjithë tetë rishtarë arbëreshë, të cilët janë radhitur poshtë sipas kronologjisë së pranimit të tyre në kolegj, sa vijon: 1. (= /Gjergj Matranga/) E ndeshim këtë emër në regjistrin kryesor të kolegjit (ACU RNCAPF I 262) si rishtar që ka përﬁ tuar bursën ‘Albani’. Skeda e tij është plotësuar

4 Demiraj 2015 129v.; 2016 163v. 5 Sh. ndër të tjerë Jezernik 1971, 1973, 1975; Demiraj 2017 90vv. 6 Hollësisht në bashkëlidhje me tematikën tonë Raques 1985 42vv. 7 Hollësisht në bashkëlidhje me tematikën tonë Altimari 1985. Rishtarë arbëreshë në Kolegjin Urban 169 prej dy duarsh të ndryshme, ndër të cilat e para kumton rrethanat e ardhjes dhe të regjistrimit të tij në kolegj, ndërsa e dyta vijon me përfundimin e suksesshëm dhe rrethanat e largimit të tij nga kolegji, si më poshtë: “[Bursa] Albani / Giorgio fi g[li]o di Antonino Matranga e Giouanna Coniugi Cattolici nato nella [/Diocesi di Monreale\] Piana delli Greci in Sicilia, Battezzato nella Chiesa Parrochiale di S. Demetrio in età di 7. anni portato dall’ Arciu.o di Scleucia, Italo Greco, suo zio, entrò in Col[l]egio p[er] ord[in]e di sua S[antit]à li 5: d 8bre 1718: , e fù uestito li p[ri]mo di 9bre. Inseguente, non sa leggere ne scriuere, mà mostra buonissima Indole. Fù cresima- to dà Mons.e Ferrini Vicegerente li 22. Xbre 1720. Prestò li soliti giuramenti la mattina delli 30.11.1725. [xxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx] [xxxxxxxxxxxxxxxxxxxx] [dora e dytë në dsh. – B.D.] A di 8. Giunn[i]o 1735 partì dal Collegio co[n] licenza della S. Co[n] greg[atio]ne, hauendo anticipato di tre mesi la sua partenza à cagione di una sua indisposi[tio]ne; fù dottorato in Filosofi a, e Teologia li 11 Xmbre 1734. Hauea della capacità; mà studiaua lentamente, nell osserua[n]za fù esatto, era di ottimi costumi, prattico nelle cerimonie sacre; li furono dati p[er] Viatico, Vestiario e deuotioni scudi 35; Partì senza ordinanzi, perche no[n] sapeua la lingua greca essendo uenuto da ragazzo in Collegio, bensì cercò più uolte alla S. Co[n]greg[atio]ne mutare il rito nel latino, ma no[n] hebbe effetto, e però q[uan]do sarà prattico nella lingua si ordinerá ~” Prashtu ky regjistrim na kumton ndër të tjera, se Gjergji ynë paska lindur në Horë të Arbëreshëve (Dioqeza e Monreale-s), me prindër Antonino dhe Xhovana Matrëngën e na qenka pagëzuar po aty në Kishën e Shën Mitrit. Paska hyrë në kolegj më 5 tetor 1718, i regjistruar si italo-grek [= italo-arbëresh - B.D.] me bursën ‘Albani’, një bursë kjo e akorduar pas gjase personalisht prej Papë Klementit XI dora vetë edhe për këtë rishtar në moshë njomake, d.m.th. me moshë jo të zakonshme (7 vjeç) e kur s’kishte mësuar as shkrim e këndim. Andaj edhe në fi llim ishte marrë si dëgjues.8

8 Raste të këtilla, kur autoritetit të Kongregacionit i duhej të bënte ‘një vesh shurdh e një sy qorr’, na shfaqen jo rrallë në dokumentacionin arkivor të kohës. (sh. edhe Jezernik 1972 287v.) I tillë është rasti me një carrok po 7 vjeç i ﬁ sit Albani, prej të cilit rridhte – dale, dale ! – edhe Papa ynë, Klementi XI (= Papë Shqiptari). Veçse 170 Bardhyl Demiraj

Në Kolegj e shoqëron i ungji që ishte njëherësh ipeshkëv i .9 Aty merr edhe sakramentin e Krezmimit më 22 dhjetor 1720, ndërsa betimin e rishtarit e kryen pesë vjet më vonë, më 30 nëntor 1725. Nga dora e dytë në regjistër mësojmë se si ky Gjergji ynë vijon studimet edhe 10 vjet të tjera, deri më 8 qershor 1735 kur largohet nga kolegji, pasi ka doktoruar në fi lozofi dhe teologji. Mësojmë gjithashtu se niset për në dioqezën e vet pa marrë urdhëresat e ushtrimit të detyrës së bariut shpirtëror, meqë nuk ia thekte ende në greqisht. Ishte larguar i vogël nga vendlindja, ku greqishtja ngjërohej me sa duket vetëm gjatë liturgjisë në kishë, ndërsa në Kolegjin Urban përdorej italishtja dhe latinishtja. Së fundi mësojmë se edhe kërkesa e tij për t’u konvertuar në ritin latin (e jo në atë bizantin të parashikuar) nuk qenka pranuar nga autoriteti i Propagandës, duke iu përmbajtur kështu kushteve të betimit të dikurshëm. Emrin e Gjergjit do ta ndeshim ‘rastësisht’ edhe katër herë të tjera në katalogët vjetorë të viteve 1728, 1729, 1730 dhe 1731 (ASPF CP Coll. Urbano 5 20 fol. 52v; 161vv.; 362v.; 398v.), ku shënohet ndër të tjera se i takon ritit ,10 se ka fi lluar studimet e rregullta më 22 prill 1720 (më parë dëgjues: sh. më lart), se ndërkohë ishte përkatësisht në vitet X deri XIII të studimit në kolegj e që gjatë kësaj periudhe studion retorikë dhe fi lozofi . Në këta regjistra ndeshim si komilitonë të tij edhe tre rishtarë shqiptarë të ritit latin: , dhe nga Shkodra. (sh. Demiraj 2017 113v.)

ky kushëri i tij i paska ngjarë vetëm nga shtati, me nuk ishte i prerë për atë të shkretë shkollë, andaj kërkoi e gjeti tjetër drejtim në jetë, bash si ushtar i zoti, bash ashtu siç na kumton regjistri i përgjithshëm si më poshtë: “A. Clemenete ﬁ glio di Anteblaui, e di As??a nato in Masmas, Prouincia di Goraghi é stato battezato in S. Pietro essendo ancor Catecummeno dall’ emin.mo Sacrissante, e fù Compare il d.to P. Anibale Albani Nipote del Papa: è in età di anni dieci circa: [dora e dytë – B.D.] Partì di Collegio li 16 Nouembre 1704 . Licenziato per la sua incapacità e rizzezza nell’ apprendere quello che studiava: essendo di buona Corporatura, e robusto, facto & erbo cum sanctissimo, ha auuto una piazza di soldato in Castel Sant’Angelo.” (ACU RNCAPF I 243) 9 Pas gjase kemi të bëjmë me emrin e qytetit antik në Siri, nga e ka marrë emrin edhe ipeshkëvia përkatëse. 10 Për dallimet brenda ritit grek-bizantin, si me thënë për veçoritë e këtij riti brenda bashkësisë arbërishtfolëse në Sicili e gjetkë ndërhyn për të parën herë me autoritetin e tij vetë Gjergj Guxeta, i cili jo më kot e përzgjedh atë si njërin ndër identiﬁ katorët kryesorë brenda matriksit të kulturës etnike të kësaj bashkësie. (sh. Demiraj 2015 40vv.; 2016 54vv.) Rishtarë arbëreshë në Kolegjin Urban 171

2. (= /Dhimitër Kamarda/) Emri i Camarda-s është sigurisht shumë i njohur në historinë e kul- turës dhe të albanologjisë shqiptare si shkencë gjuhësore, ndërkohë që për rininë dhe formimin e tij intelektual-fetar në Romë të dhënat janë paksa të mangëta e jo rrallë edhe kundërthënëse.11 Është kjo një arsye më shumë për të lëçitur dokumentacionin arkivor në kolegj, meqë fi ton rëndësi të veçantë. Nga materiali i shfl etuar ashtu kalimthi, rezulton që edhe Camarda të ketë fi lluar dhe përfunduar studimet Kolegjin Urban. Emrin e tij e kemi fi ksuar në dy katalogë (ACU CACV 1819-1837; CACV 1837), prej të cilëve mësojmë që Camarda ynë qenka siçilian (= ) i ritit grek (= bizantin) në Dioqezën e Monreales (= < Montis Regalis>), paska lindur më 23 tetor 1821 e se ka hyrë në kolegj në moshën 10 vjeç më 10 dhjetor 1831. Aty ka bërë betimin më dt. 2 korrik 1841 dhe është liruar nga kolegji më 11 maj 1844 si . Mund të fi tojë dikur rëndësinë e vet edhe rrethi i komilitonëve shqiptarë të ritit latin që krye- nin studimet në kolegj përgjatë kësaj periudhe, ndër ta: Pal Dodmasi (= ) nga Dioqeza e Shkodrës, Engjëll Babi (= ), Gjon Suxhi () e Mëhill Suma () nga Dioqeza e Sapës, Ndue Mikeli (= ) dhe Gjon Spathari (= ) nga Dioqeza e Shkodrës etj. (sh. Demiraj 2017 139vv.). 3. (= it. , shq. /Vinçenco Dorsa/) Një përvojë deri diku të ngjashme, veçse në drejtim të përkundërt, me atë të Gjergj Matranga-s (nr. 1) mësojmë në skedën e regjistrit themelor (ACU RNCAPF II 308), si vijon: “Dorsa Vincentius ortus 1823. 27. Febr in Oppido Frassineto Diœc. Cassanensis in Regno Neapolit.no ingressus 29.8.bris 1841 . ia is Attulit testim. baptismatis Confi rmat, et Studiorum idest usque ad Philosophiam inclusire Est Ritus græci, et collet ling. alba- nensem . A.o 1842. stud. Theol. a.o I: Cum patri scripsisset se ali- quem lateris dolorem pati, illico Pater adhibito Doctoris Barãtta Mediciæ [---] fessorum Patriarcæ fi lium reuocauit, et discessit

11 I tillë është p.sh. informacioni i dhënë nga Raques (1983 50), sipas të cilit “Demetrio Camarda [...] entra nel Collegio di Propaganda Fide [= Collegio Urbano – B.D.] nel ’31, pass al Collegio Greco nel ’35, sacerdote il 25 aprile 1884 [...]”. Sh. edhe (A.) Guzzetta 1983 7vv. 172 Bardhyl Demiraj

25. Martii Neapolim. Verior discedenti causa uidetur fuisse quod latine quidem intelligebat, sed cum nullum latine scribendi, et loquendi exercitium habuisset in S. Adriani Sem.o ubi omnia italice traduntur Scholis, ferre non potuit se non posse in Schola Theologiæ facile disserere in circulis etc.” Regjistrimi i mësipërm na kumton ndër të tjera që Vincenco Dorsa lindi më 27 shkurt 1823 në Frascinetto (Ipeshkëvia e Cosenza-s) në Mbretërinë e Napolit. Në kolegj hyn më 29 tetor 1841, duke paraqitur edhe dëshmitë e pagëzimit, të konfi rmacionit dhe studimet e tij në Kolegjin e Shën Adrianit, duke përfshirë këtu edhe kurset e fi lozofi së. Është i ritit grek (= bizantin) dhe zotëron gjuhën shqipe. Në vitin 1842 fi llon të studiojë teologji në vitin e parë. Sipas këshillës së mjekut u lirua nga kolegji për t’u kthyer në shtëpi më dt. 25 mars të po atij viti, menjëherë pasi i kishte shkruar papritur e pakujtuar të atit se paska dhimbje të forta në gjoks e se klima në Romë nuk qenka e pershtatshme për shëndetligjtë. Veçse shkaku i vërtetë i largimit të tij fshihej gjetkë: duket të ketë qenë shi latinishtja, të cilën në fakt e kup- tonte, por ja që nuk e kishte praktikuar me shkrim e me gojë në Kolegjin e Shën Adrianit në Shën Mitër, ku gjithçka zhvillohej në italisht. Raste të tilla pranimi dhe largimi rishtarësh (edhe) shqipfolës nga ky kolegj ase përgjithësisht sosh që nuk e donin atë të shkretë shkollë nuk janë të paka, madje i zbresin në tokë si mëkatarë të lindur edhe këto personalitete të kulturës shqiptare. Mjafton të kujtojmë azretin Fan S. Noli në autobiografi në e tij, ku shkruan me dorë të vet se si e fusnin në thes për ta çuar në shkollë, meqë s’e donte e s’e donte shkollën. 4. (= it. , shq. /Filip Matrënga/)12 E kemi ndeshur këtë emër në dy katalogë, të cilët na kumtojnë si të dhëna të përgjithshme: vendlindjen në (Piana degli Albanesi ?) në Dioqezën e Monreale-s (: ), si i ritit grek (bizantin), i lindur më 6 tetor 1822 e që paska hyrë në kolegj më 31 mars 1841, duke bërë menjëherë betimin më dt. 2 korrik 1841. Pas formimit teologjik shugurohet prift dhe largohet nga kolegji në atdhe si misionar i Propaganda Fide-s më 8 mars 1848. Në këta regjistra ndeshim edhe ndonjë komiliton shqiptar prej dioqezës së Shkodrës, si p.sh. Ndue Shllakun (), August Reçin () e ndonjë tjetër. (Demiraj 2017 140v.)

12 ACU APCVPF MDCCCXLVIII. Rishtarë arbëreshë në Kolegjin Urban 173

5. (= it. ; shq. /Gjon Bafa/) E ndeshim si komiliton të Matranga-s në të njëjtët katalogë, nga ku mësojmë ndër të tjera që të ketë lindur në në dioqezën me të njëjtin emër më 6 prill 1824, i ritit grek (= bizantin). Hyri në kolegj më 13 nëntor 1841, duke bërë betimin një vit më pas, shi më 8 dhjetor 1842. Pas formimit teologjik shugurohet prift dhe largohet nga kolegji në atdhe si misionar i Propaganda Fide-s më 1 qershor 1848. 6. (= it. ) Së bashku me Matranga-n dhe Baffa-n, Martino rezulton të jetë i treti i radhës, veçse e ndeshim vetëm në njërin katalog, ku mësojmë se ka lindur në Lungro të Kalabrisë si famulli e ritit grek(-bizantin) në Dioqezën e Cosenza-s (= ) më 19 mars 1830. Në kolegj hyn më 10 nën- tor të vitit 1842. Në vitin 1848 mësojmë të ketë studiuar retorikë, bashkë me shënimin e largimit nga kolegji () më 19 korrik 1848. Vetëm kaq kemi shënuar për të. 7. 13 Rishtar në kolegj, përparimin e të cilit nuk e kemi e kemi ndjekur nga afër, përpos shënimeve të mbajtura në një regjistër të vetëm (nr. 56), ku rezulton të jetë duke studiuar në kursin e lartë të gramatikës (= ). Tamburi si rishtar i ritit grek (-bizantin) paska lindur në Shën Vasil () më 8 shkurt 1862, dhe paska hyrë në kolegj më 26 shkurt 1873. 8. Në të njëjtin regjistër (nr. 96) me Francesco Tamburin ndeshim edhe rishtarin e ri të të njëjtit rit nga Kundisa në Siçili ( = it. ), i lindur më 3 maj 1863 e që ka hyrë në kolegj më 7 nëntor 1874, ku ﬁ lloi të mësojë gramatikë në ciklin e ulët. Veçse nuk qën- droi gjatë, pasi – siç lexojmë në shënimet shtesë të bëra në katalog – më 16 janar të vitit në vazhdim u transferua në Kolegjin Grek.

13 ACU APCVPF MDCCCLXXXVI. 174 Bardhyl Demiraj

* * * Mbyllim këtu këto ‘shënime’ të paplota për do rishtarë arbëreshë të ritit bizantin që studiuan ose kryen një pjesë të studimeve në Kolegjin Urban përgjatë periudhës së ashtuquajtur Rilindje para Rilindjes, parë kjo si peri- udhë e parëlemë e ende në shpërgënj edhe për diskursin intelektual-shqiptar, por që nxiti rrjetëzimin e mendimit albanologjik ndërmjet rretheve të ndryshme intelektuale të shpërndara në ato vise ku ﬂ itej shqip. Sigurisht që ky diskurs nuk u zhvillua zanaﬁ lli në pulte akademike para një auditori sqimatar, por thjesht midis intelektualësh të formuar ase syresh në formim e sipër që kishin në damarë gjak shqiptari e si të tillë u hahej muhabeti, çka vjen me thënë kishin dëshirën të ndanin e të shkëmbenin dy fjalë me njëri-tjetrin, anipse në shkollë na shfaqen si tipa krejt të ndryshëm: nxënës të mbarë, të dëgjueshëm, inteligjentë, sikurse edhe sosh të panxënshëm ase ‘hileqarë’ që i kërkonin dhe i gjenin rrugëzgjidhjet qoftë për të hyrë në kolegj, qoftë për të dalë prej sish. E që ndër këta tipa kërkojmë e gjejmë herë pas here e rast pas rasti edhe ndonjë mëkëmbës të Bariut më të Parë, veçse me këmbë në tokë, është kjo një përsiatje e shëndetshme dhe e bazuar në fakte dokumentare, bash ashtu siç është mësuar të punojë e të përt- ypë Jubilari ynë. Ani, tash s’na mbetet tjetër, përpos të përsërisim fjalët e pararendësit të vet, me të cilat e hapëm edhe këtë shkrim: . Rishtarë arbëreshë në Kolegjin Urban 175

Bibliograﬁ e cituar Altimari, Francesco 1984 Il movimento culturale della Rilindja e il Collegio di S. Adriano nella prima metà del secolo XIX, in: “Quaderni di Zjarri” 11 [1984]. Cosenza Chetta, Nicolò (= Nikollë Keta) 1777 Tesoro di Notizie de’ Macedoni. (1777 – ms.). Introduzione di Matteo Mandalà. Trascrizione di Giuseppa Fucarino; Contessa Entellina 2002. Chiocchetta, Pietro 1971 La S. Congregazione e gli Italo-Greci in Italia, në: (Metzler, J. ed.) „Sacrae Congregationis de Propaganda Fide Memoria Rerum. 350 Anni a servizio delle missioni. 1622-1972, vol. I/2, 1622-1700, Rom - Freiburg - Wien, f. 5-25. 1985 në: „Sacrae Congregationis de Propaganda Fide Memoria Rerum. 350 Anni a servizio delle missioni. 1622-1972, vol. II, 1700-1815, Rom - Freiburg - Wien 1973, f. 555-576. Demiraj, Bardhyl 2015 Studi ﬁ lologici arbërescë, Marzi (Cosenza). 2016 Gjak i shprishur, Tiranë. 2017 Areali Kulturor i Veriut në shek. XVI-XIX, Tiranë. Fortino, Italo Costante 1985 Funzione dei seminari di rito Greco di Calabria e di Sicilia nella formazione del laicato Italo-Albanese, në: “Oriente Cristiano” Anno XXV, nr. 2-3 (Aprile - Settembre), f. 54-76. Guzzetta, Antonino 1983 Demetrio Camarda, uomo di fede, patriota, scritore, linguista; në: “Atti dell’XI Congresso Internazionale di Studi Albanesi”, Palermo 22-22 Aprile 1983 7-19. Jezernik, Maksimilijan 1971 Il Collegio Urbano, në: Sacrae Congregationis de Propaganda Fide Memoria Rerum. 350 Anni a servizio delle missioni. 1622-1972, vol. I/1, 1622-1700, Rom - Freiburg - Wien 1971, f. 465-482. 1972 Il Collegio Urbano, në: Sacrae Congregationis de Propaganda Fide Memoria Rerum. 350 Anni a servizio delle missioni. 1622-1972, vol. II, 1700-1815, Rom - Freiburg - Wien 1973, f. 283-299. 176 Bardhyl Demiraj

1975 Collegio Urbano, në: Sacrae Congregationis de Propaganda Fide Memoria Rerum. 350 Anni a servizio delle missioni. 1622-1972, vol. III/1, 1815-1972, Rom - Freiburg - Wien 1975, f. 99-123. Mandalà, Matteo 1994 La lettera inedita (1740) di Mons. Nicola Kazazi a P. Giorgio Guzzetta, in: “βίβλος” f. 4-10. 2002 Sh. lart Chetta, Nicolò 1777. Perri, Vitorio 1970 Inizi e ﬁ nalità ecumeniche del Collegio Greco in Roma, në: “Aevum” nr. 44 44, f. 1-72. 1985 L’ideale unionistico di p. Giorgio Guzzetta - La pace da ristabilire tra la Chiesa Greca e la Chiesa Romana, në: “Oriente Cristiano” Anno XXV, nr. 2-3 (Aprile - Settembre), f. 18-41. Raquez, Oliverio 1985 Contributo del Collegio Greco di Roma alla formazione culturale-religiosa delle Colonie Italo-Albanesi di Sicilia, në: “Oriente Cristiano” Anno XXV, nr. 2-3 (Aprile - Settembre), f. 42-53. Sciambra, Matteo 1967 Paolo Maria Parrino, scrittore siculo-albanese, në: “Shẽjzat (le plejade)“ 11 [1967] (1-4) 134-156, 281-301, 393-434. Eda Derhemi

THE NEWSPAPER “MONDO ALBANESE” AND ITS EDITOR’S IMPACT ON ARBËRESH MAINTENANCE

Prologue

The role of grassroots’ media and community leaders for the small endangered languages: the case of Arbëresh of Piana degli Albanesi

The paper below was written in 2013. I decided to briefl y inspect its fi ndings and conclusions in a fi ve year distance, and republish it today with some changes, in celebration of the academic life of another mem- ber of the Piana degli Albanesi community, Matteo Mandalà. In a sense, the work of Mandalà with regard to Piana’s and all the Arbëresh cultural and literary legacy is unprecedented for its incredible range, magnitude, and especially its scientifi c rigor. But the best academics and the most advanced congresses would only very slightly infl uence the state of endangered languages, if the communities are not made an integral part of maintenance and revitalization movements. As J. Fishman never stopped reminding us, the daily use of the language in oral communication, and the inter-generational transmission of language is what in the end decides whether a language survives or dies. I will refer here to a fragment from Baker (2011:61) that summarizes Fishman’s views, which are a basic concern of linguists and anthropologists that study and care for endangered languages and linguistic diversity in general: “There is also a danger in working solely for tangible, newswor- thy, and easily recognized victories. Changing the language of road signs and tax forms and gaining minority language presence on television are battles that have been fought and won in some minority language regions. It is more diffi cult, but more important, to support and encourage the minority language for communication in daily family and community life. For Fishman… it is the informal and intimate spoken language reproduced across generations that is the ultimate pivot.” 178 Eda Derhemi

In my previous works on the Arbëresh language, I have repeatedly em- phasized the importance of standardized writing, the use of the language in schools and of the need for institutional intervention for the linguistic maintenance in the 21st century. Personally I see the extra-linguistic factors as those having the most profound and operative role in changing the situation of the galloping loss. In today’s world the endangered languages are no longer used in isolated situations, distant from large dominant languages. One endangered language disappears from our common human patrimony every 14 days (Simons and Fennig, 2017). Academia and academic leaders are beyond any doubt very important – corpus planning campaigns give sustainable results when led by academic units that respect and appreciate individual or collective grassroots efforts. Status planning needs academia as well, although the academic effect of such activities on the language and community are more complex. But as the time passes and as I broaden my experiences with endangered languages around the globe, my conviction about the importance of the community at large, of orality, of those methods of language use that can reach the least dominant members, rise in importance on the scale of factors that will matter for maintenance rather then documentation, for language use rather than linguistic analysis, for the creation of new writers and poets rather than the study of old ones. As linguists, it is vital today to understand that all the different ways we use to approach or study endangered languages, whether dealing with the status, the corpus or simply with historical documentation, should also aim towards revitalization, or at least towards a sustained maintenance. Looking back at my analysis below of the remarkable impact of the newspaper Mondo Albanese and the role of a community leader, Giuseppe (Zef) Schirò Di Maggio, it is clear that this arduous worker in service of Arbëresh language and culture, never stops surprising us. I conclude in my paper that the electronic version of Mondo Albanese was not successful, and eventually failed altogether. But Zef Schirò transformed it into another electronic form, incorporating it into social media, and taking advantage of the advantages of this important form of massive modern communication in this century. Mondo Albanese serves now as the ground for a closed Facebook group with a little less than 800 members at this moment, called “Shkruanj Urtësisht Përgjithmonë Arbërisht”, a panegyric verse to the language and a poetic promise to never betray it. Schirò Di Maggio describes its mission fi rst in Arbëresh and then in Italian as “Shkruajëm arbërisht për shërbise të përditshme o rrëfi me o pullare o përshkrime etjera. Scriviamo in albanese di cose quotidiane o racconti o favole o descrizioni eccetera”, The newspaper “Mondo Albanese” and its editor’s impact on Arbëresh... 179 which means “We write in Arbëresh about everyday things or stories or tales or other descriptions etc.” As often in the past, Schirò Di Maggio mobilizes all his forces to recreate a linguistic machine and infrastructure that push people to naturally use the language. Most of the efforts in this site are his own individual efforts with other members that occasionally become active and then go silent for long periods. As described in the mission this third form of Mondo Albanese continues to use a vast range of styles and linguistic forms of the language; the comments and postings are as free and various and reach to all the Arbëresh communities in Italy, as well as Albania, Kosova, Greece and other Albanian speaking communities around the world. The texts presented are often formal text published by Zef Schirò Di Maggio himself or other friends and authors, poetry, short stories, drama, and fragments from Udha e Mbarë, the Arbëresh grammar and language method prepared by Schirò Di Maggio; there are also cases in which there are informal con- versations among the group members or jokes and anecdotes told by them. Thanks in part to these practices its reach is now geographically larger. In a fi ve year distance Schirò Di Maggio proved that in this moment the electronic media is the only way to continue working for endangered languages like Arbëresh. My conclusion that print media would work more effectively in Piana-like conditions proved wrong. Print media was pragmatically and economically impossible, therefore its impact was in- valid. But are the effects of Mondo Albanese in its Facebook version the key to save Arbëresh? Unfortunately Di Maggio’s resilience is the best he could offer in this moment, but it is much less than what Arbëresh needs. Universities and other public institutions could use all the synergic forces to help in the Arbëresh maintenance and to appreciate and bring together the solid efforts of poets, teachers, editors, simple people who love and put their heart into the use and survival of their language. My paper honors Matteo Mandalà as much Zef Schirò Di Maggio, but also some other people I have encountered in the Arbëresh communities that have worked all their lives for Arbëresh far from public fame, like Giuseppina Cuccia Lo Iacono, Tomasina Guarino, Giuseppina Demetra Schirò e Mario Bellizzi, and other hundreds and thousands of language activists I have known or not, who together have made possible the miracle of Arbëresh survival.

180 Eda Derhemi

Abstract This study analyzes the manifold role played by a small local newspaper in maintaining linguistic and cultural diversity in a small community, and, more generally, the potential of small local newspapers for linguistic mobilization of communities with endangered languages. Mondo Albanese, the Arbëresh newspaper of Piana degli Albanesi, a community of 7000 people most of whom still speak some form of endangered Arbëresh, was successful during the 80’s in many ways: it was the fi rst public medium to point out the problems of Arbëresh in its endangered state; the fi rst to informally start a successful process of “language planning” without institutional support or academic platform, and to use a “re- paired” written version of Arbëresh in its own articles; the fi rst to reach the grassroots, and involve different strata of the population in meta-linguistic discussions; the fi rst to form a group of young language activists with the enthusiasm to take on the question of revitalization. Mondo Albanese had a special role in the promotion of diversity and of “difference” as an as- set. Mondo Albanese is no longer published today; hence, its mobilizing power for the community is absent. An effort to create an online version of the newspaper a few years ago failed. Although attempts to deal with the decay of Arbëresh continue at different institutional levels, today the direction of work has moved towards the community elite rather than the grassroots. Less is done on language use at home, in the streets and other community spaces of linguistic practice. But it is there where languages live and where diversity is maintained. On the other hand, among communities and researchers, there is a great deal of attention today on electronic media as instruments for linguistic maintenance. This study argues that although electronic media have great potential and have actually helped in maintenance efforts like linguistic documentation, connection among speakers and communities and dissemination of knowledge, their use for natural language practice is yet to come. In such conditions, media that can reach the grassroots and can affect natural communication in the endangered language, whether electronic or print, should be welcomed as an important factor for the maintenance of linguistic diversity. 1. Introduction In 2001, the annual conference of The Foundation for Endangered Languages (ELs), which took place in Agadir, Morocco, had as its main topic “Endangered Languages and the Media: Our Place in the Media”. Many papers discussed the role of broadcast and electronic media, as lin- The newspaper “Mondo Albanese” and its editor’s impact on Arbëresh... 181 guists’ fears of the rapid advancement of linguistic endangerment and loss grew in the face of globalization and new forms of communication. But only two or three papers focused on print, and referred to it mainly as a point of comparison with broadcast and electronic media. Only that of Asunción Martínez Arbelaiz, on the state of the Basque language in Spain, offered a critical analysis of the electronic media of EL, and voiced some concern about the problems posed by the internet with regard to these languages. The abstract “The Use of Different Media in Reversing Language Shift: Nahua Illustrations” of José Antonio Flores Farfán (p. 88) notes that “potential and actual use of different technologies” can help teachers in developing “appropriate materials sensitive to different sociolinguistic context”, underlining the sensitivity of media use in specifi c environments of linguistic endangerment. The emphasis on the use of electronic media today is even more conspicuous, and with good reason. But this emphasis often obscures the special role that print can still have in maintaining diversity in small isolated communities. The most recent conference of the Foundation for Endangered Languages, in Auckland, New Zealand in September 2012, focused on the relation of ELs to the technology and new media of the 21st century. Outstanding advances were reported regarding recording, documenting and preserving old, dispersed and endangered materials and data. The second trend was that of achievements in the accessibility and distribution of databases, archives, digital dictionaries, and linguistic research. The third was the facilitation of dissemination of materials for learning, (acquisition or increase of linguistic competence) and planning purposes. Successful examples were discussed, although the praise went more to the potential of technology and media than to concrete achievements in the state of endangerment. Some of these examples are digital archives and dictionaries of Australian ELs (Walsh: 50; Moorfi eld: 54), accessible maps of large areas with endangered dialects and cultures (De Graaf and Kasten: 12; Winseann Mac Thomais: 58), iPhone dictionaries and iPod touch devices available in ELs (Mato: 104), Google Search interface in 150 languages including many ELs (Scannell: 107), twitter use of tracking devices for ELs (Scannell:106; Ungerleider: 101 (cited in Mato)), GPS directions in ELs (Zuckermann: 124) and other examples. There were also a few examples referring to interactions in ELs facilitated through new media. I will refer in more detail to these developments in section 3, where I underline their limited number, discourse of potential rather than realization, and lack of ability to promote language use of natural communities in natural settings. 182 Eda Derhemi

With this in mind, I would like to discuss the experience of Mondo Albanese (MA) and to analyze its contributions as a case of best practice in the promotion of diversity. There is no doubt that the potential of the new media should be taken into consideration for linguistic maintenance and revitalization. But research should always start from the specifi c characteristics of the speech community and the state of its language. Otherwise the potential of electronic media for revitalization will remain just that: a potential. The case of MA shows that print rather than electronics has been the successful medium in the process of linguistic revitalization in Piana degli Albanesi. Like Piana degli Albanesi (Piana), other Arbëresh communities in Italy maintain linguistic and cultural portals, but they are generally for touristic purposes, and often lack an interactive nature. Newspapers and journals in other communities, although existent, are rare, often use Italian language, and circulate among elite members of various communities and not among communities of natural linguistic practice. The following section is a brief history of the speech community of Piana and the print newspaper MA and the various contributions of MA. The fi nal section concludes on the role of MA and generalizes comparing some advantages of print vs electronic media in small communities with EL. 2. History: Piana, Arbëresh and the contributions of the local newspaper MA Piana is a community of about 7,000 people at the foot of the Sicilian Mountains, only 30 minutes drive from Palermo, the biggest city in Sicily. There are many other small Arbëresh communities in Southern Italy, in Sicily, Calabria, Molise etc., but Piana is the most active in its efforts for cultural survival. The community members call themselves Italo-Albanians or Arbëresh, a word that is historically related to the word ‘Albanian’. They have maintained their language, Arbëresh, and their Greek-Byzantine rite for 500 years, since 1485, when they arrived in Piana. Based on their dia- lectal features and the Byzantine documentation, and other documents and correspondence from Italian governors and military leaders of the time, the journey of the Pianioti (Piana’s inhabitants) is believed to have started in Southern Albania, then to Morea or Peloponnesus in Greece, where some of them stayed between 50 and 150 years, and then to Italy. (Koçollari. 2012: 218) In August 30, 1488 the chapters of foundation (I capitoli di fondazione) of Piana were signed between the representatives of Piana and the feudal and ecclesiastic authorities of Sicily. The fi rst decrees that granted them permission to settle were signed by King Alfonso of Aragon, King of the Two Sicilies. (Giunta. 1984) These chapters gave Piana relative au- The newspaper “Mondo Albanese” and its editor’s impact on Arbëresh... 183 tonomy in political, religious, linguistic, legal and administrative matters. The freedom and dignity they enjoyed from the onset of their settlement in the new land has been an important factor in the historical success of maintaining difference in the Arbëresh community of Piana. (Derhemi. 2011) Today, after 500 years, most of the population in Piana still speaks Arbëresh as their fi rst language, although Arbëresh is only the native code, not the strongest one. Italian has replaced Arbëresh today as the most frequent language used in all institutions, including schools of all levels, and is the only language used in written discourse. Any observer easily notices that Italian is now the dominant language in Piana, expanding its control even in informal communication and the home domain where Arbëresh had absolute control till a few decades ago. Still, the Pianioti love and respect their fi rst language, although positive linguistic attitude alone is not suffi cient to save the endangered Arbëresh (Derhemi. 2002). In the last 50 years Arbëresh has been undergoing a rapid process of linguistic decay in both function and structure as language shift takes place. Arbëresh speakers do not write their language, except for members of Piana’s intellectual elite who use a written version that mixes standard Albanian and Arbëresh. Even their reading experiences with Arbëresh are extremely limited, total- ing no more than a few pages during their whole lifetime. The functional load and transparency (Pandharipande. 2002) of Arbëresh, as well as its expressive capacity are rapidly declining. Still, unlike other Arbëresh communities in Italy, where Arbëresh language and culture have died or are on the brink of death, Piana’s life is still today organized around its Arbëresh- ness. This is mainly due to a very prominent and determined elite that has persisted in Piana through the centuries. From the 1600’s and 1700’s, members of Piana’s elite founded and developed their own schools for the education of community members, not only as a means of instruction, but also to inculcate in them the love and respect for their Arbëresh language, culture and religion. (Derhemi. 2011) In the late 70’s and early 80’s Piana enjoyed one of those periods when young elite members clustered in an unusually large and enthusiastic group, and community activism gained momentum. In those years efforts to revive the language, the ethnicity and the historical roots were at a peak. Religious and intellectual leaders, together with excited young Pianioti, were very active. School teachers periodically organized voluntary teaching of extracurricular courses in Arbëresh, some comedies were written in Arbëresh, and theatrical groups were created in the schools with the participation of community members. There was even a radio broadcast in which one of the very active members of the elite, Papa Gjergji, said mass 184 Eda Derhemi in Arbëresh every Sunday. Folkloric singing and dancing groups were formed. Arbëresh was systematically introduced in the linguistic landscape. A new trend of encounters with writers and academics from Albania and Kosovo had a catalytic effect on these processes. This was the community atmosphere in which MA was born. It was one of those unusual times in the life of a community, when the link between ethnicity and language, sometimes perceived as detached in scientifi c works, creates miracles. The link “is experienced as vital and as a basis for social mobilization”, and it is transformed into social action “which combines reason with commitment that is above or beyond reason in the pursuit of solutions to the problems of that community that is defi ned by a particular language and ethnicity link” (Fishman. 1997: 330). MA very quickly became the most signifi cant public expression of the time, conceived, directed and published by Giuseppe Schiro’ di Maggio, Papas Gjergj Schirò, and a few other community leaders of all ages. Although MA was the result of the unusual activism of a few, in its turn, it gave a new meaning to the whole community in those days. MA was the main newspaper published in Piana, as a monthly newspaper, from 1981 to 1984. It was one of the rare voices of the Arbëresh press that consistently used the Arbëresh language, and dealt with all kinds of linguistic challenges of writing an unwritten language, completing the missing lexicon and grammatical means of a language undergoing rapid attrition, and creating a journalistic style for a language that had been used only at home. Funding for MA depended entirely on voluntary efforts of the editorial board to raise money, and on willing contributors who gave many hours of work with no compensation. The funding was so uncertain and hard to come by, that in the fi rst editorial of the fi rst number, Giuseppe S. di Maggio, its founder and editor, ironically wrote that “MA comes out once every 10 years, to give to the board enough time to raise the necessary money for its publication”. In outward appearance MA looked far from the professional press we are used to seeing: the masthead often changed its appearance, especially in the fi rst 6-7 numbers; the date and number of publication regularly introduced a different joke, sometimes saying that “MA had been published for the last 90 years or so”, or that “this was the last number of MA”, or “MA might not be published anymore for lack of funding”, or “this is the MA that publishes when it can and wishes”. The repro- duction of photographs and their captions, the cartoons and their balloons were of a low technological quality; the font was inconsistent and messy, often with additional handwritten words or handwritten corrections. Time and again there were footnotes and endnotes added to the page by hand. The newspaper “Mondo Albanese” and its editor’s impact on Arbëresh... 185

The layout was unpredictable, and often hard to follow; there were hand- made corrections to the print. Still, MA was not a newspaper done sloppily and without care. The “informalities” listed above were often perceived as a local feature, understood and respected as consequence of working with passion and no money; they also made it less intimidating for community members that had a hard time reading their unwritten mother-tongue. On the other hand, MA’s cultural and linguistic message was very intelligent and modern, its content was complex and challenged controversial issues of identity, ethnicity and language policies; it also dealt with hard scientifi c questions that were not yet answered by the academic community of Palermo (and Cosenza, in continental Italy). MA published a few sporadic and isolated special issues after 1984, some in 1987, 1989, and even a special issue in 1992 to honor the death of a very respected and beloved community leader, the priest of the Greek- Byzantine rite, Papas Gjergj Schiro’. In the past few years there have been repeated attempts by the editors of MA to resume publication of MA online, with the name New Mondo Albanese i Ri, but they have not been successful, mainly for lack of fi nancial support. Although some issues of the online version were published, the only trace of them today is a picture by the web.archive.org . But MA is a demonstration that a minority press, even on a very small scale and with limited fi nancial and technological resources, can have a tremendous impact on the linguistic and cultural life of a community with an endangered language. MA was the fi rst public voice to point out the galloping linguistic attrition of Arbëresh, and also the fi rst realization of a written “Modern” Arbëresh, even “a codifi ed” one. MA succeeded in fi nding creative and effi cient strategies for keeping it alive: by building a positive discourse of Albanian-ness and of difference, by reinforcing the positive attitudes of the Pianioti towards language and culture with clear goals of status planning. Furthermore, it was a practical tool of corpus planning in action . MA realized this goal even when there was no money to pay for committees of academics and language planners to work on status and corpus planning (some money for top-down organized planning arrived only over a decade after MA’s work, through the funds that were made available after the offi cial recognition of Arbëresh as a minority language in Italy in 1999). No less importantly, it inspired and shaped a group of young language activists that are today’s community leaders in Piana. The importance of a medium like MA is even more evident, in light of the insistence by leading scholars of linguistic endangerment and revitalization that sustainable action for Reversing Language Shift (RLS) 186 Eda Derhemi should be carried on at “lower levels” and “face-to-face small scale social life”, rather than at “higher levels” (Fishman. 1991: 4). Romaine (2002: 11) also maintains that “grassroots initiatives are often more effective than top-down directives”. Activating a small neighborhood, bringing to it the chance for thinking or communicating in the endangered language, is far more important than a large scale event where the speech community has no access. MA was successful in entering into interpersonal communication, into the intimate dynamics of the piazza and the café, so important in the everyday life of this community. It is not a novelty that newspaper language can “form ideas and beliefs” (Fowler 1991: 1). But it is amazing to see how successfully MA did this in small concrete steps for a dying language, in its own words and spirit, from the bottom up. Status Planning. Through satiric pieces, MA displayed the sharp wit of its own head-editor, Schirò di Maggio, and of Pianioti in general. Most of the editorials convey a strong sense of criticism, toward the community of which MA considers itself a part, for lack of care for the language. The newspaper often uses the inclusive “we” to refer to those who are ignoring their own language. The main focus of the criticism is the abandonment of the language and the shift towards Italian. Unlike other community members or even leaders, the director of the newspaper, Schirò di Maggio was quite aware of the attrition problems of Arbëresh in its current stage. In the article “Arbëresh or Arbëresh-ino? A linguistic polemic” (2nd number of MA), he calls the Arbëresh used in Piana “Arbëresh-ino”, a word created by him, that adds to the name of the language the diminutive suffi x of Italian, symbolically emphasizing the lower level of Arbëresh spoken by community semi-speakers, especially young speakers. The diminutive not only is used to underline the “smaller” value and prestige of the language as it was currently used, but also its “softening” caused by the loss of many original features in the phonetic and morphological systems. The linguistic polemic uses ironic tones to stigmatize this “pseudo-language” and to summon the attention of a community that is rapidly shifting from Arbëresh to Italian and even Sicilian. The same theme is elaborated in the article “Som” of MA (December, 1983), which is a critique of the language of young people who have lost many of the original features of Arbëresh, including many phonological segments. The word “som” refers to the way the word “thom” (I say) is pronounced among young speakers, with the loss of the interdental voice- less fricative “th” that does not exist in Italian, and its replacement with the dental sibilant “s”. Although such critical writings were directed specifi - cally towards the younger speakers and semi-speakers, MA also used strat- The newspaper “Mondo Albanese” and its editor’s impact on Arbëresh... 187 egies to attract and keep them active regarding the language and culture. Poetry of young students was published, and results of poetry competitions were reported by MA. In addition, MA tried to affect positively the linguistic status of Arbëresh by fostering among readers a sense of “a larger community”, of an original culture, language and ethnicity, a much more signifi cant community than the small town the MA readers lived in. MA gave a wide space not only to voices of all ages, social groups, genders and educations inside Piana, but also to opinions of the Arbëresh from all over Italy. Further, it published in its pages many contributors from Albania, and from the Albanian communities in Kosovo and other Albanian Diasporas through- out the world. But MA was never a tribune of enmity or separation from the majority Italian culture and there is no discourse of confl ict between Italians and Arbëresh in any form in MA, even when the articles called for efforts to reverse language shift dominated by Italian. Italian in MA was used very seldom, because of the newspaper’s basic purpose, to develop and promote Arbëresh. The Arbëresh people in general, like MA ideology itself, are loyal to their Arbëresh-ness as much as to their Italian identity. It is an example par excellence of “multiple allegiances” (Dorian. 1998: 18), a phenomenon on the rise in other multiethnic communities as well, that are not dominated by antagonistic relationships. Corpus planning. Coinage of new terms, codifi cation of rules of writing and grammar, exploration of written forms, modifi cation and solutions to problems of the morpho-syntax of the existent Arbëresh and Albanian, were experiments in a living laboratory of writing, lexicon and grammar in the pages of MA. Not only did this practice revive the language, it also led to results that were much needed in the process of insertion of Arbëresh into Piana schools, which was being implemented voluntarily in the years MA was published, and was intensifi ed after 1999 with the offi cial recognition of Arbëresh as one of the Italian minority languages. Dorian (2010: 35) emphasizes exactly the importance of the elaboration and availability of these elements and aspects of the corpus of a language, when an endangered language starts being taught or used as medium of instruction in schools. In this work, MA demonstrated a modern attitude towards borrowings from modern Albanian, Italian or Sicilian. They were treated as part of the Arbëresh linguistic treasure, especially the old and fully ‘Arbëreshized’ borrowings. There were generally no purist attitudes towards any of the linguistic elements in contact with Arbëresh, whether Albanian or non-Albanian, with which other groups or institutions, before and after MA, have been less fl exible . 188 Eda Derhemi

In order to be able to use a language that was unwritten, MA transformed itself into a tribune of literacy, a research unit, a teaching institu- tion. To make the language of the articles comprehensible to the readers, the board of the newspaper used two methods: one was to translate, in the body of the article, every unknown Albanian or old Arbëresh word, into its Italian/Sicilian correspondent. In the fi rst column of the fi rst article of the fi rst number of the newspaper (about 190 words), there were only four such translations, but they grew in number as the issues of the newspaper became larger and more complex. In the only two columns of the article “Dy fjale” (Two words), November 1983, more than 45 words were translated from the Albanian-Arbëresh mixed language of the author into Italian. Besides the in-text-translations, MA used a strategy of attaching at the end of an article a list of words used in the article that were unknown to ordinary Arbëresh. Most of the translated expressions were nouns, very necessary for this register that often needs to use abstract concepts. But translations were not used only in the case of formal language and high registers. Many translated nouns and noun-phrases belonged to a high fre- quency vocabulary, which was being lost during the attrition of Arbëresh. There was also a signifi cant quantity of translations of functional words, like prepositions and conjunctions, which constituted another category where endangered Arbëresh had undergone a tremendous loss, or had never been able to develop complex syntactic structures fi t for written and formal use of the language. Such special strategies allowed the newspaper to secure a certain amount of readers among all groups of the community where most members were semi-speakers. However, the state of linguistic endangerment and lack of competence often limited the readership, both in numbers and in the quality of reading and of understanding the text. Reading MA was complicated even without the impediment caused by the interruptions of the incorporated translations or explanatory notes, since it was directed to a community inexperi- enced with Arbëresh literature, in the form of reading or writing. In fact, in one of the editorials of the fi rst numbers of the newspaper (November, 1981), Schiro’ Di Maggio admitted that the editorial group was aware that some readers did not understand completely the language used in the articles, and that the contributors were trying to be more transparent and comprehensible. But the newspaper was working in two directions at the same time: to reconstruct the damaged corpus of the language and also to make it available for use in natural settings where groups of people sat and talked, not for a closed and solitary readership. MA intelligently balanced these two goals and was successful in both. The newspaper “Mondo Albanese” and its editor’s impact on Arbëresh... 189

3. Print vs electronics, and maintenance of diversity All those who have worked with EL know that, if the goal is maintenance and revitalization of EL, any available resources and media should be used immediately, and if they are not available, they should be created. But it is counterproductive when a particular medium becomes a goal, not because of the changes it causes in the state of an EL, but simply because it is new. The main task should be the development of media that help language use. As I mentioned above, following the general trend in our globa- lized world, Di Maggio and a few other community leaders tried to recreate an online version of MA in the middle of the fi rst decade of this century, with a more frequent appearance in 2005, 2006, 2007. The name of the online newspaper was changed from “Mondo Albanese” to “New Mondo Albanese i Ri”. No doubt the internet inspired the insertion into the name of the newspaper of the English element “new”, repeated at the end of the name by the Albanian or Arbëresh translation of ‘new’, ‘i ri’. The masculine use of this adjective (like the gender of the word mondo) also indicates that the matrix language is Italian: the Albanian word for “mondo” (“bota”) has feminine gender. In a telephone interview in September 2011, the director of MA, Giuseppe Schiro’ di Maggio, said: “People did not read the online version. There were many more readers for MA in the printed version. Since reading Arbëresh for most of them is not common, they stayed in groups in the piazza or sat around the paper in the bars, and read it together. One of them who could read better, read it aloud, the rest joined in asking questions or making comments, as they looked at words and sentences. Many of them met exactly at the time the newspaper came out, just to discuss it. It was like a little theater, like a little informal school. It was another thing altogether.” But as I mention in section 2, all what is left today from the online version of MA is a picture online of one of its issues. Certainly, not every case of ELs is the same; the use or effi cacy of new and old media is different as well. But the importance of media for linguistic maintenance is certain in every case. Mosley (2012:1), the General Editor of the third edition of UNESCO’s Atlas of the World’s Languages in Danger, emphasizes the role of pluralistic media for endangered intangible heritage as one of the main directions UNESCO aims to promote. He also considers the response of a community to new media as a main factor in the measurement of endangerment. Above I argued that in the particular case of Piana, evidence shows that print rather than electronics was able to build an active community and to bring some change. Its electronic version, in the way it was done, was not as successful. That does not mean 190 Eda Derhemi that other uses of electronic media or another approach to restarting an electronic MA will not be useful. But some questions arise regarding the examples of electronic media used for linguistic maintenance mentioned in section 1. What change in EL practice follows from the availability of Google search interface in many ELs? Dictionaries with words and expressions of ELs: do they simply show the potential of the media or do they contribute to real linguistic practice? Unfortunately the EL communities and EL researchers have not yet been able to employ fully the potential of new media in EL revitalization. We are in the stage of enthusiasm about such potential, still far from its realization. A Google search of “Arbëresh” gives almost 150,000 results (googled on Nov. 04, 2012). Many of these results are linguistic portals of communities of Arbëresh origin. Remarkable historical and cultural data, more than linguistic data, are found in these portals. Still, they are basi- cally sites that provide information. They are not interactive sites of linguistic practice. Even in cases when links of elementary instruction in the language are provided, they are unable to build a community of practice in its natural sense. Keegan and Mato (2011) discuss the failure of computers to help in intergenerational transmission, and again Mato (2012:103) referring to Maori case maintains “By themselves the translated applications will not save the language and may be best regarded as available, albeit under-utilised, resources adding to a pool of options, available for use by future language strategies.” The same author brings examples of great diffi culties and “struggle” in the use of translated interfaces in schools and communities at large. Such struggles in the case of MA were overcome by the group discussion of the paper in the same Arbëresh settings, those settings that Mato (p.102) sees as conditions for the “normalization” of EL, and which Zuckermann (2012: 125) relies on, when discussing the importance of “building a community of practice” for their revival. Scannell (2012: 106), although very committed and enthusiastic about “indigenous twitter” projects and the use of ELs in Facebook, concludes: “...there is no ‘silver bullet’ in language revitalization. Social media will not ‘save your language’, despite claims to the contrary in the mainstream media.” But he underlines that the use of computing and technology is the right way to go . My observation of the Facebook wall communication of some of the most active Arbëresh users among the Pianioti, confi rms Scannell’s conclusion. Arbëresh is barely used in these settings and is limited to for- mulaic exchanges. Italian is the main language in the posted texts and in the personal interaction. The use of the social media in the case of speakers with low or very low linguistic profi ciency in ELs, automatically triggers The newspaper “Mondo Albanese” and its editor’s impact on Arbëresh... 191 the use of the dominant language. MacLuhan’s “the medium is the message” gets a new meaning in the ways new and old media interact with dominant languages or ELs. However, from my observation, Facebook shows to be very effective as builder of Arbëresh identity of the users by means other than natural linguistic interaction. Size of the community also matters in the way new media and technology interact with maintenance and revitalization. While Korzick-Gramer (2006: V) reports that in the case of the US “audiences are moving away from big media and adopting niche media, and that the number of ethnic media outlets connecting ethnic communities together “is on the rise”, Jones (2001:12) presents an opposing story referring to broadcast media. Silvio Berlusconi, the Italian media magnate and three times Italian prime- minister (by Jan. 2013), invested in the French Breton language media, rather than in the Arbëresh or Sardinian languages that are inside Italy and need immediate help. The Breton audiences were units that could offer profi t, which is what led him and Rupert Murdoch to invest in 26% of the shares in the TV Breizh in France, in which some programming is in Breton. But Piana is too small to generate much profi t, so it is not as attrac- tive. Size is also a problem because small communities often cannot af- ford new technology, and therefore new media. Nettle and Romaine (2000: 41) raise the problem of the diffi culties of small language communities to achieve and properly use modern technology and other socio-economic resources. Translated into numbers, “the indigenous people which is 4% of the world’s population, speak 60% of the world’s languages” (idem), and for those 60%, logically, the reach of technology is not a question of choice or of immediate future. On the other hand, as Dorian (2010: 42- 43) points out , in some of the most modernized areas like North America and Australia, language loss has been massive and acute, so presence of technology does not automatically lead to maintenance of diversity. Beyond doubt, there is a lesson to be learned from Piana and other small communities with EL: print is not yet an outmoded medium, and can still be very useful for linguistic revitalization; for the moment, could be even more useful than new electronic media. Can it be assumed that MA in its paper version, if it should resume in Piana today, would enhance language use among the young today, although they belong to the electronic generation? This is a question I cannot answer, but I can speculate about the possible outcomes. I think that the environment and social dynamics in which MA in its print version was successful in Piana, have not changed much. I also think that there is no reason to go back, when it is possible to go forward, especially since the cost of electronic publication today is 192 Eda Derhemi much lower and the potential of new media is great. In Piana the print and the electronic version can co-exist for some time, being directed to different age-groups. If there could be a print version for the middle-aged Pianioti, and an electronic version for the young, it could reach all the active language users. If the electronic version of MA could also be inserted in some form in Piana schools as part of the curricular activities, it could reproduce the dynamics of small group discussion in Arbëresh among young Pianoti, which MA in its modest paper form once did very well. Furthermore, bringing together different age groups of the population, so that the chain of linguistic competence is not interrupted, would be a great advantage of this approach. The linguistic competence of the whole community would grow, and the problem of intergenerational linguistic transmission is addressed. In any case, the past good practice of print media for endangered Arbëresh cannot and should not be ignored as the community goes forward.

References

Arbelaiz, Asunción Martínez. 2001. “Basque in the media”. At Proceedings of the Fifth FEL Conference: Endangered languages and the media. (Mosley et al. Eds.) 93-98. Baker, Collin. 2011. Foundations of bilingual education and bilingualism. Multilingual Matters Eds. De Graaf, Tjeerd and E. Kasten. 2012. “The use of information technology for the preservation and teaching of Indigenous languages in Siberian cultures”. In Ka‘ai, Tania etc (Eds.) 2012. 12-20. Derhemi, Eda. 2011. “Diverse and changing voices in a struggle for survival: the case of endangered Arbëresh of Italy” in Endangered Languages: Voices and Images. Haboud, M. and N. Ostler (Eds.). FEL: England. 12-19. Derhemi, Eda. 2006. “Features of dysfunctional attrition in the Arbëresh of Piana degli Albanesi”. The International Journal of the Sociology of Language. # 178, 2006. p. 31-55. Derhemi, Eda. 2002. The endangered Arbëresh language and the importance of standardised writing for its survival. In Derhemi (Ed.) 2002. p. 248-269. The newspaper “Mondo Albanese” and its editor’s impact on Arbëresh... 193

Derhemi, Eda (Ed.). 2002. Protecting Endangered Minority Languages: Sociolinguistic Perspectives. Unesco’s MOST Journal on Multicultural Societies, Vol. 4, No. 2. UNESCO. Dorian, Nancy. 2010. “The private and the public in documentation and revitalization”. At Farfán, José and Ramallo, F . (Eds.) Farfán, José Antonio Flores and Ramallo, F . (Eds.) 2010. New Perspectives on Endangered languages. John Benjamins. Farfán, José Antonio Flores. 2001. “The Use of Different Media in Reversing Language Shift: Nahua Illustrations”. At Proceedings of the Fifth FEL Conference: Endangered languages and the media. (Mosley et al. Eds.). 88. Fishman, Joshua A. 1991. Reversing Language shift. Clevedon: Multilingual Matters. Fishman, Joshua A. 2006. Do Not Leave Your Language Alone: The hidden Status Agendas within Corpus Planning in Language Policy. Lawrence Elbaum Associates. Fowler, Roger. 1991. Language in the news: discourse and ideology in the press. London and New York: Routledge and Kegan Paul. Giunta, Francesco. 1984. Albanesi in Sicilia. Palermo. Grinevald, Colette. 2006. “Worrying about ethics and wondering about ‘informed consent’: Fieldwork from an Americanist perspective”. In Lesser known languages of South Asia. Anju Saxena and Lars Borin (Eds.), 339-370 Mouton de Gruyter. Jones, George. 2001. “The state and the global marketplace in the provi- sion of minority media services”. In Moseley etc. 2001. Ka‘ai, Tania, M. Ó Laoire, N. Ostler, R. Ka‘ai-Mahuta, D. Mahuta and T. Smith (Eds). 2012. Language endangerment in the 21st century: globalization, technology and new media (FEL XVI conference). Auckland University of Technology. Koçollari, Irakli. 2012. Arvanitët. Naimi-Tiranë. Korzick Gramer, Amy. 2006. “Unmassing America: Ethnic Media and the New Advertising Marketplace- A Report of the Aspen Institute Forum on Diversity and the Media”. http:// www.aspeninstitute.org/sites/default/ﬁ les/content/docs/communica- tions%20and%20society%20program/C&SUnmassingAmerica.pdf Mac Thómais, Uinseann. 2012. “Language planning in a digital age”. In Ka‘ai, Tania etc (Eds.) 2012. 58-65. 194 Eda Derhemi

Mato, Paora. 2012. “What is the role of technology within a Māori language strategy?”. In Ka‘ai, Tania etc (Eds.) 2012. 100-106. McLuhan, Marshall. (1964) 1994. Understanding Media: The Extensions of Man. MIT Press, Cambridge, Massachusetts. Moorﬁ eld, John. 2012. “Making endangered languages accessible: the advantages of creating a digital dictionary”. In Ka‘ai, Tania etc (Eds.) 2012. 54-58. Moseley, Christopher, N. Ostler, H. Ouzzate (Eds.). 2001. Proceedings of the Fifth FEL Conference: Endangered languages and the media. FEL – England. Moseley, Christopher. 2012. “The UNESCO Atlas of the World’s Languages in Danger: Context and Process”, Paper #5 of World oral literature project. University of Cambridge. Nettle, Daniel and S. Romaine. 2000. Vanishing voices: the extinction of the world’s languages. Oxford University Press. Pandharipande, Rajeshwari. 2002. “Minority Matters: Issues in Minority Languages in India”. In Derhemi, E. (Ed.) 2002. 213-234. Romaine, Susan. 2002. “The Impact of Language Policy on Endangered Languages”. In Derhemi, E. (Ed.) 2002. 194-212. Scannell, Kevin. 2012. “Translating facebook into endangered languages”. In Ka‘ai, Tania etc (Eds.) 2012. 106-111. Simons, Gary F. and Charles Fennig (eds.) 2017. “Etnologue: Languages of the World”. SIL International Online. Walsh Michael. 2012. “Archives, endangered languages and discoverabil- ity”. In Ka‘ai, Tania etc (Eds.) 2012. 50-54. Zuckermann, Ghil’ad and P. Monaghan. 2012. “Revival linguistics and the new media: talknology in the service of Barngarla language reclama- tion”. In Ka‘ai, Tania etc (Eds.) 2012. 119-127. Fiorella De Rosa

SULLA RACCOLTA DI TESTI FOLCLORICI DI FALCONARA ALBANESE NE LA CALABRIA, RIVISTA DI LETTERATURA POPOLARE (1888-1902)1

1. La Calabria rivista di letteratura popolare

La Calabria, rivista di letteratura popolare fu fondata e diretta dal fi lo- sofo Luigi Bruzzano. Il 15 settembre 1888 veniva pubblicato a Monteleone di Calabria (oggi Vibo Valentia) il primo numero della Rivista col seguente programma: Tre anni fa, quando io col mio amico Ettore Capialbi pubblicavo nella quarta pagina de L’Avvenire Vibonese, i Racconti greci di Roccaforte, pochi fannulloni, miei concittadini assordarono di grida la redazione del giornale, per indurla a smettere le pubblicazioni di tutte quelle nostre chiacchiere. Il povero direttore non sapeva che rispondere, ma una colta e gentile signora, alla quale serberò sempre la mia gratitudine, fece in modo che parecchi racconti greci furono pubblicati. Le belle e dotte recensioni, che uomini illustri e miei maestri scrissero di quei racconti, nell’archivio per le tradizioni popolari e ne La Rivista di Filosofi a e Letteratura d’Italia e da taluni professori della stessa Grecia, dettero ragione alla signora, che ci accordò il suo patrocinio, e torto a quei dottorini da caffè, che tuttavia ci guardavano con un sorriso di scherno e di compassione. Ora pubblico a mie spese una rivista di letteratura popolare, nella quale saranno inserite in un gran numero, novelline greche ed albanesi inedite, canti anche inediti o varianti di altri già editi e scritti, che riguardano gli usi e i costumi di queste contrade. Tale impresa, troppo superfi ciale alle mie forze, avrà certamente le solite derisioni, ma sarà proseguita con coraggio, se i miei colleghi calabresi vorranno darmi

1 Questo articolo è un ampliamento del Capitolo I e del Capitolo II del volume F. Altimari, F. De Rosa (a cura di), Testi folclorici di Falconara albanese, pubblicati nella rivista La Calabria (1888-1902), diADIA editrice, Rende1995. 196 Fiorella De Rosa

una mano e se avrò il compatimento di quegli uomini illustri, che altra volta si occuparono a scrivere dei raccontini greci, raccolti da me e dal mio amico Capialbi.2 Pubblicata mensilmente, la rivista uscì regolarmente fi no al n°12 dell’anno VIII, agosto 1896. Tuttavia, dall’ottobre 1896, anno IX, la rivista ebbe carattere bimensile fi no al n° 6 dell’anno XIV, risalente al mese di settembre 1902, che con molta probabilità, dovette essere l’ultimo o il penultimo numero della rivista. La Calabria, dunque, testimonianza della cultura e delle tradizioni popolari calabresi, pubblicò proverbi, poesie liriche, poesie dialettali e satiri- che, monografi e sulle sacre rappresentazioni, leggende popolari o religiose, novelline, favole, ninne nanne, detti antichi e canti briganteschi. Una rivista che racchiudeva la Calabria di fi ne Ottocento, popolata da contadini veri, gente sofferente di fatica, abituata a tramandare oralmente le proprie memorie, le proprie consuetudini da una generazione all’altra, narrando storie e ammaestramenti. Era «[…] gente che, –scrive Franco Vallone – quando raccontava, credeva profondamente a quanto veniva raccontato perché tutta la conoscenza posseduta era stata loro tramandata proprio attraverso racconti. In fondo, per chi non sapeva leggere e scrivere, questa era la vera e propria cultura, il racconto era tesoro, appartenenza alla comu- nità, era memoria e identità, conoscenza da tramandare, sapere personale e collettivo da trasmettere a chi veniva dopo, era la propria profonda cultura della memoria»3. Un patrimonio documentario e linguistico immenso che legava il presente di un popolo al proprio passato storico. Vittorio De Seta, nel leggere la rivista così ne scriveva: «Scorro i canti, le leggende, le novelle, tratti dalla rivista La Calabria (1888-1902) di Luigi Bruzzano e ancora una volta resto colpito, ammirato, dalla bellezza, vastità, importanza della nostra cultura popolare, dallo zelo, dalla tenacia di quei pochi che si preoccuparono di registrarla, salvarla. Un patrimonio elaborato nei secoli: la nostra identità. L’Italia alla fi ne dell’Ottocento, dopo l’Unità, era ancora tutta intessuta di parlate, dialetti, culture diverse, che si distinguevano da una provincia all’altra, da un villaggio all’altro. Si sarebbero dovuti incrementare la pubblica istruzione, lo sviluppo sociale e culturale del paese, per accedere ad una nuova consapevolezza veramente unitaria. Invece, fi n dall’inizio, questo patrimonio è stato ignorato, disprezzato dalla cultura

2 Cfr. F. Curtosi,G. Candido (a cura di), La Calabria. Antologia della Rivista di Letteratura Popolare, Città del Sole edizioni, Reggio Calabria 2009, p. 10. 3 Ivi,p. 41. Sulla raccolta di testi folclorici di Falconara Albanese... 197

“nazionale”. prima, durante e dopo il fascismo il dialetto, la poesia dialettale, il cosiddetto”folklore”, tutte espressioni di cultura “minore” furono bandite dalle scuole italiane, dall’uffi cialità della cultura»4. Attorno a questa rivista si raggrupparono un numero notevole di intellettuali di diversi paesi della Calabria «attraverso le rivelazioni dei quali, la cultura folklorica regionale viene colta nei suoi tratti fondamentali»5. Ricordiamo Giovan Battista Marzano, Pietro Ardito Giovanni De Giacomo, Ferdinando Riggio, Hettore e Vito Capialbi, Eugenio Scalfari, Nicola Lombardi Satriani. In essa, troviamo ritratta la realtà calabrese, la vita di ogni giorno in un linguaggio privo di retorica, senza eleganza idiomatica e levigatezza stilistica. Appassionato e entusiasta, Bruzzano viaggiava senza posa, a volte per giorni interi, non badando a spese «frugava e ricercava dappertutto, e raccoglieva leggende, novelle, fi abe, canzoni, descrizioni di usi e costumi, tor- nando lieto a casa solo quando gli fosse riuscito di trovare molto materiale nuovo»6, da poter ordinare e sistemare. Ma egli raccolse e trascrisse, sot- traendoli all’oblio, non solo, il patrimonio del popolo calabro, ma anche le testimonianze orali del popolo arbëreshë. Conoscitore del greco moderno e dell’arbëresh, egli arricchì le pagine della sua Rivista con le Novelle greche di Roccaforte e con i testi di Falconara Albanese, Frascineto, Spezzano Albanese, di Vena e Zangarona, di San Nicola dell’Alto e Pallagorio7. Consapevole del valore documentario e linguistico, volle annotare, tra- slitterare e pubblicare questo immenso patrimonio culturale, affi dato alla mera tradizione orale, rievocando una memoria storica ancora presente nella coscienza collettiva delle diverse comunità: «nel patrimonio narra- tivo popolare di genti e paesi lontanissimi fra loro, si riscontrano gli stessi temi e gli stessi motivi, sulla base di un’identità e somiglianza di concezio- ni del mondo arcaico-primitivo a cui le fi abe popolari si ispirano e da cui sono prodotte»8.

4 Ivi, pp.7-8. 5 Ivi, p. 12 6 Tratto dalla Laudationes di Francesco Cremona per onorare la ﬁ gura di Luigi Bruzzano, cfr. F. Curtosi,G. Candido (a cura di), op. cit., Reggio Calabria 2009, p. 37. 7 Per approfondire e affrontare in modo più accurato lo studio e l’analisi dei testi di San Nicola dell’Alto e Pallagorio, consultare il volume G. Turano, Tratti linguistici e culturali dell’Arbëria crotonese, Centro Editoriale e Librario, Università della Calabria, Rende 2001. 8 Cfr. F. Curtosi,G. Candido (a cura di), op. cit., Reggio Calabria 2009, pp. 13-14 e relativa NOTA 4. 198 Fiorella De Rosa

Il valore della rivista fu davvero grande, sebbene non apprezzata in Calabria, venne, al contrario, lodata da recensioni e lettere di illustri personaggi del tempo nazionali e internazionali come Giuseppe Pitrè e Gustav Meyer.

2. Luigi Bruzzano: pioniere degli studi folklorici in Calabria

Raccoglitore impareggiabile di culture diverse, Luigi Bruzzano raffi - gura, con la massima spontaneità, la realtà popolare, la vita di ogni giorno delle comunità calabresi e italo-albanesi. Nacque il 1 marzo 1838 a Monteleone di Calabria (oggi Vibo Valentia) e qui morì il 7 dicembre 1902. Iniziò i suoi studi nella città natale, li pro- seguì a Catanzaro nella pubblica scuola di diritto, essendo stato allora im- pedito ai calabresi (in conseguenza della rivoluzione del 1848) l’accesso all’università di Napoli. Seguì poi per tre anni il corso di letteratura di Liborio Menichini. Nel 1860 si arruolò fra gli insorti garibaldini, coman- dati dal generale Stocco che a Soveria Mannelli misero in diffi coltà le truppe borboniche costringendole alla resa. Dopo la fi ne del Regno di Napoli, si stabilì a Napoli; qui compose e pubblicò le poesie patriottiche e contem- poraneamente decise di abbandonare gli studi legali per dedicarsi a quelli letterari. Qualche anno dopo, tornato a Monteleone, ottenne la nomina a professore nel Liceo Filangeri di Monteleone. Monarchico convinto, fu un estimatore di Giuseppe Mazzini e di Garibaldi. Autore di diversi scritti, pubblicò su alcune riviste le Poesie patriottiche ed altri componimenti letterari. Scrisse una commedia, una farsa e un saggio sulla scrittura fonetica del dialetto di Monteleone. Tradusse e raccolse in due volumi le Novelle greche di Roccaforte, e ridusse in caratteri greci racconti e favole albanesi che tradusse in italiano. Collaborò al periodico Archivio per lo studio delle tradizioni popolari (1882) fondato e diretto fi no al 1906 da Giuseppe Pitrè, al Giornale della Domenica di Napoli e alla rivista francese La Tradition. Con la passione che sempre lo contraddistinse, nel 1888, fondò e dires- se fi no al 1902, La Calabria, Rivista di Letteratura Popolare, importante testimonianza delle tradizioni popolari calabresi: «Ora pubblico a mie spese una rivista di letteratura popolare, – così Bruzzano scriveva nel primo editoriale della Rivista – nella quale saranno inserite in un gran numero, novelline greche ed albanesi inedite, canti anche inediti o varianti di altri già editi e scritti, che riguardano gli usi e i costumi di queste contrade. Tale impresa, troppo superfi ciale alle mie forze, avrà certamente le solite derisioni, ma sarà proseguita con coraggio, se i miei colleghi calabresi vor- Sulla raccolta di testi folclorici di Falconara Albanese... 199 ranno darmi una mano e se avrò il compatimento di quegli uomini illustri, che altra volta si occuparono a scrivere dei raccontini greci, raccolti da me e dal mio amico Capialbi». Luigi Bruzzano, «può essere considerato – scrive Ottavio Cavalcanti – a ragione uno dei pionieri degli studi folklorici in Calabria perché la sua opera si distingue metodologicamente da quella dei coevi cultori di demopsicologia risolventesi quasi sempre in pure e semplici raccolte e descrizioni»9. Ebbe il merito di raccogliere con cura e pubblicare, «in un momento in cui era generalmente negata o contestata la creatività popolare a livello poetico e, più generalmente, letterario (Naumann, Bedier, Hoffman, Krajer)»10, nonostante gli sguardi di scherno e di compassione di quei dottorini da caffè, favole, indovinelli, novelline, farse, facezie, imprecazioni, fi lastrocche, panzane, testimonianze, piccole monografi e, notizie sulle feste di borghi o di paesi sperduti, manifestazioni della letteratura del popolo e delle sue espressioni linguistiche e dialettali. Fu membro onorario dell’Accademia Dafnica d’Acireale, corrispondente dell’Accademia Cosentina e della Società Koraes d’Atene e Cavaliere della Corona d’Italia. La fi gura di Luigi Bruzzano viene oggi affi ancata a personaggi illustri, come Giuseppe Pitrè, avendo egli con La Calabria contribuito ad avviare gli studi folclorici in Calabria, proseguiti attraverso decenni da Giovanni De Giacomo e Raffaele Lombardi Satriani.

3. La comunità di Falconara Albanese Piccola comunità albanofona della provincia di Cosenza, Falconara Albanese venne fondata da profughi albanesi nel XV secolo. Isolata rispetto alle altre comunità italo-albanesi della provincia cosentina, si parla la lingua albanese, accanto al dialetto calabrese. La tradizione vuole che a fondare Falconara siano state un gruppo di sette famiglie profughe dell’Al- bania (Manes, Musacchio, Candreva, Fionda, Gliosci, Scura e Greco) gui- date da Nicola Staffa. Gli abitanti di Falconara Albanese sono per la maggior parte bilingui, avendo una competenza linguistica sia dell’albanese che dell’italiano-dialettale o standard. Ciò che è importante sottolineare è che i caratteri odierni dell’albanese di Falconara derivano dall’incontro che si ebbe tra gli albanesi che vi immigrarono dalla Penisola Balcanica, probabilmente verso la

9 Ibidem. 10 Ibidem. 200 Fiorella De Rosa

fi ne del XV secolo e le popolazioni calabresi. Il contatto linguistico, com’è noto, dovuto innanzitutto ai rapporti sociali, venne favorito dal fatto che Falconara costituì dall’inizio una effettiva isola linguistica trovandosi a notevole distanza dalle altre zone albanofone della Calabria. Dai registri ecclesiastici si ricava che già nel 1670 molte erano le donne provenienti dai villaggi calabresi vicini, soprattutto da Fiumefreddo, che si sposavano con falconaresi e si trasferivano stabilmente in questa co- munità. Inoltre come sudditi del feudatario del luogo e del monastero, gli abitanti di Falconara, in particolare gli allevatori e i contadini, dovevano avere frequenti scambi e contatti di natura economica e sociale con i lëtinj. Per un certo periodo di tempo - e qui ci riferiamo ai primi tempi dell’in- sediamento degli albanesi in quest’area montana-collinare del Tirreno co- sentino, notevolmente distante dalle altre aree calabro-albanofone - la di- versità di lingua, rito religioso e cultura tenne separati i due gruppi etnici: quello albanese e quello calabrese. Ma poi, in parte la necessità di maggiore interscambio economico con l’ambiente esterno e in parte l’incidenza sempre maggiore dell’esogamia, con matrimoni sempre più frequenti tra falconaresi e donne dei paesi calabresi limitrofi , contribuirono al superamento dell’isolamento e della separazione dei due gruppi. Va comunque qui precisato che le spose lëtire (italiane) che venivano ad abitare a Falconara, acquisivano in breve tempo una piena competenza - sia passiva che attiva - dell’albanese, lingua “egemone” del loro nuovo ambiente sociale, e si integravano perfettamente nella comunità falconarese accettandone usi e costumi. Finivano così per trasmettere ai fi gli un modello linguistico e culturale composito, di matrice sia calabrese che albanese. I maggiori rapporti sul piano sociale si ebbero storicamente con gli abitanti della vicina comunità calabrese di Fiumefreddo Bruzio e l’infl uenza esercitata dal dialetto di Fiumefreddo sull’arbëresh di Falconara è stata considerevole, soprattutto in campo lessicale, ma ha lasciato tracce profonde anche nello stesso sistema fonetico, che, come si sa, in una situazione di contatto linguistico, resta sempre uno dei campi più conservativi e meno esposti all’infl usso del codice egemone.

4. Caratteristiche linguistiche della parlata di Falconara albanese Per alcune sue tipicità, su cui ora brevemente ci soffermeremo, e per la sua condizione di dialetto isolato rispetto alle altre varietà linguistiche albanesi presenti nell’area meridionale, la parlata di Falconara Albanese ha attirato da tempo l’attenzione di alcuni linguisti, italiani e albanesi. Tra questi ultimi merita una particolare menzione per il peculiare dato allo Sulla raccolta di testi folclorici di Falconara Albanese... 201 studio del sistema linguistico di questa singolare parlata arbëreshe, l’albanologo Martin Camaj (1927-1992), che alla parlata di Falconara Albanese ha dedicato una monografi a apparsa nel 1977 in Germania dal titolo Die albanische Mundart von Falconara Albanese in der Provinz Cosenza. La parlata albanese di Falconara Albanese, presenta particolari caratteristiche fonetiche che la distinguono dalle altre parlate della stessa area albanofona cosentina in cui essa pure si trova inserita e con cui condivide molti tratti in comune. In particolare, nel sistema fonologico della parlata, fi gura un fonema non presente in alcun altro sistema fonologico di parlata albanese o arbëreshe: si tratta dell’occlusiva retrofl essa /ɖ/, entrata nell’arbëresh di Falconara Albanese attraverso il contatto linguistico e la forte infl uenza esercitatavi dal sistema fonologico del dialetto calabrese dell’area geografi ca in cui Falconara, unica comunità albanofona, si trova inserita. Tale fonema è venuto a sostituire, in contesto intervocalico, la liquida laterale palatale /ʎ/ dell’arbëresh comune [es. kaɖi< kaʎi”cavallo”, maɖi< maʎi “monte”, ɖuɖe < ʎuʎe “fi ore”, i-vogəɖ “piccolo” /ɖ/, era già passato, in questa parlata, così come in tutta l’area albanofona cosentina a sinistra del fi ume Crati, a fricativa palatale sonora /j/ [es. ujk < uʎk “lupo”, kajbem < kaʎbem “imputridirsi”, kunguj < kunguʎ “zucche”]. Un’altra caratteristica fonetica che ritroviamo nella parlata in esame, ma che diversamente da quella precedente - esclusiva e tipica falconarese – l’accomuna ad altre parlate albanesi presenti nella provincia di Cosenza è la sonorizzazione sistematica della originaria fricativa velare sorda dell’albanese comune *x > ɣ es. ɣa “mangia” < alb. ha; ɣera “ora” < alb. hera, ɣundə < alb. hundë. Sulla base di quest’esito fonetico Francesco Solano nella sua classifi cazione dei dialetti arbëreshë11 include la parlata di Falconara Albanese all’interno di una isofona che comprende le parlate di Falconara Albanese, Marri, Santa Sofi a d’Epiro, San Demetrio Corone, Macchia Albanese, San Cosmo Albanese, Vaccarizzo Albanese e San Giorgio Albanese. Al di fuori di questa limitata area linguistica calabro-albanese c’è però da far osservare che tale fenomeno non ha corrispondenze, anzi si può con sicurezza affermare che esso non trova alcun riscontro in nessun’altra varietà dialettale albanofona, né in ambito italiano, né in ambito balcanico.

11 Cfr. F. Solano, I dialetti albanesi dell’Italia meridionale. Appunti per una clas- siﬁ cazione, Quaderni di Zjarri, S. Demetrio Corone, 1979, Area IV, Tavola II. 202 Fiorella De Rosa

Altra caratteristica, questa volta di tipo morfologico, che si registra nella parlata di Falconara, concerne un assetto relativamente più conservativo e arcaico, ma soggetto a variabilità, riscontrato nel suo sistema verbale, in particolare nella coniugazione dell’imperfetto12. Altri tratti arcaici si riscontrano nel sistema lessicale, dove sopravvivono molte forme conservative altrove scomparse [ad es. ungji “zio”, emta “zia”] a quanto ci risulta presenti in Calabria solo a Falconara e nell’area albanofona dell’Alto Jonio. Riportiamo di seguito una tabella esplicativa che riprende essenzialmente i grafemi dell’alfabeto albanese moderno integrato da alcuni segni - e - che rispecchiano alcune particolarità fonetiche della parlata in esame. In particolare, il grafema rispecchia la cacuminale retro- ﬂ essa [IPA ɖ], fonema tipico della parlata falconarese corrispondente a /ʎ/ nella maggior parte delle parlate italo-albanesi e indicato da Ferdinando Riggio con la semplice [d]; il grafema rispecchia la fricativa velare sonora [IPA ɣ] e il grafema [hj] esprime la fricativa palatale sorda [IPA ç ], suoni tipici di area arbëreshe che ritroviamo anche in questa parlata.

5. Testi folclorici di Falconara Albanese nella rivista La Calabria I testi folclorici di Falconara Albanese presenti nella rivista La Calabria, furono pubblicati da Luigi Bruzzano e da un giovane letterato falconarese, Ferdinando Riggio13, tra il 1891 e il 1902. I testi sono costituiti essenzialmente da canzoni, novelline, ﬁ abe, credenze popolari, proverbi e indovinelli. Ognuno di essi presenta, oltre alla versione albanese in caratteri latini, la traduzione italiana. Per gran parte di essi ﬁ gura anche una versione albanese in caratteri greci. Da un’accurata analisi di questi testi risulta che solo la versione albanese in caratteri latini rispecchia più o meno fedelmente i tratti fonetici e grammaticali tipici della parlata di Falconara. Nella versione con alfabeto greco il redattore – pensiamo che si sia trattato di Ferdinando Riggio, e, in qualche caso, come si sostiene in una nota della rivista, anche di Luigi

12 Cfr. L. M. Savoia, Sistemi ﬂ essionali e variazione morfologica in alcuni dialetti arbëreshë, in F.Altimari e L.M.Savoia, (a cura di ), I dialetti italo-albanesi, Bulzoni, Roma 1994, pp.307-355. 13 Ferdinando Riggio (1873-1947) nacque a Falconara Albanese, primo di sei ﬁ - gli, fu scrittore, poeta e storico. Amante del suo paese e delle sue tradizioni scrisse poesie e compose canti. Fu autore, inoltre, di un saggio, Falconara Albanese: Ricordi e schiarimenti, che venne pubblicato a puntate, tra il 1896 e il 1900, sulla Rivista Storica Calabrese, diretta da Oreste Dito. Cfr A. Cristiani Gallo, Giornali e Giornalisti di Calabria. Contributo alla Storia Regionale, Campanile, Bari, pp. 30 -31. Sulla raccolta di testi folclorici di Falconara Albanese... 203

Bruzzano – ha provato a fare più una sorta di koinè arbëreshe, tenendo conto delle caratteristiche generali dell’arbëresh di area cosentina. Analizzando i testi di questa raccolta dal punto di vista del contenuto, possiamo dire che i canti, in gran parte rifl ettono la cultura popolare di questa comunità calabro-albanese. I loro temi si ispirano alla vita di ogni giorno, alle attività lavorative del villaggio (pastorizia, agricoltura e artigiana- to), alle credenze e alle festività religiose, al ciclo dell’anno per la comunità e al ciclo della vita per l’individuo. Altri canti, invece, esprimono con im- mediatezza e spontaneità una ricca gamma di sentimenti - dall’amore all’o- dio all’amicizia - oltre che la visione del mondo e della vita degli abitanti di questa piccola comunità rurale di tradizione albanofona. Non mancano nel corpus alcune“rapsodie” tradizionali che presentano interessanti analogie tematiche con le “rapsodie” deradiane, pubblicate qualche decennio prima, e con altri canti di tradizione orale diffusi in altre aree arbëreshe. Da una comparazione delle convergenze e delle divergenze (stilistiche, linguistiche e onomastiche) riscontrabili tra le varianti di queste “rapsodie” falconaresi con le più celebri “rapsodie” deradiane e le altre collezioni di repertori folclorici tradizionali arbëreshë edite tra la fi ne dell’Ottocento e gli inizi del Novecento, sarà sicuramente più facile dare una risposta certa e, si spera, defi nitiva al problema sempre dibattuto e di indubbia centralità nell’ambito della folcloristica albanese (e balcanica) della genesi e della tipologia delle rapsodie, al di là dei condizionamenti “ideologici” cui esse erano sottoposte durante tutta la “Rilindja”. A tali condizionamenti non sfuggono in parte alcuni dei canti riportati nella rivista, benché essi, rispetto alle raccolte deradiane precedenti (1866 e 1883), rispecchiano sostanzialmente una nuova e diversa tappa nella storia della cultura, italiana ed europea, con il prevalere di un approccio piuttosto positivistico che tardo-romantico, anche nel campo degli studi di folcloristica. Tra essi vanno registrati una serie di canti, che pur essendo stati pubblicati nella rivista La Calabria come testi della comunità linguistica di Falconara Albanese, da un attento esame linguistico e stilistico, ha permesso di poter individuare in modo certo un’origine non popolare per alcuni di essi, dove si riscontrano parole ed espressioni più ricercate, di un registro poetico alquanto elevato, opera di un letterato colto, proveniente da un ambiente intellettuale di formazione romantica. Si tratta dei canti pubblicati rispettivamente nei numeri 5 del mese di gennaio 1892, 8 del mese di aprile del 1892, 10 del mese di giugno 1892, 4 del mese di dicembre 1892, che presentano come canti e canzoni albanesi di Falconara parti intere, con un diverso assetto strutturale rispetto all’originale, del Canzoniere Albanese edito dallo scrittore arbëresh Francesco 204 Fiorella De Rosa

Antonio Santori (1819-1894) negli anni ‘40 dell’Ottocento. Inoltre, anche un altro testo, pubblicato nel numero 2 del mese di gennaio del 1902, pp.13- 14, presenta un carattere sicuramente colto e non popolare per la presenza di una serie di forme lessicali di chiara origine ghega e altre espressioni, le quali pur risultando essere di matrice dialettale tosca, risultano comunque estranee al lessico tradizionale dell’arbëresh e pertanto vanno ritenute probabilmente mutuate dall’albanese d’Albania: es. zani i mir, ëndrrëzit e trimnís, bardhsira e xamakit, ecc. Luigi Bruzzano ne La Calabria, ha narrato la realtà calabrese per quella che era e che era divenuta, un mondo perduto. «La vita di ogni giorno […] è vista da una lente nella quale le immagini non vengono gonﬁ ate, sciolte distorte ma tendono a far propri i motivi e gli atteggiamenti dei calabresi senza retorica, senza eleganza idiomatica e levigatezza stilistica»14

Bibliograﬁ a

ALTIMARI F., SAVOIA L.M., (a cura di), I dialetti italo-albanesi, Bulzoni, Roma 1994 CAMAJ M., Die albanische mudart von Falconara Albanese in der provinz Cosenza, Trofenik Verlaf, München 1977. CAVALCANTI O. La cultura subalterna in Calabria, Casa del Libro, 1982 CURTOSI F., CANDIDO G. (a cura di), La Calabria. Antologia della Rivista di Letteratura Popolare, Città del Sole edizioni, Reggio Calabria 2009 MALAJ V., Racconti popolari di Falconare Albanese, Rubbettino, Soveria Mannelli 2004 SAVOIA L. M., Sistemi ﬂ essionali e variazione morfologica in alcuni dialetti arbëreshë, in SOLANO F., I dialetti albanesi dell’Italia meridionale. Appunti per una classiﬁ cazione, Quaderni di Zjarri, S. Demetrio Corone, 1979, Area IV, Tavola II. TURANO G., Tratti linguistici e culturali dell’Arbëria crotonese, Centro Editoriale e Librario, Università della Calabria, Rende 2001.

14 Cfr. F. Curtosi,G. Candido (a cura di), op. cit., Reggio Calabria 2009, pag. 34 Monica Genesin & Joachim Matzinger1

LINGUISTIC LANDSCAPE AND URBAN TOPONYMY IN A MINORITY ENCLAVE IN ITALY: THE CASE OF SAN MARZANO (APULIA)

1. The Linguistic Landscape (LL) as the language of public road signs, advertising billboards, street names, place names, commercial shop signs etc. (see Landry, R., Bourhis, R. Y. 1997),2 plays a crucial role for minority comunities in their efforts to obtain and/or to mantain political acknowl- edgment by local-level politics. On the one hand, the linguistic landscape refl ects the relative power and status of the different languages in a specifi c sociolinguistic context. In this sense LL is the product of a specifi c situation and can thus be considered as an additional source of information about the sociolinguistic context along with censuses, surveys or interviews. On the other hand, as Dal Negro 2008: 206 remarks, the LL because of its simbolic value can also “be seen as an aspect of an explicit language policy aimed at giving equal status to two codes, not necessarily representing the entire or the real local linguistic repertoire but its language policy”.3 For this reason we investigate in the fi rst part of our contribution the re- lationship between LL and the sociolinguistic context in the Albanian minority enclave of San Marzano, a village situated in the vicinity of Taranto in Southern Italy which was founded at the end of the XV. century by Albanian emigrants who fl ed the Ottoman occupation. Today, the Arbresh variety of San Marzano is not only the sole survivor of a once much larger Albanian minority in the old “Terra d’Otranto”, but also the only real- ly vivid Arbresh variety of Apulia since the other two Arbresh varieties

1 Sections 1.-3. by Monica Genesin, sections 4.-5. By Joachim Matzinger. 2 The concept of LL fi rst emerged in the fi eld of language planning when in Belgium the Flemish and Walloon areas needed to be demarcated through the use of unilingual public signs in the respective languages, Flemish and French. We owe to this Belgian case the origin of the concept of LL as a marker of the geographical territory occupied by specifi c communities. 3 Dal Negro 2008: 206. 206 Monica Genesin & Joachim Matzinger of Apulia in the villages of Chieuti and Casalvecchio in the province of Foggia, are less spoken now.

2. The Italo-Albanian varieties in Apulia like the other ones in southern Italy, Calabria and Sicily, share the affi liation to the Balkan Albanian Tosk dialect, the southern dialect group of the Albanian language. As a consequence of an enduring language contact with the surrounding Romance varieties the Arbëresh varieties display many contact-induced changes, such as borrowing of lexemes and discourse patterns, but also borrowed pho- nemes, habits of pronunciation, intonation patterns. Due to this bilingual condition between Albanian and the local Romance varieties which also play an important role in the linguistic repertoire of the Arbëresh speech communities the effect of some sort of linguistic hybridization can be dedected. Not only the local Romance varieties are of importance but also “Regional Italian” with its different degrees of standardization, from formal to less standardized varieties, especially if a regional (or sub-regional) koiné does not exist4. After some diffi cult times in the ‘60s and’ 80s when both using and acquiring Arbresh was discouraged and even disapproved by the speakers themselves, the old linguistic and cultural heritage is now being slowly re- covered and enhanced. The approval of the national (December 15th, 1999, n. 482) and the subsequent regional (March 22th, 2012) laws on the pro- tection of historical linguistic minorities have awakened and increased the interest in the local cultural heritage. Despite rather poor fi nancial support from the Regione Puglia some initiatives were implemented displaying a positive impact among the citizens of San Marzano. Fortunately, these initiatives had some impact in attracting the attention of the younger local generations who usually present a very superfi cial or just passive knowledge of the Arbëresh variety, or who even ignore it altogether. Arbëresh of San Marzano is therefore an endangered language which unlike the Italo- Albanian varieties in Calabria and Sicily, has with no written tradition, since it was only spoken in the family or in very informal contexts and is used nowadays especially by elderly speakers. Noteworthy among the afore-mentioned initiatives which were implemented in order to promote the revitalisation and the revaluation of this low-status language is the effort of the local administration to replace the odonyms of the historical centre with bilingual signs where the Italian ones

4 Maddalon & Belluscio 2002. Linguistic Landscape and Urban Toponymy 207 are adjacent to the Arbëresh/Albanian counterparts. Here follows the complete list of the new street names: Table 1 Italian Arbëresh/Albanian Via G. Castriota Udhë G. Kashtriota Via Cavour Udhë Kavour Via Addolorata Udhë të Nduluratës Via Piazza Udhë të Qacës Via Monte Udhë të Maleti Via D’Angela Udhë D’Anxhela Via Capuzzimati Udhë Kapucëmati Via Cisterne Udhë e Pusëve Via Vignali Udhë Vinjali Via Garibaldi Udhë Garibaldi Via Roma Udhë të Kulonës Table 2 Italian Arbëresh/Albanian Strettola D’Angela Udhërelë D’Anxhela

Table 3 Italian Arbëresh/Albanian Corso Umberto I Kurs Umberti I

Table 4 Italian Arbëresh/Albanian Vico Fischetti Ngonjë Fishketi Vico Destro Palazzo Ngonjë Drejtë e Palaceti Vico Sinistro Palazzo Ngonjë Mëngjer e Palaceti Vico Monte Ngonjë të Maleti Vico Garibaldi Ngonjë Garibaldi

Table 5 Italian Arbëresh/Albanian Piazza Milite Ignoto Qacë Militë Panjohur Piazza Capuzzimati Qacë Kapucëmati Piazza A. Casalini Lart Malë 208 Monica Genesin & Joachim Matzinger

Table 6

Italian Arbëresh/Albanian Largo Prete Qacarelë Prete

In this newly created corpus of odonyms a certain degree of inco- herence in preferring some Albanian standard forms instead of the local Arbëresh ones appears. For eyample in the case of the Balkan Albanian lexeme udhë “street” (see Table 1) which was preferred over the local /’ud:a/;5 the same standard Albanian form with the Romance sufﬁ x /-’rel- lo/6 attached to is used to coin the new artiﬁ cial word udhërelë “passage- way” (see Table 2). Other odonyms however are loanwords from Regional Italian like kurs “main street” (see Table 3) or qacë “square” (see Table 5) (with the diminutive derivative qacarelë, see Table 6) which are built on the local Italian lexemes (lu) cursu and (la) chiazza. Other designations however trace back to the inherited lexical stock of Arbëresh like lart malë “up the hill” (see Table 5) and ngonjë “alley” (see Table 4). About lart malë we will hear later again. The odonym ngonjë is a local form related to the Arbëresh (Calabria) items angon, angonë, gone, all documented in Giordano’s Italo-Albanian dictionary with the meaning “corner, nook”.7

3. The initiative implemented by San Marzano’s local administration to give some sort of “ethnical touch” to the top-down (institutional) expressions has no communicative function. In fact, it is merely a symbolic value at the level of LL trying to codify the community’s cultural and ethnic dis- tinctiveness. In the domain of the bottom-up signs such as shop names, or street posters – a domain where the informational function prevails – one can easily notice the almost complete absence of the Arbëresh language8

5 The change /ð/ → /d/ is a regular evolution in the variety of San Marzano, see Belluscio & Genesin 2015: 236. 6 See Rohlfs 1969: 403. 7 Angón-i s.m. “angolo, cantuccio”, angónë-a s.f. “angolo, cantuccio, spigolo”, see Giordano 1963: 10; goné-a, -ja “angolo, cantone, contrada”, see Giordano 1963: 133. 8 https://san-marzano-di-san-giuseppe.paginegialle.it/puglia/ san_marzano_di_ san_giuseppe/bar.html; https://san-marzano-di-san-giuseppe.paginegialle.it/puglia/ san_marzano_di_san_giuseppe/bar.html; https://san-marzano-di-san-giuseppe.paginegialle.it/puglia/san_marzano_di_san_giuseppe/vino_produzione.html; https:// san-marzano-di-san-giuseppe.paginegialle.it/puglia/san_marzano_di_san_giuseppe/ ristoranti.html; https://san-marzano-di-san-giuseppe.paginegialle.it/puglia/san_mar- Linguistic Landscape and Urban Toponymy 209 and the use of Italian, Eglish and in some cases French instead. This use of foreign languages, particularly the use of English, in commercial signs does not seem to be intended to transmit factual information but is chosen for its connotational value. A message encoded through one of these languages activates values such as international orientation, success, sophistication, fun or future orientation.9 For the time being, the only exception is the shop name Farmacia Engjej “Angels’ Drugstore” situated at the entrance of the village and run by a couple of non-local pharmacists. When the farmacy was opened, about two years ago, an Albanian name was picked as a kind of homage paid to the old Arbëresh community. However, this expedient wasn’t particularly appreciated by many “Sanmarzanesi” who criticisized this very choice considering it a commercial exploitation of the the old cultural heritage. Here are some other examples of the bottom-up signs found in San Marzano: Bars: Lady Coffee Piazza Milite Ignoto 21 Bar Sport Via Roma 73 Sweet Dreams Via Vittorio Emanuele 230 Confectioneries: Voglia di Festa Via Mauricchio 2 Pasticceria Leo Via Amerigo Vespucci 1 La Dolce Vita Via Puglia 2 Paniﬁ cio Dolce Italia Via Principe Di Piemonte 78 Restaurants, Pizzerias: Lo Sgranocchio da Pino Via Roma 19 Mediterraneo S.a.s. di Pagano Pasquale Piazza S. Maria Delle Grazie 22 Pizzeria 48 ore Via Neviera 70 Pizzeria Colibri Sp86 La Brasserie S.r.l. Via Addolorata 9 Colibri 88, Via Neviera La Cueva Srl Via Importuno Vincenzo Le Mie Regine S.r.l Contrada Bosco zano_di_san_giuseppe/alimentari.html; https://san-marzano-di-san-giuseppe.paginegialle.it/puglia/san_marzano_di_san_giuseppe/parrucchiere_per_signora.html 9 See Piller 2001, 2003, Cenoz Gorter 2006. 210 Monica Genesin & Joachim Matzinger

Wine Production: Cantine Capuzzimati, Via Piazza, 2 Feudi di San Marzano S.r.l. Hairdressers: Coiffeur Silvano di Quaranta Silvano 26, Via Bellini, 74020 Venere Acconciature di Garibaldi Ottavio Riccardo 19, Via Dante Alighieri

4. Apart from various entries in Gallo’s dictionary of this local Arbëresh variety no systematic research has been done so far to collect and analyze the urban toponomy of San Marzano. As a fi rst step to fi ll this gap we will present in the following a limited collection of basic urban toponymic terms, mostly macrotoponyms, which we could gather during a fi eld research in San Marzano in the fall of 2017. Thanks to our native speaker informants we managed to get a limited but quite representantive sample of such terms in the local Arbërisht of San Marzano. Our primary interest at that point was to collect information about how the locals call objects and infrastructure in their home village. The data gathered so far can now be made available for further research not only regarding the local Arbërisht of San Marzano but also in a comparative and crosslinguistic perspective. Today we will do so by giving you an overview and a fi rst preliminary analysis of our data. This very fi rst analysis will focus on the question of which Albanian terms are in use and which ones are loaned from the northern Salento Italian dialect that is spoken in and around San Marzano, for example in the nearby small town of Manduria.10 To begin with we shall fi rst talk about how the locals call the very center of their home village San Marzano, in Arbërisht named /ka’tundi/, which is situated on hill top, about 134 meters high. In fact, from this highest point of the settlement, all the streets run down to the plain surrounding area. In the Arbërisht of San Marzano thus the historical center of the settlement is called /’lartǝ ‘mali/ which in Albanian simply means “up the hill”. It is claimed that only in this combination the Albanian term mal “hill, mountain” is preserved in the Arbërisht of San Marzano. Given the fact that the landscape of the Tarantine hinterland is characterized by plains and the rather smooth hills of the so called Murge tarantine there is indeed no geological formation that would require to be termed as a

10 Regarding the lexical elements of this variant one may consult the dictionary of Pietro Brunetti, Vocabulario essenziale, pratico e illustrato del dialetto manduriano, Manduria, Barbieri Editore, 2002. Linguistic Landscape and Urban Toponymy 211

[MOUNTAIN], in Albanian mal. In fact when talking about hills or mountains in general the Arbëreshe people of San Marzano seem to use the loanwords /ko’l:ina/ and /’muntǝ/ or /mun’taɲa/ respectively. However, the case still remains to be investigated in detail.

4.1. STREETS AND SQUARES As we have seen the ofﬁ cial nomenclature of the urban roadways of San Marzano is in plain Standard Italian, just to name here for example Via Roma, Via Piazza, Corso Umberto Primo or Piazza Milite Ignoto, the four streets that lead to the central space of the village where the city hall and the main church, the Chiesa madre, are located. But apart from these ofﬁ cial designations let us now look at how people of San Marzano simply call their travelways when using the local Arbërisht:

Term Arbërisht +/-Alb Italian11 Standard Albanian street /’ud:a/ + udhë, rrugë long/broad /’ud:a e mad:e/ + udhë e madhe street short/narrow /’ud:a e + udhë e vogël street ‘tsongǝlǝ/ dead-end street /’ud:a e ‘mbil:ur/ + rrugë pa krye, qorrsokak intersection /inkru’tʃure/, - incrociu, kryqëzim, udhëkryq /’biw:ie/ bivviu path in the /karǝ’ʃola/ - carisciola rrugicë, sokak village (rotaia) path in the /’ud:a e ‘wjetra/ + (shteg) ﬁ elds square /’cats:a/ - chiazza shesh big square /’cats:a e ‘mad:e/ + shesh i madh small square /’cats:a e + shesh i vogël ‘tsongǝlǝ/

It is of interest to see her that the genuine Albanian term for “street” has been preserved, thus Arbërisht /’ud:a/. On the other hand, an intersection of streets is called /inkru’tʃure/, /’biw:ie/, both terms obviously loaned from Italian. Like in the other Italo-Albanian varieties also of Italian

11 “Italian” includes examples from Standard Italian as well as from the local variant. 212 Monica Genesin & Joachim Matzinger provenance is /’cats:a/ “square” from the regional form chiazza which in Northern and Standard Italian is piazza off course. Just as a brief side note, already in the oldest Albanian text from 1555, the so called Missal of the Catholic priest Gjon Buzuku who in all likelihood lived in Venice where also his book seems to have been printed, the term pjacë loaned from the aforementioned Northern Italian form piazza is used, e.g.: fol. 83v.36, Luke 14.21: Ecë shpjert ëndë pjacat e për lagjet të qytetsë, të vobegjitë e të pāati, e të shkjepënitë e të verbënitë sjellë këtu ëmbrenda “Go out quickly into the squares and streets of the town and bring in the poor, the crippled, the blind and the lame.” The answer to why the term piazza/chiazza has been taken over from Italian is given by the fact that the Albanian language when brought to its Italian exile did not have a speciﬁ c term for an open public square-like space within settlements. How can we tell? Simply because in the Old Albanian texts various lexical items are documented, e.g. (a) the Latin-Albanian dictionary of Frang Bardhi from 1635: p. 27: Forum, piazza. Paſaar (pazār) p. 99: Platea, piazza. Vξξa e giane e e giate (udha e gjanë e e gjatë) (b) the Speculum Confessionis of Pjetër Budi from 1621: p. 341.16 …venë trigjevet e pazarevet… “they go to the markets and places” (c) the Italian-Albanian dictionary of Francesco Maria da Lecce from 1702: p. 8v: allargar la piazza me zmadhuem pazārënë p. 188v: piazza pazār, -i, -it (d) the records of the Albanian Council (Kuvendi i Arbënit) from 1706: p. 73 nd’atà paεaar /nd ata pazār/ “in these open places” The testimony of the older Albanian literature reveals that in some way the term pazār which itself is a loanword from Turkish pazar “market” or “market place” was used to denote an open public space where people gathered to trade. However, this open space did not need to be square-like shaped. Therefore also the modern Albanian term shesh “square, open place” for a in most cases rectangular non-built-up area within a settlement is obviously only of modern time use. Linguistic Landscape and Urban Toponymy 213

4.2. HOUSES AND BUILDINGS When it comes to buildings we fi nd a lot of Albanian terms at least for some central dwellings like the house as the place where the people live in, in Arbërisht as well as in Albanian in general named sthëpi. Also the church as the place for the common religious gatherings has kept its Albanian term, thus /’kliʃa/, nota bene with the conservation of the cluster /kl/. On the other hand, the building that houses the offi cial administration of the settlement, the city hall, we fi nd the Italian loanword /muni’tʃipiu/. The Arbërisht of San Marzano also preserved the term /kǝ’ʃtjeli/ which in Albanian denotes a castle or a fortress. In the case of San Marzano though it is just the designation for the so called Palazzo Marchesale a.k.a. Palazzo Casalini, a baronial mansion close to the center of the village.

Term Arbërisht +/-Alb Italian Standard Albanian house /ʃtǝp’ia/ + shtëpi group of houses, /’vendi/, / + bllok, lagje block, quarter ka’tundi/ /’tsona/ - zona (private) garden /’kopʃt/ + kopsht city hall /muni’tʃipiu/ - municipiu bashki palace, (castle) /kǝ’ʃtjeli/ + kështjellë, kala church /’kliʃa/ + kishë presbytery /ka’n:onika/ - canonica shtëpi e priftit steeple /kamba’n:ari/ +/- campanaru kambanare farmhouse, /’jats:i/, / - jazzu bashtinë, fermë masseria mas:e’ria/ stable /’ʃtala/ +/- stalla stallë/shtallë, patoz wine cellar /kan’tina/ +/- cantina qilar/kantinë vere olive press, /tra’pit:i/ - trappitu trokull, mulli frantoio

As previously said, rather basic buildings like “house” and “church” are called with genuine Albanian terms. However, the more speciﬁ c or ofﬁ cial it gets the more Italian loanwords take over like in the case of civil administration (thus /muni’tʃipiu/) oder ecclesiastical administration (this / ka’n:onika/). What can also be learned from this enumeration is the use of Italian loanwords in the sphere of rural buildings and agricultural matters which is explained by the simple fact that in the case of farming and cul- 214 Monica Genesin & Joachim Matzinger tivating the Albanians in Italy just adopted the already existing practicies (and terminology) of their Italian neighbours, especially in the case of cul- tivating wine or olives.

4.3. CEMETERY The only cemetery of San Marzano where the locals bury their dead is named with the Italian loanword /kampu’santi/ instead of the genuine Albanian term varreza.

Term Arbërisht +/-Alb Italian Standard Albanian cemetery /kampu’santi/ - campu santu varreza

4.4. WOODLAND AND GREEN AREAS The vegetation area of the so called Murge tarantine in which the settlement of San Marzano is located is a typical Mediterranean one with no dense forest in the immediate vicintiy of the village, just types of oak wood and macchia or shrub if you like.

Term Arbërisht +/-Alb Italian Standard Albanian wood, (forest) /’lisǝrǝ/+ pyll /us’cet:i/ - uschettu meadow /’d:eu me ‘bare/ + livadh, lëndinë

4.5. COUNTRYSIDE AND RURAL AREAS Apart from the terms used to designate objetcs of the compact settlement we also gathered a few terms for the surrounding rural area. So, for example the countryside as opposed to the settlement is called /’vendi/ ‘place’ or /’d:eu/ ‘soil, land’, a term that is also used to speciﬁ cally name the ﬁ eld as the place of cultivated plants.

Term Arbërisht +/-Alb Italian Standard Albanian country, /’vendi/, /’d:eu/ + tokë, arë, fushë ﬁ eld /par’tita/ - partita cart track /’ud:a me katsa’dore/, - cazzatorǝ, rruginë /lama’dori/ lamatore Linguistic Landscape and Urban Toponymy 215

4.6. WATERS San Marzano is located about 20 to 30 kilometers away from the Ionian sea in a rather dry area with no running water (no rivers or creeks whatso- ever), no standing water and also no wetlands. The water for daily use was once sourced from wells and stored in cisterns.

Term Arbërisht +/-Alb Italian Standard Albanian well, spring /’pus:i/ + pus cistern /’konga (‘uje)/ - conca sterë, cisternë, hauz Apart from /’pus:i/, the Albanian term for a spring or well, we also registered the use of the Italian loanword /fun’dan:ǝ/ “fountain” from fun- tana, Standard Italian fontana. 5. Analyzing the data presented so far it becomes evident that the Arbërisht of San Marzano has preserved and/or uses basic Albanian terms to name the basic travelways and objects of its settlement. Some of these terms are in full accordance with the use of the corresponding terms in Balkan Albanian to desigante the same objects like: Object San Marzano Albanian street /’ud:a/ udhë house /ʃtǝp’ia/ shtëpi garden /’kopʃt/ kopsht church /’kliʃa/ kishë

On the other hand one can observe that loanwords from Italian are used for the designation of more complex or ofﬁ cial or simply bigger objects and also for local botanical conditions like:

Object San Marzano Italian intersection /inkru’tʃure/, /’biw:ie/ incrociu, bivviu square /’cats:a/ chiazza city hall /muni’tʃipiu/ municipiu presbytery /ka’n:onika/ canonica cemetery /kampu’santi/ campu santu wood /us’cet:i/ uschettu With regard to the loanwords from Italian there are in fact a few terms that at a ﬁ rst glance look like loans but could also be older loans already existing in the Albanian language before it was brought to Italy. However, the detailed history of the words in question has still to be done. 216 Monica Genesin & Joachim Matzinger

Object San Marzano Albanian steeple /kamba’n:ari/ kambanare stable /’ʃtala/ stallë/shtallë wine cellar /kan’tina/ kantinë

In addition to the category of loanwords the Arbërisht of San Marzano has also developped some speciﬁ c terms using genuine Albanian words partly also in combination with loans from Italian:

Object San Marzano Albanian wood, (forest) /’lisǝre/ pyll meadow /’d:eu me ‘bare/ livadhë, lëndinë cart track /’ud:a me katsa’dore/ rruginë

As a fi rst, maybe not very surprising result it turns out that the toponymic lexicon of the local Arbërisht of San Marzano is composed of genuine inherited Albanian terms and designations loaned from Italian. A closer look at the lexical components reveals that the genuine Albanian terms, inherited words and locally coined expressions, are in most cases used for rather basic objects and concepts. At the contrary, the Italian loanwords refer to more complex or to more specifi c objects and concepts. However, as stated above more detailed fi eld research has still to be done to underpin, to deepen and to extend our results in the fi eld of toponymic terms in use in the Albanian and also in the regional Italian dialect of San Marzano. Anyway, we can now use these results as a starting point for a fi rst comparison with an other linguistic minority on Italian soil that has been in contact with Italian for many centuries, the Cimbrian dialect variants in the Southern Alps. Even though the socio-historical and cultural conditions are not comparable in every way there are some major similiarities though. Each comunity, the Albanians in Puglia and the Cimbrians in the Southern Alps, were in some way isolated but at the same time also in close contact with regional Italian as the only surrounding language. And in both cases the Italian language functions as the only dachsprache since both language comunities had no direct contact any more with their respective languages of origin, Albanian in the Balkans and the Bavarian dialect in Southern Germany. So let’s now look at how some of the terms we have collected in San Marzano are expressed in the local Cimbrian dialect of Lusern/ Luserna where the Cimbrian language is still vivdly spoken: Linguistic Landscape and Urban Toponymy 217

Object Cimbrian German Italian street bege Weg short/narrow street begele Weglein intersection sem boda se kraützarn “da, wo sich die de beng, (kraützung) Wege kreuzen” square platz Platz house haus Haus garden gart Garten city hall kamou Italian comune church khirch Kirche presbytery kalonega Venetian kalonega steeple kampanil Venetian campanil stable stall Stall (basement) kheldar Keller cemetery vraithof Friedhof forest, wood balt Wald meadow bis Wiese ﬁ eld, piece of land akhar, earde Acker, Erde well, spring prunn Brunnen

What we can see here is that the geographically more isolated Cimbrian comunity of Lusern has preserved genuine Bavarian toponymic terms to a much higher extent than the Arbërisht of San Marzano. Italian respectively Venetian inﬂ uence is also here typically for urban and ecclesiatical administration and objects. However, geographical conditions is just one of the many factors which determine the directions of the lexical development. Other factors still remain to be detected and analyzed, off course. Anyway, what we can learn from this confrontation is the simple fact that linguistic landscapes do not only have something in common but can also be quite different depending on various geographical, historical, social and economic contexts which have determined the evolution of a minority language in contact with a surrounding dominant language. Each case must thus be studied carefully but will in the end reveal much insight into the various dynamics on work in the language evolution. In the very case of San Marzano these studies must and will still go on.

218 Monica Genesin & Joachim Matzinger

Bibliography

Belluscio G. M. & Genesin M. 2015: “La varietà arbëreshe di San Marzano di San Giuseppe”. In: L’Idomeneo 19, pp. 221-243, ISSN 2038-0313 (DOI 10.1285/i20380313v19p221 http://siba-ese.unisalento.it) Bonaparte L. L. 1884: “Albanian in Terra d’Otranto”. In: Transactions of the Philological Society of London, pp. 492-501. — 1891: “Albanian, Modern Greek, Gallo-Italic, Provencal and Illyrian still in use (1889) as linguistic islands in the Neapolitan and Sicilian Provinces of Italy”. In: Transactions of the Philological Society of London, pp. 335-364. Cenoz J. & Gorter D. 2006: “Linguistic landscape and minority languages”. In: Linguistic Landscape. A New Approach to Multilingualism, Multilingual Matters, Clevedon, pp. 67-80. Coco P. 1921: Casali albanesi nel Tarentino: studio storico-critico con documenti inediti. Grottaferrata, Scuola tipograﬁ ca italo-orientale S. Nilo. — 1939: “Gli Albanesi in Terra d’Otranto”. In: Iapigia 10, pp. 329-41. Dal Negro S. 2008: “Local policy modelling the linguistic landscape”. In: Elana Shohamy & Durk Gorter (eds.), Linguistic Landscape. Expanding the Scenary, Routledge, New York, pp. 206-218. De Padova C. 1998: San Marzano di S. Giuseppe. Castrovillari, Edizioni Il Coscile. — 1987: “Anketa gjuhësore për të folmen arbëreshe të San Marcanos”. In: Dialektologjia shqiptare 5, Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë, pp. 372-413. Giordano E. 1963: Dizionario degli Albanesi d’Italia. Fjalori i Arbëreshvet t’Italisë. Edizioni Paoline, Bari. Gorter D. 2006: “Introduction”. In: Durk Gorter (ed.), Linguistic Landscape. A New Approach to Multilingualism, Multilingual Matters, Clevedon, pp. 1-6. Jasone Cenoz & Durk Gorter 2006: “Linguistic Landscape and Minority Languages”. In: Durk Gorter (ed.): Linguistic Landscape. A New Approach to Multilingualism, Multilingual Matters, Clevedon, pp. 67- 80. Hanusz J. 1888: “L’albanais en Apulie”. In: Mémoires de la Société de Linguistique de Paris 6, pp. 263-67. Linguistic Landscape and Urban Toponymy 219

Landry R. & Bourhis R. Y. 1997: “Linguistic landscape and ethnolinguistic vitality. An empirical study”. In: Journal of Language and Social Psychology 16, pp. 23-49. Maddalon M. & Belluscio G. 2002: “Italo-Albanians and Albanians: a problematic case of (socio-)linguistic contact”. In: Sprachwissenschaft auf dem Weg in das dritte Jahrtausend, Akten des 34. Linguistischen Kolloquiums in Germersheim, Mainz, 7.-10. Oktober, 1999, Band 1, Peter Lang: Mainz, pp. 193-202. Musardo Talò V. 1992: “Il casale albanese”. In: C. D’Angela & G. Carducci (eds.), San Marzano tra età antica e età moderna, San Marzano, Cassa Rurale di San Marzano, pp. 105-110. — 1997: San Marzano di San Giuseppe. Un’isola culturale in Terra di Puglia, Lecce, Edizioni del Grifo. — 1987: Tracce storiche su San Marzano di San Giuseppe, Taranto, Mondese. Piller I. 2001: “Identity constructions in multilingual advertising”. In: Language in Society 30, pp. 153-186. — 2003: “Advertising as a sign of language contact”. In: Annual Review of Applied Linguistics 23, pp. 170-183. Rohlfs G. 1969: Grammatica storica della lingua italiana e dei suoi dialetti. Sintassi e formazione delle parole 3, Einaudi, Torino. Sallabank J. 2011: “Language policy for endangered languages”. In: Peter K. Austin & Julia Sallabank (eds.), The Cambridge Handbook of Endangered Languages, Cambridge University Press, Cambridge. pp. 277-290. Shkurtaj Gj. 1979: “Shënime për të folmen arbëreshe të San Marcanos”. In: Studime Filologjike 4, pp. 113-141. Savoia L. M. 2008: “Variazione e mescolanza linguistica nei sistemi arbëreshë: code-mixing, prestiti e convergenza in condizione di bilinguismo”. In: Studi sulle varietà arbëreshe. Cosenza, Università della Calabria, pp. 1-62. Tomai-Pitinca E. 1984: Istituzioni ecclesiastiche dell’Albania tarantina, Galatina, Congedo editore.

Francesco Guida

I BALCANI OCCIDENTALI TRA ECCESSO DI STORIA E PROBLEMI POLITICI CORRENTI

È nota l’espressione di Churchill che afferma che “i Balcani producono più storia di quanta ne possano consumare”. Se si pensa alle limitate dimensioni geografi che del Sud-est europeo e più specifi camente della parte occidentale della penisola balcanica, si resta sorpresi dei problemi e delle crisi internazionali che da quella regione sono scaturite in passato e ancora oggi da essa provengono. Su alcuni territori di quella penisola si consumò molto per tempo, cioè già nell’Ottocento, la fi ne di una illusione: l’idea di nazionalità e l’indipendenza di un popolo non trovavano facile e coerente manifestazione nella costituzione di uno Stato nazionale. Di più, alcuni movimenti nazionali traevano origine dal timore che, in corrispondenza della decadenza progressiva dell’Impero ottomano, altri potesse fare sue terre etnicamente non proprie, piuttosto che dal desiderio di sottrarsi al plurisecolare dominio turco con il quale in alcuni casi si era trovato un modus vivendi soddisfacente. L’esempio più evidente lo fornirono gli albanesi subito dopo il Congresso di Berlino quando osarono sfi dare le decisioni delle Potenze per impedire che terre che consideravano proprie fossero incluse nei confi ni del Montenegro o della Grecia. Nacque così la Lega di Prizrendi, ben più agguerrita rispetto alla diplomazia ottomana1. Qualche decennio più tardi la stessa logica “difensiva” fu applicata quando le piccole Potenze balcaniche avevano già messo in serie diffi coltà militare l’esercito del sultano durante la prima guerra balcanica: un uomo che appena tre anni prima aveva presieduto il Parlamento di Istanbul da posizioni contrarie a quelle dei Giovani turchi, Ismail Kemal bey, proclamò l’indipendenza dell’Alba- nia nel timore che i vilayet albanesi fossero inglobati nei confi ni degli altri Stati dell’area. Divenne così il padre del moderno Stato albanese2.

1 Noel Malcom, Storia del Kosovo dalle origini ai giorni nostri, Milano, Bompiani, 1999, pp. 253-263. 2 Serge Métais, Histoire des Albanais. Des Illyriens à l’indépendance du Kosovo, Paris, Fayard, 2006, pp. 260-261. 222 Francesco Guida

Altre tensioni tra i nascenti Stati del Sud-est si erano manifestate nel XIX secolo, come dicevo: Romania e Bulgaria dopo il 1878 si contese- ro il Quadrilatero dobrugiota (più o meno corrispondenti a due distretti, Silistra e Dobrić, della Dobrugia meridionale)3, Bulgaria e Serbia si fecero persino una guerra nel 1885 in seguito all’unione della Rumelia orientale al Principato bulgaro4, e dalla metà degli anni Novanta si fece evidente la questione della Macedonia (Makedonskoto pitanje) per il possesso della quale lungo una ventina d’anni si combatterono le propagande greca, bul- gara e serba, propagande fatte di preti, maestri di scuola e guerriglieri. E il nodo fu sciolto, peraltro con soluzione incerta e insoddisfacente, soltanto nella seconda guerra balcanica, che vide la Bulgaria soccombere a vantaggio di Grecia e Serbia5. Furono allora prese decisioni destinate ad essere contestate e rimesse in discussione non solo dai fautori di una nazionalità macedone in fi eri, intellettuali come Krsto Misirkov6 o esponenti dell’ala autonomista e poi federalista dell’Organizzazione rivoluzionaria macedone interna (VMRO), ma anche dal governo di Sofi a nelle due guerre mon- diali7. Signifi ca pur qualcosa il fatto che VMRO8 si chiamino uno dei due principali partiti della Macedonia odierna e una delle formazioni politiche minori bulgare. Dove era fi nita dunque la solidarietà dei popoli balcanici, lo spirito di crociata9 che aveva animato almeno i cristiani dell’area contro il dominio

3 Su quella lunga contesa si veda Alberto Basciani, Un confl itto balcanico. La contesa fra Bulgaria e Romania in Dobrugia del Sud. 1919-1940, Cosenza, Periferia, 2001. 4 Săedinenieto 1885 g. i negovata voenna zaštita, Naućen redaktor Georgi Vălkov, Sofi ja, Voenno izdatelstvo, 1986. 5 Egidio Ivetic, Le guerre balcaniche, Bologna, Il mulino, 6 Si veda Marco Dogo, Lingua e nazionalità in Macedonia : vicende e pensieri di profeti disarmati, 1902-1903, Milano, Jaca book, 1985. 7 Si sa che in ambedue i casi i governi bulgari scelsero di schierarsi dalla parte risultata poi perdente, sempre con la speranza di realizzare le aspirazioni verso quei territori perduti. Si veda 8 VMRO-DPMNE, cioè Organizzazione rivoluzionaria interna-Partito democratico per l’unità nazionale macedone. 9 Vasile Maciu, Caracterul mişcării lui Tudor Vladimirescu, in Studii. Revista de istorie, V, 1971, pp. 931-950, e Francesco Guida, Risorgimento italien et Renaissance balkanique, in “La Renaissance dans le Sud-est européen”, Bulletin de l’AIESEE, Bucarest, 2006, p. 12 («La lutte contre la Puissance souveraine, contre l’Empire ottoman, n’a pas commencé comme lutte d’un peuple, d’une nation bien défi nie contre la domination étrangère: c’était une croisade, une zavera, la lutte de tous les chrétiens contre l’infi dèle et la tyrannie»). I Balcani occidentali tra eccesso di storia e problemi politici correnti 223 turco e musulmano? I Balcani avevano fornito ottimi esempi di Nation building, di State building, ma anche di irredentismo reciproco o “circolare”. Più a nord, nei possedimenti degli Absburgo due popoli slavi, croato e serbo, avevano avuto modo sia di collaborare sia di scontrarsi in forme politiche10, ma lo schema “Impero contro Nazione” sembrava ancora pre- valente, soprattutto a opera degli irredentisti del Regno di Serbia, almeno dopo il 1903, anno che segnò il cruento ritorno11 sul trono della dinastia Karadjordzević. Dopo il 1918 anche in quelle regioni non fu più così: il Regno dei serbi, croati e sloveni, denominato in seguito Jugoslavia, divenne l’arena più calda per i contrasti interetnici e lo è rimasto, ahimè, sino ai nostri giorni. Non è qui il caso di riassumere i lineamenti della storia della Jugoslavia sotto il regime monarchico e sotto il successivo regime comunista, con la parentesi di divisione in più Stati degli anni 1941-1945. Intendo, però richiamare l’attenzione su alcuni aspetti o momenti che reputo maggiormente signifi cativi sia in assoluto sia anche in relazione ai problemi ancora presenti nell’area dei Balcani occidentali. Dopo la travagliata vita dello Stato monarchico e il sostanziale falli- mento del progetto di re Alessandro di creare un sentimento patriottico comune jugoslavo (soprattutto dopo l’assunzione dei pieni poteri nel 1929), dopo il promettente compromesso (sporazum) voluto nel 1939 dal reggente Paolo con il partito contadino croato di Maček, l’adesione al Patto tripartito e il rovesciamento dello stesso reggente, e infi ne dopo la dissoluzione dello Stato in seguito all’aggressione dell’Asse nell’aprile 1941, la nuova Jugoslavia post 1945 sembrò trovare nella Resistenza un solido mito fondante per la sua ricomposizione e per la sua stabilità. Da un punto di vista strettamente militare non era vero che l’Armata Rossa non avesse messo piede in terra jugoslava (occupò Belgrado) – come la vulgata jugoslava affermava - e soprattutto è ovvio che l’occupazione italiana e tedesca ebbe termine grazie in primo luogo a eventi politici e militari avvenuti lontano dalla Jugoslavia. Tuttavia era vero che la Resistenza jugoslava per dimensioni era stata, con quella polacca, la più importante del continente europeo, e che essa aveva avuto un peso notevolissimo nel liberare il Paese. Insomma essa sembrava costituire realmente un mito fondante del

10 Stevan K. Pavlowitch, Serbia. La storia al di là del nome, Trieste, Beit, 2010, pp. 121-122. 11 Il re Alessandro Obrenović fu assassinato nel maggio 1903 da un gruppo di uffi ciali, insieme con la moglie Draga. 224 Francesco Guida nuovo Stato, oltre che del nuovo regime. E tuttavia gli eventi degli anni Novanta hanno indotto, ben più di prima, la storiografi a a rileggere i fatti del 1941-1945 si come una parentesi fatta di resistenza contro l’aggressione straniera (peraltro motivata ex post anche in chiave etnica se si pensa all’intervento di Ungheria, Bulgaria e Albania nella spartizione del 1941, oltre a quello di Germania e Italia), ma pure di lotta interetnica. Una lotta intercorsa tra i popoli stessi che avevano dato vita tra molte polemiche al primo Stato jugoslavo come al secondo. La ferocia del regime ustascia non nasceva solo da un’ideologia affi ne al fascismo e al nazionalsociali- smo, ma soprattutto da un nazionalismo alimentato da rancori cresciuti nei precedenti decenni12. Dagli anni Quaranta in avanti il peso di tale consta- tazione nelle rifl essioni degli storici e dei politici è stato molto limitato: il regime totalitario titino e il nuovo quadro degli equilibri internazionali sembravano suffi cienti a fare considerare superata dal tempo quel diffi cile rapporto tra popoli diversi, ma riuniti nella stessa cornice statale. Non mancava in Tito e in altri politici la coscienza del pericolo, nonostante la vittoria sull’occupante e, all’interno, sul nemico politico. Né bastava individuare un nuovo nemico a occidente, l’Italia, contro il quale catalizzare un nuovo patriottismo. Proprio perché consci delle diffi coltà in- site nella convivenza tra i popoli jugoslavi, i dirigenti comunisti, seguendo una vecchia proposta del Komintern e della sua fi liazione, la Federazione balcanica13, vollero dare allo Stato rifondato una struttura federale, pen- sando persino di estenderla all’intera penisola balcanica. La sua ulteriore estensione, che non si realizzò né verso la Bulgaria né verso l’Albania, né verso la Grecia dove nella guerra civile prevalsero le forze fi lo-occidentali, avrebbe forse potuto stemperare maggiormente gli attriti tra nazionalità, rendendo ben chiaro che non esisteva nessuna nazione guida e nessun centro deputato del potere. Come è noto, l’esperimento proseguì entro confi ni più limitati e tuttavia non angusti. Quella costruzione federale era, comunque, un compromesso più o meno abile che teneva presente le questioni etniche quanto, se non più della ideologia di regime. Da qui l’ambiguità dello status del Kossovo-Metohija (più che della Vojvodina), da qui il ri-

12 Si veda quanto scrive Antonio D’Alessandri nel saggio Lo scrittore croato Mile Budak e la formazione dell’ideologia ustascia, in Intellettuali versus democrazia. I regimi autoritari nell’Europa sud-orientale (1933-1953), a cura di Francesco Guida, Roma, Carocci, 2010, pp. 159-200. 13 Alberto Basciani, Screditare un sistema, delegittimare uno Stato. “La Fédération Balkanique” e la Grande Romania 1924-1932, in “Krypton. Identità, Potere, Rappresentazioni”, 2, 2013, pp. 76-85. I Balcani occidentali tra eccesso di storia e problemi politici correnti 225 conoscimento, assolutamente inedito, della nazionalità macedone e della Repubblica di Macedonia. Che l’ideologia marxista-leninista fosse, in tali vicende, su un piano secondario, lo dimostra il fatto che con notevole ritar- do rispetto al 1945 fu riconosciuta anche l’esistenza di una Chiesa ortodossa macedone14, applicando uno schema tipico della formazione degli Stati nazionali nel Sud-est europeo: nell’Ottocento ogni Stato che si costituiva aveva dato vita alla propria Chiesa nazionale. E spettò a un regime certo non ispirato a principi religiosi mettere in atto tale riconoscimento (ancora oggi contestato dal patriarcato di Belgrado). Una spia del problema della convivenza tra le nazionalità (nonostante il reboante slogan bratstvo i jedinstvo) fu alla morte di Tito (1980) la costituzione di una presidenza collegiale composta da otto uomini in rap- presentanza di sei repubbliche federate e due regioni autonome (Kosovo e Vojvodina, ambedue interne alla Repubblica di Serbia). Tale misura di- mostrava un disagio ancora reale. I trentacinque anni di vita dello Stato federale (al di là dell’esperienza interbellica) non erano stati suffi cienti a rendere solida e riconosciuta una comune identità. A tale scopo non recò un valido contributo il frequente uso di sposarsi tra membri di nazionalità diverse. Questo non signifi ca che i cittadini jugoslavi desiderassero tutti uscire dalla comune “casa” federale. Per molti l’identità propria (croata, serba ecc.) poteva convivere con la cittadinanza jugoslava, come attestava anche la doppia indicazione leggibile su tutti i passaporti. Tuttavia una certa quota di quei cittadini non solo desiderava maggiori autonomie per la propria repubblica e la propria nazionalità – autonomia sempre più riconosciuta dalle Costituzioni jugoslave che si andarono succedendo nel tempo – ma poteva spingersi a desiderare la secessione. A lungo si trattò di una limitata minoranza, ma negli anni Novanta (se non prima) il numero di quanti auspicavano la secessione e la costituzione di Stati nazionali in- dipendenti andò accrescendosi fi no ad innescare la dinamica che portò alla fi ne della Jugoslavia federale. Quanti ricordano le divisioni ideologiche all’interno del movimento comunista mondiale sanno che dopo il 1948 mai più si ricucì lo strappo tra Belgrado e Tirana. Eppure la Jugoslavia tornò a dialogare con l’Unio- ne Sovietica e gli altri Paesi del blocco orientale. Al di là del fatto che il gruppo dirigente albanese fi nì per rompere le relazioni anche con Mosca e dalla fi ne degli anni Settanta persino con Pechino, i rapporti tra Albania e Jugoslavia diffi cilmente poteva tornare positivi, ma non tanto per la diversa

14 Enrico Morini, Gli ortodossi, Bologna, il Mulino, 2011, pp. 54-55. 226 Francesco Guida interpretazione che i seguaci di Tito e i caudatari di Hoxha diedero dell’ideologia marxista-leninista, bensì perché la questione etno-nazionale pesava irrimediabilmente su quei rapporti. Tale questione era ben rappresentata dal posto occupato dal Kosovo in seno alla federazione jugoslava, accompa- gnandosi peraltro a una più generale dinamica geo-politica: il piccolo Paese delle aquile non poteva non sentirsi condizionato dalla Jugoslavia, come era stato persino in epoca pre-comunista. Al persistere del gelo ideologico tra Belgrado e Tirana facevano pendant le agitazioni interne al Kosovo che si manifestarono in più anni, toccando l’acme nel 1981. L’importanza della questione etno-nazionale per tutto il Novecento e oltre ha dato luogo a fenomeni che si potevano credere esauriti o superati. Mi riferisco al Nation building che accompagnò lo State building, talora anticipandolo, talora seguendolo. Nello specifi co colpisce la prontezza nell’individuare una nuova identità nazionale anche nei casi più contro- versi, come quello bosniaco. Intellettualità e politica si mossero di conserva. Non mancarono critiche e polemiche né la sottolineatura di come quel fenomeno di costruzione di una nuova identità nazionale fosse eredità in buona misura di una scelta operata già negli anni di Tito. In quell’epoca sugli atti uffi ciali una nazionalità riconosciuta fu quella musulmana. In effetti negli anni Novanta mentre la Jugoslavia si indirizzava verso la dissoluzione, in Bosnia-Erzegovina si registro una tripolarità della popolazione, divisa tra serba (33%), croata (17%) e, appunto, musulmana15. Di fatto la nuova nazionalità bosnjaka poteva identifi carsi solo attraverso l’affi liazione religiosa, peraltro spesso teorica, in una comunità ampiamente laicizzata. La gravità della questione etno-nazionale si è rifl essa e si rifl ette anche sulla comunità degli studiosi di storia. Di fatto si registra l’incapacità di liberare gli studi storici dalla tara della questione nazionale. Tuttavia non sono pochi gli studiosi che riescono a trattare il diffi cile tema senza scadere nella partigianeria: lunga sarebbe la lista degli esempi e qui mi limito a citare il folto gruppo di ricercatori che ha contribuito al volume Dopo la pioggia, curato da Antonio D’Alessandri e Armando Pitassio16, che richiama nel titolo un noto e bellissimo fi lm di Milčo Mančevski “Prima della pioggia”. Una generazione almeno ha nutrito la speranza che simili problemi legati alle relazioni tra identità nazionali diverse potessero fi nalmente es-

15 Noel Malcom, Storia della Bosnia dalle origini ai giorni nostri, Milano, Bompiani, 2000, p. 292.. 16 Dopo la pioggia: gli Stati della ex Jugoslavia e l’Albania (1991-2011), a cura di Antonio D’Alessandri e Armando Pitassio, Lecce, Argo, 2011. I Balcani occidentali tra eccesso di storia e problemi politici correnti 227 sere risolti attraverso la costruzione e l’allargamento dell’Unione Europea. Questa tuttavia sta vivendo per suo conto una crisi che ad alcuni sembra di crescita, ad altri involutiva se non mortale. A prescindere da questo preoc- cupante processo che negli anni Novanta del Novecento non era facile pre- vedere, ha un signifi cato il fatto che l’allargamento dell’Unione Europea si sia arrestato proprio nell’area balcanica. Stati che possono essere inclusi nel concetto di Sud-est europeo, come Grecia, Bulgaria, Slovenia e (di recente) Croazia, in realtà fanno parte di essa, ma nei Balcani occidentali ancora diversi paesi ne restano fuori: Albania, Bosnia-Erzegovina, Kosovo, Macedonia, Montenegro, Serbia. Ancora si può parlare in taluni casi di una condizione di no war, no peace. La questione etno-nazionale è sempre fondamentale in Bosnia-Erzegovina e restano i dubbi sulla vitalità di quello Stato frutto di un compromesso, nato da un accordo internazionale (Dayton 2005)17. Grazie alla continua mediazione internazionale di poco sono migliorati i diffi cili rapporti tra Belgrado e Prishtina, mentre il Kosovo ha bisogno ancora di una tutela esterna. La maggiore moderazione e fl essibilità di alcuni governi di Atene e Skopje ha fatto compiere qualche passo avanti nella ormai antica querelle tra Grecia e Macedonia, riguardo al nome di quest’ultimo Stato, ma la reazione degli intransigenti potrebbe ancora creare diffi coltà sulla strada di una soluzione defi nitiva e condivisa. Colpisce in questo caso che la disputa non riguardi un territorio o una popolazione, ma un patrimonio storico e onomastico. E’ facile peraltro cogliere il nesso che esiste tra l’evolversi di tale questione con le vicende interne ai due Stati che ne sono interessati. Se per la Grecia il riferimento è alla lunga crisi economica che ha inciso pesantemente sulla società e ne ha messo in discussione la reale sovranità, per la Macedonia non si può fare astrazione da un serio problema di natura etno-nazionale, la coesistenza tra la maggioranza della popolazione macedone, di ceppo slavo, e la cospicua minoranza albanese che è partecipe della vita politica dello Stato fi no a condizionarne governi e maggioranze18.

17 Mi permetto di rinviare al volume Dayton dieci anni dopo. Guerra e pace nella ex Jugoslavia, a cura di Francesco Guida, Roma, Carocci, 2007; nonché a Ricucire il passato: la Bosnia Erzegovina quindici anni dopo Dayton: un reportage, a cura di Marco Cecchetto e Daniel Chellini, prefazione di Ennio Remondino, Perugia, Guerra, 2010. 18 In Macedonia il partito che ha ottenuto la maggioranza relativa di stretta misura alle elezioni del dicembre 2016, il già citato VMRO-DPMNE (Organizzazione rivoluzionaria interna - Partito democratico per l’unità nazionale macedone), si trova all’opposizione e ha violentemente contestato l’accordo con Atene siglato da un go- 228 Francesco Guida

L’emergere in modo molto netto di (ri)sentimenti nazionali induce a du- bitare che nei Paesi balcanici, o almeno in alcuni di essi vi siano la capacità e l’intenzione dei più di coniugare lo spirito di appartenenza nazionale con la cooperazione di area e con la prospettiva di ingresso in un’unica comu- nità continentale. Da qui il lungo tempo trascorso da quando ogni singolo Paese è divenuto uffi cialmente candidato a divenire membro dell’Unione Europea senza che la meta prefi ssa fosse raggiunta. La Macedonia, in particolare, è Paese candidato dal 2005 (come tardivo effetto dell’Accordo di stabilizzazione e associazione che risale al 2001)19, mentre l’Albania e la Serbia lo sono formalmente dal 2014. Il Montenegro20 sta ancora trattando con Bruxelles lo stato di Paese candidato. Al contrario la Slovenia divenne membro dell’Unione Europea già nel 2007 e la Croazia nel 2013. Quanto al Kosovo l’Unione Europea esercita ancora una funzione di controllo e dunque non è possibile parlare di ammissione come Stato membro. Da queste poche note è evidente quanto pesi sulle vicende regionali balcaniche l’azione dell’Unione Europea e anche di altre Potenze. In questo contesto non secondario è il ruolo dell’Italia, secondo una tradizione che, nella storia successiva all’Unità, risale agli anni Ottanta dell’Ottocen- to, cioè a quando in particolare il ministro degli Esteri Di Robilant espres- se apertamente l’interesse per la penisola balcanica. Concludendo appare evidente che nei Balcani occidentali la questione nazionale è ancora viva, almeno lo è in misure ben maggiore che non in altre parti del continente verno sostenuto dai socialdemocratici e da un partito albanese. Per tale accordo con- cluso dai premier Alexis Tsipras e Zoran Zaev lo Stato macedone dovrebbe assumere il nome di Macedonia del Nord in luogo di Repubblica di Macedonia o della sigla Fyrom (Former Yugoslav Republic of Macedonia) con cui molti Paesi lo indicano e riconoscono. Il presidente macedone Gjorge Ivanov non condivide la scelta politica di Zaev e, al momento in cui scrivo, è diffi cile dire se vi sia possibilità di revoca di quanto siglato. Va detto che il superamento delle polemiche potrebbe non solo sanare una ferita nel mondo balcanico, ma consentire alla Macedonia di accedere fi nalmente alla condizione di Stato membro dell’Unione Europea. 19 Quello stesso anno nella parte occidentale dello Stato vi era stata una breve e limitata guerra tra le forze statali e quelle organizzate dalla minoranza albanese. L’intervento internazionale aveva però spento quel pericoloso focolaio e avviato un effi cace processo di pacifi cazione con ricadute anche a livello costituzionale. 20 Il Montenegro tuttavia è membro della NATO, come l’Albania, la Slovenia e la Croazia. Su questo Paese si veda Antun Sbutega, Storia del Montenegro dalle origini ai giorni nostri, Soveria Mannelli, Rubbettino, 2006. Il grande pubblico nulla sa dell’oc- cupazioen italiana di quel piccolo Stato; si veda Federico Goddi, Fronte Montenegro. L’occupazione italiana e giustizia militare (1941-1943), Gorizia, Leg, 2016. I Balcani occidentali tra eccesso di storia e problemi politici correnti 229 europeo. Il suo persistere, anche in forme polemiche e accese, non solo frena l’integrazione di alcuni Stati nell’Unione Europea, ma può persino essere una sorta di virus da esportare in altre regioni europee. In modo del tutto parallelo e opposto, però, il rinnovarsi e il consolidarsi del progetto unionistico europeo, se riuscisse a includere fi nalmente anche i Balcani occidentali, potrebbe appunto fare passare in secondo piano le tensioni, i risentimenti e i timori dettati dal desiderio di difendere la propria iden- tità nazionale, dando luogo a una nuova interpretazione di quest’ultima, complementare e non alternativa all’identità europea e ai valori che essa comporta: libertà, solidarietà, giustizia.

Gëzim Gurga

SHËNIME MBI FJALORIN LEKSIKO LITI KTHIELLË ARBËRISHT (1763) TË NIKOLLË KETËS

1. – Nikollë Keta, intelektuali arbëresh me veprën më komplekse, më të pasur e më të rëndësishme të shek. XVIII, deri kohët e fundit ka qenë thuajse fare i panjohur, sepse dorëshkrimet e tij mbetën për shekuj të harruara nëpër arkiva dhe biblioteka publike dhe private nga Italia në Danimarkë. Kontributi poliedrik i këtij autori po del në dritë falë kërkime- ve, studimeve dhe botimeve kritike të kryera nga Matteo Mandalà gjatë këtyre pesëmbëdhjetë viteve të fundit1. Në këto radhë do të paraqesim disa shënime mbi njërën nga veprat leksikograﬁ ke të Ketës, fjalorin italisht-shqip me titull Leksiko liti kthiellë arbërisht (1763), botuar në vitin 2008 nga Giuseppina Cerniglia nën drejtimin e Matteo Mandalasë2. Dorëshkrimi me fjalorin e Ketës kaloi dorë më dorë dhe u studiua nga intelektualët arbëreshë që e pasuan, duke ﬁ lluar nga ish-nxënësi i tij në Seminarin Arbëresh të Palermos, Giuseppe Crispi, i cili e shfrytëzoi gjerësisht për kërkimet e tij gjuhësore3. Edhe Dhimitër Kamarda e ka

1 Matteo Mandalà, “L’opera di Nicolò Chetta e la cultura albanologica italo-albanese nel XVIII secolo”, në Dialetti italo-albanesi e letteratura, Atti del XV Congresso Internazionale di Studi. Palermo 1992; Matteo Mandalà, “Un’opera inedita di Nicolò Chetta: il Fragmentum Lyricæ Sacræ. Lingua, mito, storia, religione, cultura tradizionale nella letteratura albanese della Rilindja”. Atti del XVII Congresso Internazionale di Studi Albanesi, a cura di Antonino Guzzetta, Palermo 1995; Nicolò Chetta Tesoro di notizie su de’ Macedoni, a cura di Matteo Mandalà, Trascrizione di Giuseppa Fucarino. Helix Media, Palermo 2002; Matteo Mandalà, Nicolò Chetta. Nel bicentenario (1803-2003). Albanica 14. Collana di Albanistica. A.C. Mirror. Palermo 2003; Nicolò Chetta, Testi letterari in albanese, edzione critica a cura di Matteo Mandalà, Salvatore Sciascia Editore, Caltanissetta 2004. 2 Nicolò Chetta, Leksiko liti kthiellë arbërisht, Edizione critica a cura di Giuseppina Cerniglia, prefazione di Matteo Mandalà, Palermo 2008. 3 “Presso il dottore sig. Andrea Chetta ritrovasi pur manuscritto un altro consimile Dizionario, composto dal sac. Niccolò Chetta, zio del signor Andrea”, në Giuseppe 232 Gëzim Gurga njohur fjalorin e Ketës, pasi e citon në veprën e famshme “Saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese”4. Në kapërcyell të shek. XIX- XX dorëshkrimi kaloi në “zotërim” të poetit Zef Skiro5, familja e të cilit e ruan edhe sot e gjithë ditën në arkivit e pasur privat që trashëgoi nga poeti6. Interesi për gjuhën shqipe e shoqëroi intelektualin arbëresh gjatë gjithë jetës. Përpos Leksiko liti kthiellë arbërisht, sot kemi në dorë një sërë dorëshkrimesh që na lejojnë të rindërtojmë profi lin pak a shumë të plotë të punës kolosale prej fatosi që ndërmori Keta në lëmenjtë e leksikografi së, të gramatologjisë dhe të historisë së gjuhës shqipe. Në fondin Albansk Samling të Bibliotekës Mbretërore të Kopenhagës, Theca II.18, ruhet një dorëshkrim prej 70 fl etësh që përmban një fragment fjalori shqip-italisht, i cili, siç e ka vënë re studiuesi Gunnar Svane, “të lë përshtypjen e një skice a pune në dorë të parë”7, sepse është i mbushur me ndreqje, fshirje e zëvendësime mes rreshtash dhe anash faqesh. Me gjasa ky dorëshkrim, i shkruar me alfabet grek, i përket periudhës rinore të autorit dhe paraprin fjalorin e plotë, objekt të këtyre radhëve, i cili është shkruar me një alfabet me bazë latine. Në Theca V.83 të fondit Albansk Samling ruhet edhe një dorëshkrim i pabotuar i Ketës prej dy fashikujsh me gjithsej 23 fl etë in folio që përmban një skicë gramatike të shqipes. Së fundi, në Theca III.28 gjendet dorëshkrimi i plotë i veprës ende të pabotuar me titullin original Lessico italian’e macedone, që Keta gjetkë e përmend si Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe. Dorëshkrimi përbëhet nga 17 fashikuj me gjithsej 680 fl etë, në kolofonin e të cilit Keta shënon datën kur e përfundoi veprën, “dhjetor 1779”: 〈Sosa tech muei e Scëndreut 1779〉. Kemi pastaj veprën madhore Tesoro di notizie su de’ Macedoni, versioni i parë i së cilës u krye në vitin 1777, ku etimologjitë, argumentet dhe shtjellimet gjuhësore zënë

Crispi, Memoria sulla lingua albanese di cui se ne dimostra l’indole primordiale e se ne rintraccia la rimota antichità sino ai Pelasgi, ai Frigi, ai Macedoni e gli Eoli primitivi, che la sostituisce in gran parte madre della lingua greca, Palermo presso Lorenzo Dato, 1831. f. 4. 4 Demetrio Camarda, Saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese, Li vorno, 1864. 5 Giuseppe Schirò, Canti tradizionali ed altri saggi delle colonie albanesi di Sici- lia, Napoli, 1923, f. XIX. 6 Për një përshkrim të hollësishëm të arkivit privat të Zef Skiroit shih: Matteo Mandalà, Introduzione a Giuseppe Schirò, Opere, a cura di Matteo Mandalà, vol. I, Kroja, Rapsodie Albanesi, Classici della letteratura arbëreshe, Rubbettino editore, Soveria Mannelli, 1997, f. XXIII-XXX. 7 Gunnar Svane, “Dorëshkrimet shqipe të shekullit 18-të në Bibliotekën Mbretërore të Kopenhagës”, në Studime Filologjike, n. 4, Tiranë, 1986, f. 76. Shënime mbi fjalorin “Leksiko liti kthiellë arbërisht“ (1763) të Ketës 233

Dorëshkrimi autograf i Leksiko liti kthiellë arbërisht fl . 1r. 234 Gëzim Gurga një pjesë të mirë të impiantit ideologjik përmes të cilit Keta parashtron atë që Francesco Giunta e quajti “teza identiciste”8. Në vazhdën e lëvizjes intelektuale që kishte zënë fi ll me At Gjergj Guxetën dhe Pal Maria Parrinon, në këtë vepër Keta kërkon rrënjët e shqiptarëve dhe, pasi i gjen ato në gjenezën biblike, zbret në histori deri te maqedonasit e lashtë të cilët, sipas tij, bashkë me epirotasit e moçëm nuk ishin tjetër veçse paraardhësit e shqiptarëve të sotëm. Këtë tezë Keta e bazon në tri argumente: a) Në ngjashmërinë e tipareve antropologjike dhe etnologjike mes maqedonasve të lashtë dhe shqiptarëve të sotëm, të dokevve, zakoneve, riteve mortore, ceremonive martesore, veshjeve popullore etj9. b) Në autoktoninë e shqiptarëve të cilët, sipas tij, ishin i pari popull me prejardhje pellazge që populloi Gadishullin Ballkanik. Prej shqiptarëve Keta nxjerr të prejardhur të gjithë popujt e tjerë ballkanikë, frigjët, dakët, trakët, ilirët, epirotët dhe maqedonasit. c) Në lidhjet e ngushta gjuhësore mes maqedonishtes së lashtë dhe shqipes të cilat gjuhë Keta i mban me prejardhje fenikase-pellazge10. Në funksion të kësaj teze të fundit autori ynë shkroi edhe Fjalorin Etimologjik, të cilin te Leksiko e citon disa herë. 2. – Jani Thomai me të drejtë e ka ndarë historinë e leksikografi së shqipe në dy periudha të mëdha, në atë parashkencore që përfshin veprat leksikografi ke nga fi llimet deri në gjysmën e dytë të shek. XX dhe në pe- riudhën shkencore që përfshin fjalorët e këtyre dhjetëvjeçarëve të fundit. Periudhës së parë Thomai i njeh një sërë kufi zimesh, si mostrajtimi i problemeve teorike, mungesa e një norme letrare dhe mosnjohja e parimeve leksikografi ke bashkëkohore, të përpunuara e të njësuara11. Mirëpo Matteo Mandalà vëren se “Në lidhje me këtë, do vënë në dukje se kufi zimet teorike dhe metodologjike që paraqesin fjalorët e periudhës së parë, janë në fakt kufi zimet e mbarë leksikografi së së asokohshme. Veprat e

8 Francesco Giunta, “L’opera storiograﬁ ca di Nicolò Chetta”, në Il contributo degli Albanesi d’Italia allo sviluppo della cultura e della civiltà albanese, Atti del XIII Congresso Internazionale di Studi Albanesi a cura di Antonino Guzzetta, Palermo, 1989. f. 89-102. 9 Shih Nicolò Chetta, Tesoro di notizie su de’ macedoni, a cura di Matteo Mandalà, Trascrizione di Giuseppa Fucarino. Helix Media, Palermo 2002, veçanërisht kreun III në f. 97-114. 10 Po aty, kreu VII i Librit të parë, f. 169-187. 11 Jani Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, SHBLU, Tiranë 1999, f. 279. Shënime mbi fjalorin “Leksiko liti kthiellë arbërisht“ (1763) të Ketës 235

shumta që kemi trashëguar, pasqyrojnë praktikën leksikografi ke që mbizotëronte në kohën e hartimit të tyre. Kjo është një vërejtje paraprake që na ndihmon t’i japim vendin dhe meritën e duhur në kontekstin historik çdo fjalori të periudhës së parë.12” Pohimi i mësipërm vlen edhe për veprat leksikografi ke të Ketës, të cilat, për nga metoda e zbatuar, kriteret e organizimit të lëndës, struktura e zërit dhe aspektet semantike pasqyrojnë përgjithësisht arritjet dhe kufi zimet e kohës kur u shkrua. Më poshtë do të ndalemi në disa nga tiparet e që karaktetizojnë veprën Leksiko liti khiellë arbërisht.

2.1. – Në renditjen e fjalësit italisht autori përgjithësisht respekton rendin alfabetik, me ndonjë përjashtim të atykëtushëm ku shtohen fjalë jashtë rendit ose ndonjëherë edhe struktura taksonomike, si p.sh. lista e muajve në fl . 17r. Në po këtë fl etë kemi edhe një poezi të autorit, që Matteo Mandalà e ka përfshirë në botimin kritik që përmbledh veprën letrare të Ketës në gjuhën shqipe. Poezia shpreh më së miri gjithë frymën e lëvizjes ideologjiko-kulturore që, duke fi lluar me Gjergj Guxetën, përfshiu qarqet intelektuale arbëreshe të shek. XVIII dhe hodhi themelet e asaj që pas një shekulli do të shndërrohej në një platformë të mirëfi lltë rilindjeje kombëta- re13. Meqenëse kjo poezi është thuajse e panjohur për lexuesin shqiptar, po e riprodhojmë këtu poshtë sipas traskriptimit të Matteo Mandalasë14:

Kush Arbrit së ruan krahtë me gjak edhe, Arbr s’isht, e gjakunë e dhelprësë ka, I ndritm Arbr, e i nderm, kurrë thënë kle, Kush të huajtë ndih, përkëmb Arbrinë tha. Përse Arbri ndien dhunë, ka nder, e he, Arbri qime ndërroi, zakonë s’e la. Me kordhë, me tifek, Arbri përble, Për gjakunë e tij po gjak Arbri dha.

12 Matteo Mandalà, “Gjurmimet leksikograﬁ ke në mjedisin arbëresh të Sicilisë” në Studime ﬁ lologjike për letërsinë romantike arbëreshe, Naimi, Tiranë 2012, f. 258. 13 Për më tej shih Matteo Mandalà, “Ideologjia albaniste dhe Rilindja e parë: aktivitetet e arbëreshëve gjatë shekullit XVIII”, Një Rilindje para Rilindjes. Konferencë shkencore ndërkombëtare albanologjike. Universiteti “Eqrem Çabej”, Gjirokastër 2014. f. 7-23. 14 Shih Nicolò Chetta, Testi letterari in albanese. Edizione critica a cura di Matteo Mandalà, Salvatore Sciascia Editore, Caltanissetta 2004, f. 328. 236 Gëzim Gurga

Fjalori numëron më se 7000 zëra me rreth po aq fjalë dhe shprehje italisht, ndërsa fjalësi shqip përfshin rreth 5000 njësi leksikore, fjalë dhe shprehje frazeologjike. Një numër i vogël fjalësh italisht janë lënë pa u përkthyer në gjegjësen përkatëse shqipe. Të tilla janë p.sh. delitto, here- ticare, heretico, heresia, idolo, mira della balestra o archibugio, morale, prattico. Për fjalët shqip jepet kategoria leksiko-gramatikore përkatëse. Për emrat shënohet gjinia, trajta e shquar e rasës emërore dhe trajta e rasave të zhdrejta njëjës. Sipas rastit autori shënon edhe trajtën e shumësit. Foljet jepen në vetën e parë njëjës të së tashmes dëftore, në të kryerën e thjeshtë dhe në pjesore. Brenda zërit shpesh përmes shkurtimit pass. jepen edhe format joveprore të foljeve, që përgjithësisht nuk veçohen si njësi më vete. Kur e sheh të nevojshme, autori jep edhe reksionin e foljeve përmes shkurtimeve con dat. (me dhanore) dhe con accus. (me kallëzore). Ndonjëherë jepen shpjegime të hollësishme mbi rregullat sintaksore të përdorimit të fjalëve, si në rastin e pjesëzave mohore në shqipe: ose në zërin . Hasen shpesh në fjalor referimet e kryqëzuara përmes shënimit vedi. Të shpeshta janë edhe vargjet sinonimike ku autori nuk ngurron të shprehë parapëlqimin e tij për një element të vargut me shënimin meglio ose me shënimin di più. Fjala italisht shpjegohet në shqip me përshkrim, me perifrazim ose me përkufi zim: . Nga ana tjetër kemi shumë fjalë shqip të cilave autori nuk u vë përkrah një gjegjëse italisht, por një shpjegim të mirëfi lltë leksikografi k. Këto shpegime ndonjëherë marrin vlerë të veçantë pasi ftillojnë kuptimin e fjalëve që tashmë kanë dalë nga përdorimi, si në rastet: . Ndonjëherë si mjet shpjegimi leksikografi k autori shtie në punë shëni- me pak a shumë të gjata të natyrës historiko-kulturore, si p.sh. në rastin: . Shpërpjesëtimi mes numrit të fjalëve italisht (7000) dhe fjalësit shqip (rreth 5000) shpjegohet me përsëritjet e shumta të fjalëve shqip. Si në të gjithë fjalorët e kësaj periudhe, këto përsëritje ndihmojnë në zbulimin e strukturës polisemike të falëve, pasi çdo fjalë gjegjëse italisht i përgjigjet një kuptimi të veçantë të fjalës shqip. Në këtë mënyrë zbulohen kuptime të vjetruara, të dala nga përdorimi a të harruara, që nga ana e tyre kanë shërbyer si tema semantike për kuptimet e sotme. Kështu p.sh. shprish shfaqet në 16 zëra italisht dhe për secilin syresh dëshmon një kuptim ose nuancë kuptimore të veçantë: annullare, cancellare, consumare, corrom- pere, distruggere, dileguare, dissipare, guastare, logorare, mancare, sba- ragliare, sconciare, sfare, sgombrare, sminuire, spargere, svanire. Folja përzienj del me kuptimet comporre, mischiare, confondere, congiungere, metter sottosopra, sconvolgere, unire; folja ndishkonj del me kuptimet e vjetruara accorgere, avvisare alcuno, ammonire, rabuffare, rinfacciare, riprendere, emendare, persuadere, essortare; emri tashmë i vjetruar qortë del me kuptimet briga, castigo, competenza, controversia, contrasto, questione, contesa, rissa, zuffa, përmes të cilave motivohen kuptimet e vjetrura të foljes qortonj: ‘cavillare, competere, questionare’. Do vënë dukje se te ky fjalor folja qortonj dallohet nga folja qërtonj ‘ammonire, riprendere, casti- gare’, struktura kuptimore e së cilës përkon me atë të foljes së sotme qortoj. Fjalët sillen rregullisht në çerdhen e tyre leksikore: kështu kemi emër të parmë, folje në formën veprore, folje në formën joveprore, mbiemër prejpjesor, mbiemër me prapashtesën -shim, emër prejfoljor asnjanës, emër prejfoljor veprimi me prapashtesën –im, emër vepruesi me prapashtesat -ës, -ues, -tar, -tor, emër cilësor me prapashtesat –i, -ri, -si ndajfolje me prapashtesën -shim, ndajfolje me prapashtesën –isht.

2.2. – Ndryshe nga disa prej pararendësve të tij, si Frang Bardhi dhe Francesco Maria da Lecce të cilët shkruan fjalorë me synimin e vetëm që t’u vinin në ndihmë misionarëve italianë që niseshin për të ungjillizuar shqiptarët, Keta me këtë vepër u përpoq të hartonte një lloj thesaurus-i leksikor të mbarë shqipes që do të përfshinte qoftë leksikun e dëshmuar në 238 Gëzim Gurga veprat e botuara deri atëherë, qoftë edhe atë të mbledhur drejtpërdrejt nga goja e folësve. Në funksion të këtij synimi ai voli sistematikisht leksikun e veprave të autorëve të vjetër pavarësisht përkatësisë dialektore, duke ﬁ - lluar me Buzukun, veprën e të cilit dimë me siguri se e njihte mirë, pasi, siç na thotë vetë autori te Tesoro15, në bibliotekën e Seminarit arbëresh të Palermos ruhej një kopje me dorë e librit të Buzukut, përgatitur nga Imz. Filoteo Zasi (1654-1729). Kjo do të thotë se, posaqë Imz. Zasi vdiq në vitin 1729, libri i Buzukut qarkullonte ndër arbëreshët e Sicilisë përpa- ra se Gjon Nikollë Kazazi t’i dërgonte në vitin 1743 At Gjergj Guxetës letrën e famshme ku e njoftonte për ekzistencën e librit në bibliotekën e Propagandës Fide16. Përveç katekizmit të Lekë Matrangës E mbsuame e kërshterë (1592), të cilin Keta e vlerësonte si të shkruar në “një dialekt të mirë të gjuhës sonë”17,

15 “In questo seminario si conserva un manoscritto rituale di lingua nostra, trascritto dall’originale di Propaganda per mons. Zassi, e composto da Donich Buzucu.” në Nicolò Chetta, Tesoro di notizie si de’ Macedoni, vep. cit. f. 506. Shih edhe Bardhyl Demiraj: “Një dorëshkrim ritual në gjuhën tonë që duhet kërkuar”, në Hylli i Dritës, nr. 1, 2007, Shkodër, 2007, f. 30-37. 16 Letra e Gjon Nikollë Kazazit, origjinali i së cilës ruhet në arkivin e Seminarit Arbëresh të Palermos, është botuar nga Matteo Mandalà, “La lettera inedita (1740) di Mons. Nicola Casasi a P. Giorgio Guzzetta”, në Biblos, Comune di Piana degli Albanesi, Palermo, 1994. Mbi çështjen e vitit të shkrimit të letrës shih Bardhyl Demiraj, “Viti i zbulimit të ‘Mesharit’ të Gjon Buzukut dhe ndonjë çështje që lidhet me të”, në Biblos, 26, Comune di Piana degli Albanesi, Palermo, 2005, f. 47-53. 17 “Un colleggiale di S. Atanasio fu don Luca Matranga, che nel 1592 compose, e diè alle stampe una dottrina cristiana in buon dialetto di nostra lingua.”, në Nicolò Chetta, Tesoro, vep. cit. f. 517. 18 Në fondin “Albansk Samling” të Bibliotekës Mbretërore të Kopenhagës ruhet një dorëshkrim i Ketës ku përmenden emrat e qyteteve shqiptare që hasen në fjalorin e Bardhit. Për me tej shih Matteo Mandalà, “Introduzione” në Nicolò Chetta, Testi letterari in albanese. Edizione critica a cura di Matteo Mandalà, Salvatore Sciascia Editore, Caltanissetta 2004, f. XXV. 19 Mentori i Ketës dhe pasardhësi i Guxetës në postin e rektorit të Seminarit arbëresh të Palermos, Pal Maria Parrino, në veprën e mbetur dorshkrim In Septem perpetuae consensionis libros Albanensis Ecclesia cum Romana omnium Matre et Magistra, sjell një listë të plotë të veprave të shtypura shqip që përdoreshin në progra- met mësimore të seminarit. Aty përfshihen thuajse të gjithë autorët dhe tekstet e vjetra shqip që njohim sot: Matranga, Bardhi, Budi, Bogdani, Da Lecce, teksti i Kuvendit të Arbërit, Kazazi. Shih Matteo Mandalà, Introduzione” në Nicolò Chetta, Testi letterari in albanese, vep. cit. f. LXIV. 20 Në arkivin e Seminarit arbëresh të Palermos ruhet një ksombël e Gramatikës së Da Lecces, në faqen e brendshme të ballinës të së cilës gjenden disa shënime autografe Shënime mbi fjalorin “Leksiko liti kthiellë arbërisht“ (1763) të Ketës 239 ai voli leksikun e fjalorit të Frang Bardhit18, leksikun shqip të veprave të Budit, të cilat ishin pjesë e programeve didaktike të Seminarit Arbëresh19, tekstin me aktet e Kuvendit të Arbërit, Gramatikën e Da Lecces20, kate- kizmin e Gjon Nikollë Kazazit, veprat në dorëshkrim të mikut dhe kolegut të tij arbëresh Nikollë Filjes dhe sidomos veprën e Pjetër Bogdanit21, gjuha dhe leksiku i të cilit ndikoi më së shumti jo vetëm fjalorin, por të gjitha veprat e Ketës në gjuhën shqipe. Kështu nga Bogdani në fjalorin e Ketës fi gurojnë fjalë si: rruzulli- mi ‘mondo, l’universo’; Hij-it ‘Dio’; hijënia ‘divinità’; Hij amëshuemi ‘Dio eterno’; amëshonj ‘eternare’; amëshimi, jeta e amëshueme ‘eter- nità’; ligjëronj ‘discorrere’; ligjëratë ‘discorso, trattato’; rrezmëtar he- rede; rrezm ‘heredità’; shembëlltirë ‘immagine, similitudine’; Perëndi ‘Imperatore’; Perëndeshë ‘Imperatrice’; të mishëruemitë ‘incarnazione’; rënga ‘incombenza, uffi cio’; kallëzim ‘historia’; i pakallëzueshimi ‘inef- fabile’; i paçmuem ‘inestimabile’; kërthini ‘infante, fanciullo’ i parilerë ‘primogenito’ etj.22 Sikurse vihet re edhe nga shembujt e mësipërm, një pjesë të gegizma- ve dhe të fjalëve të marra nga veprat e autorëve gegë Keta ia përshtati morfologjikisht toskërishtes, ndërsa fonetikisht ia përshtati sistemit fonetik të arbërishtes. Kështu, mbi bazën e sistemit grafi k të fjalorit, mund të themi se mungon krejt fonema /y/, pra edhe fjalë të Bogdanit si hyj, hyjni, shembëlltyrë etj. autori ynë i shkruan me një /i/ në vend të zanores /y/. Disa gegizma të Bogdanit, si të mishënuemitë ‘incarnazione’, rrënoj ‘distruggere’, rrënim ‘distruzione’ etj. Keta i rotacizon (të mishëruemitë, ‘rrëronj’ ‘distruggere’; rrërim ‘distruzione’ etj.), , ndërsa zanoren hundore gege /â/ e toskëzon në /ë/, si në rangë > rëngë ‘incombenza, uffi cio’; Zanë > Zënë ‘musa’ etj. Nga ana tjetër Keta ruan besnikërisht disa tipare gege, si togun e pjesores -uem, paskajoren gege (me grumbulluem) dhe mbiemrat të Ketës, përfshirë edhe vargjet e parë të këngës së Pal Golemit. Shih Matteo Mandalà, Introduzione” në Nicolò Chetta, Testi letterari in albanese, vep. cit. f. XXXVI. 21 Në arkivin e Seminarit arbëresh të Palermos ruhet një dorëshkrim autograf i Ketës prej 15 fl . me titull: “Notitia Sibillarum dello Illustrissimo Petro Bogdano Archiepiscopus Scopiae in suo libro edito Venetae anno MDCXCI cuius titulus est ‘L’Infallibile verità della Cattolica Fede dimostrata sino all’evidenza ad ogni qualità di Persone’, folio antem 157”: shih Matteo Mandalà, Introduzione” në Nicolò Chetta, Testi letterari in albanese, vep. cit. f. XXXV. 22 Për leksikun e Bogdanit kemi shfrytëzuar punimin e Anila Omarit, Leksiku i veprës së Pjetër Bogdanit, fjalor i Cuneus Prophetarum me një konkordancë të pjesshme, i paraprirë nga një studim hyrës dhe kritere të fjalorit, Qendra e Studimeve Albanologjike - Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë, 2016. 240 Gëzim Gurga prejpjesorë më -uem. Për t’u shënuar është edhe pranua e shpeshtë e një paskajoreje me strukturë gege, pra me një pjesëz të përparme me, por me një pjesore tipike toske: bënj me fjeturë ‘addormentare, far dormire’; do me thënë, vjen me thënë ‘cioè’; mundë me klënë ‘probabile’ etj. Sikurse e ka vënë re Francesco Altimari, këtë lloj të veçantë paskajoreje e gjejmë edhe të autorë të tjerë arbëreshë jo si një përshtatje nga gegërishtja, por si trajtë arkaike autoktone arbëreshe23. Një pjesë gjithsesi e vogël e fjalësit shqip përbëhet nga fjalë të së folmes së fshatit të lindjes së autorit, Kuntisës (it. Contessa Entellina), dhe të të folmeve të tjera arbëreshe të Sicilisë. Për t’i dalluar këto fjalë si dialekta- lizma, Keta i shoqëron thuajse gjithmonë me shënimin sic.: ndutu ‘affatto, totalità’, helq ‘agonizzare’, mikëria ‘amicizia’, mjaltëza ‘ape’, ndëlgonj ‘apprendere, capire con l’intelletto’, gajdhurthi ‘asinello’, qepsi ‘birro’, çineza ‘capra’, ftesma ‘colpa’, përmis ‘consumare’, pameta ‘di nuovo’, dreq ‘direttamente’, hir ‘favore’, katrëzonj ‘intrecciare’, zgledh ‘leggere’, mosgjë ‘niente’, glëmbonj ‘pungere’, prënj ‘riposare’, likënkë ‘salciccia’, qet ‘tacere’, gjella ‘vita’ etj. Shpesh autori regjistron edhe dublete dialektore, a vargje trajtash morfologjike prej të folmesh të ndryshme, si qanj, klanj ‘piangere’, derr, derrk, thiu ‘porco’; gajdhur, gomar, morgaç ‘asino’ etj. Një pjesë e rëndësishme e fjalësit shqip përbëhet nga shprehje frazeologjike dhe togje të qëndrueshme, si marr ngriqe ‘abbracciare’; bënj mbë sī ‘accennare’; bënj me dijturë ‘annunziare, avvisare’; loz valle ‘balla- re’; vë̄ rē ‘considerare’; bënj fi rë ‘consumare, venir meno, mancare’; kam hje ‘essere decente’; zë fi ll ‘incominciare’; i dhienj fjalënë ‘inter- rompere il parlare’; bie mboh ‘negare’; i shkon fjala ‘ha autorità’ etj. Përpos vjeljes sistematike të veprave të botuara deri në kohën e tij, Keta përfshiu në fjalor edhe fjalë të mbledhura drejtpërdrejt nga goja e informatorëve shqiptarë, që kryesisht ishin nxënës në Seminarin arbëresh

23 Për më tej shih Francesco Altimari, “Traces d’infi nitifs anciens dans l’albanais d’Italie”, në Wir sind die Deinen. Studien zur albanishcen Sprache, Literatur und Kulturgeschichte, dem Gedenken an Martin Camaj (1925-1992) gewidmet. Herausgegeben von Bardhyl Demiraj, Albanische Forschungen 29, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2010, f. 127-139. 24 Në studimin “Il Leksiko (1763) di Nicolò Chetta e i turchismi nell’arbëresh” botuar në Nicolò Chetta nel bicentanrio (1803-2003), Albanica 14, AC. Mirror, Palermo, 2003, f. 99-115, Matteo Mandalà ka veçuar dhe analizuar 126 turqizma të pranishëm në fjalorin e Ketës. Shënime mbi fjalorin “Leksiko liti kthiellë arbërisht“ (1763) të Ketës 241 të Palermos. Prej tyre do të ketë marrë fjalët që nuk hasen as në të folmet arbëreshe, as në veprat e autorëve të vjetër, përfshirë një pjesë të turqizma- ve të shumtë që përmban fjalori i tij24. Sikurse e ka vënë re Matteo Mandalà25, një nga tiparet e gjuhës së veprave të shumta në poezi dhe në prozë që Keta la në dorëshkrim është prirja për të krijuar fjalë të reja nga brumi i shqipes qoftë duke shfrytëzuar gjedhet fjalëformuese të shqipes, qoftë me zgjerim metaforik të strukturës kuptimore të fjalëve. Ndonjë neologjizëm të rrallë tipik të Ketës e gjejmë edhe te Leksiko, si bësi ‘creatore’ (krahas krijues të Bogdanit), qëndisës ‘scultore’ etj., por pjesën më të madhe të dhjetërave fjalëve që Keta krijoi në shqipe, si i papjesë ‘indivisibile’; i pazëhë (që nuk ka fi llim, i përjetshëm), i gjithprindfuqishëm ‘padre onnipotente’; shumëperëndi ‘politeista’ qëndror ‘fi rmamento’ etj., nuk i gjejmë në këtë fjalor. Përveç faktit se kur përfundoi hartimin e këtij fjalori, në vitin 1763, Keta ishte një djalosh 22 vjeçar që ende nuk i kishte shkruar veprat kryesore ku do të shpalosë prirjen e tij prej neologjisti, arsyeja kryesore e mungesës së neologjizmave ka të bëjë me motivet që e shtynë autorin tonë të hartonte këtë fjalor. I vetëdijshëm se eksperimentet e tij fjalëformuese nuk ishin pjesë e leksikut real të shqipes, Keta nuk mund t’i fuste ato në një fjalor që në synimet e tij duhej të ishte një thesaurus i shqipes së dokumentuar deri atëherë. Të bindur se studimi i leksikut të këtij arbëreshi të madh nuk mund të shterohet në hapësirën e kufi zuar të një artikulli, i rezervojmë vetes të drejtën t’u rikthehemi këtyre shënimeve modeste që ia blatojmë mikut dhe kolegut Matteo Mandalà me urimet më të mira për gjashtëdhjetëvjetorin e ditëlindjes.

25 Shih në veçanti kreun VI “Alcune osservazioni linguistiche alle opere in albanese di Nicolò Chetta” në Nicolò Chetta, Testi letterari in albanese, vep. cit. f. XCI-CXI. 242 Gëzim Gurga

Bibliograﬁ a

Altimari, Francesco – “Traces d’inﬁ nitifs anciens dans l’albanais d’Italie”, në Wir sind die Deinen. Studien zur albanishcen Sprache, Literatur und Kulturgeschichte, dem Gedenken an Martin Camaj (1925- 1992) gewidmet. Herausgegeben von Bardhyl Demiraj, Albanische Forschungen 29, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2010. Camarda, Demetrio – Saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese, Livorno, 1864. Chetta, Nicolò – Tesoro di notizie su de’ Macedoni, a cura di Matteo Mandalà, Trascrizione di Giuseppa Fucarino. Helix Media, Palermo 2002; Chetta, Nicolò – Testi letterari in albanese, edzione critica a cura di Matteo Mandalà, Salvatore Sciascia Editore, Caltanissetta 2004. Chetta, Nicolò – Leksiko liti kthiellë arbërisht, Edizione critica a cura di Giuseppina Cerniglia, prefazione di Matteo Mandalà, Palermo 2008. Crispi, Giuseppe – Memoria sulla lingua albanese di cui se ne dimostra l’indole primordiale e se ne rintraccia la rimota antichità sino ai Pelasgi, ai Frigi, ai Macedoni e gli Eoli primitivi, che la sostituisce in gran parte madre della lingua greca, Palermo presso Lorenzo Dato, 1831. Demiraj Bardhyl – “Viti i zbulimit të ‘Mesharit’ të Gjon Buzukut dhe ndonjë çështje që lidhet me të”, në Biblos, 26, Comune di Piana degli Albanesi, Palermo, 2005. Demiraj, Bardhyl – “Një dorëshkrim ritual në gjuhën tonë që duhet kërkuar”, në Hylli i Dritës, nr. 1, 2007, Shkodër, 2007. Giunta, Francesco – “L’opera storiograﬁ ca di Nicolò Chetta”, në Il contributo degli Al banesi d’Italia allo sviluppo della cultura e della civiltà albanese, Atti del XIII Congresso Internazionale di Studi Albanesi a cura di Antonino Guzzetta, Palermo, 1989. Mandalà, Matteo – “L’opera di Nicolò Chetta e la cultura albanologica italo-albanese nel XVIII secolo”, në Dialetti italo-albanesi e letteratura, Atti del XV Congresso Internazionale di Studi. Palermo 1992. Mandalà, Matteo – “Un’opera inedita di Nicolò Chetta: il Fragmentum Lyricæ Sacræ. Lingua, mito, storia, religione, cultura tradizionale nella letteratura albanese della Rilindja”. Atti del XVII Congresso Internazionale di Studi Albanesi, a cura di Antonino Guzzetta, Palermo 1995. Shënime mbi fjalorin “Leksiko liti kthiellë arbërisht“ (1763) të Ketës 243

Mandalà, Matteo – Introduzione a Giuseppe Schirò, Opere, a cura di Matteo Mandalà, vol. I, Kroja, Rapsodie Albanesi, Classici della letteratura arbëreshe, Rubbettino editore, Soveria Mannelli, 1997. Mandalà, Matteo – Nicolò Chetta. Nel bicentenario (1803-2003). Albanica 14. Collana di Albanistica. A.C. Mirror, Palermo 2003. Mandalà, Matteo – “La lettera inedita (1740) di Mons. Nicola Casasi a P. Giorgio Guzzetta”, Biblos, Comune di Piana degli Albanesi, Palermo, 1994. Mandalà, Matteo – Gjurmime fi lologjike për letërsinë e vjetër arbëreshe, Shtëpia botuese Çabej, Tiranë, 2006. Mandalà, Matteo – “Gjurmimet leksikografi ke në mjedisin arbëresh të Sicilisë” në Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe, Naimi, Tiranë 2012, f. 258. Mandalà, Matteo – “Ideologjia albaniste dhe Rilindja e parë: aktivitetet e arbëreshëve gjatë shekullit XVIII”, Një Rilindje para Rilindjes. Konferencë shkencore ndërkombëtare albanologjike. Universiteti “Eqrem Çabej”, Gjirokastër 2014. Omari, Anila – Leksiku i veprës së Pjetër Bogdanit. Fjalor i Cuneus Prophetarum me një konkordancë të pjesshme, i paraprirë nga një studim hyrës dhe kritere të fjalorit. Qendra e Studimeve Albanologjike - Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë, 2016. Schirò, Giuseppe – Canti tradizionali ed altri saggi delle colonie albanesi di Sici lia, Napoli, 1923. Svane, Gunnar – “Dorëshkrimet shqipe të shekullit 18-të në Bibliotekën Mbretërore të Kopenhagës”, në Studime Filologjike, n. 4, Tiranë, 1986. Thomai, Jani – Leksikologjia e gjuhës shqipe, SHBLU, Tiranë 1999.

Merita Gjokutaj - Shehu

LETËRSIA DHE KULTURA ARBËRESHE NË OPTIKËN E PROF. MATTEO MANDALÀ

Në historinë e letërsisë shqipe, një vend të veçantë zë edhe letërsia, kultura dhe tradita arbëreshe, për të cilën është folur, shkruar e studiuar shumë në të dy anët e Adriatikut. Kanë kontribuar studiues të tillë si: Eqrem Çabej, Rexhep Qosja, Ali Xhiku, Jorgo Bulo, Shaban Sinani, Ali Aliu, Agim Vinca, Sabri Hamiti etj. Një kontribut të veçantë ka dhënë dhe jep edhe prof. Matteo Mandala. Objekt i punës së tij kërkimore-shkencore ka qenë krijimtaria e autoreve: Nikollë Filja, Nikollë Keta, De Rada, Gavril Dara, Zef Skiroi, Francesk Anton Santori, Emanuele Bideras etj. Kjo pjesë e letërsisë nuk duhet trajtuar dhe studiuar si e ndarë nga ajo mbarëkombëtare. Kjo letërsi u krijua natyrshëm, me origjinalitet, nga ﬁ llimet e saj e deri në ditët e sotme. Arbëreshët kanë diçka që u mungon degëve të tjera të kombit: krenarinë dhe mallëngjimin e një kujtese historike.1 Veçanërisht, periudha e Rilindjes trajtoi temën e atdheut të parë, edhe pse krijuesit e saj nuk e kishin parë kurrë atë atdhe, por që jetonte në shpirtin e tyre përmes historisë dhe kujtimeve të të parëve. Do të mundohem të cek disa elemente që më kanë rënë në sy gjatë vështrimit të krijimtarisë studimore të prof. Matteos për letërsinë dhe kulturën arbëreshe në veprën “Studime ﬁ lologjike për letërsinë romantike arbëreshe”. 1. Në drejtim të studimit të veprës së De Radës prof. Matteo vjen duke plotësuar më tej e më saktë hartën e mendimeve në lidhje me interpretimin, përshkrimin dhe rindërtimin e veprës së tij, kjo si rezultat edhe i kërkimit dhe shfrytëzimit të burimeve arkivore private dhe institucionale. Që nga shekulli XIX janë shfaqur prirje dhe vlerësime të ndryshme, ndonjëherë edhe të kundërta, që kanë nxjerrë në pah dilemat kritike krye-

1 Podrimja. A, “Magjia e një dege”, në Gjuha dhe letërsia e arbëreshëve, Aktet e simpoziumit ndërkombëtar për arbëreshët, Tetovë, 28-29 prill 2008, f. 226. 246 Merita Gjokutaj - Shehu sore e që u rimorën më me forcë dhe aftësi analizuese gjatë shekullit XX.2 Një ndihmesë të madhe kanë sjellë në këtë drejtim edhe studimet e kryera në Shqipëri, ku fi ll pas Luftës II Botërore letërsia arbëreshe zuri të stu- diohej në mënyrë të vetëdijshme e të kujdesshme. 3 Qoftë edhe nga një vëzhgim i jashtëm i treguesve bibliografi kë rezulton se De Rada sot për sot mbetet nga autorët më të studiuar e më të referuar të letërsisë shqiptare. Nga historia e letërsisë shqipe dimë se De Rada krijoi në një periudhë kur letërsia shqipe duhej të dilte prej guackës së vjetër fetare. Ajo duhej të kapërcente natyrën e deriatëhershme etiko- didaskalike dhe të pasqyronte, në mënyrë të gjerë, çështjen kombëtare shqiptare, duke u përpjekur në të njëjtën kohë, të pasurohej me mjete të reja shprehëse, të ripërtërinte gjuhën dhe të zhvillonte e të zgjeronte gjinitë. Sido që natyrë thellësisht religjioze, De Rada, ndryshe nga ç’trashëgonte prej poetëve të mëparshëm arbëreshë (Brankati, Filja, Variboba etj) nuk u pri aspak nga poezia fetare. Çka është më e rëndësishme, ai u shkëput, megjithëse jo plotësisht, prej ndikimit të deriatëhershëm të poezisë italiane. Që të ndodhte kështu, De Radën e ndihmoi për nga forma kënga popullore arbëreshe, kurse për nga përmbajtja tematika historike. Vepra e De Radës është pasqyrim poetik i historisë tragjike të Shqipërisë, sidomos i historisë së “Motit të madh”, siç e quanin arbëreshët shekullin XV, ndaj, me të drejtë, Çabej për De Radën thekson: “…te ai kemi notën e subjektivizmit dhe shënimet autobiografi ke, pastaj kthimin në mesjetë, zmadhimin e së kaluarës së popullit të vet, dashurinë ndaj ngjarjeve të mëdha historike. Këtij romantizmi historik i shoqërohet edhe etja, malli e dashuria e trashëgimtarëve të mërguar për mëmëdhenë e braktisur, sikundër e shprehin më në fund edhe të gjithë poetët e tjerë italo-shqiptarë. Romantizmit i përgjigjet lidhja me poezinë popullore, sidomos naiviteti dhe magjepsja nga e kaluara”.4 Ajo çka dimë nga studimet e traditës është se të gjithë studiuesit që janë marrë me studimin e letërsisë dhe kulturën arbëreshe, së pari, kanë vënë në dukje se autorët arbëreshë, ashtu si gjithë autorët e Rilindjes Kombëtare, me artin e tyre, dallohen, fi llimisht, për mbështetjen krijuese në traditë, realizuar në mënyrë mjeshtërore, pa cënuar aspak individualitetin e tyre si

2 Mandala.M, “Për një interpretim të poemave dhe të poetikës së De Radës”, në Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe, Tiranë, 2012, f. 19. 3 Po aty, f. 19. 4 Çabej. E, Studime gjuhësore, V. Prishtinë, 1975, f. 335. Letërsia dhe kultura arbëreshe në optikën e Prof. Matteo Mandalà 247 artistë. Së dyti, sido që krijimtaria e fuqishme e De Radës ndikoi në formimin e gjithë shkrimtarëve arbëreshë, ata përsëri dallojnë fort njëri nga tjetri dhe kjo është një nga provat e talentit të tyre.5 Pothuajse në të gjitha studimet e kryera për De Radën, interpretimi, shpjegimi dhe vlerësimi i veprave të tij, dëshmojnë se është shkrimtari i parë që në mënyrën më të dukshme e më të vetëdijshme me veprat e tij artistike u shkëput prej tematikës fetare, duke na dhënë vargje me fi gurshmëri, me kulturë, me dije, me mjete gjuhësore e artistike që nuk mund t’i gjejmë në letërsinë e vjetër. Çështjet që ka trajtuar De Rada në veprën e tij janë të shpirtit, të intelektit, të ndjenjave e të ndërgjegjes. Kërkesat e intelektit i plotëson me dije, kërkesat e shpirtit i plotëson me të bukurën, të bukurën e shpreh në virtyte morale. Prof. Matteo Mandala shkon pak më tej duke saktësuar se “poemat dhe poetika deradiane, përveçse kanë ndikuar thellë në historinë e letërsisë shqipe, i kanë dhënë jetë një debati të zjarrtë që zgjati për dekada të tëra pa arritur megjithatë në përkime domethënëse.”6 Këtij pohimi i bashkëngjitet prof. Shaban Sinani në parathënien e ve- prës “Studime fi lologjike për letërsinë arbëreshe” të Matteo Mandalà-së: Një prej të vërtetave më të thjeshta që duhen pranuar është se letërsia romantike arbëreshe, gjatë një shekulli të historiografi së letrare shqiptare ose nuk është njohur fare, ose është njohur me shtrembërime dhe shmangie të papërfytyrueshme, ose është vendosur keq në periudhizimin e përgjithshëm të zhvillimit të letrave shqipe, ose është përjashtuar vijimësisht prej shkencës letrare.7 Rezultatet e kërkimeve mbi veprën e De Radës marrin kuptim te ri, sepse, nga njëra anë, mbartin kufi zimet dhe vlerat e epokave të ndryshme historike kur u arritën dhe, nga ana tjetër, bëhen elemente të rëndësishme për të vendosur komunikimin mes autorit dhe lexuesve.8 Të shumtë janë studiuesit që janë marrë me studimin e veprës poetike të De Radës, por shtegu i kërkimeve fi lologjiko-letrare në suazë të studimeve deradiane është çelur nga mesi i viteve ’60 të shekullit XX

5 Xhiku. A, Disa tipare të stilit në poezinë arbëreshe, Romantizmi arbëresh, Tiranë, 1980, f. 150. 6 Mandala. M, Për një interpretim të poemave dhe të poetikës së De Radës, art. cit. f. 19. 7 Sinani.Sh, “Albanistika e Matteo Mandala-së në një libër të ri”, në Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe, “Naimi”, Tiranë, 2012, f. 5. 8 Mandala. M, vep cit., f. 20. 248 Merita Gjokutaj - Shehu nga Francesco Solano e disa vite më pas studiues të tjerë patën meritën të futnin në një kuadër shkencor më të rreptë studimin e veprës deradiane. Pikërisht, këtu prof. Matteo Mandala përmend kontributin e Arshi Pipës, një ndërmarrje kërkimore që ka pasur si synim hulumtimin shterues të shu- micës së tipareve dalluese të krijimtarisë fi ksionale dhe jofi ksionale të një shkrimtari. Pikërisht në lidhje me këtë kontribut saktëson se në studimin e A. Pipës hasim pikëshikime e vrojtime të ndryshme prej nga dalin rezultate nga më të larmishmet. Këto vrojtime të mendjes së mprehtë të studiuesit fi llojnë me kërkimet prototekstuale, siç është zbërthimi dhe shpalosja e rezultateve të kërkimit studimor rreth gjenezës dhe zanafi llës së teksteve të poetit, për të vazhduar me tekste tekstuale, siç është zbërthimi formal, metrik e gjuhësor i teksteve të De Radës, si dhe kërkimet përtej tekstuale, ku zbërthehet ideologjia e poetit të parë përmes vargjeve të tij. Ajo çka të tërheq është fakti se ai propozoi një hipotezë analize të saktë dhe bindëse si dhe një metodë hulumtimi që ia nënshtron nivelin kritik të “interpretimit” niveleve të “përshkrimit” dhe të “rindërtimit”9, duke arritur në përfundime të rëndësishme si: a) bën disa sqarime të domosdoshme, edhe pse jo përfundimtare, mbi çështjen e ndërlikuar të gjenezës së poemave dhe rindërtimin e fazave të shkrimit. b) para studimit të tekstit bëri një studim të hollësishëm të paratekstit, që i kalon kufi jtë e një repertori të thjeshtë dallimesh tekstore, duke vënë në qendër marrëdhëniet historiko-kritike mes tri botimeve dhe varianteve në dorëshkrim. c) u përpoq të përshkruante mekanizmat që rregullojnë funksionimin e strukturave formale e gjuhësore të veprës. Sipas prof. Mateos këto rezultate të A. Pipës shënuan një kthesë rrënjësore në studimet mbi De Radën, duke e futur hipotezën interpretuese në një kuadër të ri, në kuadrin e “përshkrimit”. 2. Synon të trajtojë problemin e prejardhjes dhe përhapjes së të “ashtu- quajturit” mitit pellazgjik, mbisundues gjatë shek. XIX, me pasoja do- methënëse që shtrihen deri në gjysmën e dytë të shekullit XX, “i cili edhe sot ngre krye herë pas here, me po aty synime e pretendime që pati kur u shfaq që në krye të herës: të dëshmojë se shqiptarët nuk ishin (a nuk janë) tjetër veçse pasardhësit e drejtpërdrejtë të pellazgëve, për të cilët shkroi së pari Homeri”10 Prof. Matteo thekson se interesi i sotëm ndaj këtij miti

9 Po aty, f. 21. Letërsia dhe kultura arbëreshe në optikën e Prof. Matteo Mandalà 249 përligjet: a) në rrafshin e historisë kulturore shqiptare, nga ndikimi i pa- diskutueshëm që ky mit ka ushtruar mbi procesin e krijimit të identitetit kombëtar që zuri fi ll me veprat e intelektualëve arbëreshë gjatë shekujve XVIII-XIX; b) në rrafshin mirëfi lli historiografi k, nga nevoja për t’u dhënë përgjigje më të mbështetur dhe dokumentuar dy pyetjeve më themelore, ku dhe kur lindi “miti pellazgjik” dhe kemi të bëjmë me një mit të krijuar për herë të parë nga vetë arbëreshët apo thjesht me një përpunim të ri të atij miti që përshkon historinë kulturore europiane qysh nga shek. XVIII, plotësuar nga pyetja më interesante- Përmes cilave vepra u përhap ky mit në Ballkan? Mënyra se si Prof. Matteo operon duke u nisur nga fundi i njohur për të dalë në krye të pyetjeve është mjaft interesante. Në lidhje me këtë çështje përmend kontributin e Hahnit, De Radës, saktësimin e Shuteriqit, rindërtimin sqarues të Fracesco Altimarit, veprën e imzot Zef Krispit (Memoria sulla lingua albanese), e cila përbën për studimet gjuhësore arbëreshe përpjekjen e parë organike për të shqyrtuar gjuhën shqipe në marrëdhënie me gjuhët e tjera të lashta të Ballkanit. Nuk lë pa përmendur edhe Giovanni Biderën me prova talenti të jashtëzakonshme sipas Zef Skiroit, i cili me nismën e De Radës rimori mitin pellazgjik, e zhvendosi nga Palermo në Napoli, duke qenë kështu hallka lidhëse dhe ndërmjetësi intelektual mes studimeve albanologjike të shek. XVIII në Sicili dhe atyre të shek. XIX në Itali, Europë dhe Ballkan. 3. Në korpusin e studimeve të prof. Matteos zë vend edhe Gavril Dara i Riu konkretisht me veprën “Kënga e sprasëme e Balës”, ku thekson një sërë problemesh që përfshijnë zanafi llën e veprës, origjinalitetin e saj, autorësinë si dhe rindërtimin e historisë së shkrimit të saj deri në botimin e parë. Është me vlerë të theksojmë këtu kontributin e prof. Matteos në gjetjen e gjurmëve në arkivat publike e private italiane e evropiane të dorëshkrimeve që do të hidhnin dritë mbi historinë e shkrimit të veprës duke bërë të mundur verifi kimin e pohimeve të Darës.11 Ajo çka e bën më interesante punën studimore të prof. Matteos mbi këtë autor është korpusi i dorëshkrimeve të veprës “Kënka e sprasëme e Ballës”, si dhe konkluzio- ni se epopeja që na përshkruan Gavrili i Ri ngrihet mbi fakte historike të dokumentuara, që autori i sjell duke cituar historianë të shumtë. Pikërisht,

10 Mandala. M, “Prejardhja e mitit pellasgjik: Jeronim De Rada dhe Giovani Emanuele Bidera”, në Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe.,“Naimi”, Tiranë, 2012, f. 61. 11 Mandalà M, “Për botimin kritik të Kënkës së sprasëme të Ballës”, në vep. cit. f. 95. 250 Merita Gjokutaj - Shehu këtu bazohet për të afi rmuar njësimin e reales me idealen, konceptim ky i njohur që zë fi ll te fryma romantike, por që përmbante edhe elemente risore, në përpjekjen për të pasqyruar idealen të lidhur harmonikisht me të vërtetën. 4. Kemi hasur shumë shkrime në lidhje me veprën letrare të Francesk Anton Santorit, por kur e rindesh në shkrimet e prof. Matteos kupton se synimi është të tërhiqet vëmendja për një botim kombëtar të veprës së Santorit dhe studimin e thelluar të saj. Na duket domethënës konstatimi i profesorit kur thotë për Santorin: “botimi të bëhet në hullinë e modelit të botimit të veprave të Zef Skiroit dhe të Jeronim de Radës... e cila mund të themi pa hije dyshimi se është më e larmishmja dhe më e pasura e gjithë periudhës së Rilindjes.”12 5. Për sa i përket botimit të veprave të Zef Skiroit, e cilëson si “një nismë që do të mund të kënaqte shpresat e përligjura të të gjithë atyre që shohin në veprën e Skiroit një nga momentet themelore të stinës letrare e kulturore të lëvizjes së Rilindjes.”13 Pavarësisht peripecive për botim që iu desh të kalojë në kohë vepra e tij përmend disa pjesë të përfshira në dy antologjitë që dolën në Tiranë, njëra përgatitur nga Eqrem Çabej (1936) e tjetra nga Rosolino Petrotta (1941), si dhe botimi i komentuar i poemës Mino, përgatitur nga Ziaudin Kodra (1939). Më vonë i bashkëngjitet edhe angazhimi i Ernest Koliqit. 6. Ajo çka të tërheq teksa lexon “Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe” është mënyra interesante e të sqaruarit të problemeve që hedh për trajtim. Temat bosht janë realizuar bukur e bindshëm jo vetëm falë argumentit shkencor që prof. Matteo shpalos para lexuesit, por edhe falë pjesëve përbërëse të punimeve me tituj mjaft interesant: Odiseja santoriane, Nga Keta te Krispi, Interpretimi mes përshkrimit dhe rindërtimit (fi lologjik), Aparati kritik, Kronologjia e letrave etj, etj. Një botë e tërë autorësh kontribues në letërsinë dhe kulturën arbëreshe, probleme, variante botimesh, arkiva publike e private, përpunues e studiues, kthesa rrënjësore, hipoteza interpretuese, fakte historike të dokumentuara etj., vijnë shumë bukur nëpërmjet penës studimore të prof. Matteo Mandala, duke pasuruar ndjeshëm historinë e letërsisë shqipe.

12 Mandalà M, “Për botimin e veprës së letrare të Françesk Anton Santorit”, në vep. cit. f. 149. 13 Mandalà M, “Çështje paraprake të botimit të veprave të Zef Skiroit”, në vep. cit. f. 181. Rexhep Ismajli

NUK NARTH

Me këtë rast shënimi të përvjetorit të studiuesit të shquar dhe mikut arbëresh nga Sicilia, njohësit të jashtëzakonshëm të përdorimit të fjalës shqipe në të gjitha varietetet dhe hapësirat, në kohë dhe vende të ndryshme, Matteo Mandalà, i cili deri tash ka bërë aq shumë punë të vlefshme për këto për dorime dhe për veprat e autorët e shquar të tyre, fare natyrshëm dhe besoj jo pa motivim më erdhi në mendje ta rimerrja diskutimin për foljen narth, që e kisha shprehur më herët në valën e shpërpushjeve të ndryshme për fjalët dhe ligjëratën e personave publikë dhe për fjalët që s’i kemi në fjalorë. Në të vërtetë, shkasin ma kishte dhënë shkrimi me interes i Ardian Vehbiut në shtyllat e shtypit “Nirthte, fjalë e moçme shqipe”, që unë e kasha lexuar tek Express, Prishtinë, 16 janar 2014. Aty ai me rrej me një ndodhi nga takimi i dy kryeminsitrave – Hashim Thaçi dhe Edi Rama – në Prizren, ku ishin dis kutuar modalitetet e bashkëpunimit midis dy qeverive përtej asaj që kishim deri atëherë, madje me ho rizont bashkimin. Vehbiu thoshte: “Gazetat përcollën një incident kurioz gjatë summit-it të Prizrenit – kryeministri Thaçi iu drejtua homologut të vet Rama, për ta pyetur: “A nirthte?” (“A nirdhte?” sipas disa burimeve të tjera), duke përdorur një fjalë që Ramës do t’i jetë dëgjuar e panjohur./ Citoj nga Gazeta Shqiptare: Rama e ka parë pak i çuditur, por këtë e ka kapur shpejt Thaçi, që e ka shqipëruar pak pyetjen.“A pate të ftohtë?”, e përsërit pyetjen Thaçi, ndërsa atëherë Rama ia ktheu“Jo, jo në rregull ishte”.” Më tutje renditeshin komente të ndryshme lidhur me regjistrat, stilet dhe shtresëzimet e shqipes në raport me këtë fjalë dhe në përgjithësi. Vehbiu jepte shpjegimet vijuese: “Edhe unë, besoj njëlloj si Rama, s’e kisha dëgjuar më parë. Më thanë që përdorej rëndom në Kosovë, me ku p ti min “kam ftohtë, 252 Rexhep Ismajli

mërdhij”; më thanë që ndeshet edhe në të folmet gegërishte të Shqipërisë. Ngaqë nuk e gje ta dot në fja lorët që kam këtu, pyeta mikun tim, prof. Bardh Demiraj në Mynih, se mos më ndriçonte së paku me të dhëna leksikografi ke. M’u përgjigj se fjala del te fjalori i Bashkimit, madje edhe te Kristoforidhi, i cili shë non se “përdoret në malësinë gege; del edhe te Fjalori i 1954-ës; dhe më në fund, edhe tek arbë reshët e Italisë, ku e ka regjistruar Giordano (1963), narth-enj, me kuptimin “far intirizzare”. Në fakt Fjalorin e 1954-ës e kisha konsultuar edhe unë, por më kishte shpëtuar fjala – e pashë edhe një herë, dhe ja ku paskësh qenë, si NERTH, me kuptimin “mërdhij”, së bashku me NERDHËT, I, “i ftohtë”, me një renditje më shumë morfologjike se alfabetike. Të gjitha këto forma nardh, nerdh, nirdh, me ndryshi min e zanores tematike, të bëjnë menjëherë të mendosh për një folje të trashëguar në shqipen; çka ma konfi rmoi edhe B. Demiraj; folje e cila, kushedi për shkak se e ka humbur luftën me mardh/mërdhij (një tjetër folje e konfi rmuar si e fondit indo-europian në shqipe), kam ftohtë, ngrij, thaj (së ftohti) etj., është kufi zuar tashmë gjeografi - kisht vetëm në disa krahina të shqipes.” Pa dashur të merrem me diskutimet lidhur me stilet, regjistrat dhe stra- tegjitë e diskursit në komu nikimet tona publike, qoftë edhe midis krye- ministrave, lidhur me këtë folje tashmë të cilësuar të çu dit shme ‘kosovare’, të për dorur krejt lirshëm nga Kryeministri i Republikës së Kosovës, “nirthte”, më du ket e nevojshme të sillen detaje. Folja jokalimtare narth (jo nardh!), vërtet ashtu si thotë Z. Vehbiu, është fjalë e moçme e shqi pes, madje e gja llë dhe me përdorim të dendur në një hapësirë jo të vogël ku shqipja përdoret si gjuhë e jetës në funk- sione të ndry shme, sadoqë nuk e ka pasur fatin të jetë e regjistruar nga hartuesit e fjalorëve të rëndësishëm. E vërteta është se Fjalori i vitit 1954, f. 341, ka vetëm këtë shënim: “nerth fi nt. mër dhij”. Fjalori shqip-greqisht i K. Kristoforidhit, ribotimi Prishtinë 1977, f. 232 ka:“nerth (g. Malës.) fol. asnj. …(aor. nertha, -e, -i, pjes. nerthë, nerthunë), nji si mërdhih”. Te Fjaluer i Rii i Shcypés i Bash kimit 1908, ribot. Prishtinë 1978, f. 288, kemi: “Narthi, nirthi, nerthi, nirthe e nerthe, nirtha e ner tha, me narthe e nerthe, ftas. Aver freddo”. (Asnjëherë me -dh). Po ashtu është e vërtetë se E. Giorda no, në Fjalorin e Arbëreshëvet, Bari 1963, f. 269 jepte: “narth- ënj, v. tr. (nardha, narth, nardhur) far intirizzire; ti më narth tu mi fai intirizzire (Dh. H. 206)”. Nga kjo mund të dalë se folja nuk paskësh qe në vetëm e g(egnishtes) malës(ore), po qenka njohur pak më gjerë, paskësh qenë edhe e arbëreshëve të Italisë, pra mund të ketë qenë e arbëreshëve të Nuk narth 253

Greqisë më herët, ekzistuese në shqipen e hershme gjithsesi, siç mund të shihet te Fjalori dorëshkrim i F. M. da Leçes i vitit 1702, sipas botimit të G. Gurgës, Shkodër 2009: haver freddo – me nardhunë; me mirdhifunë, më tej haver freddo – me nirdhunë; me mirdhifunë; dhe tremar di freddo – me mirdhifunë, me nardhunë. Në tekstet e tjera gege të sh. 16-17: të Buzukut, të Budit, të Matrëngës, të Bardhit, të Bogdanit nuk e kam gjetur. Nuk e ka as Fjalori i Ga zullit. A. Vehbiu, mbase duke u mbështetur në informatën anësore nga Fjalori i vitit 1954, që e gjejmë dhe te Giordano e da Lecce, lë të supozohet se pas- kemi (ndoshta) të bëjmë me një fjalë me bashkë tingëllore të zëshme në fund, pra [nardh, nerdh], prandaj edhe NERDHËT, I; më duket se në atë rast mund të kemi të bëjmë më shumë me regjistrim të pasaktë nga ata që e kanë shënuar për kush e di për çfarë arsyesh. Po deshëm të shohim diçka më shumë për këtë fjalë ka mundësi të gjejmë jo pak shënime tek Fjalor i gjuhës shqipe i Mehmet Elezit, Tiranë 2006, f. 936: “narth, jokal. e çrregullt narth, nerth, nerth, narthim, nirthni, narthin, nirthta, nirthtëm, me nirthtë… e burimit I.E. të shqipes; khs. me mar dhë. Mardh, kam të ftohtë, matit, mërdhac, mërdhij.” Dhe M. Elezi aty jep shembuj konkretë nga vepra shumë e njohur e A. Çettës “Tregime nga Drenica”, po edhe nga folklori, nga Shqipëria e Veriut, e madje edhe nga përdorimet kulturore të autorëve nga ato vise. Se kjo fjalë nuk qenka ashtu krejt e panjohur dhe e bjerrë diku nëpër skutat kosovare, mund të na thotë edhe ndonjë i huaj që është marrë me shqipen, e që nuk jep burime për vendin ku do ta ketë gje tur, por provon t’ia shpalosë etimologjinë. Fjala është për albanologun Stuart Mann. Tek vepra e tij An Albanian Historical Grammar, Hamburg 1977, f. 39, S. Mann, duke folur për zhvillimet tingullore nga pa ra indoeuropianishtja në shqi pen, ka shënuar: “Si në latinishten dhe (për pjesën më të madhe) në greqishten, nistorja IE *s para *l, *m, *n dhe *r është bjerrë, shih ledh ‘ alluvium em ban- kmnet’: gjerm e mesme e lartë sluot, m. ‘mud, puddle’. Tipi *slōdh-; múget ‘it gets dark’; i mugët ‘dark’; shih. angl. e vjetër smocian ‘to smoke’. IE *smug-; narth, nerth ‘feel cold’; shih gr. nárkē ‘tropor’, e mundshme të jetë e lidhur me gjerm. e vj. të lartë snaraha, angl. e vjetër snēarh ‘snare’, përveç (në shkallë E) snërhan ‘to constrict’”. Në f. 174, në pje sën për foljet tematike monosilabike me zanore të brendshme stabël (disa me jotacizëm pro to ti pik), jep dhe shembuj, ndër të cilët: “narth, nerth, 2.3 nj. nerth, aor. nertha, pj. narth-un ‘feel cold’ (i narthun, i nerthët ‘cold’); shih gr. narkē ‘torpor’ (*snŗk’-) dhe në shkallën E gjerm. e me s me të lartë snërhan ‘tie, con strict’; në shka llën 0 gjerm e vjetër të lartë snaraha, angl. e vjetër snēarh ‘snare, noose’. shq. *snork’-, *snerk’-”. 254 Rexhep Ismajli

E ka dhe Barić te Fjalori serbisht-shqip 1950. Fjalorët etimologjikë të shqipes (Meyer, Çabej, Huld, B. Demiraj, Orel) nuk e kanë. Nga krahasimi i materialeve që mund të kontrolloj dhe nga njohjet që kam për përdorimet në te rren më re zulton se folja jokalimtare narth (jo nerth/ nerdh) është krejtësisht e zakonshme brenda para digmës përkatëse, natyrisht, me të gjitha ndryshimet metafonike që ia detyron lashtësisë së saj. Kjo pa radigmë ka këtë pamje:

e tash me e pakryer e kryer e thjeshtë habitore dëshirore geg. stand. narth nirthsha nirthja nirtha nirthkam nirthsha nerth nirthshe nirthje nirthe nirthke nirthsh nerth nirthte nirthte nirthi nirthka nirthtë narthim nirthshim nirthnim nirthëm nirthkemi nirthshim nirthni nirthshit nirthnit nirthët nirthkeni nirthshi narthin nirthshin nirthnin nirthën nirthkan nirthshin

E kryera: kam nirthë/ nirthur. Paskajorja gege me nirthë, me nirthun, pj. nirthë, nirthun, pra të nirthun (standardi nirthur, të nirthur). Ekziston dhe emri f. nirthm/ë, a. Midis narth e mërdhij ka dallim kuptimor sa i përket shkallës së të nirthurit. Narth nuk do të thotë thjesht “ngrij”. Më tutje, nuk thuhet “patate të nirthuna”, por “patate të mërdhira, të ngrira” është norma le. Narth përdoret për frymorët, pra: nerth njeriu, nerth macja, por jo lakra a patatja. Narth është folje e mirëfi lltë e lashtë e shqipes; mërdhij vjen mbase nga emri mardhë, por ekziston dhe folja mardh, po ashtu është fjalë e lashtë e shqipes, e krahasueshme, ta zëmë, me sllavishten e vjetër kishtare mrazъ, parasllavishten *mőrzъ nga IE *morh2g’o- (sipas M. Snoj, Fjalor etimologjik i sllovenishtes, 2005). Ka dallim midis narth “kam të ftohtë” dhe mërdhij “ngrij, kam shumë të ftohtë”. Mërdhij ka dhe pësoren mërdhihem, ndërsa narth nuk e ka. Dallimet, po edhe afërsia kuptimore midis dy foljeve, e shpjegojnë arsyen e mbisundimit të njërës në hapësira të cak tuara të shqipes në gjithë ato kontakte nëpër Ballkan. Njëherësh ato e japin bazën për shpjegimin e nevojës që ndjen një folës i shqipes standarde zotërues i resurseve të saj për nuancime. Forma nirthte (te A. Çetta -t- e shënuar madje në kllapa – nirth(t)e), etj.) është analogjike në raport me folje të tjera, pra formë dytësore lokale. Nga aspekti fonetik kjo folje nuk paraqet asnjë prej tipareve specifi ke dalluese gege në raport me toskërishten: s’ka hundorësi të zanores, nuk pa- Nuk narth 255 raqet probleme me gjatësinë, prandaj është plotësisht e integrueshme, madje krejt mekanikisht në leksikun e shqipes standarde. Nga aspekti i regjistrit në arealin përkatës ajo nuk shfaq asnjë veçori që do ta bënte speci fi kisht të markuar si rajonale, dialektore apo lokale, është në përdorim normal. Folja narth në gjuhën shqipe që fl itet në Kosovë, ndër shqiptarët e Luginës së Pre she vës e më gjerë, në Dibër, e në veriun e Re publikës së Shqi përisë, është normale, e gja llë dhe e profi luar në format. Në konkurrencë me foljen mër dhij, mërdhi hem, më tej ngrij, ngrihem, apo me shprehjen kam të ftohtë, ajo e ka vendin e vet për arsye kuptimore e stilistike. Për ndjenjën time të shqipes (tash më nuk po fl as për standard, po për ndjenjë, shto aty dhe çështjet e regjistrit dhe të sti leve), narth në të folur të zakonshëm është më e parapëlqyeshme se shprehja kam të ftohtë, që më jep ngapak shijen e gju hës së drunjtë. Në raport me mërdhij, që mund të përdorej po ashtu, dalin çështje të domethënies sa i përket shka llë zimit dhe in ten sitetit të të ftohtit. Dhe është, siç e tha Vehbiu, fjalë e moçme e shqipes. Pa dashur ta çoj më tej degamën deri tek shibolett, që kishte argumentuar me fi nesa interpretuese Vehbiu me atë rast në raportet, ta quajmë, „gjuha e bllokut“ apo e brezit përkatës me vari etetet e tjera të shqipes standarde si të tilla, do të doja të ndaloja fare shkurtë dhe ta sjell në kujtesë rrezikun e pasojave që mund të prodhojë ‚ideologjizimi i standardit‘, madje në raste gjuhësh me traditë shumë më të madhe se jona dhe prej së cilës shpesh kemi mësuar. Kuptohet jo më shumë se në sensin e vërejtjes. Gjuhëtari botërisht i njohur André Martinet më 1963 botoi artikullin titullin e të cilit e saktësoi përfundimisht si “Puristët kundër gjuhës” te libri “Le français sans fard”, 1969. Në hyrje të artikullit ai e vendoste problemati- zimin e qëndrimit të atyre që shfaqen në mbrojtje të gjuhës së vetme frënge, të asaj që ata dinë. Por, pashmangshëm i delte çështja: “mbetet të përkufi - zohet saktësisht ç‘është kjo gjuhë frënge që do mbrojtur dhe nga kush dhe nga çka”, f. 25-6. Në argumentimet e tij ai më tej tregonte se gjuha frënge, të cilën duan ta mbrojnë të atillët në fakt nuk është e njëjtë as në kohë as në hapësirë, se ajo shfaq ndryshime dhe sipas situatave dhe nevojave për komunikim. Me elan patriotizmi do të thoshim, shprehej ai, se fjala është për të gjitha këto dhe shumë të tjera, se fjala është për shpëtimin dhe për përjetësinë e një gjuhe që ka mundur të merrte gjithë ato forma pa pushuar së qeni po ajo. Në një frymë më pak romantike dhe më realiste, vazhdonte ai, do të vlerësohej se gjithë ato varietete mund të mos formonin një të tërë, sepse nëpër shekuj ka pasur në ndonjë hapësirë të botës një ideal gjuhësor që kër- kohej në përdorimet e Qytetit, apo të Oborrit, te fi snikët apo te borgjezët, e që konkretizohej në një letërsi, pra në një përdorim. 256 Rexhep Ismajli

Ngadalë ai vinte tek argumenti i agresorit, që, sipas tij është cilido francez, cilido frankofon, pos atij që është në vigjilie me armë. Si përjashtim shihte periudhën e Plejadës, sepse qysh J. Du Bellay, ta zë më, kërkonte mbrojtjen e gjuhës frënge nga ata që refuzonin ta përdornin për disa qëlli- me me arsyetimin e mungesave dhe të papërsosmërive të saj reale apo të supozuara. Ai e mbronte gjuhën duke pro pozuar të begatohej për ta bërë të zonja për të gjitha përdorimet. “Ai Lufton që ajo të ketë gjithnjë e më shu- më përdorues që ndjehen gjithnjë e më mirë në përdorimin e frëngjishtes… ”. f. 28. Pas analizës së rasteve të veçanta për frëngjishten, Martinet vinte me përfundimin: “Duhet të binden [francezët] se gjuha e tyre është në shër- bim të tyre dhe se ata do të marrin prej saj sa më shumë përparësi... nëse i shfrytëzojnë gjerësisht të gjitha burimet e saj. Cilado që të jetë sjellja që do të përshtatin francezët përfundimisht në këtë pikë, pas një qind vjetësh gjuha e tyre nuk do të jetë më ajo që është sot. Por mund të varet nga ta nëse frëngjishtja do të vazhdojë të varfërohet apo të lëbardhet apo të bëhet mjet i komunikimit të begatshëm dhe të lakueshëm...”, f. 31-2. Që të nxirret njëfarë mësimi nga i tërë ky krahasim gjithsesi i papërshtatshëm dhe nga kjo para qit je qëllimshëm e reduktuar e idesë së Martinetsë, ndoshta e vlen të thuhet se për ta mbrojtur shqipen e për- bashkët nga zvetnimet është e nevojshme ta përdorim atë shlirshëm, duke vënë në dispozicion të gjitha mjetet qa ajo ka në të gjitha burimet e saj, ashtu si e duan folësit e saj, pa frustrim, pa ndjenjë faji. Shqipja standarde është idiomë e përbashkët për tërë popullin shqiptar me të gjitha varietetet dialektore, shtresore, stilistike, e të tjera. Qysh sipas Rezolutës së Mbledhjes së vitit 1952 për gjuhën letrare në Prishtinë, ishte thënë qartë se i pari prej katër burimeve themelore për “pasunimin e fjalorit” ishte: “me shtî në përdorim fjalët dhe shprehjet që gjinden në cilindo dialekt të shqipes. Fjalori i shqipes âsht i përbashkët pamvarsisht prej dallime vet dialektore dhe kryedialektore në lamín e fo- netikës dhe të morfologjís”, çka nuk mund të thuhet se është në pajtim me hartuesit normativizues të fjalorëve që bëjnë përzgjedhje cilësimesh të fjalëve si dilektore, thjeshtligjërim, etj. as pa pas bërë vjelje të sakta. Më vonë kjo kërkesë është bërë gati e vetkuptueshme, për më tepër ﬂ itet për zhvillime konver gjente dhe e kemi bërë njësimin. Prej atëherë në shqipen letrare e standarde kanë ndryshuar shumë gjëra. Veprimtaria standardizuese intensive e mëvonë, përdorimi larg më i gjerë i shqipes së kultivuar në si tuata e kon tekste shumë më të shtresëzuara, stilistikisht më të diferencuara, e kanë bërë të veten. E tërë kjo jo vetëm që nuk e ka shuar nevojën për shfrytëzimin sa më të gjerë të burimeve të vetë shqipes, nga Nuk narth 257 cilido mjedis qoftë, po përkun drazi, e bën shumë të nevojshme për pjekjen për të gjetur vendin sa më të saktë në rrjetin e ndërlikuar të stileve, regji- strave e të situatave përkatëse për fjalët që shqipja mund të ketë. Por këtë duhet t’ua lëmë në dorë atyre që kanë nevojë dhe që e përdorin këtë gjuhë në të gjitha manifestimet e saj, pa i vënë para frikrave të ndryshme reale apo fantaste, apo para shantazheve të atyre që mund të kujtojnë se për kush e di se çfarë arsyesh do të jenë bërë posedues të vetëm të të vet mit manifestim të gjuhës së drejtë dhe të përshtatshme. Po edhe sikur të mos i kishte tërë këto veçori, kjo fjalë dhe shumë të tjera nga vise e hapësira të ndryshme shqiptare dhe nga ato që sjellin të folmet dhe botimet e ndryshme të autorëve arbëreshë që na sjell përpara Matteo i nderuar dhe i dashur me kolegët e tij, duan qëmtuar dhe përhapur nëpër fjalorë. Uroj që Matteo të ketë shëndet të mirë dhe të na sjellë shumë vepra të tjera në frymën e atyre që kemi lexuar deri tash.

Genc Lafe

NUOVI SPUNTI PER LA DEFINIZIONE DEGLI ITALIANISMI NELL’ALBANESE

1. Nella linguistica storica albanese l’affermazione di Çabej secondo cui “la distinzione degli italianismi dai latinismi è una delle questioni principali della storia della lingua albanese” (Çabej 1974: SF 2, 28) ha assunto un valore pressoché assiomatico. Nel formulare tale giudizio Çabej (come altri prima di lui) partiva dalla presupposizione di una continuità pressoché ininterrotta dell’infl usso del latino prima e dell’italiano dopo sul (proto) albanese prima e sull’albanese dopo, indicando come terminus post quem dell’infl usso italiano l’inizio del Secondo Millennio. Attorno a quel periodo (nel 960) “appare il primo documento in cui si scrive consapevolmente in una nuova lingua” (Migliorini 1978: 45). Ricerche più accurate dimo- strano invece che il quadro storico-linguistico dell’infl usso dell’italiano sull’albanese è alquanto diverso1. Con l’indebolimento del potere centrale bizantino le coste orientali adriatiche rientrano nelle mire dei centri di potere che si erano for- mati sull’attuale territorio italiano. Cosi, nel 1081 i Normanni occupano Durazzo, e la difesa della sua roccaforte viene affi data ai coloni veneziani residenti nella città (Helbig 1903: 9). È d’interesse il dato che già alla fi ne dell’undicesimo secolo a Durazzo risiedeva una robusta colonia veneziana, tuttavia l’infl usso linguistico partito da questa comunità isolata deve essere stato insignifi cante. Nel 1257 Manfredi di Sicilia conquista Valona e Durazzo, mentre Carlo d’Angiò nel 1276 conquista Corfù, di fronte alle coste dell’Albania meridionale e nel 1272 Durazzo che rimarrà angioina fi no al 1368. Nel 1271 Carlo d’Angiò fonderà il Regno d’Albania e si proclamerà Re d’Albania. Secondo quanto riferito da Helbig l’amministrazione del paese venne af-

1 Questo contributo rappresenta un approfondimento dello stesso argomento, trattato in Lafe 1998-1999: 68-74 e passim. 260 Genc Lafe

fi data a impiegati napoletani (Ibidem: 10); tuttavia in albanese non sono presenti tracce di un infl usso linguistico del napoletano. I Veneziani si affacciano con fortune alterne sulle coste orientali dell’Adriatico a partire dal ‘200, dopo la vittoriosa crociata del 1204 quando, in seguito alla spartizione dell’Impero Romano d’Oriente, a Venezia toccò “la quarta pars cum dimidio” dell’Impero, territorio in cui erano comprese tra l’altro la provincia “Dyrrachi et Albani” nonché l’isola di Corfù e le Isole Ionie, di fronte alle terre albanesi meridionali (Vicario 1992-1993: 187). Tuttavia nel corso del ‘200 i Veneziani non riescono a mantenere i possedimenti in Albania. Vi torneranno soltanto nella seconda metà del ‘300, occupando Durazzo (1386) e mettendo sotto controllo Valona e Kanina. Per assicurarsi il controllo dei commerci con il Levante, fonte della ricchezza della Repubblica di San Marco, Venezia acquisisce e fortifi ca le città della fascia costiera dell’Albania del Nord: Scutari (1396), Drivasto, Antivari, Alessio (1444) e del Sud: Butrinto e Parga. Il litorale tra Montenegro e Albania del Nord rimase sotto l’amministrazione veneziana per quasi un secolo; alcune sue località (Budua, Càttaro) e nel Sud Corfù, Butrinto, Parga e le Isole Ionie rimasero veneziane fi no alla dissoluzione della Serenissima. È in questo periodo che si sviluppa un intenso contatto linguistico tra le parlate albanesi e il veneziano, che ha lasciato un nutrito numero di venezianismi nel lessico albanese, alcuni dei quali stabilmente radicati nell’uso attuale. Nella linguistica storica albanese per distinguere tra i tardi latinismi e gli italianismi arcaici è prevalso quasi esclusivamente il criterio fonetico. Spesso è mancata un’analisi approfondita delle circostanze extralinguisti- che, dell’evoluzione e dell’uso degli stessi etimi in italiano. La sopravvalu- tazione del criterio fonetico ha portato a conclusioni che non reggono a una valutazione attenta e logica, come per esempio l’inclusione di postier ‘postino’ tra i venezianismi dell’albanese, apparentemente a causa della coin- cidenza fonetica con il veneziano postièr ‘postino’2, riportato in Boerio (Boerio 1867: s.v.), presupponendo un’apparizione in albanese di tale voce già tra il Trecento e il Quattrocento, quando il concetto e la funzione del postino non esistevano, a Venezia come nelle terre albanesi. Nei primi studi dedicati agli italianismi dell’albanese sono stati inclusi in modo alquanto frettoloso come italianismi alcune voci, un’analisi approfondita delle quali lascia emergere alcune incongruenze che saranno analizzate in seguito.

2 Cosi Jorgaqi 1992: 62, ripresa acriticamente da Dashi 2013. Nuovi spunti per la deﬁ nizione degli italianismi nell’albanese 261

La congiunzione disgiuntiva O ‘o; oppure’ secondo G. Meyer deriverebbe dall’it. o. Tale ipotesi è stata accolta da Weigand (Weigand 1914: 64) e Tagliavini (Tagliavini 1937: 209)3, mentre Helbig ammette l’etimologia dall’italiano solo per opor (da oppure). Çabej (SE VI: 111) accoglie senza discutere l’etimologia proposta da Meyer e cosi recentemente anche Topalli (Topalli 2017, s.v.). La congiunzione o è presente in tutte le parlate albanesi ed è attestata già nel Buzuku (1555). A questo proposito va evidenziato che il prestito, o il transfer di una congiunzione, avviene di solito quando una seconda lingua esercita una forte interferenza sulla prima lingua, ovvero quando la L2 è usata in modo intenso e prolungato sul piano comunicativo4. Tale è, per esempio, il caso dell’alb. ja ‘o; oppure’, sinonimo di o, ose, dal turco ya. Il turco è stato la principale lingua di comunicazione nel vasto Impero Ottomano e ha esercitato un infl usso intenso lungo un lasso temporale di cinque secoli sull’albanese, con conseguenze linguistiche paragonabili a quello latino, se non addirittura più profonde; infatti, non ci sono congiunzioni di origine latina nell’albanese (e tantomeno sarebbe da aspettarsi prestiti dall’i- taliano/veneziano in quest’ambito)5. Nell’Impero Ottomano molti gruppi sociali erano soggetti a una continua mobilità migratoria all’interno dello stesso Impero, in cerca di lavoro e di opportunità. La lingua usata al di fuori dei luoghi d’origine era ovviamente il turco, del quale conservavano e diffondevano gli infl ussi anche quando rientravano nei paesi d’origine. Pertanto l’infl usso del turco sull’albanese (e sulle altre lingue balcaniche)

3 Tagliavini si riferisce alla parlata albanese di Borgo Erizzo, presso Zara, in Dalmazia. 4 Un indizio di questa pressione è l’uso, nell’alb. parlato dell’it già, (non ancora rilevato nei lessici). È usato soprattutto da persone con una buona padronanza dell’i- taliano per ovviare all’assenza di un riferimento contestuale immediato che manca all’equivalente alb. tashmë. In rete ho riscontrato le forme xha e gia (sic!), oscillazio- ne sintomatica dei prestiti non integrati. 5 Va menzionata, a proposito dell’interferenza nell’ambito delle congiunzioni, l’avversativa ma, che appare sporadicamente nell’albanese balcanico: nel Buzuku e nel Bardhi risale, nel primo caso all’intenso inﬂ usso del veneziano sulla lingua della comunità albanese stanziata a Venezia, di cui Buzuku molto probabilmente faceva parte. Quanto a Bardhi, va ricordato che egli si è formato nel Seminario di Loreto ed è rimasto sempre in contatto con l’ambiente italofono. Nel ghego parlato afﬁ ora qualche sporadico riscontro (p.es. a Shupal, nell’entroterra di Tirana); è probabile pure che si tratti di una cotrazione del turco ama ‘ma’. Attualmente ma in albanese è caduta in disuso; invece si presenta stabile e frequente nel serbocroato (ma) e nel neogreco (μα). I lessici etimologici di queste due lingue la riportano dall’it. ma. 262 Genc Lafe

è stato esercitato non solo all’interno del territorio in cui veniva parlata la lingua, bensì anche attraverso il linguaggio degli emigranti locali di rientro. In tali circostanze è comprensibile e motivato il verifi carsi del processo del transfer linguistico anche nell’ambito delle congiunzioni. Questo non è però il caso dell’italiano (e del veneziano nel periodo iniziale), che non è stato, fi no al Novecento inoltrato, lingua principale di comunicazione, o lingua franca per gli albanesi. Inoltre la congiunzione o si presenta con molta più frequenza nella forma univerbizzata ose (o + se ‘oppure’; cfr. il pendant ghego ase ‘idem’). Quindi l’etimologia italiana della disgiuntiva O va confutata. Nel suo “Etymologisches Wörterbuch” G. Meyer defi nisce come italianismo proveniente da duplicare DULPËKONJ (anche DUBULKOS) ‘raddoppiare, piegare in due’, voce delle parlate albanesi della Grecia e della Calabria. Meyer evidenzia inoltre anche DULPËK ‘doppio’. Helbig e Çabej approva- no la provenienza italiana. Çabej riporta altre forme presenti nelle varie parlate dell’Albania: a Valona DELPËKOJ, DYLPKOJ ‘torcere due fi li in modo da ottenerne un fi lo doppio’; a Nord, nella Malësia e Madhe per metafora ‘slogare, torcere un arto’. Çabej si esprime con convinzione a favore della provenienza dall’italiano duplicare, escludendo la provenienza dal greco, a quanto pare per via del mantenimento della d- iniziale non spirantizzata. Çabej esclude pure l’infl usso del lat. duplus e collega DUPËLKONJ a dublar ‘una sorta di berrettino’, forse di provenienza dalmata con probabile mediazione di qualche parlata del serbocroato, e a dupje ‘antica moneta d’oro’, voce attestata nelle parlate gheghe, dal veneziano dopia “sorta di moneta d’oro” (Boerio 1867, s.v.). Va detto però che in italiano duplicare è un verbo del registro lessicale colto, attestato per la prima volta nel ‘300, e di conseguenza un suo trasferimento per via orale in albanese è altamente improbabile. Inoltre in veneziano mancano forme “corrotte” del linguaggio parlato come *doble- gar, che potrebbe servire da base per ricostruire un etimo di partenza per l’albanese. Nell’italiano parlato a duplicare corrisponde doppiare. L’evoluzione fonetica e semantica di questo verbo è indice di anti- chità. L’esistenza, accanto a DUPËLKONJ, di DULPËK ‘doppio’, evidenziata da Meyer, fa pensare pure a una derivazione verbale da quest’aggettivo. Quanto alla provenienza di quest’ultimo, è probabile che si tratti di un latinismo, ormai in disuso, conservato nell’areale periferico dell’albanese. Infi ne dublar e dupje, portate da Çabej a sostegno della provenienza italiana/veneziana di dulpëkonj, benché riconducibili in ultima analisi al latino duplus, non sono da collegare a dulpëkonj. Inoltre in rumeno si riscontrano a dupleca ‘inclinare’ e a îndupleca ‘rendere doppio; doppiare’. Vătăşescu Nuovi spunti per la defi nizione degli italianismi nell’albanese 263

(Vătăşescu 1997: 311) propone come etimo dell’alb. dulpëkonj e del rumeno a îndupleca il latino duplicāre, mentre Puşcăriu nel Dicţionarul limbii române (cit. in Vătăşescu 1997: 311) ricostruisce un etimo *deplicāre. Si può quindi asserire con certezza che nel caso dell’alb. DULPËKONJ non si tratta di un italianismo. Inoltre l’esistenza in rumeno di îndupleca rende la provenienza latina la spiegazione più probabile anche per l’albanese. Miklosich (Miklosich 1870, II: 25) ha registrato per primo il lemma FANG ‘pianura’, spiegandolo dall’it. fango. La voce appare per la prima volta in Bardhi; nel suo Vocabolarium latino-epiroticum FANG viene usato per tradurre il lat. planities. Helbig (Helbig 1903: 118) approva quest’etimologia, mentre Meyer (Meyer 1891: 99) ne evidenzia la discrepanza semantica. Invece secondo Jokl (Jokl 1927: 120) esso deriverebbe dal got. waggs ‘paradiso’, in essenza ‘prato, campi’. La forma ghega FÂNG è riportata nel dizionario di Bashkimi (1908): “terreno incolto e sterile”. Nel FGJSH 1954 fi gura FANG e nel FGJSSH 1980 FËNG ‘specie di erba selvatica dei pascoli; terreno dove cresce tale erba; terreno sterile’. Çabej (SE IV, 172-173) riporta i vari signifi cati dialettali di FANG/FËNG: ‘pianura, erba, piccolo poggio abitato’ nell’Albania nordoccidentale: a Pukë fân ‘una specie di erba selvatica che cresce fi no a 40 cm’; a Reka, nell’odierna Macedonia occidentale fang signifi ca ‘cenere’. Fëng è attestato nell’areale tosco, tra Valona, Myzeqe e Mallakastër, dove prevalgono i seguenti signifi cati: ‘erba dura che cresce in terre sterili, incolte’; ‘collina brulla sul fi ume’, ‘argine ricoperto di erba dove si passa d’inverno per evitare il fango’; terreno sterile incolto’; ‘terreno duro e incolto’; ‘terreno sterile sabbioso, non adatto a essere coltivato’; ‘una specie d’erba selvatica’; ‘erba spinosa di montagna simile all’avena’ et sim. La voce è passata anche nella toponimia dell’areale settentrionale e di quello meridionale albanese: nel nord si riscontrano le forme Fang a Tropojë, Pukë, Lurë e Krujë e Fânjet/Fâjet a Postribë; nel sud Fëng in diversi punti dell’entroterra di Valona. Secondo Çabej in questo quadro semantico prevale il signifi cato di ‘fango’, dal quale derivereb- bero gli altri signifi cati, e di conseguenza dovrebbe trattarsi di un prestito dall’italiano fango. Dello stesso parere è anche Topalli (Topalli 2017, s.v.). A questo proposito è necessario approfondire alcuni aspetti pertinenti storici, dialettali e semantici. In italiano fango è un prestito dal got. fani. Si tratta di una voce di basso registro, del linguaggio parlato, e di conseguenza la sua eventuale trasmissione in albanese dovrebbe essere avvenuta oralmente. La prima attestazione dell’it. fango in fonti scritte risale al ‘300. Non si tratta di un prestito esclusivo dell’italiano (cfr. pure il lomb. fanga); essa appare nel provenzale fanc, fanha, fr. ant. faing, fr. mod. fagne, cat. fang, sp. fango. La sua diffusione corrisponde all’espansione territoriale 264 Genc Lafe delle stirpi visigote tra il 4° e il 6° secolo d.C. In questo contesto è d’uo- po ricordare che i Goti si insediarono e vi rimasero per circa un secolo e mezzo nei territori balcanici dopo avere forzato il limes dell’Impero nel basso corso del Danubio in seguito alla Guerra Gotica del 376-382 d.C. Teoricamente sarebbe ipotizzabile un ingresso di fani in questo periodo nel latino balcanico. Attraverso la mediazione del latino parlato si può spiega- re l’epentesi della g in fango < fani (cfr. it. vengo/prov. venc < lat. venio) e dal latino questa voce potrebbe essere entrata nel (proto)albanese. La sua assenza in rumeno non è un argomento a priori contro tale ipotesi: l’albanese contiene infatti molti latinismi che mancano nel rumeno. Mentre nel caso di fang e fànag ‘fango, motta’ delle parlate montenegrine di Budua e Cattaro (le quali non manifestano nessun tipo di sviluppo semantico rispetto all’etimo d’origine) dovrebbe trattarsi di italianismi o venezianismi entrate nelle parlate locali. Se poi il ‘300 va considerato il terminus post quem dell’ingresso e della diffusione degli italianismi in albanese, risulterebbe alquanto diffi cile con- ciliare questo dato con gli sviluppi fonetici e semantici e con la diffusione della stessa parola nelle varie parlate dell’albanese, che sarebbe dovuta essersi compiuta prima della differenziazione delle due varietà principali dell’albanese (alla a tonica nasale del ghego corrisponde la vocale ë tonica del tosco), ben prima del ‘300. La voce fang/fëng dimostra invece un’e- voluzione fonetica e semantica tipica dello strato lessicale dei latinismi e ciò rende assai improbabile una provenienza dall’italiano fango. Allo stato attuale dei dati non è possibile esprimersi con certezza sulla sua origine. Per gli stessi motivi esposti sopra è diffi cile inquadrare LËVROJ/LËROJ (gheg. LAVROJ) ‘arare’ tra gli italianismi dell’albanese. La voce è attestata sin dal 1555, in Buzuku, ed è saldamente presente in entrambe le varietà principali dell’albanese. Miklosich vede qua un latinismo (da laborare), cosi come Weigand (Weigand, 1914: 48) e Tagliavini (Tagliavini 1937: 175). G. Meyer (Meyer 1891: 244) propende per un italianismo (da lavorare). Jokl (Jokl 1940, Arch. Rom. XXIV: 31) riporta LËROJ dal latino e LËVROJ dall’italiano a causa della conservazione del nesso consonantico – vr-; cosi anche Topalli (Topalli 2017, s.v.), mentre Çabej (in SE V: 231-232) concorda con Jokl solo per l’etimologia di lëvroj. L’evoluzione fonetica e la diffusione dialettale lasciano presupporre un terminus post quem anteriore al ‘300 dell’ingresso in albanese di questa voce, che va a collocarsi nel periodo anteriore alla differenziazione dialettale delle parlate albanesi (all’incirca la fi ne del Primo Millennio. In più l’esistenza nel tosco del aggettivo e lëvruame ‘lavorativa’ (ditë e lëvruame ‘giornata lavorativa’, non *e lëruame), con un participio non rotacizzato (cfr. nel tosco antico e Nuovi spunti per la defi nizione degli italianismi nell’albanese 265 mbësuame da mësoj ‘imparare’; cfr. anche Bekuama, nome di una chiesetta rupestre a San Marzano di S. Giuseppe, da bekoj ‘benedire’), rappresenta un procedimento arcaico del tosco, non più in vigore attorno al periodo dell’inizio dell’infl usso italiano/veneziano sull’albanese. Di conseguenza lëvroj/lavroj è entrato in albanese ben prima di tale data (altrimenti avrem- mo avuto *e lëvruar nel tosco). In più va osservato che e lëvruame in tosco conserva il signifi cato originale, generico, del lat. lāborare, it. lavorare, diversamente dal verbo lavroj/lëvroj, con il signifi cato ristretto ‘lavorare la terra’ Il solo criterio fonetico della conservazione del nesso consonantico –vr- non è suffi ciente per assegnare lëvroj/lavroj agli italianismi. È probabile che nel latino balcanico (come è noto proveniente dalle varietà latine dell’Italia meridionale)6, sia esistita sin da subito una forma spirantizzata lavorare; infatti la spirantizzazione b→v è riscontrata nelle parlate meridionali italiane ed è già attestata nei graffi ti pompeiani. La presenza stabile di LAVROJ/LËVROJ/LËROJ in tutte le parlate albanesi presuppone un intenso contatto linguistico, più simile a quello del latino sul protoalbanese. D’altronde l’esistenza di LAVËR ‘il lavoro del contadino nel campo; quanto riesce ad arare una pariglia di buoi in una giornata’ (solo nell’albanese settentrionale) complica ulteriormente il quadro. Çabej collega lavër a lavar, lavare ‘capestro’ (presente anche nel tosco; da var) e suppone una derivazione denominale lavroj/lëvroj da lavër; tuttavia egli non si esprime con certezza sull’etimologia di lavroj/lëvroj, lasciando aperte entrambe le possibilità e concludendo che l’origine romanza è probabile, ma non certa. Invece Topalli (Topalli 2017, s.v.) vede in lavër una retroformazione su lavroj, soluzione ritenuta inverosimile da Çabej. È interessante il caso di NETULL ‘scopa; nome di una pianta che si usa per spazzare’. Çabej (SE VI: 48) approva il suggerimento di Cordignano (Cordignano, 1934: 127) che vede nella parola albanese un venezianismo derivato da *netola, da netar ‘pulire’. Tuttavia *netola non è attestata in veneziano ed è alquanto improbabile che si tratti di un sostantivo formato direttamente dal verbo netar del veneziano e accostato alla serie dei so- stantivi in -ull dell’albanese. Un dato signifi cativo è offerto a questo proposito dal rum. mătură e dall’arom. metură ‘scopa; nome di alcune piante usate per fabbricare la scopa’ che corrispondono fonologicamente a netull. Puşcăriu pensa a un

6 Cfr. a questo riguardo Pellegrini 1992: 113: “…il principale serbatoio di voci latine per la Penisola balcanica, passate sull’altra sponda, è senza dubbio costituito dall’Italia meridionale (incluso l’Abruzzo)…”. 266 Genc Lafe prestito dallo slavo metla per il rumeno e l’albanese, opinione respinta da Çabej. Vătăşescu (Vătăşescu 1997: 184) concorda con Brâncuş (Brâncuş 1983: 142), il quale propende per un’origine autoctona sia per l’albanese sia per il rumeno, evidenziando la congruenza tra il nome dell’oggetto e della pianta in entrambe le lingue. La congruenza tra l’albanese e il rumeno in questo caso esclude con sicurezza l’infl usso veneziano. La provenienza di MUR ‘muro’, considerate a volte italianismo, a volte latinismo, rientra tra le etimologie discutibili. La voce è attestata già nel Buzuku; Bardhi traduce con mur sia il lat mūrus, sia paries. La voce è dif- fusa in tutte le parlate albanesi, ad eccezione del ghego orientale (Kosovë, Dibër), dove al suo posto compare lo slavismo zid (come in rumeno, dove manca invece la continuazione dal lat. mūrus). La diffusione dialettale è un indizio di antichità, di una data d’ingresso anteriore al terminus post quem stabilito per gli italianismi dell’albanese. Basandosi sul criterio fonetico mur è stato ritenuto un italianismo7 a causa della conservazione della u (nei latinismi dell’albanese una ū passa di solito a y; cfr. gjymtyrë ‘arto’ > iūnctūra, yndyrë ‘grasso’ < unctūra). A questo proposito va osservato che la quantità vocalica nel latino è andata presto perduta e mur potrebbe di conseguenza appartenere a uno strato recenziore di latinismi/romanismi. In conclusione è possibile isolare, tra i latinismi e gli italianismi ac- certati, uno strato intermedio di elementi romanzi, i quali risalgono a un periodo anteriore a quella dell’inizio dell’infl usso lessicale italiano/veneziano sull’albanese. È lecito supporre che si tratti in questo caso di voci delle parlate romanze/volgari dell’areale romanizzato del litorale adriatico, dove le varietà romanze locali hanno continuato a essere parlate ininterrot- tamente fi no al Trecento. Queste voci sarebbero entrate in albanese prime dell’inizio dei contatti linguistici con l’italiano/veneziano vero e proprio. In questo contesto la già citata affermazione di Çabej va relativizzata, in- tegrando agli italianismi gli elementi romanzi balcanici che presentano le stesse caratteristiche del volgare. Inoltre è necessario rivisitare tutte le voci contrassegnate nel passato come italianismi antichi, la cui provenienza latina/romanza non è sicura.

7 Cosi Meyer 1891: 291, Helbig 1903: 58, Weigand 1914: 58 e Topalli 2017 s.v. Per Miklosich si tratta di un latinismo. Çabej oscilla tra latinismo e italianismo, comunque nella sua analisi sembra prevalere il criterio fonetico, per cui alla ﬁ ne considera mur piuttosto come italianismo. Nuovi spunti per la deﬁ nizione degli italianismi nell’albanese 267

2. Qualche problema comporta pure la defi nizione degli italianismi entrati in albanese a partire dalla fi ne dell’Ottocento. Nel Dizionario epirotico-italiano (1875), pubblicato nell’Alfabeto della Propaganda (Fide)8, del francescano Francesco Rossi da Montalto Ligure, appaiono in modo alquanto sorprendente per l’epoca alcune voci dotte, quali: estetik, etik, etimologìi, geodesìi, geografìi, geologìi, geomanzìi, ideologìi, idrofobìi, idrografìi, kategorìi, kosmografìi, kosmologìi, kosmopolìt, pluràl et. sim. Questi lemmi sono stati inclusi tout court e acriticamente tra gli italianismi in Dashi 20139. Nello stesso Vocabolario fi gura pure come voce dell’albanese geoponìk ‘geoponico’; agricoltore’, dall’it. geoponico, voce di registro colto, mai riscontrata in albanese e non inclusa da Dashi tra gli italianismi di Rossi. Dal punto di vista storico-linguistico dell’albanese si tratta di anacronismi, poiché queste voci si affermeranno (non tutte) nel linguaggio scritto soltanto dopo le decisioni della Commissione letteraria di Scutari (Komisija letrare) del 1916-1918. Per determinare di che si tratta effettivamente è necessaria una rapida disamina della tradizione scritta dell’albanese. Essa nasce con la letteratura di carattere religioso del Nord cattolico, con Buzuku nel 1555, e pro- segue per i due secoli successivi. Durante il Settecento questa tradizione letteraria si affi evolisce fi no a estinguersi; tra la fi ne del Settecento e la prima metà dell’Ottocento si assiste a dei tentativi linguistici e letterari individuali degli intellettuali albanesi; tuttavia solo dopo la Lega di Prizren (1878-1881) si sviluppa e si intensifi ca la vita culturale nazionale, vengono aperte le scuole in lingua albanese, fi orisce la letteratura e inizia l’elaborazione e l’arricchimento della lingua. Un quadro affi dabile del lessico albanese a cavallo tra l’Ottocento e il Novecento viene fornito dai dizionari di Kristoforidhi (1904) e della società Bashkimi di Scutari (1908), fonti imprescindibili per qualsiasi ricerca lessicale nell’ambito albanologico. È dunque evidente che le voci sopraccitate non potevano essere già in uso nell’albanese prima del 1875. È vero che nella seconda metà dell’Ot- tocento a Scutari, sotto gli auspici del Kultusprotektorat austro-ungarico, vennero aperte le scuole gestite dai Francescani (la prima a Gjuhadol, nel

8 Si tratta in sostanza della grafi a dell’italiano adattata all’albanese (c e g si pro- nunciano alveolari, [ʧ] e [ʤ], o gutturali, [k] e [g], a seconda del fonema seguente, come in italiano; gn è usato per [ɲ], z si pronuncia sempre [ts]) e completata di cinque segni per rendere i fonemi che non si possono esprimere con la grafi a latina. 9 Nel Lemmario queste voci sono state riportate nella forma attuale albanese (gjeografi , estetikë, gjeodezi, gjeologji, ideologji ecc.) e sono considerate come italianismi entrati in albanese nel 1875. 268 Genc Lafe

1861) e dai Gesuiti. Tuttavia nel processo didattico e nei testi scolastici usati a Scutari prevaleva la lingua italiana (l’albanese come materia di studio sarà introdotto solo verso la ﬁ ne del secolo; per i testi in lingua albanese sarà necessario attendere ancora qulache anno), e quindi è improbabile che tali voci fossero ricorrenti nell’uso dell’epoca, quando non esisteva ancora una produzione costante e curata in lingua albanese. Dal frontespizio del Vocabolario di Rossi si evince che “il Vocabolario è stato compilato sui vocabolarii Tanfani, Trinchèra ed altri”. Nella prefazione, mentre l’autore descrive le sue difﬁ coltà nel “vedermi… senza poter trovare libri onde apprenderne la lingua”, affermando che “in questo Vocabolario si contengono tutte le voci necessarie per parlare e intendere la lingua parlata al presente dagli Albanesi”, mancano riferimenti a eventuali fonti lessicali albanesi da lui utilizzati per la compilazione del Vocabolario, a parte un accenno al Dittionario Italiano-Albanese del 1702 di Francesco Maria da Lecce. Inoltre, le voci colte sopraelencate sono pure chiosate in albanese, alla stregua di un dizionario elementare monolingue, nel modo seguente (tra parentesi la traduzione della chiosa):

GEOGRAFÌI, ‘die e dhéut’ (sapere della terra) - geografi a ESTETÌK ‘t’gnoftunit e t’miirit’ (conoscenza del buono) - estetica ETÌK ‘die e vessèvet’ (sapere dei vizi) - etica GEODESÌI ‘die per me maat e me daa dheen’ (sapere sulla misurazione e sulla suddivisione della terra’ - geodesia GEOLOGÌI ‘die e dhéut’ (sapere della terra) - geologia IDEOLOGÌI ‘die e mèndes’ (sapere della mente) – ideologia IDROFOBÌI ‘turbim’ (rabbia) – idrofobia, IDROGRAFÌI ‘die uit’ (sapere dell’acqua) – idrografi a KATEGORÌI ‘rènd, riiesct’ (ordine, fi la) – categoria KOSMOGRAFÌI ‘die e dhéut’ (sapere della terra) - cosmografi a KOSMOLOGÌI ‘die e ligiavet dyrgnàâs’ (sapere delle leggi del mondo) - cosmologia KOSMOPOLIT ‘nier i scékullit’ (uomo di mondo) - cosmopolita Ciò non succede con lemmi del linguaggio parlato o con voci di uso comune, che sono state elencate sprovviste della chiosa in albanese, ovviamente perché nel loro caso non sorgono diffi coltà di comprensio- ne. Il Vocabolario della lingua epirotica-italiana sarà sicuramente cir- colato nell’ambito ristretto delle scuole e dei licei francescani e gesuiti dello scutarino, ma non ci sono notizie sulla sua ricezione dal pubblico albanese e sull’effettivo uso di queste parole nella produzione letteraria in albanese del periodo immediatamente successivo. Queste voci, che di Nuovi spunti per la defi nizione degli italianismi nell’albanese 269 conseguenza vanno defi nite anacronismi, non appaiono nei dizionari di Kristoforidhi (1904) e di “Bashkimi” (1908)10 e nemmeno nell’Etymolo- gisches Wörterbuch (1891) di Meyer e in Die Italienischen Elemente im Albanesischen (1903) di Helbig. I termini dotti di carattere generale di provenienza dalle lingue classiche saranno adottati e si affermeranno stabilmente nell’uso linguistico albanese solo dopo la decisione della Komisija letrare e Shkodrës (Commissione letteraria di Scutari), riunitasi tra il 1916-1918 per stabilire, tra l’altro, anche la terminologia letteraria, scientifi ca e amministrativa della lingua albanese. Nel febbraio 1917 la Komisija delibera che: “I termini generali del sapere provenienti dalle lingue classiche e che hanno acquisito ormai un colorito internazionale, essendo stati accolti in tutte le lingue dell’Europa, saranno adottati anche in albanese nella forma appropriata che deriva dal carattere della lingua”11. In seguito a ciò in albanese sono entrati e si sono affermati centinaia di termini provenienti dal lessico dotto di origine classica delle lingue europee occidentali, accantonando pure alcuni neologismi riusciti, come il sopraccitato dheshkronjë ‘geografi a’ o gjithëmësonjëtore ‘universi- tà’. L’italiano non rappresenta in quest’ambito la gebende Sprache, la lingua che ha trasmesso all’albanese queste voci, bensì una delle lingue europee di cultura, la più vicina geografi camente e foneticamente, che, assieme al francese, ha infl uito nella formazione dello strato lessicale colto, inducendo la formazione di voci e termini di sapere, tecnici, giuridici, amministrativi ecc. di origine classica nella forma attuale. L’inclusione dei lemmi dotti sopraccitati nel Vocabolario di Rossi da Montalto deve essere valutato come un tentativo per supplire all’assenza quasi totale del lessico colto di origine classica e di matrice occidentale nell’albanese dell’epoca, procedendo all’adattamento dei termini italiani nella struttura morfo-fonologica dello scutarino. Ricondurre i corrispettivi termini dotti dell’uso attuale a questo Vocabolario solo perché vi sono stati

10 Nel Dizionario della Società “Bashkimi” fi gura p.es. dheshkrojë, forma ghe- ghizzata del neologismo dheshkronjë coniato da S. Frashëri sul modello di geo- graphìa; ivi è assente però ogni riferimento alle forme elencate sopra, tratte da Rossi Da Montalto. 11 Cit. originale: Termat e përgjithshëm të ditunis të rrjedhuna prej gjuhvet klasike e qi kanë marrë sot nji ngjyrë ndërkombtare, tue qenë të pranueshme në të gjitha gjuhët e Europës do të pëlqehen edhe në gjuhën shqipe ndën trajtën, qi i për- ket karakterit të gjuhës. In: Laimet e Komisis Letrare Shqipe në Shkodër, Numër 1, Kallënduer 1918, Vjet I, cit. secondo Osmani 2009: 255. 270 Genc Lafe inclusi e defi nirli pertanto italianismi attestati in albanese nel 1875 è metodologicamente errato e non corrisponde alla realtà fattuale. Infi ne è errato e inammissibile, per i motivi esposti sopra, l’inclusione tra gli italianismi dell’albanese, sempre in Dashi 2013, di una lunga serie di lemmi dotti, come ad es. i derivati di demo- (demokraci ecc.), di drama- (dramaturgji, dramaturg ecc.), alkool, alkoolizëm, antropofag, an- tropolog, antropologji, antropomorf, antroponimi, antroponimik, apogje, apologji, apendicit, arabist, arabizëm, arkeolog, arkeologji, arkeologjik, aritmetikë, asteroid, atmosferë, atom, autoktoni, diagonal, dialog, cilindër, dinamik, dinamizëm, dinozaur, ekonomi, ekonomik, elasticitet, elefant, ele- mentar, empirizëm, encikopedi, encikopedik, energji, energjetik, enklitik, epik, episod, feudalizëm, fi lolog, fi lologji, fi lologjik, fi lozof, fi lozofi , fi lozofi k, fonemë, fonetik, fonologji, fonologjik, formalizëm, globalizëm, idea- lizëm, imperializëm, klimë, klimatologji, komunizëm, oqean, oqeanografi , pitekantrop, satrap, socializëm, socialist et sim. o termini specifi ci della medicina (aerofagji, distrofi , distrofi k, ecografi ) e persino voci come albanologji e albanologjik12. Si tratta di voci provenienti dal lessico colto, di origine classica, delle lingue europee, accolte in albanese “nella forma appropriata che discende dal carattere della lingua”. Tanto meno sono da considerare italianismi voci di origine orientale e islamica, come emir, kalif e kalifat13. Sono invece italianismi fl uoreshencë, fl uoreshent, inkan- deshent, lumineshencë, lumineshent et sim. per via resa con –sh- del nesso consonantico latino –sc-. In conclusione, l’infl usso linguistico italiano sull’albanese rimane un argomento complesso e sempre aperto a nuove conclusioni, sia per quanto riguarda quanto già fatto nel passato sia riguardo all’attuale stato della ricerca.

12 Per un quadro completo v. passim il Lemmario, in Dashi 2013. 13 Ibidem, passim. Nuovi spunti per la deﬁ nizione degli italianismi nell’albanese 271

Bibliograﬁ a

BASHKIMI 1908: Fialuer i Rii i Scypés, Perbâam Préi Shocniét t’Bashkimit, Shkodër; Rist. Fjalori i Bashkimit, Prishtinë, Rilindja 1978. BOERIO 1867: Boerio, G., Dizionario del dialetto veneziano (Terza Edizione aumentata e corretta), Venezia, Reale Tipografi a di Giovanni Cecchini. BRÂNCUŞ 1983: Brâncuş, Grigore, Vocabularul autohton al limbii române, Bucureşti. CORDIGNANO, 1934: Dizionario albanese-italiano e italiano-albanese (il nuovo Jungg), Parte Albanese-Italiana. Milano. ÇABEJ 1974: Çabej, Eqrem, Karakteristikat e huazimeve latine në gjuhën shqipe, Studime Filologjike (SF) 2, 1974, Tiranë. ÇABEJ 1976-2006: Çabej, Eqrem, Studime etimologjike në fushë të shqipes (SE), Vol I-VII, Tiranë. DASHI 2013: Dashi, Brunilda. Italianismi nella lingua albanese, Roma, Nuova Cultura. DEUSCH 2009: Deusch, Engelbert, Das k.(u).k. Kultusprotektorat im albanischen Siedlungsgebiet in seinem kulturellen, politischen und wirtschaftlichen Umfeld, Wien Köln Weimar, Böhlau. FGJSH 1954: Fjalor i gjuhës shqipe, Tiranë. FGJSSH 1980: Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë. JORGAQI 1992: Jorgaqi, Kristina, Sprovë për identifi kimin e huazimeve leksikore italiane në shqipen e sotme letrare, Studime Filologjike 1992/1, 55-66. LAFE 1998-1999: Lafe, Genc, Der italienische Einfl uß auf das Albanische. Erster Teil – Allgemeine Erörterungen, in Ponto-Baltica 8-9, 1998- 1999, 47-172. LAFE 2000: Lafe, Genc, Der italienische Einfl uß auf das Albanische. Zweiter Teil – Wörterbuch der Italianismen im Albanischen, in Ponto- Baltica 10, 2000, 31-120. MEYER 1891: Meyer, Gustav, Etymologisches Wörterbuch der albanesischen Sprache, Straßburg, Trübner. HELBIG 1903: Helbig, Robert, Die italienischen Elemente im Albanesischen, Inaugural-Dissertation, Leipzig, Johann Ambrosius Barth. JOKL 1927: Jokl, Norbert: Balkangermanisches und Germanisches im Albanischen. Fest. Salzburg 1927, 105-137. JOKL 1940: Jokl, Norbert: Zur Erforschung der albanischen Mundart von Borgo Erizzo in Dalmazien. Arch. Rom. XXIV 1, 1940, 5-41. MANN 1948: Mann, St. E. An historical Albanian-English Dictionary, 272 Genc Lafe

London-New York-Toronto. MIGLIORINI 1978: Migliorini, Bruno, Storia della lingua italiana, Sansoni, Firenze. MIKLOSICH 1870: Miklosich, Franz, Albanische Forschungen II: Die romanischen Elemente im Albanesischen, Wien, K. Akademie der Wissenschaften. OREL 2008: Orel, Vladimir, Albanian Etymological dictionary, Leiden- Boston-Köln, Brill. OSMANI 2009: Komisia letrare shqipe në Shkodër (1916-1918), Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi”, Shkodër. PELLEGRINI 1992: Pellegrini, Giovan Battista, Ricerche linguistiche balcanico-danubiane, Roma, La Fenice Edizioni. ROSSI DA MONTALTO 1875: Rossi Da Montalto Ligure, Francesco: Vocabolario della lingua epirotica-italiana, Roma, Tipograﬁ a poliglotta della s.c. di Propaganda Fide. SCHMITT 2001: Jens Schmitt, Oliver, Das venezianische Albanien (1392- 1479). München, Oldenbourg. TAGLIAVINI 1937: Tagliavini, Carlo, L’albanese di Dalmazia. Contributi alla conoscenza del dialetto ghego di Borgo Erizzo presso Zara. Firenze. TOPALLI 2017: Topalli, Kolec, Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe, Tiranë, Botimet albanologjike. VĂTĂŞESCU 1997: Vătăşescu, Cătălina, Vocabularul de origine latină din limba albaneză în comparaţie cu româna, Institutul român de tracologie, Biblioteca Thracologica, Bucureşti. VICARIO 1992-1993: Vicario, Federico, L’inﬂ usso lessicale veneto nell’albanese, Balkan-Archiv 17/18, 185-232. WEIGAND 1914: Weigand, Gustav, Albanesisch-deutsches und deutsch- albanesisches Wörterbuch. Leipzig. Ethem Likaj

E MBSUAME E KRËSHTERË E LEKË MATRANGËS

Nga prekja e parë e veprës së Lekë Matrangës “E mbsuame e krështerë“ rreth 80 vjet më parë deri në ditët tona, ka kaluar herë drejtpërdrejt, herë tërthorë në dorë të kureshtarëve dhe të dijetarëve. Vepra është qëmtuar përgjithësisht pjesërisht sipas interesave të specilizuara dhe të kufi zuara. Kufi zimet janë të arsyeve të ndryshme, fetare, kulturore, historike, madje edhe kombëtare. Interesat e specializuara kanë synuar qëllimet e veçanta thuajse të çdo autori, që është marrë me të. Kush ndjek kohëgjatësinë e vështrimit të veprës, por sidomos specialistët e mirëfi lltë që janë marrë me të dhe që e kanë parë si dokumentin më të vjetër gjuhësor të të folmeve jugore të Shqipërisë, si: La Piana, Cabej, Riza , Demiraj, Sulejmani etj., duket sikur nuk ka mbetur gjë për të thënë. Por tani vepra ka rënë në një dorë tjetër, që tjetër gjë ka bërë me këtë vepër edhe nga sasia edhe nga pikësynimi. Rimarrja me Lekë Matrëngën, megjithëse ka nisur nga një rrethanë e rastit, është kthyer nga prof. Mateo Mandalà në një aksion hetimor shkencor të mëtejshëm. Dokumenti i ri i gjetur në thesarin kulturor arbëresh - më shumë të fshehur, më shumë të mbuluar se të zbuluar - nuk është vetëm një nxitje e mirëfi lltë dhe e vërtetë për autorin, por edhe një thirrje për kërkime të mëtejshme jo vetëm për Matrangën, por edhe për personalitete të tjera të kulturës arbëreshe. Prof. Mandalà nuk gjeti e kërkoi për të plotësuar, por më shumë për të hedhur dritë më tej në jetën dhe veprën e Matrëngës. Eshtë një dokument i vogël, i gjetur rastësisht, apo një shtysë e dhënë nga përfaqësues të njohur dhe njohës të kulturës arbëreshe, që nga intuita e njohur e studiuesit tonë është ndier si një nevojë për të vënë në dukje kufi zimiet e interpretimeve fi lologjike të derisotme që nga zbulimi i dorëshkrimit, por edhe për t’i bërë më të qëndrueshme hipotezat e kaluara për kontekstin historiko-kulturor të kohës kur jetoi Matrënga. Ndryshimi i trajtimit të ri të jetës së Matrangës kushtëzohet nga objekti i ri i studimit, që për herë të parë nuk niset vetëm nga kopja fotografi ke, 274 Ethem Likaj por edhe nga tri versionet, autografi ke dhe joatugrafi ke, si dhe nga zgjerimi i mëtejshëm i njohjeve për aspekte të jetës dhe të veprës së Matrëngës, të cilat ende ishin të pakta ose të aspakta. Formimi kulturor, kushtet historiko- kulturore, fetare janë njohur dhe zgjeruar si parakushte që ndikuan në ni- smën, hartimin dhe shkallën e ndërtimit të veprës. “E mbsuame e krështerë” është shkëputur nga izolimi, si një vepër ku gjithçka është kërkuar vetëm brenda saj dhe është vështruar më gjerë, si një kuadër, ku ndërthuren faktorë historikë e njerëzorë. Variantet joautografe, varianti autograf dhe teksti i shtypur janë ndjekur si lidhje e marrëdhënie, ku autori burimor natyrisht është aty, në qendër, por nuk përjashtohen edhe ndërhyrësit e tjerë, jo si faktorë ndryshues, por si faktorë që kanë përcaktuar ecurinë e veprës, deri sa ajo arriti në botim. Synimi i autorit të hartimit të veprës është mjaft am- bicios, çka përligjet nga përvoja e hartimit të botimeve të këtij lloji, por sidomos nga formimi i përgjithshëm dhe special i thelluar. Kështu, vepra në tërësi nuk përmban vetëm shqyrtimin kritik të çështjeve të shumta të lëna pa zgjidhje nga studiues të rendësishëm, që janë marrë me veprën e Matrëngës në dritën e dokumenteve të reja të pabotuara, por, në radhë të parë, në studimin e thelluar fi lologjik të saj, mbështetur në një metodë trajtimi që historinë e tekstit e lidh si me kushtet historiko-kulturore të kohës, ashtu edhe me aktorët e kohës, duke e parë atë njëherësh edhe si produkt të kohës, edhe si produkt të autorëve të saj. Metodën edhe e zgjedh, edhe e përpunon atë. Përgjithësisht ndjek metodën e studimeve fi lologjike të porf. Cabejt, sipas të cilit, studimet e teksteve të vjetra shqipe duhet të kalojnë përmes një punës shumëvjeçare e sistematike, duke nxjerrë më pas botime, që t’u përgjigjen kërkesave që shtron fi lologjia. Në përputhje me metodën e zgjedhur, shpesh here autori shfrytëzon të dhëna jashtëtekstore, por që ndihmojnë në kuptimin dhe shpjegimin e aspekteve mirëfi lli fi lologjike. Kthimi dhe rikthimi i aspekteve historike me personazhet: porositësi, përkthyesi, radhitësi, kopisti, lexuesi i veprës etj., gjithçka vendoset në funksion të synimeve të autorit për të përmbushur dy linja, një historiko-kulturore dhe një tjetër fi lologjike, por gjithmonë e para në shërbim të së dytës. Kështu, historia e tekstit ngrihet mbi historinë e personazheve dhe anasjelltas. Të gjitha ndërhyrjet e ndërgjegjshme jashtëtekstore e kanë lejuar Mandalanë të përvijojë një linjë që synon rindërtimin e historisë kohore të shkrimit të teksteve, të cilat e kanë çuar mandej në përfundimin se ato (tekstet) janë fryt i një procesi të ndërlikuar shumautorësh. Autoriteti, formimi dhe kultura e secilit ka peshën dhe rolin e vet në realitetin historik të kësaj ngjarjeje, që nuk mbeti e izoluar, por ndikoi drejtpërdrejt në zhvillimet e mëvonshme kulturore te arbëreshët e Sicilisë. E mbsuame e krështerë e Lekë Matrangës 275

Autori vëren se kjo metodë nuk është zbatuar nga autorë kritikë para tij, prandaj në mjaft raste ata kanë rënë në përfundime të nxituara dhe punimet e tyre janë kufi zuar në trajtimin thjesht të natyrës kulturore jashtëtekstore, duke vështirësuar – siç thotë ai – “lëmshin e problemeve fi lologjike.” Trajtimet e studiuesve paraardhës nuk vlerësohen nga vetvetja, por nga metoda e zgjedhur e racionale. Kështu, përgjithësisht trajtimin e La Pianës e quan, ndër të tjera, të paplotë; te S. Riza vëren mprehtësinë në përcakti- min e problemeve të shumta që la La Piana. Po, nga ana tjetër, sipas autorit, edhe vërejtjet e S. Rizës nuk janë të plota e shteruese, sepse u përqëndruan më shumë në analizën e brendshme të tekstit në të gjitha variantet. Nuk u kushtoi rendësi aspekteve fi zike të varianteve, prandaj edhe nuk mundi të hidhte dritë në marrëdhëniet gjenealogjike në mes varianteve A, B dhe C. Prandaj, sipas Mandalasë, ai theksoi më shumë aspekte dytësore dhe nuk u mor me problemet kryesore fi lologjike, të cilat edhe sot mbeten për t’u zgjidhur. Për autorë të tjerë, që janë marrë me Matrëngën, me të drejtë bëhet vërejtja kryesore se ata nuk kanë ndjekur gjithmonë origjinalin, por më shumë njëri-tjetrin. Ndër ta përfshihen edhe studiuesi F. Sulejmani, i cili prej kohësh ka dalë me një botim thuajse të plotë për veprën. Botimi i Mandalasë përmban të gjithë lëndën e katekizmës, nga fi llimi i shkrimit, d. m. th që nga autografi i parë deri te kopja e shtypur. Autori ka ndjekur hap pas hapi tri variantet-doreshkrim dhe variantin e shtypur, duke karakterizuar çdo dokument me hollësi, duke përcaktuar: formatin, përmasat e formatit, fl etët, letrën, bojën, mënyrën e ndërtimit etj. Përcaktohet më tej struktura e çdo varianti dhe kakrakteri i përmbajtjes. Eshtë gjithçka që shihet, por edhe që nënkuptohet, gjthçka që është hequr a shtuar, nga një variant te tjetri; gjithçka e hetuar dhe argumentuar permes faktesh dhe arsyetimesh. Përshkrimi është aq konkret, sa të jep përshtypjen se i njëjti dokumenti lëviz nga burimi në përfundim, nga autografi i parë deri te kopja e shtypur. Nga tërë ky hetim, autori nxjerr disa përfundime me vlerë për analiza fi - lologjike vetjake, se 1) në variante kanë ndërhyrë disa duar; 2) në tri dorësh- krimet kanë ndërhyrë katër duar; 3) anonimati i pjesëmarrësve; 4) teksti i variantit C është teksti përfundimtar që ka shkuar për shtyp; 5) dorëshkri- met A, B dhe C tregojnë edhe fazat e kalimit në shtyp. Tjetër trajtim e paraqitje ka edhe kopja e fotografuar e Bibliotekës Kombëtare Shqiptare. Të dhënat fi zike për të janë më të plota e më të sakta. Vërejtjet e thukëta për studimet e plota a të pjesshme të kodikut nga pa- raardhësit kanë përcaktuar saktësime dhe thellime të mëtejshme, duke kor- regjuar disa përfundime kontradiktore të mëvonshme. Për t’i dhënë veprës vulën e kohës, të vendit dhe të nivelit intelektual, autori me durim dhe vull- 276 Ethem Likaj net - pa folur për dëshirën e cila si ka munguar asnjëherë – është endur në vende, dokumente e literaturë gjithfarëllojshe. Gjenealogjinë dhe fromimin e Lekë Matrangës e ka ndjekur, jo aq për të saktësuar një datëlindje, sesa për t’u njohur me shkallën e arsimimit dhe të kulturës, për të parë rritjen intelektuale të tij, e cila, me sa duket, më shumë u sendërtua në jetë sesa në shkollë. Sido qoftë edhe ajo masë shkollimi që kreu, i siguroi një nevel kulturor e intelektual premtues për të ardhmen, falë përmbajtjes së racionale të institucioneve, ku u arsimua, të cilat, krahas përmbajtjes fetare, të pajisnin edhe me njohuri gramatikore dhe me qytetërim greko-romak. Titulli minor i mësuesit të shkollës i siguroi edhe një pozitë e prestigj gjithmonë në rritje. Formimi dhe karriera fetare e Lekë Matrangës qëndron në mes luftrave për tërheqjen e popullsisë nga njëra a tjetra kishë. Mandalà e shpjegon me realizëm, por edhe me intuitën e intelektualit vendës shfrytëzimin e rrethanave politike, shoqërore dhe fetare të arbëreshëve të shquar të Sicilisë, të cilët ia kushtuan pjesën më të madhe të energjive përkthimit dhe studimit të teksteve të vjetra. Një shembull të shkëlqyer të kësaj tradite po e jep edhe një parí e brezit intelektual arbëresh të sotmë, ku shquhen Franko Altimari, autori i ketij botimi, Mateo Mandalà dhe të tjerë më të rinj. “E mbsuame e krështerë” autorin e ka bërë për vete, në kuptimin që nuk i shmanget asnjë aspekti. E paraqet tërësisht atë, shpjegon rrethanat dhe autorët e çdo shkalle që vunë dorë në çdo përbërës, mbështetjen që pati, modelin e kodikut që zgjodhi, pëkthimin shqip me vërejtjet e mprehta, por edhe variantin italisht; edhe këtu ka vënë dorë me vërejtjet sqimatare të një gjuhëtari të zëmëruar për çdo gjë që nuk i shkon gjuhës. Një analize të hollësishme me vëmendjen e një specialisti të thelluar i ka bërë grafi së së të gjitha dokumenteve të kodikut, veçanërisht të varianteve autografe dhe joautografe. Një analize të tillë nuk i ngjan as nga sasia, as nga cilësia asnjë nga studimet e plota a të pjeshme të mëparshme. Analizat e tjera gjuhësore, kryesisht morfologjike, janë më të kufi zuara, sepse studimet pararendëse në këtë aspekt kanë qenë më të plota, por edhe se, me sa duket, aty nuk ka ndeshur problemet që ndeshen në aspektet e tjera.Theksoj se në këtë botim të fi lologut tanimë të shquar dhe të afi rmuar edhe me vepra të tjera të këtij lloji, por edhe të llojeve të tjera, gjejmë lëndën e plotë të Lekë Matrëngës, të mbledhur dhe të studiuar me skrupulozitet. Nuk kemi një vepër vetëm me lëndë të gjetur, por edhe të kërkuar dhe të arritur. Eshtë një “Embsuame e krështerë”, së cilës vështirë se mund t’i shtosh gjë si lëndë. Eshtë një vepër e përgatitur me dorë të sigurt nga prof. Matteo Madala, por nuk është vetëm e tija dhe për të, por edhe për çdo gjuhëtar historian a johistorian. Kastriot Marku

MATTEO MANDALÀ DHE SHKOLLA E FILOLOGJISË ARBËRESHE

Bashkësia e arbëreshëve në Itali, për më se pesë shekuj, ka treguar një rezistencë kulturore të pazakontë për vetidentifi kimin e saj. Edhe vetë procesi i ndërtimit historik të identitetit kulturor shqiptar në elementët e tij substancialë nisi të formëzohet së pari pikërisht në mjediset e arbëreshëve, në gjysmën e dytë të shekullit XVIII. I ftilluar në krye të herës me mite gojore, ai dalngadalë u sendërtua më pas mbi elementë historikë të bazuar në përshkrimin gjenalogjik të etnisë, gjuhës dhe traditave kulturore, duke dëshmuar dhe faktuar kështu të gjitha arsyet historike dhe kulturore të këtij procesi; një proces ky i njëkohshëm i cili shkoi krahas me formimin e kombeve në Europë në periudhën e romantizmit. Nxitja dhe puna e madhe në formimin e përshpirtshëm, fetar dhe kulturor të murgjve bazilianë arbëreshë të manastirit të Mezzoiuso-s, të cilët përgatitnin misionarë për misionet këndej Adriatikut, rezultoi të ishte elementi parësor më me rëndësi në ftillimin e procesit të pavënë re deri më tani në historiografi në tonë: atij të ftillimit dhe të krijimit të traditës dhe të identitetit shqiptar me epiqendër komunitetet arbëreshe të Sicilisë, që parapriu kronologjikisht Rilindjen romantike, ndaj duket qartazi se zanafi lla e romantizmit shqiptar ftillohet pikërisht në mjediset e arbëreshëve të Sicilisë. Arbëreshët ishin të parët ata të cilët e përkufi zuan identitetin kulturor shqiptar, duke e bërë të dallueshme kombësinë, gjuhën dhe kulturën e tyre nga ajo ortodokse greko-bizantine, prej nga vinin si ritual fetar, dhe asaj katoliko-romane e italiane e cila i kishte mirëpritur. Në këtë këndvështrim, arbëreshët u bënë pjestarë të njëkohshëm të dy rilindjeve, asaj italiane “risorgimento” në vendin ku jetonin, dhe asaj shqiptare në vendin prej nga vinin. Përkufi zimi etnokulturor shqiptar duket se lind pikërisht prej këtij komuniteti, herë i shprehur përmes botimeve e herë i mbetur për fat të keq në tentativë komunikuese publike, për shkak se një pjesë e mirë e veprave të autorëve që e kanë shpalosur dhe specifi kuar këtë profi l identitar, mbetën dorëshkrime, të cilat kanë dalë në dritë vetëm vitet e fundit. Për të gjitha këto arsye, arbëreshët përfaqësojnë shqiptarët, bashkëkombasit tanë autentikë, të cilët përgjatë afër pesë shekujve që dheu 278 Kastriot Marku i të parëve ishte zhytur nën mjegullnajën osmane, mbajtën të gjallë dritën e shpresës dhe identitetin shqiptar të mëshiruar tek kujtesa historike e Gjergjit të Madh (Gjergj Kastriotit Skënderbeut), duke u bërë kështu njëherësh ni- smëtarët dhe nxitësit zelltarë të paprerë të ruajtjes se identitetit të mirfi lltë etnik shqiptar dhe të përvijimit aktiv të procesit të vërtetë të krijimit të kombit shqiptar, në mënyrë të veçantë duke ruajtur të pastër shqipen tonë të ëmbël të Gjon Buzukut, Lekë Matrangës, Pjetër Budit, Frang Bardhit e Pjetër Bogdanit, e cila na vjen dorazi sot falë profesor Matteo Mandalà-së, Francesco Altimarit e shumë të tjerëve sivëllezër të tyre, të cilët po sjellin kontribute risimtare themelore në shkencat albanologjike, në mbushjen “thesit të uritur” të shqipes që pret me grykën hapur! Kërkimi i origjinës së atdheut të braktisur thadruar në kodin nacional të gjuhës së të parëve, krijimtaria gojore e trashëguar si dhe heroi kombëtar Gjergj Kastriotit, kanë qenë elementët bazikë të cilët u kanë shërbyer arbëreshëve për ndërtimin e një vizioni ardhmërie të kulturës panshqiptare që më pas u formësua si e tillë dhe vijon këtë udhë paprerë ditë pas dite. Arbëreshët kanë qenë dhe mbeten shqiptarë me komb dhe me gjuhë, bizantinë për nga tradita e ritualit kishtar e njëherazi shtetas dhe qytetarë italianë.1

Nga deformimi i procesit letrar shqiptar tek identitetiti ﬁ lologjik i teksteve shqipe Duhet të theksojmë se për një periudhë të gjatë kohore studimet ﬁ lologjike shqiptare kishin mbetur mjaft mbrapa në krahasim me studimet gjuhësore, të cilat deri tash vonë i brendashkruheshin njëra-tjetrës. Këtë gjendje e vëren së pari Mario Roques,2 i cili me hulumtimet e tij mbi tekstet e vjetra shqipe,3 mori vetë nismën për të dalë nga kjo gjendje duke botuar Fjalorin e Frang Bardhit.4 Në kontekstin e realizimeve konkrete botuese,

1 Një pamje e plotë dhe magjistrale e kësaj qasjeje të re në historiografi në shqiptare mund të shihet tek: MANDALÀ, Matteo. Mundus vult decipi. I miti della storiografi a arbëreshe. Studi e testi albanesi 4. Collana diretta da Matteo Mandalà. A.C. Mirror, Palermo, 2007. 2 ROQUES, Mario. Le Dictionnaire albanaise de 1635 èditè avec introducion et index complet par M. Roques, Librairie Orientaliste Paul Gëuthner, Paris, 1932. f. 7-9. 3 ROQUES, Mario. Recherches sur anciens textes albanais, Paris, 1932. « Gjurmime mbi tekstet e vjetra shqipe »: Përkthyer nga origjinali dhe pajisë me shënime nga Vili Kamsi. Buletin shkencor i Institutit të Lartë Pedagogjik Dyvjeçar të Shkodrës, Shkodër, I/1964, Numër i posaçëm, f. 385-409 ; II /1965, f. 397-422. 4 ROQUES, Mario. Le Dictionnaire albanaise de 1635 èditè avec introducion et index complet par M. Roques, Librairie Orientaliste Paul Gëuthner, Paris, 1932. Matteo Mandalà dhe shkolla e fi lologjisë arbëreshe 279

Mario Roques mund të konsiderohet si themeluesi i fi lologjisë shqiptare me vepër të botuar, anipse nismëtar i saj rezulton të ketë qenë Imzot Pal Schiroi, i cili pas rizbulimit të Mesharit të Gjon Buzukut në Bibliotekën e Vatikanit në vitin 1909, përveç fotografi mit të tekstit, pas shumë vitesh studimi kishte përgatitur edhe një edicion të plotë kritik me transliterim e transkribim fonetik shoqëruar edhe me një studim të gjatë për gjuhën e autorit,5 studim i cili për fat të keq ka mbetur ende i panjohur, përjashto pjesët biblike të përgatitura në bashkëpunim me Gaetano Petrottën,6 deri sa më në fund zbulimi i dorëshkrimit të tejshkruar të Meshari-t nga Pal Schirò u bë nga fi lologu Matteo Mandalà.7 Filologjia ka rëndësi në njohjen, leximin, rindërtimin, interpretimin dhe transmetimin/botimin e teksteve qoftë ato në gjendje dorëshkrimore, ashtu edhe ato tekste botimesh të rralla, në formën e tyre gjuhësore origjinale, me aparatin e tyre shpjegues për “lexim masiv” dhe natyrisht edhe profesional. Kjo nga ana e saj bën që tekstet e vjetra të hyjnë në komunikim me lexuesin e sotëm, sepse në fund të fundit prania e tyre mbi të gjitha është mjet shumë i rëndësishëm i identitetit tonë historik dhe kulturor, por edhe i praktikës sonë gjuhësore dhe letrare. Filologu që qe i pari në vendin amë që ndërmori metodologjikisht traskriptimin me aparatet kritike përkatëse, fi llimisht Meshar-in e Buzukut8 dhe mës pas në të njëjtin vit Catechismo Albanese di Luca Matranga të Lukë Matrangës9

5 Shih: ÇABEJ, Eqrem. Hyrje në “Meshari” i Gjon Buzukut (1555). Botim kritik, Pjesa e parë-Hyrje dhe transliterim, Tiranë, 1968, f. 7. 6 U botua falë dijetarit arbëresh Monsinjor Pal Schirò (1866-1941) i cili në vitet 1909-1910 e fotokopjoi tekstin dhe përgatiti edhe një transliterim e transkriptim të tij, i cili u botua pjesërisht: Pal Schirò – Gaetano Petrotta. Il più antico testo di Lingua Albanese. Transcrizione fonetica con note e osservazioni grammaticali di Mons. P. Schirò e riproduzione del testo dell’Editio Princeps con introduzione di G. Petrotta, “Rivista indo-greco-italica di fi lologia-lingua-antichità”, XVI (1932), f. 41- 67; 103-122. 7 MANDALÀ, Matteo. “Meshari i Buzukut në Sicili”, në: Milosao, suplement i Gazetës Shqiptare, E diel, 18 maj 2014. f. 14-15. Sipas studiuesit Mandalà vepra mban titullin: I testi biblici in lingua albanese di dom Gjon Buzuku, messi in ordine, con traduzione italiana e note, f. 15. 8 RROTA, At Justin. O.F.M. Monumenti mà i vjetri i Giùhës Shqype. D. Gjon Buzuku(1555). Hylli i dritës, Vjeta VI/1930, Kallnduer, 1930, Nr. 1, f. 31-51; Nr. 2, f. 108-114; Nr. 4, f. 231-238; Nr. 5, f. 292-300; Nr. 10, f. 569-576; Nr. 12, f. 671-680. Në fashikull më vete u botua nga Shtypshkroja Françeskane, Shkodër, 1930, 66 f. Botimi i dytë, 1938, 57 f. 9 RROTA, At Justin. O.F.M. “Shkrimtari ma i vjetri i Italo-Sqyptarvet; Lukë Matranga (1592). [Gjuha e orthografi ja e Matrangës-Kolonia e Shqyptarvet në Piana 280 Kastriot Marku ishte At Justin Rrota o.f.m, ndërkohë që në vitin 1912 studiuesi arbëresh Marco La Piana kishte bërë botimin e veprës së Lekë Matrangës.10 Bëhen përpjekje po ashtu nga At Mark Harapi11 dhe Dom Ndre Mjedja për Çetën e Profetëve, për të vijuar me Injac Zamputti,12 ndërkohë që më 1958 Namik Resuli boton Meshari-n me një hyrje, aparat kritik, transkriptim e faksimile të origjinalit, shoqëruar me një indeks të pjesëve latinisht të tekstit.13 Në vitin 1959, Eqrem Çabej, pa dyshim albanologu më i madh i shekullit të kaluar, boton artikullin me titull: “Tekstet e vjetra shqip dhe disa kritere rreth botimit të tyre”, në të cilin trajton problematikën lidhur me botimin e teksteve të vjetra shqipe.14 Në këtë artikull i cili është një përmbledhje udhëzimesh në trajtën e një doracaku, Çabej me një formimim fi lologjik shembullor në Universitetin e Filologjisë Klasike të Universitetit të Vjenës trajton parimet dhe kriteret themelore për hapat që duhen ndjekur për botimin e teksteve të vjetra, mënyrat e riprodhimit të një teksti, duke dalluar fototipinë nga transliterimi dhe transkribimi fonetik. Në këtë artikull, ai njofton edhe përfundimin e punës për botimin kritik të Mesharit nga ana e tij, punë të cilën ai e kishte përfunduar në muajin gusht të vitit 1958. Pra vetëm pas dhjetë vitesh u bë e mundur botimi i Mesharit, ndërkohë

dei Greci]”. Hylli i dritës, Vjeta VII/1931, Shtatuer, 1931, Nr. 9, f. 505-522, me fac-simile. 10 LA PIANA, Marco. Il catechismo albanese di Luca Matranga (1592), në: Roma e l’Oriente, Rivista criptoferrantese per l’uninoe delle Chiese, Viti II, Vol. III. Prill 1912, Badia Greca di Grottaferrata, Viti II. Vol. IV, maj-tetor 1912; Po ai, Il catechismo albanese di Luca Matranga (1592), da un antico manoscritto vaticano, Grottaferrata, 1912. 11 Emzot Pjetër Bogdani: Cuneus Profhetarum (ASE) Çeta e Profetenve, qitë n’alfabetin e soçem e kthiellue me vrojtime prej At Mark Harapit, S.J. Pjesa e I, Shtypshkroja “Zoja e Papërlyeme”, Shkodër 1940. 12 ZAMPUTI, Injac. “Disa shënime rreth alfabetit të dorëshkrimit të anonimit Elbasanas”, Buletin i Shkencave Shoqërore, Nr. 1, 1949, f. 55-57, dhe posaçëri- sht “Dorëshkrimi i Anonimit t’Elbasanit – transliterim, transkriptim dhe koment”. Buletin i Shkencave Shoqërore, Tiranë. 1951, nr. 3-4. 13 RESULI, Namik. Il messale di Giovanni Buzuku. Riproduzione e trascrizione. Studi e testi 199. Biblioteca Apostolica Vaticana. Città del Vaticano 1958. 407 f. Shih po ashtu: Meshari i Gjon Buzukut. Transliterimi nga Namik Resuli. Albanisches Institut & The centre for Albanian Studies. London. 14 ÇABEJ, Eqrem. “Tekstet e vjetra shqip dhe disa kritere rreth botimit të tyre”, Buletin i Universitetit Shtetëror të Tiranës, Seria e Shkencave Shoqërore, Tiranë 1959, nr. 2, f. 104-115. Botuar edhe në Studime gjuhësore, bl. VI, Prishtinë, 1977. Matteo Mandalà dhe shkolla e ﬁ lologjisë arbëreshe 281 që ai ka punuar mbi njëzetë vjet mbi të.15 Eqrem Çabej dhe Namik Resuli punuan paralelisht me Buzukun me sa shihet pa pasur dijeni për punën ndërsjelltas të njeri-tjetrit. Me përgatitjen dhe botimin kritik të Meshar- it në vitin 1968 nga Eqrem Çabej, u ftillua “tradita e teksteve” korrekte, që do të thotë transmetimi besnik i teksteve. Me këtë botimi kritik, Çabej çeli hullinë e praktikës ekdotike, tashmë të kthyer në traditë në ﬁ lologjinë e teksteve shqipe, e cila dalngadalë me studiuesit Selman Riza,16 Kolë Ashta17, Osman Myderrizi18, Rexhep Ismajlin19, Fadil Sulejmani20 dhe më pas Matteo Mandalà, Francesco Altimari, Anila Omari, Bardhyl Demiraj, Gëzim Gurga, Italo Costante Fortino, Merita Bruci, Vincenzo Belmonte, Fiorella De Rosa, Giuseppina Cerniglia, Michelangelo La Luna, do të bëhej shkollë të cilën e nis Eqrem Çabej por në shkollë pune moderne e shndër- rojnë albanologët Francesco Altimari dhe Matteo Mandalà, posaçërisht ky i fundit. Filologjia shqiptare me gjithë arritjet e saj të konsiderueshme vitet e fundit vazhdon të ketë mungesa të mëdha. Mungesa e botimeve kritike ka vonuar shumë studimet gjuhësore, stilistike, studimet tekstologjike dhe po- saçërisht studimet historiko-leterare. Ajo pra çfarë i ka munguar e vijon t’i mungojë ende gjuhës dhe letërsisë shqiptare është përballja serioze e saj me tekstet. Letërsia shqipe ka pasur dhe vijon të ketë ende një raport problematik me tekstet e saj, fenomen ky i trashëguar gjatë periudhës 1945- 1990, që qe kthyer në praktikë të institucionalizuar e cila nuk e kishte për gjë ndërhyrjen dhe cënimin e autenticitetit të teksteve letrare autoriale, dukuri kjo që u përdor rëndom posaçërisht në botimet postume, duke krijuar

15 Shih ÇABEJ, Eqrem. “Disa aspekte të fonetikës historike të shqipes në dritën e gjuhës së Gjon Buzukut” botuar në BSHSH, Nr. 1, Tiranë, 1971, ku ai pohon se: “ky studim mbështetet me kërkime përmbi njëzetvjetëshe rreth gjuhës së monumenteve të vjetra të shqipes, në radhë të parë të “Mesharit” të Gjon Buzukut”, çfarë do lë të nënkuptohet se punë përgatitore ai e kishte nisur rreth vitit 1948. 16 RIZA, Selman. “Disa teza mbi tre dorëshkrimet e katekizmit të Matrëngës”, në Buletini i Universitetit Shtetëror të Tiranës, Tiranë, 1962, nr. 1, f. 76-81. 17 ASHTA, Kolë. “Shënime e vërejtje rreth gjuhës dhe leksikut të Lekë Matrëngës”, në Buletini i Universitetit Shtetëror të Tiranës, nr. 2, Tiranë, 1957, f. 85- 86. Kolë Ashta, “Në kërkim të anës letrare të Matrëngës (1592)”, në Shkodra, viti V, nr. 5, Shkodër, 1965, f. 189-190. 18 MYDERIIZI, Osman. “Letërsia shqipe me alfabetin arab” në Buletin për shkencat shoqerore, 1955, nr. 2, Tiranë, 1955, f. 148-155. 19 ISMAJLI, Rexhep. Gramatika e parë e gjuhës shqipe, Rilindja, Prishtinë, 1982. 20 SULEJMANI, Fadil. E Mbsuame e Krështerë e Lekë Matrëngës, Prishtinë, 1979. 282 Kastriot Marku kështu një një kulturë “false”, pa parime teorike të qarta referuese. Veprat e pabotuara, të ndaluara, apo të botuara nën censurë u shoqëruan me cungime apo deformime të cilat kanë prekur në mjaft raste elementë substancialë të teksteve letrare autentike. Me të drejtë thekson studiuesi Shaban Sinani se: “Letërsia shqipe është ende një letërsi e pabotuar jo vetëm në kuptimin që pjesë të rëndësishme të saj mbeten dhe sot në dorëshkrim,21 por mbi të gjitha, sepse edhe ajo që është botuar, është botuar në mënyrë aq të dyshimtë, sa të mbetet e hapur pyetja nëse në aq letërsi të printuar sa kemi në duart tona është vullneti i autorit apo vullneti i përshtatësve. Pikërisht përshtatësit janë ata që për një kohë të gjatë kanë zënë vendin e fi lologëve dhe përshtatja vetë atë të fi lologjisë së tekstit”.22 Historia e deformuar dhe tejet specifi ke e procesit letrar shqiptar i ka mbajtur rrjedhimisht kritikën dhe studimet letrare larg të qenit objektivë, përtej subjektivitit të vetvetishëm që kanë si disiplina. Kritika dhe studimet letrare nuk kanë mundur dhe nuk mund të mbërrijnë rezultatet e tyre të dëshiruara dhe të qëndrueshme nëse mbështe- ten në tekste jo të sigurta, prandaj në këtë kontekst botimi i teksteve të letërsisë shqipe në botime kritike që garantojnë sigurinë e transmetimit korrekt të tekstit duke shmangur gabimet e transmetimit në të shkuarën është nevojë e ngutshme. Puna e nisur me “Meshar-in” e Gjon Buzukut, punuar nga Eqrem Çabej, (1968); Gramatika e parë e gjuhës shqipe, përgatitur nga Rexhep Ismajli (1982); Codice Chieutino, i Nicolò Figlia-s dhe E mbsuame e krështerë e Lukë Matranga-s përgatitur nga Matteo Mandalà, përkatësisht në vitet 1995 dhe 2004; Vita della Beata Vergine Maria (1762), e Gulio Varibobës, përgatitur nga Vicenzo Belmonte (2005); Cuneus Prophetarum, (Çeta e Profetëve) e Pjetër Bogdanit, përgatitur nga Anila Omari (2005); Il Dittionario italiano-albanese (1702) i Francesco Maria Da Lecce-s, përga- titur nga Gëzim Gurga (2009), si dhe Bardhyl Demiraj, me Doctrina e kær- scten të Gjon Nikollë Kazazit (2006), Dictionarium Latino-Epiroticum të Frang Bardhit (2008), dhe tash se fundmi me botimin: Conciλi Provintiaaλi o Cuvendi i Arbenit. Romae (2012), apo korpusi i veprave të Pjetër Budit

21 Shih: SINANI, Shaban. Kodikët kronografi kë të Shqipërisë. Shkrime dhe dorëshkrime prej Rilindjes Europiane deri në Rilindjen Kombëtare. Naimi, Tiranë, 2014. 22 SINANI, Shaban. “Filologjia si shkencë dhe një letërsi e pabotuar” në: Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. Materialet e punimeve të Seminarit XXXI Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. Prishtinë, 13-25 gusht 2012. Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë. Prishtinë, 2012. f. 9-16. Citimi f. 10. Matteo Mandalà dhe shkolla e fi lologjisë arbëreshe 283 me të cilin punoi në mënyrë të jashtëzakonshme Gunnar Svane, Gramatika e Da Lecce-s etj. Detyrë e ngutshme është njohja e teksteve me editimet e tyre të përpikta, në mënyrë që njohja e tyre të jetë reale dhe e besueshme dhe menjëherë mbas tyre mund të bëhet edhe vendosja kronologjike dhe qasja e tyre diakronike dhe sinkronike e më pas ajo kritike e tekstuale për t’u përmbyllur me vlerësimin e letërsishmërisë së tyre. Shkolla shqiptare, nga ajo në nivelin parauniveriatar e deri tek Universiteti vijon t’a edukojë qytetarin shqiptar në mënyre të mangët pa i dhënë atij në dorë tekste të besueshme të kuruara në mënyrën e duhur. Studenti shqiptar i fakultetit të drejtësisë e nis studimin e të drejtës tradicionale shqiptare me Kanunin e Lekë Dukagjinit pa i patur në dorë Statutet e Shkodrës apo të Drishtit, ashtu sikurse studenti i fakultetit të fi lologjisë që e nis letërsinë me Naim Frashërin për të vijuar me përkthimet e përshtatjet deniguese që u janë bërë teksteve të De Radës, Zef Skiroit, Zef Serembes e Varibobës pa patur në dorë botimet kritike tashmë të realizuara në mënyrë shembullore nga fi lo- logët arbëreshë.

Shkolla italo-shqiptare e fi lologjisë ose shkolla e fi lologëve arbëreshë Sidoqoftë, fi lologjia shqiptare është pasuruar në një mënyrë të paza- kontë në këto njëzetë vjet falë kërkimeve arkivore e bibliografi ke, studimeve dhe botimeve albanologjike bërë nga studiuesit arbëreshë të paraprirë nga Prof. Françesko Altimarit dhe Prof. Matteo Mandalà të cilët kanë nisur në vitin 1994 dhe thuajse e kanë përmbushur projektin e vetëm dhe mbase më të rëndësishmin projekt të mirëmenduar në historinë e albanologjisë të emërtuar BETA (Biblioteca Elektronike e Teskteve Arbëreshe), ose Leksikografi a Tekstuale e Kompjuterizuar,23 projekt i cili parashihte përveç botimit kritik të veprës së autorëve arbëreshë, pra mbledhjen dhe doku- mentimit lëndor mbi bazën e metodës korrekte ekdotike, synon po ashtu që tekstet gjuhësore të këtyre veprave t’i katalogojë dhe t’i përpunojë në mënyrë elektronike në kompjuter në një perspektivë të re solide fi lologjike për hartimin kështu të fjalorit të plotë të arbërishtes sipas konkordancave

23 Shih: ALTIMARI, Francesco. “Un progetto di concordanze elettroniche di testi letterari albanesi: Origine di una ricerca”, in Lingua mito storia religione cultura tradizionale nella letteratura albanese della Rilindja: il contributo degli Albanesi d’I- talia. Atti del XVII Congresso Internazioanle di Studi Albanesi”, a cura di Antonino Guzzetta. Palermo, 1995, pp. 77-82. Po ai: “Ndihmesa e disa drejtimeve të reja metodologjike për përtëritjen e albanologjisë bashkëkohore: Leksikografi a Tekstuale e Kompjuterizuar”, në: Le prospettive dell’albanologia: il contributo degli Albanesi di 284 Kastriot Marku gjuhësore, me qëllim nxjerrjen në pah të frekuencave të përdorimit më të zakonshëm, gjë që më pas do të bëjë më aktive kujtesën gjuhësore të botës arbëreshe në nivel retrospektiv, dhe pse jo edhe asaj shqipe që prej Mesjetës e deri më sot. Ky projekt përmbush synimin e studimeve perspektive dia- lektologjike (ndërtimin e një arkivi elektronik për studimet e të folmeve); studimeve sociolinguistike (kërkime mbi komunitetin shqipfolës), studimeve fi lologjike (studimi, transkriptimi dhe transliterimi i teksteve letrare arbëreshe) dhe posaçërisht studimeve letrare (analizën dhe studimin e letërsisë arbëreshe). Ajo që është e rëndësishme është se Matteo Mandalà dhe Francesco Altimari, përkatësisht i pari koordinator i seksionit sicilian të projektit botues BETA dhe i dyti koordinator i seksionit kalabrez; të dy njëkohësisht njohës të shkëlqyer të Shkollës së Filologjisë Italiane, kjo ndër më të njohurat sot në këtë fushë, ofrojnë një mënyrë dhe një procedurë studimi krejtësisht të re dhe moderne, e cila i bën këto tekste letrare lehtë- sisht të përdorshme, pasi origjinali nuk preket, ndërkohë që shpjegimet u pranëvihen teksteve si aparate leximi. Me botim kritik të poemës së Naim Frashërit Bagëti e Bujqësia në vitin 199424 nga profesor Francesco Altimari, u çel një shteg i i ri i fi lologjisë së teksteve në kulturën e shkrimit shqip, bazuar në kriteret e fi lologjisë tekstuale, një qasje kjo e re sipas shkencës fi lologjike moderne të mbështetur në përdorimin e teknikave kompjuterike, e cila konsiston në zbatimin e një metode që mundëson botimin e një teksti fi lologjikisht korrekt dhe të besueshëm duke krijuar kështu një model paradigmatik për fi lologjinë e teksteve shqipe.25 Ky botim paraprihej në fi llim nga një studim hyrës në të cilin shtjelloheshin arsyet dhe metoda e ndjekura për realizimin e këtij botimi kritik, historia e transmetimit të tekstit bashkëlidhur me ndërtimin e pemës gjenealogjike të botimeve postume (stemma codicum), kriteret ekdotike të tekstit kritik etj. Botimi për- mbante po ashtu faksimilen e origjinalit të botuar në Rumani në vitin 1886,

Sicilia e di Calabria, Atti del XX Congresso Internazionale di Studi Albanesi (a cura di A. Guzzetta), Albanica 11, Palermo, 1996, f. 11-16. 24 Naim Frashëri, Bagëti’ e Bujqësija (I pascoli e i campi), Introduzione, edizione critica, traduzione italiana e concordanza a cura di F. Altimari, Centro editoriale e librario Università degli studi della Calabria, Rende, 1994. 25 Një pamje e përgjithshme rreth kësaj që folëm mund të shihet: MANDALÀ, Matteo. “Teoria e rezultateve dhe rezultati i teorive për përcaktimin e statusit epistemologjik të fi lologjisë shqiptare, në: Studime fi lologjike shqiptare, akte të konferencës me të njëjtin titull të mbajtur në Prishtinë më 21-22 nëntor 2007, botim i Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës, përgatitur nga Besim Bokshi, Eqrem Basha dhe Mehmet Kraja. Prishtinë 2008. f. 43-62. Matteo Mandalà dhe shkolla e fi lologjisë arbëreshe 285 e cila qe mbikëqyrur prej vetë Naim Frashërit, autorit të saj, tekstin kritik të ndërtuar në bazë të kritereve të fi lologjisë tekstuale e të transkriptuar në alfabetin e shqipes së sotme; aparatin kritik qoftë atë “diakronik” në fund të faqes i cili paraqet variantet e pranishme në botimet kryesore postume dhe si dhe variantin “sinkronik” në fund të tekstit, i cili paraqet gjithashtu edhe shënimet dhe komentet e natyrës gjuhësore dhe fi lologjike si dhe analizën tekstuale; përkthimin e tekstit të poemës në italisht; konkordancën e plotë të lematizuar të tekstit shoqëruar me lemën e rindërtuar në formën përfaqësue- se dhe në trajtën e standardit të sotëm me të dhëna të tjera të natyrës gramatikore për t’u përmbyllur në fund me një studim për gjuhën dhe stilin e poemës. Kemi të bëjmë kështu me promovimin njëherazi të një një edicioni kritik modern në kuptimin e plotë të fjalës, i cili në mënyrë të paramenduar dhe qëllimore ka hedhur me këtë botim themelet e shkollës së studimeve dhe botimeve fi lologjike shqiptare ekskluzivisht arbëreshe,26 në kuptimin e modelit fi lologjik.27 Tani pas njëzetë vjetësh projekti i nisur në mënyrë mjaft domethënëse me Bagëti e Bujqësia të Naim Frashërit, për të vijuar më pas me veprat e Lekë Matrangës, Nikollë Brankatit, Nikollë Filjës, Jul Varibobës, Nikollë Ketës, Jeronim de Radës, Zef Serembes, Gravil Darës, Zef Skiroit, Françesko Krispit Galvianos, Françesko Antonio Santorit etj, si dhe teksteve të botuara dhe atyre dorëshkrim të letërsisë gojore arbëreshe etj, është drejt realizimit të tij të plotë, kjo edhe falë mbështetjes dhe bashkëpunimit model midis universiteteve të Kalabrisë dhe Palermos. Disa tekste si: E mbsuame e krështerë,28 Kodiku i Kieutit,29 Gjella e Shën Mëris Virgjërë, të cilat ishin botuar edhe më parë, u është bërë ribotimi kritik më i kujdesshëm në një perspektivë fi lologjike tekstore më solide,

26 SINANI, Shaban. “Filologjia si shkencë dhe një letërsi e pabotuar” në: Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. Materialet e punimeve të Seminarit XXXI Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. Prishtinë, 13-25 gusht 2012. Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë. Prishtinë, 2012. f. 9-16. 27 DADO, Floresha. “Francesco Altimari, studiues i tekstt letrar në qasje metodologjike të veçantë” në Edhe 100! studime në nderim të prof. Francesco Altimarit me rastin e 60-vjetorit të lindjes. Studi in onore del prof. Francesco Altimari in occasione del 60-o compleanno. Tiranë, Albpaper, 2015. f. 162. 28 MANDALÀ, Matteo. LEKË MATRANGA: njeriu koha vepra. Me botimin kritik të varianteve dorëshkrim e të shtypur të veprës E mbsuame e krështerë, 1592. Ombra GVG, Tiranë, 2012. 29 FIGLIA, Nicolò. Il codice chieutino di Nicolo‘ Figlia. Edizione critica e concordanza a cura di Matteo Mandalà. Comune di Mezzojuso. 1995. 286 Kastriot Marku sipas metodologjisë korrekte ekdotike tashmë të stabilizuar, duke ndrequr kështu gabimet e bëra në botimet dhe ribotimet e mëparshme. Së fundmi fi lologu arbëresh Matteo Mandalà në librin e tij: Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe, na bën me dije se në shekullin XVIII ka pasur një para-Rilindje në mjediset arbëreshe në Itali e cila ka ushqyer me ide dhe frymë Rilindjen e madhe Kombëtare shqiptare të shekullit XIX. Me këtë tezë del qartazi se sistemi kulturor arbëresh mori ato tipare kombëtare moderne një shekull para se të niste Rilindja e mirëfi lltë kombëtare shqiptare. Mandalà me dy përmbledhjet studimore të tij (Gjurmime fi lologjike. Për letërsinë e vjetër arbëreshe. Çabej, Tiranë, 2006;30 dhe Studime fi lologjike për letërsinë arbëreshe. Naimi, Tiranë, 2012),31 bazuar në tekste dorëshkrimore dhe rrallësi librore, na dëshmuar një fakt gati tronditës, se letërsia arbëreshe rezulton më shumë e mbetur në dorëshkrime sesa e botuar. Ekdodika e Mandalà-së ngrihet mbi parime teorike e konceptua- le të praktikuara sipas një metodologjie shkencore të niveleve më ta larta të pranuara dhe aplikuara ndërkombëtarisht duke mbërritur në përfundime bindëse dhe të verifi kueshme. “Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe”, së bashku me “Gjurmime fi lologjike”, Tiranë, 2006, përbëjnë një sintezë të kërkimeve shkencore të autorit, e cila është njëkohësisht qasje e re e ndryshme nga interpretimi tradicional i disa dukurive kyçe të historisë kulturore shqiptare, duke nisur qysh nga Rilindja, studimi dhe shpjegimi i së cilës na rezulton mjaft i mangët, sidomos për sa i përket fi llimeve të saj. Zbulimi i dorëshkrimeve, vlerësimi i vëmendshëm kritik i tyre, shoqëruar edhe me një lexim cilësisht të ri kritik e të pavarur të të dhënave, përbëjnë padyshim risinë kryesore në punimet fi lologjike të Mandalà-së, i cili u ka siguruar suksesin e merituar punimeve të tij, duke u vënë përkrye pyetje të formuluara që në krye të herës, mbi dyshimet qenësore “parake” mbi tekstet letrare, pyetje të cilat shtrohen dhe shpërfaqen për zgjidhje me të gjithë gjatësinë dhe gjerësinë e hamendësimeve, verifi kimeve, krahasime- ve, interpretimeve të mëparshme, parë këto si një shumatore leximesh dhe interpretimesh, për të mbërritur në fund, pas një procesi të gjatë argumentimi horizontal dhe vertikal njëherësh, në përfundime bindëse të cilat janë provuar hap pas hapi përgjatë këtij gjithë procesit studimor fi lologjik të kryer prej tij.

30 MANDALÀ, Matteo. Gjurmime ﬁ lologjike. Për letërsinë e vjetër arbëreshe. Excipere 11. Botime “Çabej”. Tiranë, 2006. 31 MANDALÀ, Matteo. Studime ﬁ lologjike për letërsinë romantike arbëreshe. Përktheu e redaktoi: Gëzim Gurga. Botues: “Naimi”. Tiranë, 2012. 376 f. Donato Martucci

UN SICULO-ALBANESE ESEMPLARE: ROSOLINO PETROTTA

Rosolino Petrotta è uno degli uomini che quando scompaiono dal teatro in cui hanno agito in questo mondo, sembra che lascino non solo acefale le istituzioni che hanno fondato o che hanno servito, ma addirittura inanimate, avendone impersonato lo spirito e le energie fattive1. Così, padre Giuseppe Valentini cominciava il suo ricordo di Rosolino Petrotta nel pamphlet commemorativo pubblicato dopo la morte dell’illustre cittadino di Piana degli Albanesi (avvenuta l’1 agosto 1969). E, invero, la fi gura di Rosolino Petrotta merita di essere ripresa e ricordata a cinquant’anni dalla morte, giacché per quasi mezzo secolo egli fu il militante più attivo delle colonie italo-albanesi di Sicilia e forse anche di tutta l’Italia, quello che più effi cacemente ha agito per la conservazione e la valorizzazione dello spirito e degli ideali dell’Albania di qua e di là dell’Adriatico2. In questo articolo mi occuperò di un breve periodo della vita di R. Petrotta, quello che va dalla fi ne degli anni Trenta, agli anni Quaranta del secolo scorso, cercando di contestualizzare alcuni documenti che lo riguardano, conservati presso l’Archivio storico dell’Accademia dei Lincei. Rosolino nacque a Piana degli Albanesi nel 1894 e fu allievo predi- letto dell’illustre vescovo Paolo Schirò nel Seminario greco-albanese di Palermo dal 1906 al 1912. Lo Schirò lo avviò a dedicarsi con convinzione alla conservazione e alla valorizzazione del patrimonio culturale degli albanesi di Sicilia e a perseguire in modo costante l’ideale dell’ecumenismo3.

1 G. Valentini, Rosolino Petrotta, in Rosolino Petrotta 1894-1969, [s.e.], Palermo 1969, p. 6. 2 Ibidem. 3 Cfr. I. Parrino, Rosolino Petrotta nel suo ambiente familiare, ivi, p. 32. 288 Donato Martucci

Collaborò, assieme al fratello Papàs Gaetano, al settimanale religioso “Fjala e t’In Zoti” (1912-’1915) e fondò la rivista “Rassegna Italo- Albanese” nel 1919. Questa ebbe vita breve, fu pubblicata dal 1919 al 1921 e poi ripresa per breve tempo nel 1927. Valentini afferma che col suo dotto fratello sacerdote formarono per quasi un quaran- tennio come una doppia persona animata dello stesso spirito, Papàs Gaetano come l’ispiratore e l’uomo di dottrina, il Dott. Rosolino come lo zelatore e l’organizzatore4. Nel 1920 si laureò in medicina5, fu specialista in dermatologia, ma esercitò la professione solo all’inizio, dal 1934 al 1935, sia liberamente che presso il reparto dermoceltico dell’Ospedale di Palermo. Fu poi competente e apprezzato funzionario dell’Istituto Nazionale per l’Assicurazio- ne degli Infortuni sul Lavoro (I.N.A.I.L.). Nel 1922 pubblicò la Guida illustrata delle colonie albanesi di Sicilia: Piana dei Greci6, nell’ambito di una collana che raccoglieva le guide di tutte le comunità siculo-albanesi. Fu segretario permanente (dal 1929) dell’Associazione Cattolica Italiana per l’Oriente Cristiano (A.C.I.O.C.) e organizzò le Settimane Orientali biennali in tutte le maggiori città d’Italia (1930-1938), che furono un vero e proprio ponte tra l’Occidente e l’Oriente Cristiano e nella plurisecolare vertenza fra rito greco e rito latino nelle comunità albanesi di Sicilia. Fu, fra i laici del suo tempo, la personalità che maggiormente si adoperò per la causa della conservazione dei riti orientali e per il raggiungimento, in favore delle popolazioni albanesi di Sicilia, della erezione dell’Eparchia, che avvenne nel 1937. Nello stesso anno, in occasione delle celebrazioni in Albania del XXV anniversario dell’indipendenza nazionale, sia Rosolino che Gaetano Petrotta ebbero la decorazione di Commendatori dell’Ordine di Skanderbeg7. Nel 1939, in seguito all’unione fra l’Italia e l’Albania, fu invia- to dall’I.N.A.I.L. sull’altra sponda dell’Adriatico per istituire anche in

4 G. Valentini, op. cit., p. 6 5 Cfr. http://www.unibesa.it/piana-degli-albanesi/uomini-illustri. 6 R. Petrotta, Guida illustrata delle colonie albanesi di Sicilia: Piana dei Greci, Tipograﬁ a “Italo-Albanese” G. Petrotta & F.lli, Palermo 1922. 7 Rosolino e Gaetano Petrotta facevano parte, assieme al Cav. Uff. Giovanni Schirò (morto nel giugno del 1940), della delegazione siciliana degli italo-albanesi invitati ai festeggiamenti. Un siculo-albanese esemplare: Rosolino Petrotta 289

Albania una Sezione Albanese dell’ente. In qualità di capo di tale servizio, di italo-albanese e di benemerito della causa albanese, egli venne eletto deputato alla Camera dei Rappresentanti8. Su invito di Ernest Koliqi, allora Ministro della Pubblica Istruzione, collaborò, in qualità di esperto, all’antologia letteraria in due volumi pubblicata nel 1941 col titolo Shkrimtarët Shqiptarë: a lui furono afﬁ date varie voci relative ad autori italo-albanesi. Allo stesso anno risale la pubblicazione di un’altra preziosa opera: Albanesi di Sicilia, uscita in edizione bilingue albanese/italiano10. È in questi anni che si inserisce la documentazione che di seguito riportiamo. Questi documenti non sono moltissimi, ma sono interessanti per evi- denziare l’operosità e la tenacia con cui Rosolino Petrotta perseguiva i propri ideali e soprattutto la lungimiranza delle sue iniziative, che anticipavano nelle intenzioni quelli che saranno poi i compiti del costituendo Centro di Studi per l’Albania (CSA) presso la Reale Accademia d’Italia a Roma. Innanzi tutto, sono presenti un breve articolo, Notizie sui nuclei di origine albanese esistenti in provincia di Palermo, datato 18 aprile 193911 e un Promemoria, datato 5 maggio 193912. Nell’articolo, che riportiamo in Appendice, Rosolino fa un breve sunto di ciò che concerne le colonie albanofone presenti in provincia di Palermo (Piana degli Albanesi – allora Piana dei Greci – Santa Cristina

8 Cfr. G. Valentini, op. cit., p. 11. 9 Shkrimtaret shqiptare: për klasën e tretë e katërt të kursit të naltë, a cura di Ernest Koliqit e Namik Ressuli, 2 voll., Botim i Ministris s’Arsimit, Tiranë 1941. 10 R. Petrotta, Arbëresht në Siqeli. Gli Albanesi in Sicilia, Botim i Ministris s’Ar- simit, Tiranë 1941. Questo volumetto riporta, con delle integrazioni, l’intervento tenu- to da Rosolino alle celebrazioni dei Grandi Italiani di Sicilia, a Palermo il 25 ottobre 1939, dal titolo Gli albanesi in Sicilia, su invito di Alessandro Pavolini, allora presidente della Confederazione Fascista dei Professionisti. Alessandro Pavolini diventerà Ministro della Cultura Popolare pochi giorni dopo quelle celebrazioni e suo padre, l’Accademico, poeta e ﬁ lologo, Paolo Emilio, ﬁ rmerà la prefazione al volumetto (Cfr. R. Petrotta, Arbëresht në Siqeli..., op. cit., pp. 4-11). Bisogna aggiungere che la relazione di R. Petrotta era già stata pubblicata negli atti del convegno (R. Petrotta, Gli albanesi in Sicilia, in Celebrazioni siciliane, 17-25 ottobre 1939-XVII, a cura della Confederazione fascista dei professionisti e degli artisti, vol. III, R. Istituto d’arte per la decorazione e la illustrazione del libro in Urbino, pp. 578-620). 11 R. Petrotta, Notizie sui nuclei di origine albanese esistenti in provincia di Palermo, 18 aprile 1939, in Archivio Storico dell’Accademia Nazionale dei Lincei (ASANL), Fondo Accademia d’Italia, Centro di Studi per l’Albania (CSA), b. 1, fasc. 1. 12 R. Petrotta, Promemoria, 5 maggio 1939, ibidem. 290 Donato Martucci

Gela, Mezzojuso, Palazzo Adriano e Contessa Entellina) descrivendone la religione professata, le condizioni sociali, il grado di conoscenza del dialetto siculo-albanese e della lingua albanese. Nell’articolo vengono anche menzionati molti personaggi illustri, del passato e del presente, provenienti dai Comuni sopra citati. Probabilmente si tratta di un lavoro preparatorio a quella che sarebbe stata poi la sua relazione alle celebrazioni dei Grandi Italiani di Sicilia, tenuta a Palermo il 25 ottobre 193913. Nel Promemoria, riportato di seguito, Rosolino Petrotta mostra le sue doti di diligente organizzatore, suggerendo al governo fascista: Una valorizzazione e un coordinamento di tutti gli enti italo-albanesi presenti in Sicilia; La creazione di un Istituto di Studi Albanesi da afﬁ ancare alla cattedra di lingua e letteratura albanese della R. Università di Palermo14; La creazione di una biblioteca e di un piccolo museo dedicati alle colonie italo-albanesi di Sicilia15; La pubblicazione di una Rivista trimestrale che avrebbe dovuto farsi portavoce della “secolare culla di studi albanesi esistente tra gli albanesi di Sicilia”; L’approfondimento della lingua albanese tramite corsi organizzati di proposito per professionisti e funzionari italo-albanesi di Sicilia da mandare in Albania, al ﬁ ne di una migliore penetrazione dell’Italia in Albania (concetto espresso anche nell’articolo riportato in Appendice); La creazione di un Istituto Universitario Italo-Albanese (riforman- do l’Istituto “F. Saluto”) per accogliere studenti universitari d’Albania a Palermo16.

13 Cfr. infra nota 10. 14 Alla fi ne del confl itto mondiale e dopo la caduta del regime fascista, Rosolino, assieme al fratello Papàs Gaetano, in occasione del Primo Convegno di Studi Albanesi, tenutosi a Palermo nel 1948, ribadirà l’idea di creare un Centro di Studi, in quel caso, l’idea venne subito accolta e messa in pratica, cosicché, nel novembre dello stesso anno sorse il Centro Internazionale di Studi Albanesi. Centro che, dopo la morte di Rosolino Petrotta, verrà a lui intitolato (Cfr. R. Petrotta, Lembi d’Albania in Sicilia, in “La Giara: rassegna siciliana della cultura, dell’arte, della scuola”, n. 1, anno II, stampa 1954, p. 15). 15 Nello stesso convegno citato nella nota precedente, venne proposta anche la creazione di un museo etnografi co in Piana degli Albanesi, “con lo scopo di raccogliere e custodire quanto più è possibile del patrimonio tradizionale, della linguistica e del folklore siculo-albanese” (ibidem). 16 Proposta ribadita nel discorso che Rosolino Petrotta ha tenuto a Palermo il 25 ottobre 1939: cfr. Gli albanesi in Sicilia..., op. cit., p. 597. Un siculo-albanese esemplare: Rosolino Petrotta 291

PROMEMORIA

Una ininterrotta e fecondissima tradizione di studi albanesi esiste in Sicilia dal secolo XV, dall’epoca cioè quando, morto l’Eroe Nazionale Giorgio Kastriota Skanderbeg, e caduta l’Albania sotto il giogo turco, una parte notevole degli immigrati albanesi in Italia vennero a stabilire attorno a Palermo delle forti Colonie che, dopo quasi 500 anni di vita in mezzo al popolo siciliano, (del quale ora fanno parte) ﬁ oriscono tuttavia, conservando lingua, religione, usi e costumi della loro originaria Albania. Gli italianissimi cittadini di questi Comuni della provincia di Palermo, a nessun altro Comune d’Italia secondi per patriottismo e per attaccamento alle patrie istituzioni e alla attività del Regime Fascista, non hanno mai dimenticato l’antica e gloriosa piccola patria degli Avi. Attraverso l’opera di Istituti sorti nei vari secoli, dalle origini ad oggi, sempre con l’appoggio dei Governi dell’epoca; con lo studio e con ogni altra attività intellettuale, culturale e religiosa hanno dato un contributo di primo ordine allo sviluppo degli studi e della letteratura albanese, e – come in recenti pubblicazioni ufﬁ ciali albanesi è stato riconosciuto – hanno avuto una parte preminente nel risveglio nazionale e politico dell’Albania, assertori sempre tenaci e sempre coerenti di un’Albania libera, indipendente, costituita a Stato sovrano, strettamente unita all’Italia. Anche in recentissimi articoli di quotidiani italiani è stata riaffermata questa secolare ininterrotta tradizione letteraria e politica degli albanesi d’Italia, i quali, dopo gli ultimi avvenimenti d’Albania, hanno manifestato il loro entusiastico plauso e la loro riconoscenza in occasione della geniale mussoliniana soluzione giuridica dell’unione politica tra l’Italia e l’Albania, con l’offerta della Corona di Skanderbeg a S.M. Vittorio Emanuele III, soluzione che era stata sin dal 1737 vagheggiata dal Servo di Dio P. Giorgio Guzzetta, da Piana dei Greci, fondatore del Seminario Italo-Albanese di Palermo, quando offri- va la Corona d’Albania a S.M. Carlo III di Borbone; soluzione caldeggiata dal grande poeta e glottologo italo-albanese Giuseppe Schirò, pure da Piana dei Greci, il quale nel 1904 invocava (come è stampato nel suo volume su “l’Albania e la Questione Balcanica”) un Sovrano di Casa Savoja, sul Trono dell’Albania, ancora non risorta a Nazione libera. È noto il grande numero di scrittori, poeti, letterati, giornalisti italo-albanesi che hanno creato la parte migliore forse del patrimonio letterario d’Alba- nia, e non è esagerato scrivere che neanche nella Biblioteca Nazionale della Capitale d’Albania sarà facile trovare quanto – in fatto di libri e documenti albanesi – si trova soltanto tra gli albanesi di Sicilia. Allo stato attuale dei rapporti politici e giuridici italo-albanesi si impo- ne dunque un esame illuminato della posizione degli italo-albanesi, dei loro 292 Donato Martucci

Istituti, delle loro tradizioni, della loro cultura, dei loro studi nei riguardi dell’opera di fraterna collaborazione che l’Italia offre oggi al popolo albanese. In questa promettente fi oritura di collaborazione italo-albanese è – senza dubbio – prevista dal Governo Fascista la valorizzazione razionale, organica, disciplinata degli istituti italo-albanesi e delle persone che si occupano con amore di studi albanesi. Per limitarci al solo settore degli albanesi di Sicilia segnaliamo la esistenza degli Enti che seguono: 1. Il Seminario Italo-Albanese di Palermo (1734) 2. il Convitto Universitario Italo-Albanese “F. Saluto”, in Palermo (1891) 3. il Collegio di Maria in Piana dei Greci (1731) 4. l’Istituto dei PP. Filippini in Piana dei Greci (1716) che si attende di potere presto riaprire. 5. il Monastero Basiliano di Mezzojuso per le Missioni in Albania (1609) 6. l’Istituto delle Figlie di S. Macrina (basiliane) con comunità in tutte le Colonie albanesi di Sicilia. 7. La cattedra di lingua e letteratura albanese nella R. Università di Palermo (1932). Attorno a questi enti (che, utilmente coordinati e ravvivati ai fi ni della penetrazione spirituale e culturale in Albania, potrebbero rendere servizi preziosi per legare profondamente l’anima del popolo albanese all’Italia) esiste e si coopera con abnegazione una illustre schiera di studiosi, sacerdoti, letterati, professionisti che costituiscono il vanto della nostra provincia. Accanto alla Cattedra di lingua albanese della R. Università dovrebbe sorgere – con vedute moderne – un “Istituto di Studi Albanesi”, che messo nella possibilità di raccogliere in unica sede quanto di prezioso e di importante esiste sparso di qua e di là presso Istituti, Collegi, Chiese, Archivi pubblici e privati delle Colonie albanesi di Sicilia e in Palermo, potrebbe costituire una luminosa attrazione per gli studiosi d’Albania verso la Metropoli Siciliana, centro geografi co dell’Impero Fascista: tale Istituto potrebbe essere una diretta emanazione del “Centro di Studi Albanesi” che la R. Accademia d’Italia si propone di creare in Roma. Una Biblioteca e un Museo – di modeste proporzioni – dovrebbero completare la funzione dell’“Istituto dei Studi Albanesi” di Palermo e della Cattedra albanese dell’Università palermitana, mentre una sobria Rivista, anche trimestrale, dovrebbe essere l’indispensabile portavoce della secolare culla di studi albanesi esistente tra gli albanesi di Sicilia. E tutto questo inti- mamente collegato alla Diocesi recentemente (1937) creata da S.S. Pio XI per gli albanesi di Sicilia, con sede in Piana dei Greci. Ai professionisti e funzionari italo-albanesi di Sicilia (magistrati, insegnanti, uffi ciali d’Esercito, medici, ingegneri, ecc.) che parlano albanese e Un siculo-albanese esemplare: Rosolino Petrotta 293 che attualmente ammontano – compresi i sacerdoti e le religiose – a circa 300, potrebbe facilitarsi la loro migliore preparazione per svolgere in Albania opera di italianità in un tempo e opera di penetrazione spirituale in mezzo al popolo d’Albania, per legarlo con vincoli di affetto, di simpatia e di riconoscenza all’Italia. L’Istituto Universitario “F. Saluto”, di Palermo – che in atto esiste solo a favore e ad esclusivo benefi cio dei giovani studenti di Piana dei Greci e S. Cristina Gela – potrebbe, con adeguate riforme e provvidenze, divenire un vero Istituto Universitario Italo-Albanese, cioè esteso anche a benefi cio di un certo numero di universitari d’Albania, i quali a Palermo, meglio che altrove, troverebbero un ambiente meno saturo di politica e di politicanti internazionali, e più accogliente per la presenza in Palermo di ben 3000 italo-albanesi, in buona parte di elevato ceto culturale e sociale, e per la immediata vicinanza del fi orente centro albanese di Piana dei Greci, dove i giovani albanesi si sen- tirebbero un po’ come in ambiente proprio. Palermo, 5 maggio 1939-XVII° Sia l’articolo sui nuclei di origine albanese in provincia di Palermo, che il promemoria furono indirizzati, probabilmente, all’attenzione della Reale Accademia d’Italia, che a seguito della creazione del Centro di Studi per l’Al- bania, avrà girato a questi, per conoscenza e per competenza, la documentazione. Stessa sorte che è toccata anche ad una missiva indirizzata al Presidente dell’Accademia, Federzoni, a cui era allegata una lettera spedita al Ministero della Cultura Popolare:

A S.E. il Ministro della Cultura Popolare ROMA A corredo della mia domanda dello scorso aprile con la quale chiedevo l’autorizzazione di riprendere la pubblicazione della mia rivista “RASSEGNA ITALO-ALBANESE”, da me diretta nel 1919, 1920 e 1921 e poi ripresa nel 1927 per breve tempo, rimetto a V.E. una copia della medesima rivista (N. 7 anno 1-25 novembre 1919), e una copia de la Rivista “Rassegna Sociale dell’Africa Italiana”, che adotterei come tipo nella nuova pubblicazione della “Rassegna Italo-Albanese”, il cui programma ideale rimane immutato quello di oltre 20 anni fa, e cioè: a) cooperare a rendere sempre più saldi e sempre più sinceri i legami di amicizia e di fraterna solidarietà tra il popolo italiano ed il popolo albanese; b) contribuire allo sviluppo e alla diffusione degli studi albanesi in Italia e in Albania; c) favorire l’incremento dei rapporti culturali tra l’Italia e l’Albania, valo- rizzando la tradizione e gli istituti culturali albanesi d’Italia. 294 Donato Martucci

A tale programma si aggiungeranno oggi altri capi in relazione alla nuova situazione politica sorta con la unione dell’Albania sotto la Corona di S.M. il Re Imperatore d’Italia, principale fra questi lo studio dei problemi di vita albanese nel quadro dell’Impero Italiano. La Rivista pertanto, dovendosi occupare di problemi di cultura generale italo-albanese, avrà le seguenti rubriche: 1) Studi storici, linguistici, etnografi ci, ecc. 2) Problemi albanesi di ordine politico, sociale, corporativo e amministrativo, ecc. 3) Problemi albanesi di ordine tecnico, agricolo, industriale e commerciale. 4) Notiziario-Recensioni-Bibliografi a. La rivista uscirà ogni due mesi con un minimo di pag. 64 oltre la copertina ed eventuali illustrazioni. La direzione, amministrazione e responsabilità della Rivista sarà riassunta dal sottoscritto, con la collaborazione di un Segretario-Redattore, e assistito da un Comitato di collaboratori al quale saranno invitati a far parte i più emi- nenti cultori di studi albanesi d’Italia e d’Albania, i docenti uffi ciali di lingua e letteratura albanese presso le nostre Università, e gli Accademici specializzati in studi albanesi. La rivista si terrà in stretta dipendenza col Sottosegretariato per gli Affari Albanesi e con il Centro di studi per l’Albania istituito presso la Reale Accademia d’Italia. La sede della Direzione ed amministrazione della rivista sarà pertanto a Roma, possibilmente in idonei locali che potrà – molto opportunamente – concedere o il detto Sottosegretariato o la R. Accademia. Si creeranno però due uffi ci di redazione, uno a Tirana (in Albania) e uno a Palermo, fi orente centro di studi albanesi. Data la natura della rivista e gli scopi di propaganda e di penetrazione che essa si propone, la sua distribuzione sarà prevalentemente gratuita, e pertan- to si potrà solo in piccolissima parte contare sul ricavato degli abbonamenti e della vendita. La base fi nanziaria fondamentale della rivista dovrà essere costituita da assegni fi ssi, almeno per i primi anni, dei maggiori enti pubblici interessati (Sottosegretariato per gli Affari Albanesi, Reale Accademia d’Ita- lia, Banca Nazionale d’Albania, ecc.). Mi riservo di presentare quanto prima il piano fi nanziario preventivo. Con osservanza. Roma 18 giugno 1939-XVII Dott. Rosolino Petrotta presso Collegio S. Basilio, Via S. Basilio 51-A – ROMA17 Un siculo-albanese esemplare: Rosolino Petrotta 295

Questa viene trasmessa con un’accompagnatoria, per conoscenza, al Presidente della Reale Accademia d’Italia, con la preghiera di una benevola raccomandazione presso il Ministro Alfi eri18. Delle richieste di Rosolino Petrotta, si discute nella prima adunanza del Centro di Studi per l’Albania, nel cui verbale si legge: S.E. Federzoni esprime l’opinione che convenga andare piano nell’assecondare la richiesta del detto giornalista, perché la pubblicazione di una rivista impegna un po’ troppo moralmente e anche materialmente l’Accademia19. Il 17 luglio il Cancelliere Pellati scrive al rappresentante del Sottosegretariato di Stato per gli Affari Albanesi presso il CSA, Carlo Alberto Straneo, per conto del Presidente dell’Accademia, Federzoni: Vi prego, a nome di S.E. il Presidente, di volere, in linea del tutto riservata, comunicarmi il Vostro esplicito parere in merito all’opportunità di affi dare incarichi, presso il Centro stesso, al Dottor Rosolino Petrotta che presta attualmente servizio presso l’I.R.C.E.20 per la parte che riguarda appunto le relazioni con l’Albania. Tali incarichi sarebbero naturalmente di natura contin- gentale e quindi le funzioni del Dottor Petrotta presso la nostra Istituzione non avrebbero carattere permanente e continuativo. Al detto funzionario potrebbe sin d’ora affi darsi qualcuno dei lavori che il Centro intenderebbe iniziare sin da adesso, come per esempio il censimento di personalità albanesi e italo-albanesi di qualche rilievo nel campo della cultura o in altre attività sociali e politiche, e altresì la raccolta delle pubblicazioni già esistenti sugli italo-albanesi21. Non se ne fece nulla. Le missive successive tra il Centro e R. Petrotta, conservate presso l’archivio, datano aprile 1941 e riguardano delle informazioni che R. Petrotta aveva chiesto a Giuseppe Schirò circa la propria bibliografi a22. Nello stesso anno R. Petrotta invia a Schirò una copia del proprio volumetto sugli albanesi di Sicilia23.

17 R. Petrotta al Ministro della Cultura Popolare, 18 giugno 1939, in ASANL, Fondo Accademia d’Italia, CSA, b. 1, fasc. 1. 18 R. Petrotta a Federzoni, 16 giugno 1939, ibidem. 19 Verbale adunanza del CSA, 6 luglio 1939, ibidem. 20 Istituto per le relazioni culturali con l’estero. 21 Pellati a Straneo, 14 luglio 1939, ivi, b. 14, fasc. 241. 22 Schirò a R. Petrotta, 22 aprile 1941, ivi, b. 13, fasc. 204. 23 Schirò a G. Petrotta, 5 dicembre 1941, ivi, fasc. 203. 296 Donato Martucci

Il 22 luglio 1942 R. Petrotta scrive a Schirò per chiedere se un proprio intervento, tenuto qualche settimana prima al Convegno Culturale di Struga, dal titolo “Giornalisti albanesi d’Italia”, potesse trovare spazio nella Rivista d’Albania pubblicata dal CSA24. Schirò gli risponde qualche giorno più tardi, sostanzialmente consigliandogli di trovare un’altra collocazione per il suo articolo25. L’ultima missiva di Rosolino Petrotta al CSA è datata 28 ottobre 1942. Ivi Rosolino scrive a Schirò avvertendolo, in via confi denziale, che aveva suggerito, per il Reale Istituto di Studi Albanesi di Tirana, i nomi di padre Lorenzo Tardo e del prof. Michele Parrino e chiedendo di appoggiare la sua proposta26. Invero, in archivio sono conservate due missive spedite a Koliqi, allora Presidente del Reale Istituto di Studi Albanesi, per suggerire dei nomi per l’Istituto: la prima datata 13 novembre e non fi rmata (probabilmente scritta da Schirò), suggerisce l’accademico Federico Patetta e padre Lorenzo Tardo27, la seconda, datata 14 novembre e fi rmata da Francesco Ercole, suggerisce ancora Patetta e il prof. Giovanni Lorenzoni28.

24 R. Petrotta a Schirò, 22 luglio 1942, ivi, fasc. 204. 25 Schirò a R. Petrotta, 25 luglio 1942, ibidem. 26 R. Petrotta a Schirò, 28 ottobre 1942, ibidem. 27 Anonimo a Koliqi, 13 novembre 1942, ivi, b. 12, fasc. 136. 28 Ercole a Koliqi, 14 novembre 1942, ibidem. Un siculo-albanese esemplare: Rosolino Petrotta 297

Appendice Notizie sui nuclei di origine albanese esistenti in provincia di Palermo 18 Aprile 1939-XVII Esistono in Sicilia, nella provincia di Palermo, i seguenti comuni abitati da popolazione di origine albanese: PIANA DEI GRECI (abitanti 7153) con il vicino Comune di SANTA CRISTINA GELA (abitanti 1081); MEZZOJUSO (con abitanti 4425); PALAZZO ADRIANO (con abitanti 4164); CONTESSA ENTELLINA (con abitanti 2597). Un importante nucleo albanese di circa 3000 persone di ogni ceto risiede in Palermo. In tutto una popolazione di circa 23.000 ab.

1. - ORIGINE E MOTIVI DI IMMIGRAZIONE: L’immigrazione di queste Colonie albanesi in Sicilia avvenne nel sec. XV tra il 1448 e il 1487 o poco dopo, e cioè successivamente alla morte dell’E- roe d’Albania, GIORGIO KASTRIOTA SKANDERBEG e alla invasione turca dell’Al- bania. Tra i profughi fondatori di queste Colonie albanesi, come risulta dai documenti storici, dagli atti e dalle pergamene dell’epoca, vi erano molte famiglie nobili ed imparentate con lo stesso Skanderbeg; la maggior parte erano famiglie di buon ceto, di ogni parte d’Albania (con prevalenza dall’Albania Meridionale), tra le più compromesse nella eroica e lunga resistenza contro gli eserciti del Sultano. Fondato del tutto da questi eroici profughi si devono ritenere Piana dei Greci (1487) e la Colonia di Mezzojuso, sorta poco dopo. Palazzo Adriano invece e Contessa Entellina si sostiene, sulla scorta dei documenti, che ab- biano avuto la loro prima origine verso il 1448 da colonie militari albanesi, comandate da Demetrio e Basilio Reres, ed accresciute – dopo la morte di Skanderbeg – da successive immigrazioni di profughi, appartenenti agli stessi gruppi che fondarono Piana dei Greci e la Colonia di Mezzojuso. S. Cristina Gela invece, che dista soltanto Km. 3 da Piana dei Greci, è sorta in epoca molto posteriore, e precisamente nel 1691, per opera di un numeroso gruppo di agricoltori di Piana dei Greci, i quali ottennero in enﬁ teusi l’omonimo feudo di S. Cristina, popolandolo e dando così origine a una bor- gata di Piana dei Greci, elevata poi a Comune autonomo.

2. - RELIGIONE PROFESSATA: Gli albanesi che fondarono le Colonie di Sicilia professavano certamente la religione cattolica di rito greco, come è stato storicamente dimostrato. Essi godettero, come il loro Principe ed Eroe Giorgio Kastriota Skanderbeg, la protezione dei Sommi Ponteﬁ ci, e stabilitisi in Sicilia ebbero terre, concessioni e privilegi dagli Arcivescovi di Palermo e di Monreale, sotto la cui giurisdizione sono rimasti sino a qualche anno fa. 298 Donato Martucci

Nell’ottobre 1937 S.S. Pio XI creava, per gli italo-albanesi di Sicilia, una nuova Diocesi, con sede nella maggiore delle Colonie, Piana dei Greci, il cui monumentale Duomo è stato elevato a Cattedrale. La Diocesi è, temporane- amente, retta, in qualità di Amministratore Apostolico, da Sua Eminenza il Cardinale Lavitrano, che è coadiuvato da un Vescovo Ausiliare di rito greco. Nelle Chiese dei Comuni albanofoni (Piana dei Greci e Contessa Entellina) la predicazione e l’insegnamento religioso si impartisce di solito in lingua albanese. Anche nella Liturgia da qualche tempo si va sostituendo alla lingua greca, non compresa dal popolo, la lingua albanese, come in Albania.

3. - CONDIZIONI SOCIALI PREVALENTI: Dal punto di vista sociale economico, agricolo ed industriale i sopradetti cinque Comuni vivono su per giù la vita dei Comuni limitrofi della Provincia, basata cioè sull’agricoltura, e specialmente sulla cerealicoltura; in minori proporzioni sulla viticoltura, frutticoltura e pastorizia. Poche e rare le industrie: forse unica quella delle cave di marmi colorati di Piana dei Greci che però non sono suffi cientemente e organicamente sfruttate, mentre potrebbero costituire una fonte di lavoro e di ricchezza non trascurabile. Vi è un largo bracciantato ed un artigianato bene sviluppato. Molto numeroso è il ceto dei professionisti (liberi esercenti, funzionari statali, uffi ciali d’Esercito, insegnanti, magistrati ecc...). Ciò è dovuto alle già citate istituzioni di cultura superiore (Seminario Italo-albanese e Convitto Universitario Italo-albanese Saluto di Palermo) alle quali vanno aggiunti il Monastero Basiliano di Mezzojuso e il Collegio di Maria (femminili) di Piana dei Greci.

4. - PARTECIPAZIONE ALLA VITA NAZIONALE: La storia cinque volte secolare di questi nuclei albanesi conferma in pieno il loro adattamento completo alle esigenze e alla situazione sociale, economica, agricola e politica della nuova Patria, e la completa assimilazione della civiltà italiana, al cui movimento di ascesa e di progresso essi hanno in ogni tempo ed in ogni campo contribuito con intelligenze di prim’ordine: nella politica, nelle scienze, nelle lettere, nelle missioni cattoliche, nelle industrie e nell’agricoltura. Unitamente a questo spirito di adesione e di coesione alla vita siciliana ed italiana si è fedelmente e tenacemente trasmessa ﬁ no ad oggi una tradizione di attaccamento affettuoso alla Patria degli Avi, alla lingua e alle costumanze albanesi, ai riti religiosi orientali. Nel cuore di questi italo-albanesi, come confermano documenti storici di tutte le epoche, è stata sempre e costantemente coltivata l’aspirazione alla li- bertà ed indipendenza dell’Albania e alla più salda fraternità e collaborazione tra l’Italia e l’Albania. Un siculo-albanese esemplare: Rosolino Petrotta 299

Gli albanesi di Sicilia, hanno dato in ogni tempo luminose prove di attaccamento e fedeltà all’Italia, alla cui indipendenza ed unità hanno offerto un contributo di primissimo ordine, con la rivoluzione del 1860, che fu preparata da Francesco Crispi ed altre spiccate personalità di Piana dei Greci, in Piana dei Greci. Lo stesso Francesco Crispi era cittadino italo-albanese di Palazzo Adriano ed era stato educato nel Seminario Italo-albanese di Palermo, centro culturale e religioso di tutte le colonie albanesi di Sicilia, fondato nel 1734 da P. Giorgio Guzzetta, per munifi cenza di Carlo III di Borbone. Gli albanesi di Sicilia hanno dato largo contributo di eroica giovinezza alle prime guerre d’Africa, alla guerra italo-turca che ci diede la Libia; alla Grande Guerra Europea; alla conquista dell’Impero e alla guerra di liberazione della Spagna. Essi hanno il vanto (riconosciuto apertamente in recenti pubblicazioni uffi ciali storiche d’Albania) di avere dato il principale contributo al risveglio nazionale del popolo albanese, allo sviluppo letterario della lingua albanese e alla indipendenza politica della Nazione albanese. Hanno costantemente e tenacemente sostenuto l’unione dell’Italia e dell’Albania, suggerendo e proponendo, in tempi da noi lontani, la offerta della Corona d’Albania ai Re d’Italia, come necessario postulato per la difesa dell’indipendenza della Nazione Albanese e per la garanzia dei diritti dell’I- talia nell’Adriatico. Gli albanesi di Sicilia hanno partecipato con fervore pari agli altri Comuni della provincia alla rigenerazione siciliana instaurata dalla Rivoluzione Fascista, alla quale hanno dato la fulgida Medaglia d’Oro Fascista GIACOMO SCHIRÒ di Piana dei Greci. Questi italo-albanesi, perfettissimi cittadini italiani, hanno largamente partecipato alla vita sociale, politica ed economica della provincia. Hanno dato alla Patria Ministri, Senatori, Deputati, Magistrati insigni, professionisti, letterati, degni uffi ciali del R. Esercito e funzionari delle varie amministrazio- ni statali, nobili e santi alla Chiesa. Ricordiamo primo fra tutti FRANCESCO CRISPI; Saverio Masi Sottosegretario alla P.I.; i Deputati Pietro Chiara, Paolo Figlia, Simone Cuccia, Nicola Barbato: il Senatore Giorgio Masi; i Consiglieri Provinciali Chiarchiaro, Spallitta, Maggiacomo, Bennici, ecc. Magistrati insigni come Francesco Saluto, Presidente di Corte di Cassazione, rinomato penalista, fondatore, a sue spese, del Convitto Universitario Italo-albanese omonimo di Palermo; Giorgio Masi, pure Presidente di Corte di Cassazione, Giuristi di alta fama come i detti Saverio Masi e Simone Cuccia; il celebre psichiatra Gabriele Buccola e il grande oculista Giuseppe Arcolo; l’albanologo – di fama mondiale – Demetrio Camarda, fondatore della glottologia albanese; il grande poeta – forse il migliore poeta moderno dell’Albania – Giuseppe Schirò; 300 Donato Martucci gli ellenisti Nicola Camarda, Pietro Matranga, Vincenzo Schirò; i rinoma- ti viventi albanologi Gaetano Petrotta, docente di lingua albanese nella R. Università di Palermo ed autore del primo Trattato di Letteratura albanese e Dott. Marco La Piana; il missionario martire nelle Indie Stassi; i celebri Missionari della Chimarra Monsignori Basilio Matranga, Zassi e Giuseppe Schirò; Arcivescovi e Delegati Apostolici nella Bassa Albania; e una lunga schiera di studiosi, letterati, poeti albanesi: Giuseppe Crispi, Nicolò Chetta, Gabriele Dara, Nicolò Brancato, Giorgio Matranga, Nicola Figlia... Per tutti citiamo il nome del Servo di Dio P. Giorgio Guzzetta, simbolo e sintesi della nobile tradizione italiana e cattolica degli albanesi di Sicilia, fondatore del Seminario Italo-albanese […] [manca una pagina]29 […] la lingua albanese è limitata nell’interno di un certo numero di famiglie (Palazzo Adriano) o a poche persone colte (Mezzojuso). Nei medesimi comuni di Palazzo e Mezzojuso mentre, da tempo non breve, sono scomparsi i tradizionali costumi, fi orisce ancora il rito greco e si mantiene – specie nell’elemento colto – l’attaccamento alla origine e alla tradizione albanese, e non manca in esse prezioso elemento colto che tiene sempre alto il movimento culturale albanese sia nel Clero che nel laicato. Le Colonie albanesi di Sicilia non hanno purtroppo mai avuto in passa- to un regolare insegnamento di lingua albanese, per cui queste popolazioni in genere conoscono solo la lingua dialettale ma non la sanno né leggere né scrivere. Si devono eccettuare quanti sono stati alunni del Seminario Italo-Albanese di Palermo in questi ultimi decenni, i quali hanno avuto modo di apprendere qualche cosa di lettura e scrittura albanese. Dal 1932 vi è nella R. Università di Palermo una cattedra di lingua e letteratura albanese, riservato naturalmente ai pochi studenti di lettere: si sono avute difatti in questi recenti anni delle interessanti tesi di laurea in albanese e altre sono in corso. L’incarico dell’insegnamento è tenuto dal Prof. Papas Gaetano Petrotta. Da ciò consegue che il larghissimo ceto di professionisti nativo delle Colonie albanesi di Sicilia, che si calcola possa raggiungere il numero di trecento, e che potrebbe costituire un preziosissimo elemento di pacifi ca e sim- patica penetrazione nel cuore del popolo albanese, non è, nella maggior parte, nelle condizioni di poter subito andare ad assumere in Albania funzioni ana-

29 Il contenuto della pagina mancante è deducibile da quanto detto successivamente. Certamente si descriveva la conoscenza della lingua albanese da parte degli abitanti dei comuni di Piana dei Greci, S. Caterina Gela e Contessa Entellina. Un siculo-albanese esemplare: Rosolino Petrotta 301 loghe a quelle esercitate in Italia (per esempio magistrati, ufﬁ ciali, insegnanti ecc.) senza prima rendersi conto delle differenze dialettali – invero lievi – tra l’albanese di Sicilia e quello d’Albania, e senza prima avere fatto un po’ di studio – anche breve – di lettura e scrittura albanese. Lo stesso dicasi per gli artigiani e i contadini delle medesime Colonie, dove l’analfabetismo è quasi scomparso, ma poiché nelle scuole elementari non viene impartito l’insegnamento albanese (almeno con qualche lezione settimanale nella ultima classe elementare, come si è qualche volta chiesto) costoro, come si è detto, conoscono soltanto la “parlata” locale. Basandosi su questa situazione di fatto gli elementi albanesi di Sicilia (come quelli del Continente) vanno raggruppati in tre categorie: I - Categoria di soggetti che conoscono bene la lingua per nascita (Piana dei Greci, S. Cristina e Contessa) e per studii fatti con albanesi di Albania. Gli appartenenti a questa prima categoria sono in grado di leggere e scrivere l’albanese, di intendere completamente l’albanese d’Albania e di conoscere anche la storia e le questioni albanesi. Si tratta di persone da potere immediatamente valorizzare in Albania. A questa categoria, purtroppo, va ascritto un numero piuttosto ristretto di persone. II - Categoria assai numerosa di soggetti, anche di elevata cultura e di alta posizione, che conosce soltanto la lingua parlata, cioè il solo dialetto del Comune di nascita (Piana dei Greci, S. Cristina, Contessa) e che, senza un adeguato anche breve periodo di studio e di esercizio, non sono in grado neanche di dare una occhiata ad un giornale albanese, che poco comprenderebbero e quindi non sarebbero in grado di porsi immediatamente a contatto con gli albanesi d’Albania. Varrebbe la pena di fare un elenco completo di questi soggetti che con poco e breve sforzo potrebbero mettersi in grado di essere egualmente utili come quelli della prima categoria. III - Categoria di italo-albanesi non albanofoni, che è costituita dai nativi di Mezzojuso e – in massima parte – dai nativi di Palazzo Adriano. Si tratta però di soggetti che, pur mancando di un così prezioso requisito, quale è la lingua, posseggono la migliore preparazione di spirito per stabilire, se messi a lavorare a contatto con gli albanesi, correnti di affettuosa simpatia per l’Italia. 302 Donato Martucci

Bibliograﬁ a Parrino I., Rosolino Petrotta nel suo ambiente familiare, in Rosolino Petrotta 1894-1969, [s.e.], Palermo 1969, pp. 29-33. Petrotta R., Guida illustrata delle colonie albanesi di Sicilia: Piana dei Greci, Tipograﬁ a “Italo-Albanese” G. Petrotta & F.lli, Palermo 1922. Id., Gli albanesi in Sicilia, in Celebrazioni siciliane, 17-25 ottobre 1939- XVII, a cura della Confederazione fascista dei professionisti e degli artisti, vol. III, R. Istituto d’arte per la decorazione e la illustrazione del libro in Urbino, pp. 578-620. Id., Arbëresht në Siqeli. Gli Albanesi in Sicilia, Botim i Ministris s’Arsimit, Tiranë 1941. Id., Lembi d’Albania in Sicilia, in “La Giara: rassegna siciliana della cultura, dell’arte, della scuola”, n. 1, anno II, stampa 1954, pp. 5-18. Rosolino Petrotta 1894-1969, [s.e.], Palermo 1969. Shkrimtaret shqiptare: për klasën e tretë e katërt të kursit të naltë, a cura di Ernest Koliqit e Namik Ressuli, 2 voll., Botim i Ministris s’Arsimit, Tiranë 1941. Valentini G., Rosolino Petrotta, in Rosolino Petrotta 1894-1969, [s.e.], Palermo 1969, pp. 6-21.

Fonti archivistiche Archivio Storico dell’Accademia Nazionale dei Lincei, Fondo Accademia d’Italia, Centro di Studi per l’Albania. Vito Matranga

IL MUTAMENTO LESSICALE IN CONTESTO SICULO-ALBANESE UN APPROCCIO SETTORIALE

0. È ovvio considerare che, in ambito italoromanzo, il lessico di una varietà locale sia conservato maggiormente nei settori delle attività tradizionali, specialmente in quelle rurali, afﬁ dato a parlanti meno ricettivi agli stimoli esterni e a una maggiore stabilità delle tecniche lavorative1. Altrettanto scontato è considerare, di conseguenza, che l’innovazione linguistica proceda più rapidamente in quelle sfere della vita comunitaria in cui l’interazione verbale è maggiormente dinamica e più tipicamente “urbana”. Ciò è senz’altro vero se per innovazione, nella fattispecie quella lessicale, si intende la sostituzione di forme dialettali con altre appartenenti a una “lingua” sovraregionale o nazionale2. Ciò ha portato, del resto, alla adozione di etichette quali “dialetto rurale” vs. “dialetto urbano” per iden- tiﬁ care le condizioni di minore vs. maggiore propensione al mutamento strutturale delle varietà locali3.

1 Si pensi soprattutto all’ambito della pastorizia tradizionale, in cui alcuni pro- cessi (come, per esempio, quello della caseifi cazione) e i relativi attrezzi risalgono ad epoche immemorabili. 2 Si vedrà (cfr. tab. 1) come, in effetti, nell’ambito del lessico agro-pastorale le percentuali dei prestiti italiani, legati soprattutto a innovazioni tecnologiche, siano piuttosto basse. 3 Anche in ragione alle dinamiche relative ai rapporti funzionali tra le varietà del repertorio linguistico italoromanzo si sono confi gurate differenti problematiche deli- neate dai due ambiti di interesse, “rurale” vs. “urbano”, che hanno fondato due diverse prospettive degli studi dialettologici. Relativamente alle dinamiche tra le varietà del repertorio delle comunità siculoalbanesi, si è già avuto l’occasione di osservare (cfr. Matranga 2015) come, in realtà, quella che presenta una confi gurazione socioecono- mica più “urbana” (Piana degli Albanesi) sia sociolinguisticamente più conservativa rispetto ai centri più piccoli, “isolati” e “rurali” (Contessa Entellina e S. Cristina Gela) e come, in defi nitiva, in questa prospettiva di analisi il contesto urbano conserva mentre quello rurale innova. 304 Vito Matranga

Anche nell’ambito delle varietà arbëreshe, caratterizzate propriamente dagli esiti del contatto con le varietà romanze, e particolarmente dai numerosi prestiti lessicali, si sarebbe indotti a pensare che le forme originarie albanesi si conservino meglio proprio nei settori legati alle attività produttive tradizionali rappresentate dalla cultura agro-pastorale. Tuttavia, se con «conservazione» intendiamo il mantenimento di forme originarie albanesi e con «innovazione» la sostituzione di queste con le corrispondenti romanze, sia la quantità che la qualità dei prestiti lessicali ci porta ad ammettere che il lessico settoriale legato alle attività agro-pastorali (e, come si ve- drà, particolarmente a quello pastorale) si presenta come maggiormente innovativo rispetto al lessico “comune”, condiviso dall’intera comunità linguistica. Ciò emerge dall’analisi di un corpus di 831 lessemi (al net- to delle varianti fonetiche, dei derivati e degli alterati) relativi all’ambito agro-pastorale, raccolti a Piana degli Albanesi tra il 1992 e il 19944. Più particolarmente, il lessico esaminato pertiene alla cerealicoltura (comprese le colture di avvicendamento del ﬁ eno e delle fave), alla viticoltura e viniﬁ cazione, all’allevamento degli ovicaprini e dei bovini; comprende, inoltre, anche quello relativo alla geomorfologia e quello relativo al tempo e alle condizioni atmosferiche, in quanto settori strettamente legati alle attività agro-pastorali. 1. Nella tab. 1 si può cogliere immediatamente il rapporto complessivo tra le forme albanesi (il 34,78%) e i prestiti romanzi (siciliani e/o italiani)5. Si può osservare tuttavia, anche qualche indicativa differenza nelle percentuali dei prestiti relativi a ciascuno dei settori indicati: i lessemi albanesi ricorrono, infatti, maggiormente nel settore «tempo e condizioni atmosferiche» (il 54,69%), mentre si presentano con una percentuale minore in quello della «pastorizia» (il 23,02%).

4 Il corpus in esame è stato raccolto in occasione della la mia tesi di dottora- to, inedita, dal titolo Lessico agro-pastorale della parlata di Piana degli Albanesi, Università della Calabria, 1995. A quelli già presenti nella tesi citata sono stati aggiunti altri sedici lessemi raccolti successivamente: bakarun ‘boccale di terracotta’, badhaghok ‘barilotto’, batulliàr ‘sbattere’ (in b. kallmin ‘sbattere le canne’), jinë ‘capruggine’, kafshë ‘animale’, kullàc ‘ tronco’, lanashush(k) ‘borra, lanugine degli ovini’, nic ‘recipiente per il grano’, panjus ‘ombroso, di bestie’, pijuall ‘bugliolo’, pinele ‘lunetta della botte’, plakat ‘i primi quattro giorni di aprile’, rrallònj ‘diradare (una pianta)’, rrëshiq ‘otre’, shkund ‘bacchiare’, tok ‘branco di animali’. 5 Nelle tabelle, in «romanzi» sono computati quei lessemi che possono essere di derivazione tanto siciliana quanto italiana. È il caso, per esempio, di animàgh ‘ani- Il mutamento lessicale in contesto siculo-albanese 305

agricoltura pastorizia agro-pastor. geomorfol. tempo Totale unità % unità % unità % unità % unità % unità % albanesi 100 29,41 32 23,02 96 45,71 26 33,33 35 54,69 289 34,78 siciliani 191 56,18 103 74,10 92 43,81 44 56,41 19 29,69 449 54,03 italiani 14 4,12 0,00 2 0,95 2 2,56 1 1,56 19 2,29 romanzi 32 9,41 1 0,72 18 8,57 4 5,13 7 10,94 62 7,46 incerti 3 0,88 3 2,16 2 0,95 2 2,56 2 3,13 12 1,44 Totale 340 100 139 100 210 100 78 100 64 100 831 100

Tab. 1. - Distribuzione settoriale dei lessemi

Questi due settori, tra quelli indagati, si possono considerare opposti rispetto al parametro «voci di maggiore vs. minore circolazione comunitaria», giacché l’esperienza delle condizioni atmosferiche e della succes- sione temporale è certamente più comune di quanto non sia quella della pratica pastorale. Tale distribuzione delle percentuali si induce a ipotizzare che le forme originarie (albanesi) si conservino meglio quando siano maggiormente condivise nell’esperienza comunitaria. Questa ipotesi potrebbe essere avvalorata, per certi versi, anche dal dato relativo al lessico condiviso sia nella pratica agricola che in quella pastorale («agro-pastorizia» nelle tabb.), che comprende lessemi quali, per esempio, ghambàll ‘gambale’, kalive ‘capanna’, fumer ‘letame’, zdar ‘andare il campagna’, ecc. 2. Si consideri, adesso, che una parte del corpus lessicale esaminato, pur essendo pertinente ai settori considerati, ha un’ampia circolazione anche all’interno dell’intera comunità linguistica, giacché designa concetti più facilmente esperibili anche esternamente al settore e dunque più «comuni». Tali sono, per esempio, i concetti di ˂latte>, ˂formaggio>, ˂ricotta>, ˂grano>, ˂vacca>, ˂pecora>, ˂terreno>, ˂erba>, ecc. Si tratta, in sostanza, di concetti che in un ipotetico campione rappresentativo della

male’, konk ‘conca’, shiròk ‘scirocco’, ecc. In «incerte» sono computati quei lessemi, generalmente di origine latina, che hanno caratteristiche fonetiche tali da poter essere considerate sia tra gli «albanesi» (giacché presenti anche in altre parlate arbëreshe e nell’albanese standard) sia tra i «romanzi» (in quanto presenti sia in italiano che in siciliano). Tali sono, per esempio, këlloshtër ‘colostro’, shkum ‘schiuma’, prill ‘aprile’, ecc. Tra gli «incerti» sono stati inseriti, altresì, alcuni lessemi la cui origine rimane attualmente oscura. Tali sono: çoçe ‘piccola pozza d’acqua’; gha(n)dèrf ‘fenditura prodotta dallo scorrere dell’acqua piovana nei sentieri a fondo naturale’, rrelk ‘capo a legna della vite’; natòp ‘unghia delle fave’ e xambòl ‘bioccolo di lana’. 306 Vito Matranga comunità linguistica sarebbero conosciuti da una percentuale molto più alta rispetto a concetti quali ˂giovane pecora prossima alla fecondazione>, ˂legame del mannello di spighe>, ˂stegola dell’aratro>, ˂frangicagliata>, ecc, che sono decisamente più «specialistici». Si è ben consapevoli che una tale distribuzione, relativamente agevole nei casi estremi, come quelli degli esempi riportati, non può essere operata con criteri rigorosi e ogget- tivi, e pertanto i dati numerici che conseguono a tale distribuzione sono da considerare semplicemente indicativi. Si proverà, pertanto, nel prosieguo dell’analisi (v. § 5), a estendere l’esame ad alcuni dati ‘qualitativi’, conﬁ - dando nel valore euristico di un tale approccio. Nella tab. 2, che comprende solamente i lessemi relativi ai concetti più «comuni», si nota intanto che la percentuale delle forme albanesi, aumenta di molto (59,27%), ﬁ no a duplicarsi (rispetto al dato generale della tab.1) negli ambiti più propri dell’attività agricola (65,45%) e pastorale (62,86%).

agricoltura pastorizia agro-pastor. geomorfol. tempo Totale unità % unità % unità % unità % unità % unità % albanesi 36 65,45 22 62,86 59 56,19 12 52,17 34 59,65 163 59,27 siciliani 13 23,64 13 37,14 37 35,24 7 30,43 13 22,81 83 30,18 italiani 1 1,82 0,95 2 8,70 1 1,75 5 1,82 1 romanzi 5 9,09 8 7,62 2 8,70 7 12,28 22 8,00 incerti 2 3,51 2 0,73 Totale 55 100 35 100 105 100 23 100 57 100 275 100

Tab. 2. – Lessico relativo ai «concetti comuni»

3. Perché, dunque, diversamente da ciò che si può riscontare nelle re- altà italoromanze, in una comunità arbëreshe come quella di Piana degli Albanesi il lessico relativo a settori conservativi si presenta come fortemente innovativo? La risposta non è semplice. Il contatto con l’elemento siciliano, fi n dall’inizio degli insediamenti albanesi, sembra essere avvenuto più intensamente proprio nelle campagne, agevolato anche dagli spostamenti dei coloni in feudi spesso lontani dal centro abitato, e nell’ambito pastorale un ruolo importante, in questo senso, può essere attribuito alla transumanza. Si potrebbe supporre, tuttavia, che, almeno per quanto riguarda la pastorizia, una situazione così “innova- tiva” non sia stata raggiunta in seguito a un graduale e “fi siologico” rinno- Il mutamento lessicale in contesto siculo-albanese 307 vamento lessicale, dovuto alle note dinamiche del contatto linguistico, ma abbia a che fare con la storia del radicamento degli Albanesi nella realtà produttiva dell’Isola6. Non si comprende, infatti, come mai i soli contatti nelle campagne tra gruppi socialmente paritari, possano aver provocato la sostituzione di una lingua-cultura (albanese) “subalterna” con un’altra (siciliana) dello stesso livello. La sostanziale omogeneità delle tecniche agro- pastorali del ‘500 nel bacino del Mediterraneo7 ci induce a pensare che sia da scartare un’eventuale ipotesi di confl ittualità in quest’ambito, che abbia provocato l’abbandono totale di una pratica originaria – e con essa della relativa terminologia – per acquisirne in toto una nuova e più appropriata, inconciliabile con la precedente. Ipotesi non da scartare (ma eventualmente da verifi care con mirate, indagini su eventuali fonti documentarie) è invece quella relativa alla composizione sociale dei profughi albanesi, forse non pienamente padroni delle tecniche soprattutto pastorali, che probabilmente hanno dovuto apprendere ex novo, insieme alla relativa terminologia, una volta posti nelle condizioni di affrontare le attività produttive8. 4. La differenza tra agricoltura e pastorizia, relativamente alla distribuzione dei prestiti romanzi, già notata nella tab. 1, diventa ancor più signifi - cativa se si considerano questi settori in rapporto ai «concetti specialistici» (ossia quelli che si contrappongono ai già considerati «concetti comuni»), in cui il lessico originario albanese nell’ambito pastorale si riduce fi no a raggiungere il 9,62% (v. tab. 3). Questo dato non rispecchia, tuttavia, ancora pienamente l’assenza di lessico specialistico albanese nell’ambito pastorale. Bisogna osservare infatti che (a dimostrazione della già segnalata diffi coltà di stabilire un criterio assoluto per l’attribuzione di «comune» vs. «specialistico») delle 10 unità lessicali albanesi designanti i rispettivi concetti «specialistici» alcune sono in qualche modo legate all’uso «comune», come per esempio, mjekrrë ‘barba’, con cui si indica anche mjekrra e dhis ˂la barba della capra>, dredh ˂castrare col metodo della torsione endocrinale>, che però comunemente signifi ca ‘torcere, attorcigliare’, e dalë (agg., lett. ‘uscita’), riferito a ˂animale in fregola>, ma derivato dal participio passato di danj ‘uscire’, e calcato sul sic. nisciuta (agg. lett. ‘uscita’, ‘in fregola’, da nèsci-

6 Sulla ricostruzione storica degli insediamenti albanesi in Italia, cfr. Mandalà 2017. 7 Cfr. Braudel 1976. 8 Cfr., a questo proposito, Giacomarra 1990, p. 29. 308 Vito Matranga ri ‘uscire’). Per quanto riguarda karroqe ˂recipiente per la mungitura degli ovi-caprini>, mushqerrë ˂giovenca prossima ad essere fecondata>; balgë ˂meta bovina>, qeth ˂tosare>, rrënd ˂caglio>, këmborë ˂campanaccio>, si tratta, come si può notare, di concetti ai limiti dello «specialistico», particolarmente se li si considera in contesti comunitari socioculturalamente (ancora) agro-pastorali.

agricoltura pastorizia agro-pastor. geomorfol. tempo Totale unità % unità % unità % unità % unità % unità % albanesi 64 22,46 10 9,62 37 35,24 14 25,45 1 14,29 126 22,66 siciliani 178 62,46 90 86,54 55 52,38 37 67,27 6 85,71 366 65,83 italiani 13 4,56 0,95 14 2,52 1 romanzi 27 9,47 1 0,96 10 9,52 2 3,64 40 7,19 incerti 3 1,05 3 2,88 2 1,90 2 3,64 10 1,80 Totale 285 100 104 100 105 100 55 100 7 100 556 100

Tab. 3. – Lessico relativo ai «concetti specialistici» 5. Il criterio della ripartizione tra «comune» vs. «specialistico», nelle dinamiche del mutamento lessicale, se da un punto di vista strettamente quantitativo va, come si è già osservato, applicato con cautela, mostra la sua effi cacia euristica soprattutto quando lo si adotta su un piano di valutazione “qualitativa” dei dati lessicali, prendendo in esame la reale distribuzione dei lessemi in specifi ci sistemi settoriali. Consideriamo come esempi, rispettivamente dell’ambito pastorale e di quello agricolo, i (micro)sistemi lessicali relativi alla caseifi cazione e alla mietitura de1 grano tradizionali (v. schemi nelle pp. ss.). Come si può notare, nell’ambito della caseifi cazione gli unici lessemi albanesi designano concetti che si trovano alla “periferia” del sistema, ovvero quelli relativi ai prodotti di base, rispettivamente iniziali e fi nali, delle operazioni – ˂latte>, , ˂formaggio>, ˂ricotta> – i quali hanno un’ampia circolazione nell’intera comunità e si possono defi nire, dunque, «comuni». Tutto il resto è interamente romanzo e particolarmente siciliano. Si noti, inoltre, che il concetto di ˂caseifi care> è espresso da una perifrasi calcata sul sic. fari u fruttu, lett. ‘fare il frutto’, a cui equivale l’arb. bunj frutin, con bunj ‘fare’ e frut ‘frutto’, termini ovviamente di ampio uso; così anche shtie rrënd per ˂aggiungere il caglio nel latte> corrisponde al sic. jittari quàgghiu (lett. ‘gettare (il) caglio’), con shtie ‘gettare’ di ampia circolazione; Il mutamento lessicale in contesto siculo-albanese 309

vakàr pekuràr krapàr ‘vaccaio’ ‘pacoraio’ ‘capraio’

kuratull ‘addetto alla caseificazione’

tanùr xambatarì / pekurarì bunj frutin ‘focolare’ ‘locale per la caseificazione’ ‘caseificare’

kullatùr klëmsh(t) shtie rrënd rrënd skupìn ‘colatoio’ ‘latte’ ‘aggiungere il caglio’ ‘caglio’ ‘contenitore del caglio’

tinèl kuagjàr / pisk kuagjàt ‘tino’ ‘cagliare’ ‘cagliata’

çilìc çanj kuagjàtën rròtull ‘copertura del tino’ ‘rompere la cagliata’ ‘frangicaglia

llaçàt tum ‘siero’ ‘massa caseosa’ shishkùn ‘secchio’ zdillaçàr separare il shkullij kanàr siero dalla massa caseosa’ ‘siero residuo’ ‘colatoio vaxhìll ‘bacinella’ maçinatùr bitiatùr ‘recipiente kënàt ‘impastatore’ per l’impasto’ ‘brocca’

xubiàr shkumiàr bitiàr kardharùn ‘rimescolare’ ‘schiumare’ ‘impastare’ ‘caldaio’

xub udhos vastele kaskavàl ‘rimescolatore’ xabìn ‘ricotta + scotta’ ‘formaggio’ ‘caciotta’ ‘caciocavallo’

kac ‘ramaiolo bucherellato’ gjizë tavullèr ‘cassa ‘ricotta’ kupìn per il caciocavallo’ ‘ramaiolo’ tavulloçe façele ‘tavoletta divisoria’ ‘fiscella’

kavanjë piaçentine ‘fiscella ‘piccola fiscella’ per il formaggio’ ser ‘scotta’ tavullèr ‘spersola’

serratìc ‘recipiente àghru per la scotta’ ‘scotta inacidita’

Schema n. 1. LA CASEIFICAZIONE I riquadri in grassetto segnalano i concetti «specialistici» Le forme albanesi sono in corsivo 310 Vito Matranga

La caseifi cazione (bunj frutin). - Nelle aziende agro-pastorali tradizionali e nelle associazioni pastorali a caseifi cazione collettiva le operazioni di caseifi cazione erano affi date al kuràtull. Oggi ciascun pastore è in grado di provvedere a questa attività svolta in un apposito ambiente, un tempo detto xambatarì, oggi pekurarì. Il latte (klëmsh(t)), munto la sera precedente, viene riscaldato nel caldaio (kardharùn), perché possa raggiungere la temperatura di ca. 350 (corrispondente alla temperatura corporea dell’animale) propria del latte appena munto. La temperatura raggiunta, oggi talvolta control- lata con un termometro, viene indicata da un sottilissimo velo di panna che si forma sulla superfi cie del latte. Il latte riscaldato viene fi ltrato attraverso il colatoio (kullatùr) e versato nell’apposito tinello (tin) coperto con un telo (çilìc), dove gen. vi è il latte appena munto, e dove viene aggiunto (shtìe) il caglio (rrënd) sciolto - un tempo nel catino di rame (vaxhill), oggi in qualsiasi recipiente di plastica) in un po’ d’acqua tiepida. Dopo circa 30 minuti (ma tale lasso di tempo aumenta coll’abbassarsi della temperatura ambientale) il latte coa- gula (pisk) formando la cagliata (kuagjiàt). Per cogliere il momen- to in cui la cagliata ha raggiunto il giusto grado di addensamento, gen. si usa immergere nella massa caseosa il frangicagliata (rrotull), il quale segnala la giusta densità restando in verticale immobile al centro del tinello. A questo punto viene aggiunta dell’acqua calda che interrompa l’azione della chimasi del caglio e faccia precipitare la massa caseosa nel fondo del tinello. Si procede dunque alla rot- tura (çanj) della cagliata immergendovi il frangicagliata e tirandolo (impugnato con entrambi le mani) di scatto verso la parete del tinello, quindi azionandolo in senso verticale e circolare, sempre nella stessa direzione. Si formano così delle particelle non più grosse di una nocciola, che depositandosi al fondo formano una nuova massa caseosa, la quale, una volta separata (zdillaçàr) dal siero (llaçat), viene detta tum. La tum pecorina, tagliata a pezzetti, viene sistemata in grosse fi scelle (pjaçentine) cilindriche poste sulla spersola (tavullèr), delle quali, una volta compattata attraverso successive pressioni, assume la forma, che sarà quella del formaggio (udhòs). La tum vaccina, invece, una volta tolta dal tinello (gen. in quattro grossi pezzi) viene posta su un apposito graticcio di carme (kanàr), dove la si lascia colare e la si comprime fi no ad espellere tutto il siero residuo (shkullìj). Quindi la si rimette nel tinello insieme della scotta bollente per 3 ore. Tolta da tinello (gen. in due pezzi) si dà una prima sommaria fi latura accavallandola su un bastone appeso al soffi tto, dove viene lasciata inacidire per ca. 24 ore. A questo punto si procede alla preparazione della ricotta ( gjizë). Il siero del latte, Il mutamento lessicale in contesto siculo-albanese 311 separato dalla massa caseosa e travasato attraverso il secchio a do- ghe (shishkùn) - oggi anche con secchi (kat) e piccoli recipienti (kënàt) di plastica - nel caldaio posto sul fuoco (tanùr). Giunta a temperatura di ca. 50°, viene solitamente aggiunto del latte fresco (ca. una decima parte del siero) e un pizzico di sale e inizia un len- to e continuo rimestamento (xubiàr) con l’apposito scopino (xub). Raggiunta la temperatura di ebollizione si forma in superfi cie uno strato di schiuma mista a piccolissime particelle di ricotta, che viene schiumata (shkumiàr) con un’apposita schiumarola bucherellata (kac). A questo punto, se il siero è di latte pecorino, incominciano a affi orare in superfi cie i primi pezzi di ricotta; se, invece, il siero è di latte vaccino (o tale in buona parte), subito dopo la schiumatura si aggiunge della scotta acida (àghru). Tale sostanza crea infatti la condizione di acidità necessaria, assieme all’alta temperatura, alla pre- cipitazione dell’albumina del latte vaccino, mentre per far precipitare sotto forma di ricotta l’abbondante albumina del latte pecorino, basta la somministrazione di un po’ di sale. La ricotta viene quindi raccolta con l’apposito ramaiolo bucherellato (kac) - oggi anche con un comune ramaiolo (kupìn) – e sistemata nelle fi scelle (façele; kavànj), poste a colare sulla spersola. Tale operazione viene eseguita con una sola mano, mentre con l’altra, girando lo scopino, si continua a tenere in movimento il siero affi nché la ricotta si stacchi dalle pareti del caldaio. È per questo che la spersola si trova sempre, qualunque sia la grandezza dell’ambiente, molto vicina al caldaio, nel quale rimane, infi ne, la scotta (ser). Questo liquido, ultimo residuo del latte, viene usato per varie operazioni. Ritenuto nutritivo e soprattutto purgativo, parte di esso veniva un tempo bevuto, anche assieme a pezzetti di ricotta (xabìn), dai pastori e era dato da bere ai cani; una parte di esso viene lasciata inacidire in appositi recipienti (serratìc) per essere aggiunta al siero; un’altra parte ancora viene usata nella lavorazione del caciocavallo (kaskavàl). La tum vaccina, infatti, lasciata inacidire, come si è detto, viene tagliato a pezzi col coltello e messa in un apposito recipiente (bitiatùr), dove viene ri- coperta di scotta bollente e quindi impastata (bitiàr), servendosi di un’apposita grossa paletta di legno (maçinatùr) fi no ad ottenere una pasta omogenea e fi lante. Questa viene messa, infi ne, nell’apposita cassa (tavullèr) con tavolette (tavulloçe) divisorie, da cui trae la forma parallelepipeda il caciocavallo, oppure viene lavorata con le mani fi no ad ottenere la forma della caciotta (vastele). Si procede in seguito alla salatura (kuprinj) del formaggio (e eventualmente della ricotta) e alla messa in salamoia di quello vaccino. 312 Vito Matranga atore’ lidh g ‘ritorta’ ‘legare’ lighamë lighatùr ‘le iare’ iare’ pp kapiàr anxhìn ‘uncino’ ‘forcella' anxhìnele anxhìnele ‘acco jornatèr ‘bracciante’ mac stavë ‘bica’ ‘bica’ timònj dhomàt martònj ‘covone’ ‘covone’ hjaravole ‘mannello’ ‘mannello’ ‘20 covoni’‘20

‘6/8 covoni’ ‘accoppiare’ ‘accoppiare’ kuar ‘mietere’ ‘mietere’ mbàuc

ënt arë kallì kallì oprë oprë kuar ‘legame del del mannello’‘legame ‘spiga’ mititùr mititùr ‘mietere’ ‘mietere’ ‘mietitore’ ‘squadra di di mietitori’‘squadra ‘il posto in cui di miete’ ‘piana del grano / messe’ grano / messe’ del ‘piana halë drith drith ‘pula’ ‘resta’ shushk ‘grano’ të korra ‘mietitura’ ‘mietitura’ flet flet ghrup rrenjë buzùn mpurq ‘nodo’ ‘nodo’ ‘cesto’ ‘foglia’ ‘foglia’ ‘radice’ ‘culmo’ orale’ orale’ p kapuràll ‘ca vilàn vilàn ‘contadino’ ‘contadino’ ’ ditale ‘falce’ ‘falce’ draprë draprë kanele rembiule fodhàll fodhàll ‘ vracùall g ‘ ‘sovramanica’ ‘sovramanica’ akuajùall akuajùall fjask fjask nxire vucote bucjele bucjele ‘fiasco’ ‘fiasco’ ‘anfora’ ‘anfora’ brùmbull brùmbull ortatore di bevande’ ‘fischetta’ ‘fischetta’ ‘barilotto’ ‘barilotto’ p ‘

Schema n. 2. LA MIETITURA I riquadri in grassetto segnalano i concetti «specialistici» Le forme albanesi sono in corsivo Il mutamento lessicale in contesto siculo-albanese 313

La mietitura (të korra). - Prima dell’avvento delle moderne mie- titrebbiatrici, ciascun proprietario, sia grande che piccolo, era costretto a far ricorso quanto più possibile a manodopera salariata – concentrando così la mietitura nel più breve tempo possibile – per evitare che un’eccessiva essiccazione del grano, magari dovuta a un improvviso scirocco, provocasse il distacco della spiga (kalli) dal caule (buzùn) al semplice contatto con la falce (dràpr), cosa che avrebbe costituito una grave perdita da parte del proprietario a vantaggio degli spigolatori. La forte richiesta di manodopera faceva sì che un gran numero di braccianti (jornatèr, burr), provenienti anche dai paesi vicini, si raccogliesse nella piazza principale del paese, dove avveniva la contrattazione e l’eventuale assunzione a giornata. Sul posto di lavoro (ënt) si formavano, se non erano già pronte, le squadre (opr), ciascuna delle quali era composta, nelle grandi tenu- te, da otto mietitori (mititùr) veri e propri, e un addetto (lighatùr) alla formazione dei covoni, che percepiva una paga maggiore, in quanto la sua opera richiedeva una particolare abilità e dunque una certa specializzazione. Vi era inoltre un addetto (akuajùagh) ai piccoli servizi (solitamente il più giovane), il cui compito ero quello di andare a prendere l’acqua, spesso percorrendo lunghe distanze a cavallo, e di distribuirla ai mietitori servendosi degli appositi recipienti (brùmbull; nxiròte; bucjèle; fjask; vucote). In tempi più recenti, con la formazione delle piccole proprietà o nel caso di modesti appezza- menti presi in afﬁ tto, il contadino spesso non poteva permettersi di assumere una squadra completa e le funzioni dell’akuajùall, tra le quali quello di preparare i pasti, venivano in questo caso svolte dallo stesso datore di lavoro. Tra i mietitori spesso veniva eletto o imposto dal padrone, a seconda delle circostanze, un caporale (kapuràll) con il compito di capeggiare il gruppo sollecitandone il ritmo del lavoro o fermandolo per le consuete pause. A lui spettava anche di indicare la direzione (vërsùr) di marcia, scelta a seconda della direzione del vento e valutando l’eventuale allettamento delle spighe (kallì). Ciascun mietitore era munito, oltre che della falce (dràpr), anche di un corto grembiule (fodhàgh) per evitare l’usura degli indumenti in continuo contatto con le spighe, di una sovramanica (vracùall) a protezione dell’avambraccio destro, di uno, due o tre ditali (kanele) di canna inﬁ lati rispettivamente nelle ultime tre dita della mano sinistra, sia per proteggerle dai colpi della falce sia per accrescerne la presa. Il suo compito era quello di falciare (kùar) la messe (arë). Ogni due colpi di falce egli provvedeva a legare le spighe mietute, attorcigliando due o tre cauli (mbàuc) dello stesso mazzetto, che costituiva così il mezzo mannello (hjaravole) e che veniva deposto 314 Vito Matranga

a terra sempre su uno stesso lato e sempre nella stessa direzione. Sopra questo mazzetto il mietitore più vicino vi deponeva (martònj) il proprio completando così il mannello di spighe. Dietro i mietitori operava il lighatùr ossia l’addetto alla formazione dei covoni (dhomàt) Questi andava raccogliendo dal terreno i mannelli infor- candoli con un’apposita forcella (anxhinele), spinta con la mano sinistra, e tenendoli pressati con un apposito uncino (anxhìn), tirato con la mano destra. Raccolti i primi quattro mannelli, accoppiandoli (kapiàr) alternativamente di testa e di coda, li deponeva sulla ritorta (lighàm) di ampelodesma posta per terra. Con altri due gruppi di quattro si raggiungeva il numero di dodici mannelli, che pressati col ginocchio e abilmente legati con la ritorta costituivano un covone (dhomàt). Questi venivano raccolti a gruppi (stavë) di sei o di otto (a seconda della varietà di frumento), che costituivano ciascun carico per il trasporto a basto nell’aia, dove avveniva la trebbiatura. Venti covoni costituivano ciascuno dei mac accatastati in biche (timònj) in prossimità dell’aria di trebbiatura. il concetto dì ˂rompere la cagliata> è espresso con la stessa perifrasi corrente nella terminologia tecnica dell’italiano, equivalente a çanj kuagjatën lett. ‘rompere la cagliata’, in cui il verbo çanj ‘rompere’ è comunemente e diffusamente usato. Situazione leggermente diversa troviamo nel sistema relativo alla mietitura del grano, a cominciare dai concetti di ˂mietere> e ˂mietitura> espressi, rispettivamente dall’alb. kuar e dal deverbale të korra, anche se già ˂mietitore> mititùr è espresso con un derivato romanzo in veste fonetica siciliana. E se insieme al concetto di ˂mietere> anche quelli di ˂falce> (espresso dall’alb. draprë), ˂pianta del grano> (espresso dall’alb. arë) e ˂spiga> (espresso dall’alb. kallì) si possono considerare esperibili anche da un non è contadino – così come probabilmente il concetto di ˂covone> (espresso dall’alb. dhomat) –, sicuramente più specialistici sono i concetti di ˂mannello di spighe> e ˂gruppo di sei-otto covoni> espressi rispettivamente da alb. hjaravole e stavë. Vi sono, inoltre, altri esempi di concetti più «specialistici» propri della cerealicoltura designati da lessemi albanesi, sia nell’ambito dell’organizzazione del lavoro (per es., ˂campo arato> argomë, ˂campo di stoppie del grano> kallamè) sia in quello di singole operazioni (per es., shinj, ˂spagliare i cereali trebbiati> hjedh, ˂scerbare> harr) e, più signifi cativamente, in quello degli attrezzi tra i quali, oltre a ˂zappa a lama larga> shat, ˂aratro> paramendë, ˂giogo> xigua – e altri che, benché forse più comunemente esperibili, sono tuttavia signifi cativamente propri Il mutamento lessicale in contesto siculo-albanese 315 dell’attività agricola – vi è per esempio ˂forca per la spagliatura dei cereali> digirjàn e ˂vaglio per i cereali> dhrimòn certamente più «specialistici». Si consideri, inoltre, la presenza di lessemi albanesi quali pëlùar ˂vo- mere> e stavàr ˂bure dell’aratro>, quest’ultimo in particolare decisamente «specialistico». 6. Due sono, dunque, gli aspetti che emergono da questa analisi. Il primo riguarda la scarsa consistenza di una terminologia originaria correlata al complesso ergologico proprio dell’attività pastorale, a cui si accompa- gna una modesta ma signifi cativa presenza nell’ambito agricolo, e particolarmente in quello cerealicolo. Il secondo aspetto riguarda la conservazione delle forme albanesi relative a concetti sottoposti ad una maggiore circolazione nell’ambito dell’intera comunità. Questi due aspetti, tuttavia, non sono analizzabili separatamente, poiché l’ipotesi formulata all’inizi – quella secondo la quale più sono condivise nell’esperienza comunitaria e meglio si conservano le forme lessicali originarie – sarebbe valida nella sua formulazione e pienamente confermata soltanto se effettivamente i profughi albanesi di Piana degli Albanesi avessero portato con sé anche un complesso terminologico specialistico, legato alle attività in questione, e l’avessero in seguito sostituito con uno romanzo equivalente e dunque, in sostanza, se i prestiti romanzi in quest’ambito possono essere considerati «di lusso» e non «di necessità». Inoltre, ammesso che i profughi padroneggiassero le tecniche coltu- rali, per esempio cerealicole, e queste fossero simili a quelle praticate in Sicilia al momento del loro arrivo, bisogna tener conto delle innovazioni tecnologiche (pur sempre nell’ambito di quelle tradizionali a energia umana e animale) e di quelle linguistiche intervenute nell’arco di mezzo secolo, soprattutto per quanto riguarda la microdifferenziazione sociologica, quella relativa, cioè, non solo a concetti più generici quali, per esempio, ˂contadino>, ˂pastore>, ˂capraio>, ecc., ma a quelli più specifi ci quali, per esempio, ˂legatore di covoni>, ˂servitore di bevande durante la mietitura>, ˂conduttore di bestie da soma>, ˂guardiano degli agnelli>, ˂guardiano delle pecore asciutte>, ecc. Si consideri, infatti, che nessuno dei lessemi che designa non solo un mestiere ma anche una particolare mansione nell’ambito dell’attività sia agricola che pastorale (così come nell’ambito di altre attività lavorative) è albanese. Ciò si riscontra anche quando l’attività e la mansione specifi ca stessa sia designata da una forma base albanese: per esempio, albanese è vjel ‘vendemmiare’, të vjela (insieme a vindìnj) ‘vendemmia’, ma romanzo è vindinjatùr ‘vendemmiatore’; cosi anche per kuar ‘mietere’ e të korra ‘mietitura’, ma mititùr (dal sic. 316 Vito Matranga mitituri) ‘mietitore’; pënònj ‘arare’ e paramendë ‘aratro’, ma llarvatùr (dal sic. lavuraturi) ‘aratore’, ecc. E ciò avviene anche con dele (alb.) ‘pecora’, ma pekuràr (sic.) ‘pecoraio’; lop (alb.) ‘vacca’, ma vakàr (sic.) ‘vaccaio’; dhi (alb.) ‘capra’, ma krapàr (sic.) ‘capraio’; ecc. Questi ultimi esempi mostrano un dato importante anche sotto l’aspet- to più strettamente strutturale. Sembra, infatti, che la capacità di questo codice di articolare un sistema derivazionale a partire da forme e modelli originari sia venuta meno, essendo stata “preferita” l’adozione di un nuovo prestito alla creazione di una nuova forma derivata da una originaria, sia pure mediante morfemi derivazionali indotti. Se si escludono le forme alte- rate diminutive-vezzeggiative e accrescitive, il cui sistema si è ricostruito sui suffi ssi siciliani9, pochi sembrano essere i casi di derivati che combi- nano basi lessicali indigeni con morfemi indotti. Ci troviamo, invece, di fronte a una situazione in cui da una parte vi sono numerosi temi albanesi che non presentano alcuna forma derivata e, dall’altra, numerose forme derivate romanze il cui tema base non è in uso. Si consideri, per esempio, che non esiste alcun derivato dal verbo alb. lidh, usato diffusamente in tutta la comunità col valore di ‘legare’ e, in ambito agricolo, anche con quello di ‘allegare’ (rif. alle piante), mentre si ha lighatùr ‘legatore (di covoni)’, lighàc ‘legame fatto con fi li di ampelodesma’, lighamë ‘ritorta di ampleodesma’ e ligh ‘allegagione’, tutti derivati da una forma romanza (ligari ‘legare’) inesistente nella parlata di Piana degli Albanesi. Lo stesso avviene con forme nominali come, per es., kallmë (alb.), unica forma usata per indicare la ‘canna (ARUNDO DONAX)’, che non presenta alcun derivato da questa forma essendo tutti i correlati a questo concetto designati da forme romanze derivate da una base (canna) non in uso nella parlata arbëreshe: nkanàr (sic. ncannari) ‘incannucciare’ (e l’agg. i, e, të nkanàrm -e ‘incannucciato’), kanìt ‘canneto’; kanarë ‘colatoio a graticcio di canne’, kanìc ‘recipiente in canne per conservare il grano’, kanele ‘cannella della botte’ e ‘ditale di canna dei mietitori’. Ci troviamo, dunque, di fronte a numerosissimi casi in cui morfemi derivazionali vengono sorretti da basi lessicali non in uso, creando una situazione particolare che ha certamente delle ripercussioni nella struttura non solo morfologica della parlata e che meriterebbe una mirata analisi.

9 Cfr. l’accenno fatto a questo proposito in Matranga 1995. Il mutamento lessicale in contesto siculo-albanese 317

Riferimenti bibliograﬁ ci

Braudel F., 1976, Civiltà e imperi del Mediterraneo nell’età di Filippo 11 (2. voll.), Torino. Einaudi. Giacomarra, M., 1990, Un’isola nell’Isola. Gli Albanesi di Sicilia fra storia e progetto, Palermo. Cresm. Mandalà, M., 2017, Gli archivi ecclesiastici e la memoria storico-culturale arbêreshê. Un bilancio di tre decenni di ricerche, in A. Ndreca, a cura di, L’Albania nell’archivio della Propaganda Fide (atti del Convegno Internazionale, Città del Vaticano, 26-27 ottobre 2015), Città del Vaticano, Urbaniana University Press, pp. 213-260. Matranga V., 1995, Ipotesi per il rilevamento dei dati variazionali nei punti albanofoni dell’Atlante linguistico della Sicilia, in G. Ruffi no (a cura di), Percorsi di Geografi a linguistica. Idee per un atlante siciliano della cultura dialettale e dell’italiano regionale, Palermo, Centro di studi fi lologici e linguistici siciliani - Dipartimento di Scienze fi lologiche e linguistiche - Facoltà di Lettere e Filosofi a, pp. 315-333. Matranga V., 2015, Considerazioni su alcune dinamiche sociolinguistiche in contesto siculoalbanese, in B. Demiraj, M. Mandalà, Sh. Sinani (a cura di), Scritti in onore del Prof. Francesco Altimari in occasione del 60° compleanno, Albapaper, Tirana, pp. 397-408.

Valter Memisha

AKADEMIKU MATTEO MANDALÀ PËR LEKSIKOGRAFINË SHQIPE NË MJEDISIN ARBËRESH TË SICILISË

Akademiku Matteo Mandalà është një nga dijetarët bashkëkohorë më në zë në albanologji. Edhe pse, përgjithësisht, drejtimet kryesore të punës së tij shkencore janë fi lologjia dhe studimet letrare, ai vetëdijshëm merret edhe me studime gjuhësore, duke thënë edhe këtu fjalën e vet me siguri, me kompetencë e me peshë. Në këtë artikull po hedhim një vështrim informues për ndihmesën e tij studimore në këtë fushë, madje në një fushë edhe më të ngushtë, në prurjet e tij në studimet për leksikografi në shqipe. Para pak vitesh në Shqipëri (2012), në kuadrin e botimeve të veprave të tij në dheun amë, hidhet në qarkullim nga Shtëpia Botuese “Naimi” vepra shkencore “Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe”1, vepër e mirëpritur që ka shënuar ngjarje në ardhjet shkencore në studimet tona bashkëkohore. Brenda saj ka zënë vend të posaçëm edhe kreu “Gjurmime leksikografi ke në mjedisin arbëresh”, ku do të përqendrohet dhe parashtresa jonë. Theksojmë se Matteo Mandalà, njihet si shkencëtar serioz, si studiues e hulumtues skrupuloz, që ka sjellë para studiuesit dhe para lexuesit të spe- cializuar (e jo vetëm) shumë vepra që janë pronë e dinjitetshme e kulturës sonë kombëtare. Ky profi l zbulohet edhe në punë e bërë prej tij në kreun e sapopërmendur (Për të provuar verën, thotë populli, nuk është e nevojshme të pish gjithë butin), ku informon hollësisht e shkencërisht, kronologjikisht e tipologjikisht, për vepra pak ose aspak të njohura, që kanë të bëjnë me leksikografi në në mjedisin arbëresh të Sicilisë, si pjesë organike e mbarë leksikografi së shqipe. Përse iu drejtua akademiku fushës së leksikografi së? Ai e sqaron dhe e motivon vetë sipërmarrjen. Sipas tij, “Qëllimi është i dyfi shtë: nga njëra anë të përmblidhet në këto pak faqe gama e gjerë e veprave në fjalë, e nga ana tjetër, të vihen në pah qoftë arritjet e leksikografi së arbëreshe në

1 M. Mandalà, Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe, “Naimi”, Tiranë, 2012 320 Valter Memisha rrjedhë të katër shekujve, qoftë edhe huazimet leksikore që dëshmojnë marrëdhëniet e thella e të pandërprera mes studiuesve arbëreshë dhe atyre shqiptarë të kësaj ane të Adriatikut.”2 Dhe para se të ndalet konkretisht në këtë gamë e në këto arritje, akademiku, duke ecur në hullinë e një tradite studimesh, tashmë, të konsoliduar dhe me një metodologji shkencore të zbatuar me sukses në këtë fushë, që në krye të kapitullit vlerëson vendin e vetë leksikografi së në gjirin e gjuhësisë shqiptare dhe pohon se “nga pikëpamja historike leksikografi a përbën sektorin e gjuhësisë shqipe që më së shumti shquhet për jetëgjatësinë, për vijimësinë për gjerësinë njëherazi gjeografi ke e dialektore, për larminë tipologjike dhe përmirësimin e vazhdueshëm të praktikës dhe të metodologjisë së punës. Këto tipare karakterizojnë edhe veprimtarinë leksikografi ke të vendeve të tjera, çka shpjegohet me prirjet e zhvillimit në rrjedhë të shekujve të leksikografi së që mbetet padyshim fusha më e lëvruar e kërkimeve gjuhësore.”3 Shqipja, duke qenë një gjuhë me dokumentim shkrimor relativisht të vonë, e për këtë arsye edhe me një traditë leksikografi ke jo të hershme (rreth 400-vjeçare)4, ka në fondin e vet mbi 500 fjalorë një-, dy- e shumëgjuhësh. Një numër jo i vogël nga këta fjalorë i përket botës arbëreshe dhe brenda saj edhe botës së arbëreshëve të Sicilisë. Akademiku, në veprën ku po ndalemi, “Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe”, na jep një pasqyrë të këtyre fjalorëve,duke i mëshuar me të drejtë faktit se arbëreshët e ishullit jugor të Italisë kanë dhënë një ndihmesë të shquar e të çmuar (për hir të vërtetës, shpesh të pavlerësuar sa e si duhet) në lëmin e leksikografi së shqipe. Ndaj ai e ka parë të arsyeshme që t’i kushtojë një kapitull të veçantë kësaj ndihmese (që qëndron tërësisht si studim i mirëfi lltë dhe i qëndrueshëm). Studiuesi, që në krye tërheq vëmendjen dhe thekson se “Së

2 M. Mandalà, Vep. cit., f. 259 3 M. Mandalà, Vep. cit., f. 257 4 Vitnisje për leksikografi në shqipe merret viti 1635, kur botohet Fjalori latinisht – shqip (“Dictionarium latino-epiroticum”i F. Bardhit (me rreth 5000 fjalë në latinishte dhe rreth 2500 fjalë në shqipe), që është i pari fjalor i shqipes, si vepër e mirëfi lltë leksikografi ke, gjetur deri në këto çaste. Ky kufi mund të zhvendoset katër dhjetëvjeçarë më parë, në vitin 1497, kur Arnold von Harf boton një fjalorth me fjalë të ndeshura në mjedisin shqiptar, por ky “fjalorth” më shumë është një listë me disa dhjetëra fjalë shqipe sesa, sipas koncepteve të sotme, një vepër e mirëfi lltë leksikografi ke. Akademiku Matteo Mandalà për leksikografi në shqipe... 321 pari, do theksuar qysh në fi llim se është fjala kryesisht për punime leksikografi ke të mbetura në dorëshkrim e të pabotuara, të cilat megjithatë njohën një qarkullim relativisht të gjerë, po të mbajmë parasysh që u përdorën nga studiues që ishin dishepuj dhe të autorëve të këtyre veprave dhe u ndikuan prej tyre në hartimin e fjalorëve të mëvonshëm që pjesërisht panë dritën e botimit. Ky fakt konfi rmon ekzistencën e një vijimësie praktike e teorike të zhvillimeve leksikografi ke ndër arbëreshët e Italisë.”5 Si u shprehëm që në ballë, akademiku bën vështrime të ndryshme, duke vështruar prurjet leksikografi ke historikisht e tipologjikisht. Ai me mendje- hapësinë e korrektesën shkencore që e karakterizon, vlerëson prurjet studimore të dijetarëve të tjerë në këtë fushë. Ai pranon si të mirëqenë periodizi- min e historisë së leksikografi së sonë të bërë nga akademiku shqiptar, Jani Thomai dhe shkruan se “Në veprën Leksikologjia e gjuhës shqipe, Jani Thomai propozon një periodizim të leksikografi së shqipe, duke e ndarë atë në dy makro-periudha historike: e para përfshin tre shekuj, nga fjalori i lartpërmendur i Bardhit deri në gjysmën e dytë të shekullit të shkuar, ndër- sa e dyta përfshin dhjetëvjeçarët e fundit deri në ditët e sotme.”6 Po kështu ai e vlerëson akademikun Jani Thomai edhe për kriteret e për- dorura prej tij për këtë periodizim, çka vërehet kur thekson se “Kriteret e përdorura për këtë ndarje kohore na duken mjaft të argumentuara: metoda e mbledhjes së lëndës leksikore në terren, motivimet kryesisht jashtëgjuhëso- re të leksikografëve të parë, mbizotërimi i fjalorëve kryesisht dygjuhësh, por edhe prania e fjalorëve tri e katërgjuhësh, së fundi larmia tipologjike e fjalorëve (fjalorë krahinorë, dialektorë, etimologjikë, frazeologjikë etj.). Në këtë pasqyrë të shkurtër, por efi kase Thomai thekson se dallimi thelbësor mes periudhës së parë dhe periudhës së dytë të leksikografi së qëndron në natyrën parashkencore të së parës, e cila karakterizohej nga mostrajtimi i problemeve teorike, nga mungesa e një norme letrare kombëtare dhe së fundi nga mospërfi llja e parimeve leksikografi ke bashkëkohore dhe e të dhënave të shkencës leksikografi ke e leksikologjike.”7 Në këtë hulli periodizimi të mbarë traditës së botimeve leksikografi ke që kanë të bëjnë më shqipen, ecën dhe studiuesi M. Mandalà për traditën leksikografi ke të arbëreshëve të Sicilisë, duke pranuar edhe për këtë traditë dy periudha të mëdha e duke bërë brenda secilës prej këtyre periudhave klasifi kime tipologjike për vepra të botuara. Sipas tij, periudha e parë rrok

5 M. Mandalà, Vep. cit., f. 259 6 M. Mandalà, Vep. cit., f. 257-258 7 M. Mandalà, Vep. cit., f. 258 322 Valter Memisha kohën nga fundi i shekullit XVII deri në gjysmën e parë të shekullit XX, kurse periudha e dytë nis me fundin e shekullit XX dhe vjen deri në ditët tona. Në vazhdim, autori, informon me një lëndë të begatë (që mendoj se është një nga ndihmesat më të mëdha studimet në këtë fushë), sistemon, analizon, tipizon dhe mandej i klasifi kon fjalorët edhe pse korpusi i tyre është mjaft i larmishëm, duke u mbështetur në tri burime: në fjalorë të botuar, në fjalorët në dorëshkrim dhe në fjalorët për të cilët ka të dhëna të sigurta se ekzistojnë. Me të drejtë studiuesi M. Mandalà, duke u mbështetur në lëndën e shumtë që ka në duar, por dhe me atë me të cilën ka kontaktuar drejtpër- drejt apo është informuar prej një burimi të tërthortë (shkencërisht të be- sueshëm), shkruan se brenda këtyre dy periudhave mund të bëhen ndarje e nënndarje të tjera kronologjike. Ai shkruan se “Në vija të përgjithshme pajtohemi me këtë klasifi kim, megjithëse brenda çdo makroperiudhe mund të gjejmë karakteristika e tipare që na lejojnë të dallojmë disa faza, si edhe të rindërtojmë zhvillimin diakronik të teorisë dhe praktikës leksikografi ke nga fi llimet parashkencore deri në formimin e saj si shkencë e mirëfi lltë.”8 Më tej, ai fi llon të japë një informacion panoramik për veprat leksikografi ke në mjedisin arbëresh sicilian të periudhës së parë (parashkencore) dhe, nisur nga një koncept i drejtë metodologjik e bashkëkohor, ai e vendos produktin shkencor në kuadrin e vet historik të hartimit e të qarkullimit. Duke e përqasur atë me traditën evropiane, studiuesi pranon se ky produkt krejt natyrshëm sendërton dhe kufi zime të prerjeve të ndryshme. Ai shkruan se“kufi zimet teorike e metodologjike që paraqesin fjalorët e periudhës së parë, janë në fakt kufi zimet e mbarë leksikografi së së asokohshme. Veprat e shumta që kemi trashëguar pasqyrojnë praktikën leksikografi ke që mbi- zotëronte në kohën e hartimit të tyre. Kjo është një vërejtje paraprake që na ndihmon t’i japim vendin dhe meritën e duhur në kontekstin historik çdo fjalori të periudhës së parë. Sikurse veprat letrare apo traktatet shkencore, edhe përmbledhjet leksikografi ke, pavarësisht llojit dhe përmasave, duhen ballafaquar me arritjet dhe nivelin e shkencës leksikografi ke të kohës dhe vetëm në këtë dritë duhen vlerësuar meritat e të metat e tyre.”9 Para se të fl asim për veprat që paraqet autori në studim, duhet të theksojmë se ai hap një dritare të madhe për studime të mëtejshme, ai “hap oreksin” për të tjerët për të sipërmarrë studime të thelluara për dhe në leksikografi në arbëreshe. Akademiku modestisht shkruan (edhe pse

8 M. Mandalà, Vep. cit., f. 258 9 M. Mandalà, Vep. cit., f. 258-259 Akademiku Matteo Mandalà për leksikografi në shqipe... 323 analizat e tij janë të gjera, të shumanshme dhe të ngjeshura në informacion shkencor) se “Në faqet që vijojnë do të përshkruaj shkurtimisht punimet leksikografi ke të kryera nga arbëreshët e Sicilisë, pa pretenduar të parashtroj një analizë të hollësishme të aspekteve të ndryshme (metodat e mbledhjes së fjalëve, raporti fjalë leksikore - fjalë gramatikore, neo- logjizmat, fjalëformimi, përbërësit diafazikë, diastratikë dhe diatopikë, sinonimet e antonimet etj.), që karakterizojnë çdonjërën nga këto vepra.”10 Pas një informacioni të përgjithshëm për leksikografi në shqipe, ai nën- vizon se “Korpusi në dorëshkrim i fjalorëve që kemi trashëguar si edhe i atyre për të cilët kemi të dhëna të sigurta, është mjaft i larmishëm. Për këtë arsye është e nevojshme të bëhet një klasifi kim tipologjik paraprak mbi kritere që bazohen në tiparet e përgjithshme që dallojnë këto dorëshkrime.”11 Më tej studiuesi jep një informacion për natyrën e fjalorëve, duke u mbështetur te lënda leksikografi ke që ata pasqyrojnë. Ai pranon se “E dhëna e parë ka të bëjë me natyrën e fjalorëve, thuajse të gjithë dygjuhësh italisht-shqip. Vetëm njëri syresh, me sa dimë, është shqip-italisht. Sikurse ka vënë në dukje Giovanna Massariello Merzagora, dihet se “repertorët dygjuhësh në historinë e leksikografi së paraprijnë lindjen e fjalorëve njëgjuhësh, fi llimisht si glosarë e më vonë si fjalorë shkollorë (kalepinë) a si repertorë disagjuhësh, që, duke nisur nga shek. XVI, njohën një përhapje të gjerë”. Ky pohim vlen edhe për rastin tonë, sidomos në dritën e faktit se nuk kemi të dhëna për ekzistencën e fjalorëve njëgjuhësh që të ndih- nin arbëreshët të mësonin arbërisht.”12 Kështu, studiuesi, saktësisht dhe shkencërisht, i mëshon edhe një herë faktit shkencor se dhe në Sicili, fja- lorët dygjuhësh kanë paraprirë, ashtu si dhe në Shqipëri, praktikën e hartimit të fjalorëve njëgjuhësh. Në linjën e vështrimit tërësor, në studim dalin qartë dhe shkaqet e hartimit të këtyre veprave leksikografi ke, si dhe fusha kryesore të përdorimit të tyre praktik. Drejt shkencërisht ai pohon se “Mbi këtë bazë mund të rindërtojmë motivimet jashtëgjuhësore që vunë në lëvizje leksikografët e periudhës së parë, e mbi të gjitha mund të studiojmë organizimin dhe strukturimin e lëndës leksikore në to. Këta leksikografë zakonisht ishin mi- sionarë italianë, të cilët me fjalorët e tyre dygjuhësh synonin të ndihmonin kolegët e rinj.”13

10 M. Mandalà, Vep. cit., f. 259 11 M. Mandalà, Vep. cit., f. 261 12 M. Mandalà, Vep. cit., f. 261 13 M. Mandalà, Vep. cit., f. 261 324 Valter Memisha

Interesant është dhe informacioni i mëtejshëm që lidhet me lëndën dhe burimin e vjeljes së saj (duhet të theksojmë se në kohën që janë hartuar fjalorët ku ndalet studiuesi, autorët nuk ishin leksikografë të mirëfi lltë e nuk kishin kartoteka vetjake a publike në konceptin e sotëm bashkëkohor). Në punim shkruhet se “Ky synim përcakton edhe natyrën e burimeve leksikografi ke. Burimi kryesor ishte mbledhja e fjalëve në terren, por edhe shfrytëzimi i veprave letrare të botuara. Ia vlen të shënojmë se këta fjalorë, përveç fjalëve, përmbajnë të dhëna gramatikore dhe njësi frazeologjike, por nuk lënë jashtë leksikun sektorial.”14 Pas një pune skrupuloze vëzhgi- more e studimore mbi fjalorët e zbuluar, autori i studimit vëren se burimi i lëndës në veprat leksikografi ke ka qenë vjelja në terren, drejtpërdrejt në Shqipëri, në mjediset arbëreshe në Itali, si dhe vjelja nga veprat e botuara përkëtej e përtej detit. Në punim dalin qartë dhe përgjithësimet paraprijëse, përmes të cilave bëhet dhe perceptimi informacionit që rrjedhe faqe pas faqeje në vepër. Kështu, autori i studimit thekson rëndësinë e këtyre fjalorëve që ishte e pazëvendësueshme: jo vetëm se regjistruan lëndë leksiko-semantike (fjalë e njësi frazeologjike dhe kuptimet e tyre), por edhe se japin edhe të dhëna gramatikore, duke shërbyer kështu si pasqyrues të gjendjes së të folmeve arbëreshe në Sicili dhe më gjerë dhe duke krijuar mundësi dhe hapësira për të ndërmarrë sot mbi to studime të shumanshme, si ato leksikore, semantike, fonetike, gramatikore, historike, dialektore, sociolinguistike (sidomos dukuri të bilinguizmit dhe të konkurrencës të të folmeve arbëreshe dhe të italishtes, të procesit huazues e atij qëndrues të fjalës shqipe), etnolingui- stike leksikologjike, leksikografi ke etj. Mjafton një fakt si ky më poshtë për të treguar rëndësinë e këtyre veprave, për historinë e leksikografi së sonë, por edhe për historinë e fjalorëve dygjuhësh dhe vendin e tyre në leksikografi në italiane dhe evropiane. Është tepër domethënës fakt i sjellë nga akademiku, se fjalorët në mjedisin arbëresh sicilian kanë paraprirë vetë praktikën hartuese të fjalorëve dygjuhësh në leksikografi në italiane. Ai na bën me dije se “një aspekt tjetër që do zënë ngoje ka të bëjë me faktin se, ndërsa fjalorët e parë dygjuhësh të italishtes në Itali shfaqen së pari në gjysmën e dytë të shekullit XVIII (Fjalori italisht – anglisht i Barettit është i vitit 1760, ndërsa Fjalori italisht -frëngjisht i D’Albertit u botua në vitin 1772), fjalorët italisht – shqip u hartuan aty nga fundi i shekullit XVII dhe fi llimi i shekullit XVIII”.15

14 M. Mandalà, Vep. cit., f. 261 15 M. Mandalà, Vep. cit., f. 261 - 262 Akademiku Matteo Mandalà për leksikograﬁ në shqipe... 325

Në vazhdimësi të studimit akademiku M. Mandalà ndalet në një klasifi kim tipologjik të fjalorëve që lidhen me mjedisin arbëresh të Sicilisë, të hartuar në periudhën e parë, duke pranuar dy tipa fjalorësh: a) Fjalorë të përgjithshëm (sinkronikë), të cilët, duke u mbështetur në variantin dialektor ku është bazuar lënda leksikore e shqipes, ndahen në dy grupe: Në grupin e parë të fjalorëve, në të cilët “fjalësi i shqipes është në gegërishte, pra në dialektin që fl itet në zonat ku vepronin misionarët françeskanë dhe që dokumentohet në veprat e shkrimtarëve të vjetër të shqipes, që u përdorën për vjelje leksikore.”16 Në grupin e dytë të fjalorëve, në të cilët “nuk kemi mbizotërimin e toskërishtes, sikundër mund të pritej, por gjejmë tri variante dialektore: gegërishten, toskërishten ballkanike dhe toskërishten e arbëreshëve të Italisë.”17 b) Fjalorë etimologjikë ose, siç ftillon autori më tej, “më mirë të themi nga disa orvatje pak a shumë të suksesshme fjalorësh etimologjikë, që u hartuan mes gjysmës së parë të shek. XVIII dhe gjysmës së dytë të shek. XIX”18. Studimi duke pasur si metodikë shkencore tipologjinë e veprës, ndalet përmbledhtazi dhe kronologjikisht, në fjalorët që krijojnë fondin e leksikografi së tek arbëreshët e Sicilisë. Mbështetur në parashtrimet e trajtimet e bëra në punim, po listojmë:

A. Në sythin Fjalorët dygjuhësh italisht – shqip (gegë), akademiku M. Mandalà informon se “fjalorin e parë të hartuar nga një sicilian e gjejmë në një dorëshkrim shumë të rëndësishëm të priftit Nilo Catalano, që mund ta konsiderojmë si pionierin e leksikograﬁ së siciliane”19. Vepra, që “është hartuar me metodën dhe praktikën e vjeljes leksikograﬁ ke të kohës” dhe që për fat keq ka humbur, vjen si informacion përmes shënimeve të Zef Skiroit. Sipas M. Mandalasë, ajo dëshmon “studimin e shqipes përmes një qasjeje që përmbante dy elemente, të cilat asokohe mbaheshin si përbërësit e një gjuhe - përshkrimin gramatikor dhe vjeljen leksikore, - e para e hartuar mbi të dhënat e së dytës e kjo e fundit e nxjerrë nga vjelja e veprave letrare të botuara dhe nga të dhënat e informatorëve shqipfolës”, kurse sipas Z. Skiroit, “«Fjalori i Catalano-s, shkruar në gegërishte e jo në toskëri-

16 M. Mandalà, Vep. cit., f. 262 17 M. Mandalà, Vep. cit., f. 262 18 M. Mandalà, Vep. cit., f. 262 19 M. Mandalà, Vep. cit., f. 262 326 Valter Memisha shten e Himarës e as në atë të arbëreshëve të Sicilisë, me gjasa do të jetë hartuar në Itali, duke u mbështetur në fjalorin e Bardhit, në fjalorë të tjerë në dorëshkrim, si edhe në veprat e Budit e të Bogdanit, e ndoshta edhe me ndihmën e të rinjve shqiptarë që studionin në Romë». Gjithnjë sipas akademikut, zgjedhja e dialektit gegë për fjalësin e shqipes në këtë fjalor “nuk ka qenë e rastit, por do të ketë pasur doemos një arsye. Në fund të shekullit XVII gegërishtja me gjasa mbahej si “shqipja letrare” e kohës meqë në këtë dialekt qenë shkruar thuajse të gjitha veprat e botuara asokohe. Zor se shpjegohet ndryshe përjashtimi i toskërishtes, sidomos i variantit arbëresh të saj, që Catalano e njihte mirë, pasi e kishte mësuar gjatë qëndrimit në Mezzojuso.”20 Duke u ndalur me vetëdije pak gjatë te kjo vepër, po pohojmë rëndësinë e saj përmes fjalëve të studiuesit se “Fjalori i Catalano-s shërbeu si model për pasardhësit e tij arbëreshë të Sicilisë në punën për hartimin e fjalorëve gjatë shekujve në vijim, siç dëshmojnë dorëshkrime të shumta fjalorësh që përfshijnë në repertorët e tyre përveç leksikut arbëresh, edhe leksik të mbledhur nga informatorë që vinin nga treva të ndryshme shqipfolëse të Ballkanit”21. Një vepër tjetër leksikografi ke nga bota e arbëreshëve të Sicilisë, që ka zënë një vend të posaçëm në informacion dhe analizën shkencor në studimin e akademikut M. Mandalà, është dhe Fjalori italisht - shqip i Da Leçes (At’ Francesco Maria Da Lecce O.F.M. Dittionario italiano - Albanese, 1702), i shkruar nga një italian dhe i bazuar në gjuhën e folur shqipe. Vepra, e lënë dorëshkrim dhe e hartuar për t’u ardhur në ndihmë misionarëve italianë që shërbenin në Shqipëri, ushtroi një ndikim të madh e të ndjeshëm në punën e mëvonshme leksikografi ke e më gjerë dhe “këtë e dëshmojnë citimet e shumta të fjalorit prej gjuhëtarëve dhe fi lologëve të shquar arbëreshë si Dhimitër Kamarda, Imzot Pal Skiro, Gaetano Petrotta dhe Marco La Piana, si dhe e konfi rmojnë disa bashkëpërkime të rëndësi- shme në organizmin, shpjegimin dhe trajtimin e lëndës leksikore”22. Fjalori, ndër të tjera, mundëson studime së pari leksikore e semantike, sepse ai, sipas G. Gurgës, përmban “një pasuri leksikore që, nga përmasat, gjerësia dhe larmia i tejkalon ndjeshëm synimet didaktike të shpallur nga autori, madje mund të themi pa frikë se e vetme kjo vepër dëshmon një leksik shumë më të gjerë dhe shumë më të pasur se ai që përmbajnë të gji-

20 M. Mandalà, Vep. cit., f. 263 21 M. Mandalà, Vep. cit., f. 263 22 M. Mandalà, Vep. cit., f. 264 Akademiku Matteo Mandalà për leksikografi në shqipe... 327 tha veprat e traditës së vjetër shkrimore të marra së bashku”23. Ai ka rëndësi të madhe dhe ka vlera shumëdrejtimëshe. Ajo ka vendin e vet në shenjimin e bërë nga prof. M Mandalasë se “Kontributi që dhanë arbëreshët e Sicilisë në lëmin e leksikologjisë, së bashku me kontributin në lëmenj të tjerë të albanologjisë, sot merr një rëndësi të veçantë, qoftë për vlerën dokumentare, sepse bëhet fjalë për burime të vyera, qoftë për përvojën e punës që na ka përcjellë”.24 Kronologjikisht, në vijim, në sythin për leksikografi në në mjedisin arbëresh të Sicilisë, vjen një vepër (edhe kjo në dorëshkrim) e hartuar rreth vitit 1710 në Shkodër nga një misionar françeskan anonim, vepër “që sot ruhet në manastirin e Grottaferratës. Dorëshkrimi përmban një fjalor, një gramatikë shqipe, disa shembuj bashkëbisedimesh, numra, disa lutje dhe një katekizëm të shkurtër në shqip dhe në italisht.”25 B. Grupin e dytë të fjalorëve të paraqitur e të analizuar e komentuar nga studiuesi i pasionuar, M. Mandalà, në punimin “Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe”, kreu “Gjurmime leksikografi ke në mjedi-

23 Shih më gjerë, At Francesco Maria Da Lecce O. F. M., Dittionario italiano - Albanese, 1702, botim kritik nga G. Gurga, Shkodër, 2009, f. 39. 24 M. Mandalà, Vep. cit., f. 280 25 Në një nga shënimet e shumta dhe informative e tepër të frytshme që shoqërojnë gjithë studimin në fjalë, M. Mandalà shkruan se “Dorëshkrimi i Grottaferratës përmban një fjalor, një gramatikë shqipe, disa shembuj bashkëbisedimesh, numra, disa lutje dhe një katekizëm të shkurtër në shqip dhe në italisht. Lajmin e parë mbi këtë dorëshkrim, që Biblioteka e Manastirit Grek të Grottaferratës e bleu nga Etërit Xokolantë, e dha Nilo Borgia në vitin 1927. Ky duke vënë në dukje rëndësinë e dorëshkrimit, ai bëri një përshkrim të hollësishëm, kryesisht të pjesës që i kushtohej gramatikës shqipe: shih Nilo Borgia, Një gramatik’ e voglë e gjuhës shqipe, në Diturija, volum i dytë, tetor 1927, numur 12, Librarija Lumo Skendo, Tiranë, 1927, f. 366-370. Disa vjet më pas me këtë vepër u mor orientalisti frëng M. Roques, që njoftoi se ishte duke nxjerrë në dritë një botim integral të dorëshkrimit, meqë, sipas tij, përshkrimi i Borgia-s ishte i pamjaftueshëm: shih M. Roques, Recherches sur les anciens textes albanais avec huit fac-similes, Paris, Librairie orientaliste Paul Gcuthner, 1932. Vetëm në vitin 1982 Rexhcp Ismajli bëri të mundur qe të na rikthehet dorëshkrimi i Grottaferratës, duke përgatitur, me nivelin shkencor që karakterizon veprat e tij fi lologjike, një botim kritik të plotë e shembullor: Shih Rexhep Ismajli, Gramatika e parë e gjuhës shqipe. Botim kritik, me studim e transkriptim, Rilindja, Prishtinë, 1982. Një nivel shumë më të ulët shkencor paraqet botimi i përgatitur nga Addolorata Landi, Il dicionario Italiano e Albanese per Alfabeto detta Badia Greca di Grottaferrata, Quaderni 2, Salerno, 1988.” Shih më gjerë M. Mandalà, Vep. cit., f. 264-265 328 Valter Memisha sin arbëresh”, e përbëjnë 3-4 fjalorë dygjuhësh italisht - shqip (gegërisht - toskërisht - arbërisht). Sipas studiuesit, fjalorët e parë të këtij lloji “i përkasin gjysmës së dytë të shek. XVIII dhe gjurmët e tyre na çojnë të gjitha te Nikollë Keta”26. Ky intelektual, “që mishëron më shumë se çdokush tjetër metodën iluministe të kërkimit përmes qasjes enciklopedike”27, ka lënë disa fjalorë (në dorëshkrim)28 tri prej të cilëve gjenden në Bibliotekën Mbretërore të Kopenhagës si dhe një dorëshkrim që gjendet në arkivin privat të Zef Skiroit, me titullin Leksiko liti, kthiellë arbërisht. Ky fjalor është përfun- duar së hartuari më 1763, kurse tri dorëshkrimet e tjera para këtij viti. Theksojmë këtu, gjithnjë në linjën e prurjeve shkencore të akademikut për studimet për traditën leksikografi ke të arbëreshëve të Sicilisë se vepra Leksiko liti, kthiellë arbërisht[dorëshkrim me përmasat cm. 21 x 14.5, me një autograf të N. Ketës për një fjalor dygjuhësh italisht-shqip me gjithsej 115 fl etë të shkruara ngjeshur nga të dyja anët (recto dhe verso)], u botua në vitin në Palermo në vitin 2008 (në punimin e akademikut shënohet si vit botimi viti 2006, që besojmë se lidhet me vitin e përfundimit e të dorëzimit për shtyp dhe jo me vitin e botimit të veprës29)] përgatitur si botim kritik nga Giuseppina Cerniglia dhe me një parathënie të ngjeshur, por tepër informative nga M. Mandalà30. Studiuesi Mattteo Mandalà e zgjeron kuadrin e informacionit për ve- prën e ndihmesën e N. Ketës. Sipas tij “Sot kemi në dorë thuajse të gjitha veprat e tij në dorëshkrim, paçka se të shpërndara në disa biblioteka e arkiva nga Palermo në Kopenhagë. Mes tyre gjenden edhe fjalorët që ai shkroi: janë tri dorëshkrime që ruhen në theca II n. 18, theca III n. 29 e theca V n. 37 të “fondit Gangale” në Bibliotekën Mbretërore të Kopenhagës, si edhe dorëshkrimi që gjetëm në arkivin privat të Zef Skiroit, me titullin Leksiko liti, kthiellë arbërisht, që u botua në vitin 2006. Nga pikëpamja kronologjike jemi të sigurt se dorëshkrimi i theca V n. 37 është shkruar i pari; vijon dorëshkrimi i theca II n. 18 dhe, së fundi, Leksiko, që u për- fundua, sikundër dëshmon një shënim në fund të veprës, në vitin 1763.

26 M. Mandalà, Vep. cit., f. 265 27 M. Mandalà, Vep. cit., f. 265 28 Sipas akademikut “Sot kemi në dorë thuajse të gjitha veprat e tij në dorëshkrim, paçka se të shpërndara në disa biblioteka e arkiva nga Palermo në Kopenhagë”. M. Mandalà, Vep. cit., f. 266 29 M. Mandalà, Vep. cit., f. 267 30 N. Chetta, Leksiko liti kthiellë arbërisht, edicione critica a cura di Giuseppina Cerniglia, Albanica 28, Palermo, 2008, f. 7-19 Akademiku Matteo Mandalà për leksikograﬁ në shqipe... 329

Dorëshkrimi i theca III n. 29 është i njëkohshëm me dy të parët, pra para vitit 1763, megjithëse, sikundër vuri re me mprehtësi Gangale dhe konfi rmoi Gunnar Svane, ky dorëshkrim nuk është autograf, pra nuk është shkruar nga dora e Ketës. Datimi është i rëndësishëm, sepse na lejon të zbulojmë qëllimin pse u shkrua ky fjalor, që në projektin leksikografi k të Ketës, duhej të përdorej gjatë misionit të tij në Himarë. Prej këtej shpje- gohen arsyet e hartimit të dy fjalorëve dygjuhësh nga Keta: njëri shqip- italisht dhe tjetri italisht-shqip.”31 Këta fjalorë vlerësohen se mishërojnë e tregojnë zhvillimin e shkallëshkallshëm të praktikës leksikografi ke. N. Keta, që kishte hartuar edhe një sprovë të gramatikës së shqipes, ka lënë trashëgim vepra leksikografi ke me shumë arritje, që shfaqen në makrostrukturën e veprës (në pasqyrimin e fjalëve dhe të frazeologjisë), në pasqyrimin e shumë elementeve gramatikore (në morfologji kemi format e lakimit e të zgjedhimit, kemi të parën përpjekje të dhënies së fjalëformimit të shqipes), të pasqyrimit të kategorive kryesore semantike pranë një fjale (të sinonimisë, antoni- misë etj.). M. Mandalà shkruan se “Struktura e fjalorëve të Ketës është e ngjashme me atë të grupit të parë të fjalorëve dygjuhësh”. Dhe N. Keta, “jo vetëm që shkroi një sprovë të gramatikës shqipe, e cila ruhet edhe kjo në Kopenhagë, “i shoqëroi fjalët në fjalor me kategoritë gramatikore përkatëse (për emrat jepet, p.sh., lakimi, gjinia dhe numri; për foljet shtjellohet gjithë paradigma), por hodhi edhe një hap të rëndësishëm përpara, duke i dhënë vend shtresimit diatopik e duke vënë në dukje shpërndarjen dhe prejardhjen e shumë fjalëve (spikatin këtu gegizmat dhe, sidomos, fjalët me prejardhje turke, që nuk dëshmohen në të folmet arbëreshe), duke shtuar shumë neologjizma, të formuar me anë të parashtesave dhe pra- pashtesave të shumta të shqipes; ...i dha vend frazeologjisë shqipe, qoftë asaj të Ballkanit, qoftë edhe asaj arbëreshe, trajtoi marrëdhëniet mes sino- nimisë dhe antonimisë, si dhe shtiu brenda shembuj përdorimi të fjalëve nga gjuha e folur”32. Matteo Mandalà vlerëson më të drejtë këtë vlerë të fjalorëve të Ketës. Ai thekson se “Nga kjo pikëpamje puna leksikografi ke e Ketës mund të konsiderohet si nga më të arrirat gjatë gjithë shek. XVIII, sepse leksiku i mbledhur prej tij bazohej nga njëra anë në vjeljen e veprave të botuara, e nga ana tjetër në vjeljet e drejtpërdrejta nga goja e folësve të shqipes (gegë

31 M. Mandalà, Vep. cit., f. 266-267 32 M. Mandalà, Vep. cit., f. 267-268 330 Valter Memisha dhe toskë), përveçse në njohjen e thellë e të drejtpërdrejtë të të folmeve arbëreshe.”33 Në fi llim të shekullit XIX, siç parashtron M. Mandalà, “me vdekjen e Ketës, në vitin 1803, kërkimet leksikografi ke ndër arbëreshët e Sicilisë pësuan një ndërprerje, madje mund të themi një prapavajtje në metodologji.”34 Megjithatë vitet që vijuan, identifi kohen leksikografi sht nga puna e dy intelektualëve arbëreshe nga Palazzo Adriano. Së pari, në studimin e akademikut përmendet Andrea Dara, puna e të cilit “nga njëra anë doku- menton ringjalljen e interesit leksikografi k e, nga ana tjetër, largohet nga praktika dhe metodat e përdorura në shek. XVIII.”35. Sipas studiuesit M. Mandalà, “Dorëshkrimet c Andrea Darës ruhen, thuajse të gjitha në gjendje të mirë, në fondin Albansk Samling pranë Bibliotekës Mbretërore te Kopenhagës. Më përpara duhet të saktësojmë se për shumë prej këtyre dorëshkrimeve, veçanërisht për ato të Gavril Dara Plakut dhe të Andreas nuk kemi ende një përshkrim të hollësishëm e të plotë, përveç disa vërejtjeve të shkujdesura e ndonjëherë të pasakta, të kryera nga Giuseppe Gangale.”Duke e njohur këtë gjendje dhe vështirësinë që lindnin prej saj, studiuesi jep në shënime një inventar të përmbledhur të tyre, të dhënat që janë fryt i kërkimeve të tij në Kopenhagë, ku pati mundësinë të shqyrtojë drejtpërdrejt fondin Gangale.36 Andrea Daraka lënë dorëshkrime të shumta “që dëshmojnë përpjekjet për të hartuar një fjalor dygjuhësh shqip – italisht dhe italisht - shqip”, por puna e tij nuk shkon “përtej vjeljes leksikografi ke të teksteve të disa këngëve popullore të mbledhura në të ashtuquajturin Kodik të Kieutit nga Nikollë Filja” duke mos ndjekur “shtegun që hapi Nikollë Keta mbi kriteret e hartimit dhe të kodifi kimit leksikografi k”37.Më tej akademiku, duke cituar dhe studiues të tjerë (çka tregon një anë të spikatur të punës së tij me akribi të theksuar shkencore) shkruan se “Fjalët e mbledhura prej tij jo gjithnjë shoqërohen me burimin prej nga i nxori, e madje nuk bëhet as ndonjë shtresim diatopik, siç ka vënë re edhe Gjovalin Shkurtaj (duke iu referuar Gjovalin Shkurtaj, “Dy dorëshkrime të Andrea Darës (Alfabet i arbërishtes dhe Fjalori arbërisht-italisht dhe italisht-arbërisht)”, në Studime fi lologjike, n. 1, 1988, Tiranë, 1988, f. 163-164) që thekson praninë, jo të

33 M. Mandalà, Vep. cit., f. 268 34 M. Mandalà, Vep. cit., f. 268 35 M. Mandalà, Vep. cit., f. 268 36 Shih të dhënat e plota në faqen 268-270, që përfshihen me shënimin 20 te M. Mandalà, Vep. cit.. 37 M. Mandalà, Vep. cit., f. 269 Akademiku Matteo Mandalà për leksikografi në shqipe... 331 rastësishme, të disa fjalëve të cilat Dara i sjell ‘me trajtë fonetike të gegëri- shtes veriperëndimore’. Kjo prani trajtash gege ‘në një fjalor të shkruar nga një arbëresh i Sicilisë, lë shteg për të kërkuar se me ç’rrugë do t’i kenë rënë në vesh autorit tonë”. Kjo vlen edhe për turqizmat, që i vuri re me mprehtësi Shkurtaj, të cilat bashkë me gegizmat, me gjasa u kopjuan nga fjalorët e lartpërmendur të Ketës, që asokohe gjendeshin në Bibliotekën e Seminarit Arbëresh të Palermos.”38 Me punën leksikografi ke të fi llimit të shekullit XIX në mjedisin arbëresh në Sicili, lidhet dhe ajo e Francesco Crispi Glaviano, i cili sipas autorit të studimit, akademikut M. Mandalà, ka bërë disa orvatje për hartim fjalorësh, “që dokumentohen në disa disiecta membra të fondit të gjerë që përmban dorëshkrimet e veprave të tij”. Gjithnjë sipas këtij studiuesi, “Disa dokumente të tjera në dorëshkrim të Crispi Glaviano-s, që u gjetën pranë fondit arkivor të folkloristit Giuseppe Pitre, dëshmojnë përpjekjet e intelektualit arbëresh për të vënë në dukje disa veçanti leksikore të dialektit të fshatit të tij të lindjes Palazzo Adriano.”39 Duke përmbyllur informacionin shkencor për këto dy personalitet me ndihmesë në leksikografi studiuesi shkruan se Këtyre dy intelektualëve arbëreshë nga Palazzo Adriano duhet t’u njohim një meritë që na paraqitet si risia e vetme në leksikografi në e periudhës së parë: e kemi fjalën për vëmendjen që këta i kushtuan leksikut sektorial, posaçërisht topo- nimisë, fi tonimisë, dhe antroponimisë. Vërtet që këto vise të leksikut u prekën përciptazi edhe nga Nikollë Keta, por vetëm me Andrea Darën e Francesco Crispi Glaviano-n u bënë fusha të vërteta kërkimi në leksikografi në arbëreshe.”40. Nuk mund të mungonte kontributi i Dhimtër Kamardës (por dhe i vë- llait të tij, Zef Kamarda) në leksikografi . Sipas Mandalasë prej tyre kemi trashëgim përmbledhje leksikore që, “megjithëse na kanë mbërritur të paplota e të shpërndara në disa fl etë të palidhura, dëshmojnë për një nivel shkencor e leksikografi k mjaft të lartë”. Studiuesi shkruan se kjo pasuri karakterizohet nga larmia e jashtëzakonshme e burimeve të përdorura nga Kamarda, larmi që u kushtëzua nga interesi i tij historiko-gjuhësor dhe jo se kishte synuar hartimin e një fjalori dygjuhësh dhe thekson se “Hipoteza e një plani për të hartuar një fjalor dygjuhësh na duket e pabazuar.”41

38 M. Mandalà, Vep. cit., f. 269-270 39 M. Mandalà, Vep. cit., f. 270 40 M. Mandalà, Vep. cit., f. 270- 271 41 Shih më gjerë M. Mandalà, Vep. cit., f. 271 332 Valter Memisha

Prurjeve të begatshme leksikografi ke të arbëreshëve të Sicilisë, të parashtruara deri tani (sjellë përmes studimit shumë shterues të M. Mandalà), u shtohen edhe punime të tjera, si ai i Gavril Darës së Ri. Studiuesi pohon se këtij personaliteti “i njihet autorësia e një përmbledhjeje formash foljore që përfshihen në një dorëshkrim me dy fashikuj, i pari me 13 fl etë, i dyti me 44 fl etë, që ruhet në theca IV n. 22; ky është i vetmi kontribut leksikografi k që trashëgojmë nga autori i Këngës së sprasme të Balës”.42 Në studim në fjalë vjen edhe informacioni se edhe poeti Zef Skiroi “Në hullinë e vendimeve të Kongreseve gjuhësore të organizuara nga De Rada” kishte njoftuar se po punonte për hartimin e një fjalori dygjuhësh shqip - italisht dhe italisht - shqip. Edhe pse, sipas Mandalasë, dorëshkrimet e gjetura në arkivin e tij e pohojnë këtë, “Mirëpo, pas gjasash, rezultatet qenë të pakënaqshme, sepse siç del nga shqyrtimi i këtyre dokumenteve, jo vetëm që puna nuk u çua gjer në fund, por nuk shohim në to as shenjën më të vogël të metodës sistematike leksikografi ke që Skiroi thoshte se kish ndjekur.”43 Paraqitja e hollësishme dhe e happashapshme e prof. M. Mandalà për fjalorët në mjedisin arbëresh të Sicilisë përfshin edhe një informacion të shkurtër për autorë të tjerë e veprat e tyre. Sipas tij “Edhe fi lologu i shquar arbëresh imzot Pal Skiro na ka lënë shumë dorëshkrime që dëshmojnë kureshtjen e tij për leksikun e shqipes. Në faqet e fundit të fl etores Fiala e t’in Zoti që dilte çdo të diel, gjejmë disa shënime të tij me mjaft interes. Mirëpo qoftë këto të fundit, qoftë dorëshkrimet, nuk mjaftojnë për të hamendësuar sot se imzot Skiroi synonte të hartonte një fjalor të mirëfi lltë.”44 Begatinë informuese për veprat leksikografi ke e plotëson dhe një e dhënë tjetër. Sipas akademikut, “Do kujtuar këtu edhe interesi i gjallë leksikografi k që dëftoi studiuesi Gaetano Petrotta, i cili na ka lënë nja tridhjetë fl etore me lista fjalësh të mbledhura nga goja e nxënësve të tij të Seminarit Arbëresh të Palermos, më të shumtët arbëreshë, por edhe shqiptarë, gjatë një periudhe që përfshihet mes viteve ‘20 dhe viteve ‘40 të shekullit të shkuar (“Fletoret” e Gaetano Petrottës u zbuluan gjatë punës për sistemimin e Arkivit të Seminarit Arbëresh të Palermos që sot ruhet në selinë e Eparkisë së Ilorës së Arbëreshëve).”45 Dhe informacioni i fundit për fjalorët e përgjithshëm dygjuhësh është ky:“Ia vlen të përmendim, së fundi, edhe një dokument dorëshkrim me më

42 M. Mandalà, Vep. cit., f. 271 43 M. Mandalà, Vep. cit., f. 272 44 M. Mandalà, Vep. cit., f. 272 45 M. Mandalà, Vep. cit., f. 272 Akademiku Matteo Mandalà për leksikografi në shqipe... 333 se 60 fl ., shkruar në recto e në verso, të theca VI n. 3 që përmban fjalorin dygjuhësh të autores nga Palazzo Adriano, Francesca Bidera Opingari. Ky dokument përbën, përveçse të vetmen vepër leksikografi ke të shkruar nga një grua, edhe përpjekjen e fundit të kryer gjatë periudhës së parë për hartimin e një fjalori dygjuhësh përmes vjeljes së fjalëve të shqipes ballkanike dhe të arbërishtes.”46 * * * Akademiku Mattteo Mandalà, në një pjesë të rëndësishme të kreut “Gjurmime leksikografi ke në mjedisin arbëresh” ndalet edhe te fjalorët etimologjikë, të hartuar nga arbëreshët e Sicilisë. Duke marrë pikë referimi lindjen e gjuhësisë historiko-krahasuese dhe arritjet e jashtëzakonshme që ajo shënoi në studimet për gjuhët, me të drejtë ky studiues i ndan fjalorët e këtij lloji (si veproi dhe për fjalorët dygjuhësh) në fjalorë të periudhës parashkencore (që përfshin hartimin fjalorëve në shekullin XVIII deri në gjysmën e parë të shekullit XIX) dhe në fjalorë të periudhës shkencore (që përfshin gjysmën e dytë të shekullit XIX deri në mesin e shekullit XX). Periudha shkencore lidhet me gjithë produktin shkencor-gjuhësor që u krijua nga albanologët pasi u përcaktua dhe u vërtetua përkatësia indoe- vropiane e shqipes.47 Autori me të drejtë edhe këtu sqaron dallimin midis periudhës parashkencore e asaj shkencore. Sipas tij “E bëjmë këtë dallim jo për të për- ligjur pasaktësitë dhe interpretimet etimologjike fantastike që vëmë re në fjalorët e parë etimologjikë, e as për të ngritur në qiell rezultatet që arritën të dytët. Qëllimi është të dallohen qartë metodat mbi të cilat u hartuan këta fjalorë, metoda që rridhnin nga hipoteza kryekëput të papajtueshme mbi prejardhjen dhe formimin e popullit shqiptar dhe të gjuhës shqipe. Disa gjuhëtarë arbëreshë (si Nikollë Keta e Dhimitër Kamarda), duke qenë të bindur për prejardhjen pellasgjike të shqiptarëve, mbivlerësuan ndikimin e greqishtes së vjetër, prej nga ata shpjegonin shumë fjalë të shqipes, që në fakt i përkasin ose rrjedhin nga fondi i trashëguar indoeuropian.”48 Po paraqesim edhe këtu disa vepra, gjithmonë sipas studimit të akademikut. Vepra leksikografi ke, që zë vendin e parë në listimin e veprave etimologjike të parashtruara në punim, është një punim i prelatit arbëresh Gjergj

46 M. Mandalà, Vep. cit., f. 272 47 Shih më gjerë M. Mandalà, Vep. cit., f. 273. 48 M. Mandalà, Vep. cit., f. 273 334 Valter Memisha

Guxeta. Studiuesi M. Mandalà shkruan se “Në përshkrimet historike të leksikografi së zakonisht zihet ngoje një vepër e prelatit arbëresh Gjergj Guxeta si përpjekja e parë për hartimin e një fjalori etimologjik të shqipes. Ky vlerësim e zë fi llin tek një pohim i V. Dorsës, i cili quajti fjalor etimologjik një tekst që as ai e as të tjerë pas tij nuk mundën kurrë ta shfl etojnë. Për një kohë të gjatë është besuar se dorëshkrimi i themeluesit të Seminarit Arbëresh të Palermos kishte humbur përgjithnjë. Falë kërkimeve intensive të kryera këto vitet e fundit, dorëshkrimi u gjet në Arkivin e Famullisë së Katedrales së Shën Dhimitrit në Horën e Arbëreshëve. Ky zbulim ka një rëndësi të posaçme, jo vetëm se na lejon të kryejmë një studim analitik të tekstit e të hedhim poshtë hipotezat e ngritura gjer më sot, por sidomos sepse na jep mundësinë të rindërtojmë ecurinë dhe zhvillimin e hulumti- meve gjuhësore e kulturore ndër arbëreshët e Sicilisë gjatë shek. XVIII.”49 Sipas akademikut “Vepra e Gjergj Guxetës, me titullin De Albanensium Italiœ rite excolendis ut sibi totique S. Ecclesiœ, përbën gurin e themelit për albanologjinë e shekullit XVIII. Në fakt nuk do të mund ta kuptonim drejtë veprën e Nikollë Ketës, Zef Krispit e Dhimitër Kamardës po të mos kishim në dorë sot këtë dokument të rëndësishëm.”50 Dhe në linjën e një informacioni sa më të plotë ai vazhdon se “Nga titulli autograf duket sheshit se nuk kemi të bëjmë me një fjalor, aq me pak me një fjalor etimologjik, por me një vepër të shkruar në latinisht, ku autori përpiqet të çjerrë velin që errësonte identitetin historiko-kulturor dhe fetar të shqiptarëve, identi- tet që dishepujt e tij romantikë një shekull më vonë do ta quanin kombësi shqiptare.”51 Fjalori i Gj. Guxetës, sipas studiuesit, shihet si pjesë organike e veprës, një nga kapitujt më domethënës të së cilës “nuk mund të mos i kushtohej prejardhjes dhe natyrës së gjuhës shqipe, të cilën Guxeta e ballafaqon me gjuhët e kulturës klasike greqisht e latinisht, por edhe me gjuhë të tjera të reja evropiane, si italisht, frëngjisht, gjermanisht, spanjisht. Ballafaqimi nuk kufi zohet vetëm në rrafshin semantiko-leksikor, por prek disa zhvillime fonetike të shqipes (si p.sh. rotacizmin), si edhe veçanti të tjera që nuk është vendi t’i trajtojmë këtu. Përgjithësisht themi se vepra e Gjergj Guxetës u përqendrua në atë pjesë metodologjike të kërkimit etimologjik që pa dyshim është e destinuar të ngjallë interesin dhe miratimin e njëzëshëm të pasardhësve.”.52

49 M. Mandalà, Vep. cit., f. 273-274 50 M. Mandalà, Vep. cit., f. 274 51 M. Mandalà, Vep. cit., f. 274 52 M. Mandalà, Vep. cit., f. 274 Akademiku Matteo Mandalà për leksikograﬁ në shqipe... 335

Një fjalor i mirëfi lltë etimologjik, edhe ky dorëshkrim, na vjen nga dora e N. Ketës, hartuar më 1779. Ai gjendet në Bibliotekën Mbretërore të Kopenhagës, në 17 fashikuj me 680 fl etë (21,30 x 15,50 cm) me titullin Lessico italian’e macedone. Gjithnjë, sipas Mandalasë, “Shkrimi i këtij fjalori, që përfundoi në vitin 1779, nuk u konsiderua si realizim i orvatjeve të mëparshme të Ketës për të hartuar një fjalor të shqipes, por si qasje ndaj prirjeve të leksikografi së europiane të shek. XVIII, sidomos pas kërkimeve “gjithëpërfshirëse” të ndërmarra me shtysën e careshës Katerina II, që siç dihet, u kryen nga gjuhëtari Simon Pallas. Nuk është vendi këtu të ndalem mbi kompleksitetin e punës së Ketës, çka do të kërkonte një studim të thelluar e të hollësishëm. Por dua të vë në dukje se ndërkohë që shumë etimologji të Ketës kanë për pikënisje dhe pasqyrojnë hipotezën fantastike mbi prejardhjen pellazgjike të shqipes, disa etimologji të tjera shprehin një intuitë, do të thosha, gjeniale, përderisa sot, në dritën e studimeve më të fundit, rezultojnë të sakta. Së fundi, nëse veprën e Ketës e pastrojmë nga pjesët më të dobëta, do të kemi përpara një vepër kryekëput risore qoftë nga pikëpamja e historisë së leksikografi së shqipe, qoftë edhe për historinë e kulturës albanologjike në përgjithësi.”53 Në studimin e M. Mandalasë për leksikografi në shqipe në mjedisin arbëresh të Sicilisë sillet edhe ndihmesa e Zef Krispit (ithtarit të veprës së N. Ketës), i cili“në veprën e tij Memoria sulla lingua albanes, duke mbivlerësuar etimologjitë e mësuesit të tij u rrek të hartonte një listë fjalësh që, sipas tij, dëshmonin jo vetëm lashtësinë e gjuhës shqipe, por edhe prejardhjen prej saj të gjuhëve të tjera të lashta. Ky pretendim përbën në fakt pikën më të dobët të studimeve etimologjike të kësaj faze të parë.”54 M. Mandalà përmend edhe punën e të vetmit gjuhëtar të mirëfi lltë arbëresh të shekullit XIX, Dhimitër Kamardës, për leksikografi në etimologjike, edhe pse ku dijetar i shquar nuk hartoi një fjalor të tillë të mirëfi lltë. Sipas akademikut, “Një vend në kapërcyell mes fazës së parë dhe të dytës e zë Dhimitër Kamarda, i vetmi gjuhëtar arbëresh i shek. XIX. Kamarda, nga njëra anë, u tërhoq shumë nga miti pellazgjik e i kushtoi rëndësi të madhe kësaj hipoteze, nga ana tjetër, njohu dhe shtiu në punë teoritë më të përparuara të gjuhësisë së krahasuar, duke dhënë ndihmesë në dëshmimin e karakterit indo-europian të shqipes. Vërejtjet e tij, edhe pse mbivlerësuan ndikimin e greqishtes, prej së cilës ai fi llimisht men- donte se rridhte shqipja sipas teorive sugjestive Schleicherjane, mbeten

53 M. Mandalà, Vep. cit., f. 275 54 M. Mandalà, Vep. cit., f. 275 336 Valter Memisha me vlerë edhe sot. Megjithëse Kamarda nuk kishte ndërmend të hartonte një fjalor të mirëfi lltë etimologjik, qindra fjalë të studiuara prej tij në veprën e mirënjohur Saggio di Grammatologia Comparata si dhe fjalësi që pajis shtojcën e kësaj vepre {Appendice al Saggio di Grammatologia Comparata) përbëjnë një nga kontributet më të mira që kemi trashëguar gjatë periudhës në kapërcyell mes erës parashkencore dhe asaj shkencore të gjuhësisë historiko-krahasuese të shqipes.”55 Kurse e vetmja vepër e mirëfi lltë leksikografi ke e periudhës së dytë është fjalori etimologjik i hartuar nga gjuhëtari Marco La Piana, një vepër e vëllimshme, që gjendet pranë Arkivit të Seminarit Arbëresh të Palermos. Sipas Mandalasë, “Duke lënë mënjanë qoftë të ashtuquajturin Fjalor etimologjik të hartuar nga Zef Skiroi, që në fakt përbëhet nga një radhë fjalësh të trajtuara pa metodë shkencore, qoftë dorëshkrimet e Pal Skiroit që për- mbajnë disa shënime etimologjike të çrregullta, po ndalemi në të vetmen vepër që dallon fazën e dytë. E kemi fjalën për fjalorin e vëllimshëm etimologjik të gjuhës shqipe, të hartuar nga gjuhëtari i shquar arbëresh Marco La Piana.” Dhe studiuesi vazhdon më tej duke na njoftuar se “Vepra e La Pianës na ka mbërritur në dorëshkrim dhe ruhet, së bashku me dy vëlli- me të veprës së madhe Grammatica storica della lingua albanese, pranë Arkivit të Seminarit Arbëresh të Palermos. Aktualisht këto vepra janë në proces studimi dhe së shpejti do të shohin dritën e botimit.” Informacioni në vazhdim tregon dhe për metodologjinë e punës së M. la Pianës. Sipas Mandalasë “Fjalori etimologjik përbëhet nga mijëra skeda, secila syresh përmban transkriptimin fonetik dhe shpjegimin etimologjik të fjalës. Në vështrim të përgjithshëm, kjo vepër që përmbledh punën dhjetëravjeçare të gjuhëtarit La Piana, punë së cilës ai i kushtoi jetën, mbetet një ndër veprat më të mira mbi historinë e gjuhës shqipe. Pa dyshim që në të gjejmë orvatjen më rigoroze për hartimin e një fjalori etimologjik, mbështetur në teori gjuhësore koherente (edhe pse jo gjithmonë bindëse) dhe në një njohje të thellë të metodave e kritereve të kodifi kimit të fjalorëve të tillë. Mosbotimi i kësaj vepre shënon një mangësi të ndjeshme në studimet gjuhësore shqipe. Siç e thashë më lart, po punojmë intensivisht për të mbushur këtë zbrazëti.”56 Fjalori etimologjik është jo vetëm vepër e gjithë jetës e La Pianës, por edhe një vepër me shumë vlerë për gjuhësinë e kulturën tonë. Vetë M. Mandalà, tashmë me vlera të pohuara dhe të verifi kuara në fi lologjinë e teksteve, po punon për ta sjellë së shpejti të botuar Fjalorin.

55 M. Mandalà, Vep. cit., f. 275 56 M. Mandalà, Vep. cit., f. 276-278 Akademiku Matteo Mandalà për leksikograﬁ në shqipe... 337

* * * Periudha e dytë ose ajo shkencore në leksikografi në shqipe (nga fundi i shekullit XIX deri në ditët tona), nuk markohet nga ndonjë fjalor i mirëfi lltë. Sipas studiuesit kjo periudhë lidhet drejtpërdrejt me përdorimin e rolin kompjuterit dhe me hopin cilësor që shënoi në praktikën leksikografi ke. Mandalà pohon se kompjuterizimi leksikografi k tek arbëreshët identifi kohet me emrin e prof. Francesco Altimari (që, duke pasur një vizion epistemologjik shumëdisiplinar, shtiu i pari në përdorim mjetet e fuqishme informatike dhe teknologjitë moderne në funksion të kërkimeve gjuhëso- re) dhe projekti BETA që ai hartoi rreth 20 vjet më parë, “përbën prirjen më të përparuar të albanologjisë së sotme. Falë këtij projekti që është në fazë të avancuar të realizimit të tij, krahas botimit kritik të veprave të botuara e të pabotuara të shkrimtarëve arbëreshë, së shpejti do të kemi një fjalor historik të të folmeve arbëreshe të Italisë.”57 Gjithashtu, sipas Mandalasë, projekti BETA “Gjatë dhjetëvjeçarit të fundit, ky projekt ka gjetur përkrahjen dhe mbështetjen e plotë të Katedrave të gjuhës e letërsisë shqipe të Universitetit të Kalabrisë dhe të Universitetit të Palermos. Për këtë qëllim e kemi përqendruar punën në dy disiplina të albanologjisë që lidhen drejtpërdrejt me realizimin e projektit. Në fushën e fi lologjisë shqipe kemi punuar me një synim të dyfi shtë: nga njëra anë të kryejmë botimin kritik të veprave të botuara e të pabotuara të shkrimtarëve arbëreshë, e nga ana tjetër, t’ia nënshtrojmë tekstet e këtyre veprave trajtimit informatik me synim hartimin e një fjalori të arbërishtes dokumentohet historikisht nga tradita letrare arbëreshe. Në fushën e leksikografi së, jemi thelluar në njohjen dhe përdorimin e teorive dhe të metodave moderne, me anë të të cilave do të mund të kodifi kojmë lëndën leksikore jashtëzakonisht të gjerë që rezulton nga vjelja elektronike e korpusit të teksteve letrare.”58 Akademiku M. Mandalà në fund të studimit del në përfundime të vlerësueshme për kontributin e shquar që dhanë arbëreshët e Sicilisë në lëmin e leksikografi së shqipe. Sipas tij “Qoftë veprat e përfshira në peri- udhën e parë, qoftë edhe ato të mëvonshmet janë dëshmi e pamohueshme e një veprimtarie të gjerë kërkimore, që me gjithë dallimet e shumta metodologjike, teorike e praktike, dha rezultate të çmuara. Kontributi që dhanë arbëreshët e Sicilisë në lëmin e leksikologjisë, së bashku me kontributin në lëmenj të tjerë të albanologjisë, sot merr një rëndësi të veçantë, qoftë për vlerën dokumentare, sepse bëhet fjalë për burime të vyera, qoftë edhe

57 M. Mandalà, Vep. cit., f. 278 58 M. Mandalà, Vep. cit., f. 279 338 Valter Memisha për përvojën e punës që na ka përcjellë. Tek e fundit, nëse do t’i zëmë besë një hipoteze metaforike të iluminizmit sipas së cilës xhuxhmaxhuxhi ka një vizion dhe një njohje të problemeve shumë më të gjerë se gjiganti mbi shpatullat e të cilit ka hipur, pozita jonë prej xhuxhmaxhuxhi i detyrohet pikërisht përpjekjeve gjiganteske të disa brezave të shkencëtarëve, që si pionierë të vërtetë ditën të hapin shtigjet e të krijojnë, siç ka vënë në dukje Thomai, «një trashëgimi të pasur dhe me vlera të mëdha, që leksikografi a jonë e sotme jo vetëm nuk e lë mënjanë, por e merr dhe e shfrytëzon në të gjitha drejtimet”59. Duke përfunduar këtë paraqitje përmes punimit të M. Mandalasë (ku më shumë foli akademiku sesa ne), theksojmë se studimi i tij pohon më së miri punën e madhe e të frytshme të brezave të tërë të dijetarëve arbëreshë, që drejtpërdrejt apo ndërmjetshëm u morën me leksikografi dhe njëherazi vërejmë edhe punën titanike fi lologjike, të stërlodhshme e misionare të studiuesit të nderuar për të ripohuar prurjet e arbëreshëve në shekuj dhe për t’i ripozicionuar ato në odeonin e kulturës sonë kombëtare. Trashëgimia leksikografi ke e arbëreshëve të Sicilisë, përmes informacioneve të begata të akademikut na bën thirrje për të ndërmarrë studime mbi këtë trashëgimi, por edhe për të thelluar e zgjeruar kërkimet për vepra të tjera që janë kanë rafteve bibliotekave e deri më sot nuk kanë rënë në dorën tonë.

59 M. Mandalà, Vep. cit., f. 280 Lucia Nadin

C’ERA UNA VOLTA IL RE DI ALBANIA... OVVERO UNA BIOGRAFIA DI SCANDERBEG DIMENTICATA

Incuriosita da un apprezzamento espresso nel tardo Ottocento da Bartolomeo Cecchetti, veneziano, storico e direttore degli Archivi del Veneto e nello specifi co dell’Archivio dei Frari in merito a una biografi a di Scanderbeg, ho voluto rintracciarla quella biografi a, perché non la cono- scevo e l’ho recuperata all’interno di un’opera pubblicata nell’anno 1600 comprendente fatti d’arme famosi antichi e moderni raccolti da Giancarlo Saraceni.1 E’ stata una vera sorpresa in quanto davvero si stacca, quella vita, dal panorama cinquecentesco dei racconti biografi ci di Giorgio Castriota per più motivi: perché è chiara ed essenziale nell’impianto, perché è onesta nel lumeggiare il quadro politico e diplomatico, perché è lucida e particolarmente attenta nel presentare le tecniche militari, perché è bilanciata in un giusto dosaggio – per quanto concesso dalle fonti – tra linee di cronaca e componenti topiche di rielaborazione. Lega il tutto una felicità narrativa che rende godibile la materia, che inserisce il Personaggio e la sua Avventura in quella dimensione spettacolare – quasi favolosa perché straordinaria – che è necessaria per farne icona nel panorama dei Grandi della storia. Una occasione di lettura davvero avvincente, in un crescendo di interesse e partecipazione per gesta “Herculee e Orlandesche” che conducono fi n negli orizzonti del mito, senza mai far perdere di vista, però, la concre- tezza dei riferimenti storici. L’autore, intanto, per quel poco che è dato di sapere.

1 I fatti d’arme famosi successi tra tutte le nazioni del mondo, da che prima han cominciato a guerreggiare sino ad ora, cavati con ogni diligenza da tutti gli Storici, e con ogni verità raccontati da M. Gio. Carlo Saraceni, in Venetia, Appresso Damiano Zenaro, 1600. Furono fatti stampare dal nipote dopo la morte dello zio. La vicenda di Scanderbeg, sotto il titolo: Fatti d’armi terrestri di Giorgio Castriota Scanderbeg Principe dell’Albania contra Turchi, tra gl’anni del Signore 1443 e 1467 in Albania, Macedonia e Schiavonia si legge nella Parte Seconda, alle pagine 423v-467v. 340 Lucia Nadin

Giancarlo Saraceni faceva parte di una famiglia cittadinesca di Venezia originaria di Bologna, a Venezia visse e vi morì sullo scorcio del Cinquecento; fu storico e compilatore accurato, nonché fi ne e profondo erudito. Ai dodici libri della Geografi a di Livio Sanudo apparsi nel 1588 ag- giunse accuratissimi Indici. Tradusse dal latino due corposi tomi di Natale Conti Delle Historie de’suoi tempi, corredandoli di abbondanti chiose e di una amplissima Tavola fi nale.2 Ogni studioso ben sa quanto siano preziosi strumenti di ricerca indici e tavole tematiche. Marco Foscarini nel suo Della letteratura veneziana lo segnala come non comune esempio nel panorama degli storici del Cinquecento per la sua correttezza documentaria, a differenza per esempio, dice, di un Leonico Tomeo o di quanti, in scarsezza di fonti, aggiustavano a piacimento i fatti storici.3 E‘ proprio sulla scorta del giudizio di Foscarini che ci si avvicina ora allo scritto di Saraceni che non si limita, nel caso di Scanderbeg, a narrarne i fatti d’arme, ma ne ricostruisce anche un complessivo profi lo biografi co, ripetutamente riprendendo il suo nome, sotto voci differenti, nella fi nale Tavola delle cose notabili. Già la premessa è emblematica per caratterizzare lo scritto di Saraceni:

Non fu mai Re o Capitano Cristiano che più fortunatamente e avventurosamente contra i Turchi di Giorgio Castrioto Re dell’Al- bania e di parte della Macedonia guerreggiasse il cui inusitato valore da tre segni si può congetturare. L’uno è che egli da i Turchi stessi ottenne il nome di Scanderbeg, che in lingua turchesca vuol dire Alessandro Signore, quasi vo- lessero con questo nome paregiar lui di valore nell’armi al grande Alessandro imperator di Macedonia e distruttore della monarchia persiana. Il secondo è che, dopo la sua morte, quando i Turchi dell’Al- bania impadroniti presero la città di Alessio, dove era il corpo

2 Natale Conti, Historie de’ suoi tempi di latino in volgare nuovamente tradotte da M. Giovan Carlo Saraceni. Aggiuntevi di più e postille e un’amplississima Tavola delle cose notabili dall’istesso traduttore, in Venetia, Appresso Damiano Denaro, 1589. La lettera prefatoria è a Jacopo Soranzo grande protagonista della politica veneziana con i Turchi e grande spazio è riservato alla battaglia di Lepanto. 3 Marco Foscarini, Della letteratura veneziana ed altri scritti intorno ad essa, Padova, Stamperia del Seminario, 1752; cito dalla edizione veneziana del 1854, p. 414. C’era una volta il Re di Albania... 341

di Giorgio sotterrato, saccheggiarono l’ossa sue, con tanta devozione e riverenza che a guisa di cosa sacra, portando al collo un minimo pezzetto di quell’ossa legato in oro o in argento nell’i- stessa maniera che portiamo noi christiani alcune sacre immagini o reliquie da noi chiamate Agnusdei, si riputavano invulnerabili e invitti. Il terzo fi a che le madri Turche fi no ad oggidì, quando vogliono impaurire i piccioli loro bambini, li minacciano di voler chiamare Scanderbeg, quasi uomo Terribile e Tremendo che li porti via. Or noi di questo segnalatissimo Heroe comparabile di animosi- tà, di fortezza di corpo e di prodezze militari, al Tebano Ercole, al Tessalo Achille, al Troiano Ettore e al Romano Lucio Sicimo Dentato, gli illustri fatti d’arme descrivendo da cotal principio incominceremo. Regnava nell’Epiro detto oggi Albania… In tre punti fondamentali si prepara il lettore che voglia accedere alla lettura della biografi a, che è comunque biografi a di un Uomo d’Armi, aprendo il racconto con la visuale non del punto di vista cristiano/occidentale, ma di quella del turco/nemico: 1. Il nome assegnato dai Turchi, Scanderbeg, Alessandro Signore: a dire che lo stesso nemico presto seppe riconoscere la stretta somiglianza con altro uomo di eccezione, Alessandro il Macedone. E dunque l’avventura che l’autore andrà narrando, mutatis mutandis, implicitamente richiamerà l’affi nità con altra celeberrima biografi a che scorrerà quasi in interlinea. 2. Il culto da parte dei Turchi, una volta morto Scanderbeg: andarono alla ricerca di una qualsiasi “reliquia” dell’Eroe, per assimilare tramite quella la forza dell’Eroe, così da essere resi essi stessi invulnerabili. Un gesto di “superstizione”consimile a quello di ogni cristiano che cerca di avere con sé un “Agnusdei”. 3. Le madri turche: ancora ai tempi dello scrivente, si racconta, frena- no i capricci dei piccoli minacciando l’arrivo di un Terribile e Tremendo uomo, Scanderbeg in persona. Una notazione di vita quotidiana che qualifi ca nella enfatica aggettiva- zione le gesta di un Uomo trasferite nella morfologia del fi abesco. E il fi abesco quasi si prolunga nel tempo imperfetto proprio della nar- razione del genere affi dato all’incipit: Regnava nell’Epiro detto oggi Albania….quasi un C’era una volta in Epiro detto oggi Albania….: Scanderbeg, a un secolo dalla sua scompar- 342 Lucia Nadin sa, era ormai una icona entrata nell’immaginario collettivo sì, ma, nello specifi co, veneziano, perché è un veneziano che racconta e che ha da poco vissuto la grande stagione della battaglia di Lepanto, che ha da poco visto realizzato in Palazzo Ducale lo splendido ciclo decorativo di Paolo Veronese su Venezia, Regina del Golfo, e sul suo Stato da Mar, esaltato anche nelle fi gurazioni laterali di terre difese dai Turchi, quali Smirne e Scutari. L’Albania non fu mai elemento accessorio nella volontà auto cele- brativa della Serenissima. Dalla premessa al vivo della biografi a: Saraceni lo fa sulla scorta delle fonti che non cita ma che non si tarda a riconoscere: innanzi tutto e sicuramente Barlezio, già a metà ‘500 la sua Vita di Scanderbeg circolava anche tradotta nella versione dal latino al volgare di Pietro Rocca, forse, ma in seconda battuta, poteva conoscere anche la Vita compilata da Demetrio Franco che era stata ripresa e manipolata da Paolo Angelo nel 1539. Ma era stato il testo “canonico” di Barlezio che variamente era rimbalzato nelle Istorie e negli Elogi di Paolo Giovio, nei Commentari di Francesco Sansovino, nella Istoria di Pietro Contarini, e più e più volte ristampato specie quando gli eventi legati a Lepanto erano andati incredibilmente ad alimentare una vasta trattatistica relativa anche all’epopea quattrocentesca vissuta in terra albanese.4 E un confronto con la Historia de Vita et Gestis Scanderbegi di Marino Barlezio accredita la fonte; ma Saraceni, che su tante biografi e illustri di personaggi antichi e moderni ha esercitato la sua penna, è capace di trasferire la fonte barleziana in una avvincente sintesi narrativa, che davvero trascina in un crescendo avventuroso. Comincia l’autore con brevi note sui genitori di Giorgio: Giovanni, principe di prudenza, di gravità, di grandezza d’animo invitto e di altre virtù, aggiuntavi appresso la bellezza del corpo superiore a tutti i suoi antenati e Voisava col suo sogno premonitore che avrebbe partorito un grandissimo e smisuratissimo serpente che teneva la coda in mare tra Christiani, specialmente tra i confi ni dell’imperio Veneziano (anticipato

4 Basta scorrere le preziose pagine di Albanica, I, a cura di Shpëtim Mema e Afërdita Sharrexhi, Biblioteca Kombetare, Tiranë, 1998 per avere un panorama al proposito. Sulla ﬁ gura di Scanderbeg è oggi punto di riferimento e di studio lo splendido saggio di Aurel Plasari, Skënderbeu një histori politike, Instituti Shqiptari i Studimeve ‘Giergj Fishta”, Tiranë, 2010. Sul testo di Demetrio Franco cfr. anche la tesi di Alessandro Laporta La Vita di Scanderbeg di Paolo Angelo un libro anonimo restituito al suo autore, Galatina (Lecce), Mario Congedo, 2004. C’era una volta il Re di Albania... 343

Venezia, Biblioteca del Museo Correr 344 Lucia Nadin accenno al destino che avrebbe legato Scanderbeg a Venezia); del loro piccolo Giorgio, Saraceni riporta solo una nota (sempre barleziana), ma ovviamente carica di allusività: nacque con un naturale tatuaggio sul braccio destro: una spada, evidentissimo presagio dell’estremo valore del fanciullo nell’armi e nelle militari fattioni. Segue il racconto, noto al lettore specialistico, ma suggestivo per i non conoscitori di storia albanese, dei quattro giovanissimi Principi di nobil sangue dovuti dare da Giovanni Castriota ai Turchi, adornati da costoro del grado di Sangiacchi quasi tu dicessi Condottieri di cavalli, dignità seconda, dopo quella de i Bascià stimata la principale appo i Turchi. Dei quattro furono i tre maggiori avvelenati poi, dopo la morte del padre Giovanni perché su di loro sarebbe passata la discendenza. Su Giorgio alla corte del Turco Saraceni spalanca un quadro solare: riferisce la spettacolarità del suo guerreggiare, la bellezza del corpo, i grati lineamenti della faccia, la cultura che acquisiva imparando cinque lingue: turchesca, arabica, greca, slava, italiana, la religiosità che profes- sava esteriormente come Mahomettana, mentre nell’intrinseco manteneva la Fede Christiana della sua educazione di origine, il disegno specifi co che coltivava di riconquistare lo stato paterno. Ci riuscì alfi ne, entrando in sedia reale ne gli anni 1441 della Natività del Signore e nel trente- simo sesto dell’età sua. Famiglie più illustri dell’Albania erano allora i Castriotti, i Topia cognominati Carlovicchi, i Stresij, i Ducagini, i Spani, i Cernovicchi, gli Angeli, i Dusmani. Inizia la straordinaria avventura con la prima, necessaria tappa di riu- nire tutti i rappresentanti di quegli illustri dell’Albania: Giorgio li convoca nella Dieta ad Alessio detta altrimenti Lissa, alla Signoria di Vinegia sottoposta; infi ammati con effi cacissima oratione gli animi contra il comun nemico, che, a guisa di’insatiabile dragone, minacciava di voler divorare tutta la Cristianità, fu di comun consenso eletto Capitano Generale contra i Turchi. E da qui poi si snoda il lungo racconto delle incredibili gesta del Castriota che Saraceni anticipa richiamando per il lettore consimili esempi di antichi uomini illustri: i numerosi suoi duelli sempre vittoriosi sugli sfi danti ricorderanno i duelli di Alessandro Magno con Poro, di Pirro con Pentateuco, di Marcello con Viridomano, di Marco Torquato e di Valerio Corvino con capitani Galli. Vengono riassunte in poche righe le lunghe orazioni, presenti in Barlezio, del Comandante ai suoi soldati, concentrate piuttosto in nota- zioni di rara profondità, come per esempio dovendo Scanderbeg prepararli C’era una volta il Re di Albania... 345 alla grande battaglia nel piano della Tessaglia lo fa perché la loro temeraria audacia fosse temperata da un timore prudente.5 Ma è, ovviamente, sulla tecnica militare che si concentra l’attenzione di Saraceni, che la illustra con eccezionale chiarezza, così da rendere visi- bili schemi e tattiche della sua strategia militare, spingendo quasi il lettore al gusto di trasferire in un disegno, in uno schema ogni singola battaglia. Le truppe albanesi furono sempre inferiori, per numero, a quelle turche e Saraceni non si dilunga a riportare precise cifre, essendo consapevole della scarsa documentazione al proposito anche nelle fonti a cui attinge. Gli preme piuttosto far capire come fosse possibile vincere, da parte di Scanderbeg che aveva un numero relativo di uomini, di contro ai grandis- simi numeri dei Turchi, quasi un manipolo di contro a una marea umana. Ecco la spiegazione. Gli Epiroti overo Albanesi, comunque ti piace nominarli, furono sempre in numero minore rispetto agli avversari donde la necessità di essere guidati su di una linea di spostamenti veloci, di astuzie e stratagemmi di attacco, sempre soprattutto scaramucciando. Pertanto uno schieramento tipo era il seguente: Scanderbeg poneva nella fronte i cavalli misti con gli arcieri, [cui] seguivano le fanterie delle picche e delle scimitarre con gli scudi; i cavalli del soccorso a lato; dentro e lungo il bosco [nelle zone limitrofe allo schieramento nemico] un gran corpo di cavalleria per poter attaccare im- provvisamente alle spalle il nemico. Le picche erano lunghissime, taglienti le scimitarre, protette da scudi imbracciati le fanterie. Dunque un corpo centrale di cavalli e arcieri, dietro una linea di fan- teria con picche scimitarre e scudi, sul corno sinistro e sul corno destro il grosso dei cavalli, intervallati a squadre di arcieri, e dei pedoni col compito di mischiarsi e azzoppare i cavalli nemici; i due corni pronti ad attorniare il nemico e assaltarlo di spalle. In ultima linea cavalli per eventuali ricambi e soccorsi. Meraviglioso giudizio di capitano (commenta Saraceni) sì in preva- lersi del rito, sì in compartire le squadre sì in ritenere in debita forma le ordinanze. Non fu tanto una cagione divina ma più umane cagioni quelle che spiegano le strabilianti vittorie di Scanderbg, ovvero la sua maestria di

5 Marco Foscarini nell’opera sopra citata, pp. 278 sgg, ha pagine illuminanti sulla “creazione” delle orazioni da parte di cronachisti e storici, che andrebbero lette e conosciute specie da chi ha attaccato Barlezio e le sue “invenzioni”. Foscarini illustra la tradizione veneziana che ha sempre coltivato le inserzioni di discorsi e orazioni. 346 Lucia Nadin guerra e la sua capacità di organizzare l’esercito composto di uomini che combattevano per la Fede, per la Patria, per la libertà, per le mogli e per i fi gliuoli, molto maggiore della fortezza e bravura de’ Turchi, da nessuna delle predette cause riscaldati; il combatter stretto e serrato degli Epiroti [era] molto più profi ttevole del combatter sparso e smembrato de’ Turchi. Ecco dunque perchè spesso è parso che combattessero contro i Turchi non huomini sotto reggimento di uomini, ma leoni sotto imperio di leoni. Usuale era il ricorso a molti strumenti bellici de batteria come pali di ferro e varie sorti di artiglierie. Trombette e tamburi potevano essere usati in modo assordante per far credere al nemico che fosse più grande il numero degli attaccanti. Nei duelli corpo a corpo le armi tipo erano: lancia nella destra, feudo di acciaio nella sinistra, scimitarra al fi anco, mazza di ferro all’arcione, corazza indosso, celata in testa: in tal modo, per esempio, Paolo Manesso accoglie la sfi da di Caragusio e lo atterra. Sulla scia del racconto di Barlezio Saraceni illustra quindi le varie tappe della incredibile ascesa di Scanderbeg; le vittorie su Amurat e poi su Maometto, la sconfi tta a Belgrado, il tradimento di Mose, il lungo e stretto legame con Alfonso d’Aragona: un legame quest’ultimo dovuto anche all’interesse di vicinanza dei rispettivi Stati. E ancora il tradimento di Amesa, il pentimento di Mose che ritorna al campo di Scanderbeg con la cintura al collo in segno di umiltà e penitenza, la clemenza di Scanderbeg che lo accoglie come il padre fece con il fi gliuol prodigo. Poi la grande battaglia in Tessaglia, attorno al monte Tumenisto: e qui Saraceni davvero spiega tutta la sua felicità narrativa aprendo lo scenario sulla azione forse più spettacolare diretta da Scanderbeg. L’esercito turco accampato a valle con le tante insegne colorate, gli Epiroti che lo accerchiano salendo il monte e i colli vicini, Scanderbeg che prepara i suoi con un discorso volto a convertire gli animi dei soldati da una temeraria audacia ad un timore prudente e circospetto; le azioni di sorpresa degli Epiroti che ottengono una veloce vittoria, conquistando venti bandiere, grandi e molto belle. Ventimila i morti in campo turco, forse anche trentamila si dice. E poi i trofei vengono portati a Croia e quindi riportati e appesi ne’ i campi tessalici e di nuovo a Croia per essere gelosamente custoditi nel pubblico palazzo. Furono i campi Tessalici dopo la giornata già a tempo delle guerre civili tra Cesare e Pompeio hora dalla gloriosa vittoria di Scanderbeg contra il Pascià Jsaac di nuovo nobilitati. Rivivono dunque in quella battaglia grandi pagine di storia romana e la vittoria fece stupire tutta la Cristianità. C’era una volta il Re di Albania... 347

Molto stringato è il successivo racconto di Saraceni circa l’aiuto di Scanderbeg in Italia al re Ferdinando di Napoli, dopo la morte del padre Ferrante, e la ripresa poi della guerra coi Turchi caldeggiata soprattutto, su pressione veneziana, da Paolo Angelo, osservantissimo e riverentissimo del Senato Veneziano, considerato dagli Epiroti un Santo, un Profeta, un Messaggero di Dio; quindi il progetto di crociata di Pio II e il relativo fal- limento per la sua morte. Ultimo capitolo della strabiliante avventura: da una tragedia a una grande azione; cadono per mano di Ballaban, gli otto capi più valorosi di Scanderbeg, portati via prigioneiri, torturati per quindici giorni consecutivi, scorticati infi ne. Scanderbeg disperato riprende una lotta feroce per vendicarli contro Ballaban, ci riesce e fece in quel giorno e in quella battaglia, se gli storici non mentono, di sua fortezza e gagliardia inusitate e (per dir così) Herculee e Orlandesche prove. Più emblematico encomio non poteva essere di commento alla vittoria di Scanderbeg, collocato in un orizzonte di collegamento tra antichi miti e più recenti epopee di Europa, da Ercole a Orlando, fi no alla personifi - cazione di nuovo Atleta di Cristo, riconosciuto dallo stesso nemico come protetto dalla mano di Dio. Non mancano in Saraceni precisi richiami alla politica veneziana e anche alle sue ambiguità, oppure agli interessi commerciali che si interseca- vano con le vicende belliche. Così, per esempio, vengono sottolineate le necessità di rifornimento che avvenivano, nei tempi di tregua, sui mercati di Lissa: entrano in scena i mercanti cristiani che dalle terre di Schiavonia portavano al campo turco biade, vini, olio e altro. I Venetiani in un stesso momento mantennero di vettovaglie dui campi nemici, l’Epirotico e il Turchesco, talché è da congetturare che molto oro colasse per tal conto nelle borse de i privati mercanti christiani. E‘riportata in poche righe da Saraceni la dimensione di vita privata di Scanderbeg, perché non funzionale al profi lo del Guerriero; resta pertanto solo accennato il suo matrimonio con Donica bellissima, costumatissima e graziosissima donzella fi glia di Aranti Connino, uno de’ Reguli dell’Epi- ro, Principe di antica nobiltà e molto Stato. Piuttosto sottolinea Saraceni che al matrimonio parteciparono molti principi vicini o personalmente o per rappresentatione de’ suoi ambasciatori, quali l’oratore Napoletano a nome di Alfonso re e il Rettore di Scutari a nome della Signoria di Venezia. A indicare il quadro di rapporti politici, lo scenario internazionale in cui con Scanderbeg si era inserita l’Albania. Non manca invece qualche fl ash di sfondo alle azioni di guerra, come nel caso della vita dentro Croia mentre Scanderbeg era in battaglia: anda- 348 Lucia Nadin vano le Matrone prostrate nelle Chiese e per orationi e voti supplichevoli a Dio, per salute della patria, de i mariti, de i fi gliuoli, de i fratelli, e degli altri parenti o dopo l’annunciata vittoria tutta la popolazione per tre giorni consecutivi dava vita a devote e solennissime processioni e poi a gran feste con giostre, tornei, fuochi, conviti, bagordi, balli, spettacoli d’ogne sorte. Secco e concentrato il commento al viaggio segreto di Scanderbeg a Roma per chiedere aiuto di fronte al nuovo ventilato ennesimo attacco turco: andò sconosciuto e travestito a chieder aiuto…[fu]dal Collegio de’ Cardinali contra il comune nemico della Christiana Fede,,,abbracciato come buon fi gliuolo di Santa Chiesa e onorato come valoroso combattitore per l’Evangelio, ma ripartì carico piuttosto di gran promissioni, e gran speranze miste con alcuni honorevoli donativi, che di rilevanti aiuti di genti e di danari. Roma blandisce Scanderbeg con titoli e onori, niente di più, lo lascia di fatto solo a combattere per il Vangelo! Ma ben dove mancò il Pontefi ce supplì di vantaggio la Signoria di Vinegia, per cui ordine il Provveditore Josafat Barbaro nel passaggio che per Scutari, città del Dominio Vinitiano, fece Scanderbeg d’Italia in Albania ritornato, graziosamente e abondevolmente sì di soldati come di vettovaglie e di denari e di qualunque altra cosa seppe il Castriotto addi- mandare lo soccorse. Si farà anche la tara al pesante giudizio sulla politica romana di contro a quello esaltante della politica veneziana, ma resta lo scenario europeo di ambiguità, di interessi sulla funzione strategica dell’Albania, di giochi politici che demandano al solo Scanderbeg il carico della lotta anti ottomana. Ritorna il racconto di Saraceni sul fronte di guerra, sul rinnovato assalto di un grande esercito ottomano, sull’ennesima vittoria di Scanderbeg, sulla rinuncia del Sultano a ogni ulteriore attacco, per una politica di più pacifi co controllo dei confi ni. Quivi fi nirono le grandi e meravigliose prodezze di Scanderbeg contra gli Ottomani, perché purtroppo mentre trionfante indefessamente cavalca per raggiunge Alessio dove indire una Dieta dei Confederati, fu da febbre mortale assalito ne gli anni 1467 del Signore nel ventiquattresimo anno del suo impero. Ben si può dire che ci furono nella storia dei re due maestri di milizia: Pirro maestro della militia antica contro i Romani, Giorgio Castriotto cognominato Scanderbeg maestro della militia moderna contro i Turchi Huomo certamente al mondo raro… C’era una volta il Re di Albania... 349

Mai rifi utò battaglia, mai voltò le spalle al nemico, chiamato per lo stupendo valore e pietà sua Cavaliere di Cristo, combattitor della Fede e propugnacolo del Cristianesimo, né mai fu ferito se non una sola volta leggermente…e -quello che di nessuno né antico né moderno guerriero gloriar si puote- è che in diverse bat- taglie e in diversi affronti ammazzò di sua mano più di due mila, anzi che alcuni affermino sino al numero di tremila, Turchi…; trattò sempre gli Epiroti non come soldati o vassalli ma come carissimi compagni e amatissimi fratelli; infaticabile nel patir fame, sete, sonno, freddo, caldo ed in continuo vestir l’arme, sca- ramucciare, confi ggere, imboscare, vettovagliare, presidiare, fortifi care, assediare o liberare assediati;… fi nalmente era il bastio- ne, la trincea a cui s’appoggiavano tutte le speranze de i Reguli dell’Epiro, della Macedonia, della Schiavonia, della Dalmatia e, passato il mare, anco dell’Italia, e specialmente della Puglia, e della Signoria di Venetia che, mancato Scanderbeg, perderono un grandissimo campione e fermissimo ostacolo contra gli impeti de’ Turchi. Entusiastico, eccezionale, davvero mitico è il profi lo con cui Saraceni riassume l’avventura di Scanderbeg e il suo peso internazionale. Avrebbe il Castriota, morente, raccomandato al fi glio Giovanni di cre- scere nelle terre di Puglia dove erano le sue proprietà, poi, divenuto in età di combattere, di rivolgersi alla Signoria di Venezia per ripassare il mare e andare alla riconquista del regno di Epiro. Ma le cose pigliarono altra strada… Eh sì, poche parole per dire dei percorsi non prevedibili e lineari della storia, familiare e collettiva. La nobilissima famiglia Castriotta rimase nel Regno di Napoli e ul- timamente terminò in Ferrando Castriotto ammazzato miseramente di Carnevale ne gli anni del Signore 15…(sic)..in una festa in Murano, castello di Vinegia.6 Saraceni, concludendo le sue pagine in modo quasi colloquiale, non manca di riprendere quella forma del genere fi abesco con cui aveva aperto

6 La data è il 5 febbraio 1548 riportata da cronache cittadine. Antonio Castriota Duca di Ferrandina partecipò a una bella giostra in campo Santo Stefano a Venezia e in una successiva festa mascherata a Murano rimase accidentalmente ucciso. Riportano ampiamente l’episodio, è noto, gli storici veneziani, tra gli altri Giuseppe Tassini nel suo Curiosità Veneziane ed Emanuele Cicogna nel suo Delle inscrizioni veneziane. 350 Lucia Nadin il racconto, richiamando il punto di vista del nemico, con superstizioni e paure relative a così grande uomo. Scanderbeg era morto, ma i Turchi in marcia verso Scutari con Hamat Pascià, non credettero alla notizia ritenendola un altro stratagemma… si misero in cotanto spavento, disordine e tremore che fuggendo per asprissime montagne, aggiuntavi una folta neve da freddissimo vento agitata che nella seguente notte del mese di Gennaio caddè dal cielo, morirono quasi tutti di disagio, di freddo, e di paura, parendogli haver sempre Scanderbeg alle spalle …e anco Sultan Mahumetto, temendo che la morte di Scanderbeg fosse simula- ta, non osò per quasi un anno molestare né gli Epiroti né i lor confederati. [Tenendo comunque, poi], come sacra reliquia, una scimitarra mandatagli da esso Scanderbeg. Allo studioso albanese esperto conoscitore della materia castriota si lascia il compito di analizzare il “ritrovato” testo di Saraceni rispetto alle sue fonti, fi n nei minuziosi, discussi conteggi di forze in campo e di perdite negli opposti schieramenti. A ogni lettore albanese lo si consiglia, quel testo, per riandare con orgoglio ai fatti di quella stagione quattrocentesca che hanno inserito il suo Paese nell’alveo della grande epopea occidentale. Al “curioso” di qualsiasi altra nazionalità che abbia il gusto delle antiche istorie lo si raccomanda infi ne, quel testo, come rara occasione di letterario godimento. Perchè sì, sembra davvero Saraceni aver fatto proprio il prezioso suggerimento di Plutarco là dove, introducendo le vite parallele di Alessandro e Cesare, affermava che nei fatti più celebrati il modo di scrivere le biografi e si deve affi dare anche a salacità, a particolari, a sfu- mature, a componenti altre e aggiuntive rispetto ai dati di strategia militare e politica. E proprio non vengono meno, nella lettura della biografi a scritta da Saraceni, le promesse affi date alle locuzioni avverbiali incipitarie: più fortunatamente, più avventurosamente non è dato di leggere e di conoscere dei Fatti di Scanderbeg e degli Epiroti Scanderbecani. Александр А. Новик

УКРАШЕНИЯ АРБРЕШЕЙ ИТАЛИИ (ПО МАТЕРИАЛАМ ПОЛЕВЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ 2009 Г.)

К истории вопроса На юге Италии, главным образом в Калабрии и на Сицилии, расположено значительное количество арбрешских поселений. В июле 2009 г. мною была предпринята экспедиционная поездка в Италию, главной целью которой был сбор полевого материала в арбрешских селениях1. Арбреши – потомки албанского населения, покинувшего запад- ные районы Балканского полуострова после вторжения османских завоевателей. Началом массового переселения на Апеннинский полу- остров стал XV век, когда после смерти Скандербега в 1468 г. осма- нам удалось установить контроль над большинством албанских тер- риторий. Спасаясь от гнета турок, значительная часть албанского на- селения покинула родные места и отправилась на кораблях на запад – в итальянские земли. Часть албанцев переселилась из албанских земель в Морею – область Греции, которая на тот момент не была под гнетом османов. В дальнейшем и эта группа переселенцев, под нати- ском наступавшей османской армии и администрации Порты, была вынуждена переселиться в итальянские земли. В последующие за XV столетием века албанская эмиграция в Италию практически не прекращалась [Десницкая 1987: 37]. Насчитывается пять больших волн таких переселений. Одним из ос- новных посылов к переселению являлась конфессиональная принад- лежность. К моменту османского завоевания албанцы традиционно исповедовали христианство. На юге албанских земель христианство было православным, метрополией являлся Константинополь, откуда и пришло христианство на юг страны. На севере Албании традицион-

1 По материалам поездки были опубликованы статьи: [Новик 2010: 58-61; Новик 2011: 133-154]. 352 Александр А. Новик

но сильные позиции были у католицизма. Миссионеры из Ватикана очень рано распространили здесь христианскую веру. В приморских районах Албании христиане были уже во II в. н.э. (Диррахий и др. города). Нежелание подчиняться мусульманским завоевателям вынуждало тысячи и тысячи человек покидать родные места. На юге Апеннинского полуострова и на Сицилии переселенцам с Балканского полуострова местные феодалы, при одобрении и санкции католической церкви, выделяли земли [Новик 2009б: 19]. Прибывавшие беженцы не были оставлены без внимания. Важную роль сыграл и тот факт, что южные области Апеннин и Сицилия не были плотно заселены, как, скажем, север и центральная часть полуострова. Здесь сказывались послед- ствия сложной истории юга Италии, подвергавшейся бесчисленным завоеваниям то со стороны византийцев, то арабов, то норманнов и проч. Значительные по территории районы страны имели малочи- сленное население, поэтому прибывавшие беженцы могли поспособ- ствовать экономическому подъему данных территорий, а также дать приток средств в казну местных светских и церковных властителей [Emmanuele 1988]. Прибывавшие в итальянские земли албанцы принадлежали в конфессиональном плане к католицизму или православию. Папы Римские позволили переселившимся албанцам отправлять церковные службы так, как это было принято у них на родине. Главным услови- ем Ватикана было следующее – поселенцы должны были признать главенство папы. Православная Церковь албанцев стала называться Римской католической церковью восточного обряда. Кроме своего нового названия (или, вернее, даже статуса) она ничем не отличалась от оставшейся на Балканах части Церкви2. Практически в каждом ар- брешском поселении можно увидеть храмы, отличающиеся изыскан- ной архитектурой и пышным убранством (рис. 1, 2).

2 В ХХ в. по инициативе, исходившей от арбрешей, местные церкви стали придерживаться «византийского обряда» (арбр. Riti Bixantin, ит. Rito Bizantino) (новое признание существовавшего статуса) – с вытекающим отсюда покло- нением византийским святым, с греческими иконами, с молитвами и языками богослужения – арбрешским и греческим. Литургия стала исполняться по-ар- брешски и по-гречески [Drejtori 2010: 3, 25]. В храмах появились новые грече- ские иконы. Новый папа Бенедикт XVI в 2000-х гг. подтвердил свободу выбора арбрешей [Drejtori 2010: 25]. Украшения арбрешей Италии 353

Рис. 1. Собор в д. Унгре (ит. Лунгро). Калабрия. Фото А.А. Новика. Июль 2009 г. Файл 7563.

Рис. 2. Мозаика в соборе д. Фирмозы (ит. Акваформоза). Калабрия. Фото А.А. Новика. Июль 2009 г. Файл 7573. 354 Александр А. Новик

Арбреш (arbresh) – самоназвание албанцев Италии. Современное самоназвание албанцев шкиптар (shqiptar, – i) возникло и вошло в употребление в албанских землях относительно поздно – лишь в XVIII в. Соответственно, переселившиеся в итальянские земли ал- банцы сохранили прежний, бытовавший до начала переселения этно- ним – арбреш. В итальянских землях поселенцы продолжали говорить на родном языке и вести привычный образ жизни. Традиционный костюм, тра- диционные украшения и проч. продолжали бытовать в албанской сре- де в таком же виде, в каком они были привезены с запада Балканского полуострова. Этому факту имеются многочисленные свидетельства современников. Однако уже в скором времени влияние соседей-итальянцев стало сказываться самым существенным образом. Среди инноваций высту- пили наряды, украшения, способы проведения досуга, бытовые уста- новки и проч. Традиционные украшения арбрешей Особый интерес представляют украшения арбрешей, которые могут рассказать о пути трансформации традиционной культуры в этой сфере жизни людей. Экспедиция 2009 г. была посвящена глав- ным образом выяснению вопроса, насколько сохранились традицион- ные украшения у жителей арбрешских поселений Калабрии [Новик 2009а, 2009б]. К началу переселения арбрешей с запада Балкан в итальян- ские земли среди украшений господствовали серебряные изделия. Браслеты, подвески, кольца, серьги, пояса у женщин, а также различ- ные украшения у мужчин (такие как перстни, нагрудные украшения Х-образной формы для скрепления бортов безрукавок и проч.) были выполнены традиционно из серебра. Представители высшего слоя общества – аристократы, церковный клир, высшие военные чины, верхушка цехового ремесла и др. – могли позволить себе украшения из золота с драгоценными камнями. Однако золотые украшения не были традиционными и вошли в комплекс костюма знати под визан- тийским влиянием относительно поздно, не ранее XIV в. И позволить себе украшения из золота, повторим, могли лишь представители са- мых богатых групп населения (см.: [Новик 2015: 227-231]). Большая часть албанского населения носила украшения из се- ребра. И такие украшения были многочисленными в рамках одного комплекса костюма. Разнообразие увеличивалось за счет региональ- Украшения арбрешей Италии 355

ного многообразия типов костюма и их вариантов, а также соответст- вующих аксессуаров. В итальянские земли переселились представители разных слоев албанского общества, в первую очередь, высшей правящей элиты. Спасаясь от османского господства, они перенесли на новое место жительства свои бытовые установки, стереотипы, ценности, а вместе с ними и ювелирные украшения, которые являлись зачастую главным средством накопления богатств в ту сложную эпоху европейских по- литических и социальных катаклизмов. В сундуках албанских ари- стократов сохранялись старинные украшения, которые долгое время передавались из поколения в поколение уже на новом месте житель- ства представителей аристократических семей. Наряду с аристократами, в итальянские земли устремились и представители других референтных групп албанского общества, ко- торые привозили на новые места свое имущество. Среди него также выделялись украшения, на которые были затрачены значительные средства еще на родной земле. И, наконец, на юг Апеннинского полуострова и на Сицилию при- было много крестьян и городского трудового населения из албанских земель. Это население не теряло каких бы то ни было имуществен- ных владений и собственности у себя на родине. Оно просто не жела- ло подчиняться гнету турок. Как правило, представители таких групп населения не имели никаких накоплений и начинали жизнь заново на итальянской земле. Как отмечают современники, переселенцы создавали общие поселения, независимо от имущественного и социального ранга. Аристократы и простые крестьяне селились вместе, в одних и тех же катундах (katund, – i ʻсело, деревня, поселениеʼ), земли под которые выделяли итальянские феодалы. В этих условиях выкристаллизовывались новые подходы к сохра- нению традиционной культуры и быта и, не в последнюю очередь, украшений, являющихся важным маркером как этнической принад- лежности, так и социального статуса владельца. За период с XV по XVIII вв. серебряные украшения у арбрешей были вытеснены золотыми. Данный процесс происходил под вли- янием итальянской моды и сложившихся стереотипов и системы ценностей. Золотые ожерелья, браслеты, кольца, серьги вытеснили те серебряные украшения, прототипы которых были привезены с Балканского полуострова. Вместе с украшениями менялась мода и на 356 Александр А. Новик

одежду [Новик 2010: 58-61]. Нарядным стал считаться вариант ко- стюма, украшенный золотной вышивкой (рис. 3, 4, 5, 6). Интересно, что на западе Балкан происходили подобные процес- сы. Однако они были вызваны сильнейшим влиянием метрополии – мода из Стамбула диктовала наличие многочисленных золотых украшений, равно как и богатое золотное шитье на деталях одежды. В научных работах не раз высказывалось мнение, что многочислен- ные золотые украшения и золотные вышивки были продиктованы ориентальной модой [Gjergji 1988]. Для запада Балкан это совершен- но очевидно. Однако и для Апеннин такое влияние было, очевидно, значительным. Сузить влияние ориентальной моды на золото и золотное ши- тье хронологическими рамками лишь с начала периода османского господства на Балканах было бы ошибочно. Мода на золото появи- лась в Византии задолго до прихода османов на Балканы. Насколько сильным было ориентальное влияние на Византию в плане распро- странения моды на золотые украшения или же эта мода возникла из внутренних течений и понимания красивого ~ некрасивого, остается вопросом дискуссионным. Одно хорошо известно, что османы, заво- евавшие территории Византии, заимствовали многое из достижений ее высокой культуры. На синтезе ориентальной культуры, базирую- щейся на арабско-персидско-турецких достижениях, замешанных на византийских установках и синкретизме взглядов и предпочтений, возникли совершенно новое османское осмысление красоты и под- ходы к оценке прекрасного. Золото и золотое становятся не только дорогим и престижным, но и красивым. Из центра Османской им- перии, из Стамбула, продолжающего традиции блистательного Константинополя, распространяются мода и суждения, оценки и установки. Для итальянских земель Восток не был исключительно далеким и неведомым. Венецианская республика, имевшая тесные торговые связи с Византией, а также участвовавшая в победоносных войнах против нее, очень многое заимствовала из ее достижений. В первую очередь это касалось тканей и украшений, моды на меха и тяги к зо- лоту. После османского завоевания всех византийских территорий в Азии и на Балканах тесные связи Венеции с этими землями сохрани- лись. Венеция и Турция, помимо военного и политического сопер- ничества, проявляют друг к другу немалый торговый и культурный интерес. В Венецию из турецких городов идут потоки дорогих тка- ней, восточных украшений, мехов и предметов роскоши. А уже из Украшения арбрешей Италии 357

рис. 3 рис. 4

Рис. 3. Праздничное женское распашное одеяние. Вид спереди. Д. Унгра (ит. Лунгро). Калабрия. Фото А.А. Новика. Июль 2009 г. Файл 7612. Рис. 4. Праздничное женское распашное одеяние. Вид сзади. Д. Унгра (ит. Лунгро). Калабрия. Фото А.А. Новика. Июль 2009 г. Файл 7614.

рис. 5 рис. 6

Рис. 5. Рукав с золотным шитьем. Фрагмент праздничного женского распашного одеяния. Д. Унгра (ит. Лунгро). Калабрия. Фото А.А. Новика. Июль 2009 г. Файл 7616. Рис. 6. Нагрудник из белой ткани с ажурной золотной подкладкой. Деталь праздничного женского комплекса костюма. Д. Унгра (ит. Лунгро). Калабрия. Фото А.А. Новика. Июль 2009 г. Файл 7630. 358 Александр А. Новик

Венеции все это, равно как и произведенное в самой Венеции, но под сильным ориентальным влиянием, направляется в отдаленную ита- льянскую глубинку, в том числе на юг Апеннин. Не стоит забывать и о прямых связях юга Италии с Византией и Османской империей. Калабрия была областью прямых интере- сов вначале Византии, а потом турецких производственных центров предметов роскоши, к которым в первую очередь относились ткани и украшения. На фоне таких сложных исторических и культурных перипетий у арбрешей складывается собственный тип традиционного костюма (рис. 7,8), а вместе с ним и комплекс украшений [Elmo, Kruta 1996, 2]. В рамках данной статьи мы остановимся лишь на праздничном комплексе украшений, который дополнял костюм арбрешской неве- сты – самый нарядный и богатый вариант одежды. Наиболее знаковым элементом костюма являлся передник, кото- рый расшивали золотной нитью. Вышивка представляла собой круп- ные растительные узоры. Определенный орнамент был характерен практически для каждого арбрешского катунда. Из женских украшений самым необычным была кеза (арбр. keza) – приспособление для волос (рис. 9). Такое головное украшение представляло собой полый металлический футляр, напоминавший по форме цифру 8, в который укладывали пучок волос, собиравших- ся на затылке. Как правило, подобное украшение ювелиры делали из серебра3. С помощью шелковых шнуров такое украшение крепи- лось на голове (рис. 10). Это, пожалуй, единственное украшение в арбрешском комплексе, которое было выполнено из серебра, а не из золота. В ходе экспедиции 2009 г. мне удалось зафиксировать подоб- ное украшение в доме Дженнаро Борджия (Gennaro Borgia) в дерев- не Унгра (итальянское название Lungro) [Новик 2009б: 24-25]. Кеза в доме синьора Борджия была изготовлена местными мастерами в XIX в. Она представляет собой полый футляр из толстого листа серебра. Наружная часть футляра обтянута декоративной сеткой с металличе- скими блестками, выполненными по моде того времени. Кеза имеет пару красных шелковых шнурков. Данное украшение было непременным атрибутом наряда неве- сты. Можно предположить, что его бытование было вызвано устой-

3 Ср.: [Gjergji 1988: 39]. Автор говорит о кезе среди арбрешей, которую из- готавливали из бархата. Украшения арбрешей Италии 359

рис. 8

рис. 7

Рис. 7. Женский праздничный костюм. Экспонат музея “Mostra del costume Albanese”. Д. Фраснита (ит. Фрашинето). Калабрия. Фото А.А. Новика. Июль 2009 г. Файл 7651. Рис. 8. Женский праздничный костюм. Вид сзади. Экспонат музея “Mostra del costume Albanese”. Д. Фраснита (ит. Фрашинето). Калабрия. Фото А.А. Новика. Июль 2009 г. Файл 7653.

рис. 9 рис. 10

Рис. 9. Головной убор невесты кеза. Д. Унгра (ит. Лунгро). Калабрия. Фото А.А. Новика. Июль 2009 г. Файл 7609. Рис. 10. Местная арбрешская девушка в головном уборе невесты кеза. Д. Унгра (ит. Лунгро). Калабрия. Фото А.А. Новика. Июль 2009 г. Файл 7611. 360 Александр А. Новик

чивыми представлениями у местного населения относительно непо- крытой головы невесты. Женщина не могла показываться на людях с непокрытой головой, ее волосы должен был покрывать какой-нибудь головной убор. Иначе она могла подвергать окружающих возможным магическим действиям, наводить на них порчу – либо подвергаться колдовским чарам сама. Особенно активизировались такие магиче- ские действа в важные моменты жизни. На невесту смотрело большое количество людей, в толпе ее легко могли сглазить либо осознанно навести порчу. Чтобы избежать этого, необходимо было прикрыть волосы. Однако итальянская мода на прически и проч. вносила кор- рективы на устоявшиеся жизненные стереотипы и взгляды арбрешей. Санкция коллектива становилась не очень жесткой в отношении не- покрытой женской головы. Головные уборы становились все более минималистскими. Однако в важные моменты жизни старались со- хранить традиции в плане защиты от злых духов и проч. нечисти. Отсюда мог возникнуть такой элемент, как кеза – своеобразный пере- ход от головного убора, наглухо скрывавшего волосы от посторонних взглядов, до открытых волос. Конечно, подобное украшение могло возникнуть в арбрешской среде и как переходный вариант от традиционных наголовных укра- шений-оберегов, крепившихся изначально на платках и проч. го- ловных уборах в арбрешской – албанской среде. Рамки и границы данного исследования не позволяют углубляться в проблему проис- хождения этой детали комплекса украшений арбрешских женщин. Очевидно одно – кеза продолжает свое бытование и воспринимается носителями арбрешской культуры как очень яркий маркер этнической культуры. Так, к примеру, у итальянцев не прослеживается подобное украшение, и на итальянский язык слово keza переводят как copricapo или diadema, что совсем не соответствует реалии4. Многие современные арбрешские невесты предпочитают выхо- дить замуж в традиционной одежде. И кеза является здесь одним из главных элементов. Однако не во всех семьях сохраняются подобные

4 Например, в иллюстрированном трехъязычном итальянско-арбрешско-ал- банском словаре Костантино Белуши и Флавии Д’Агостино кеза переводится на итальянский как diadèma nuziàle, а на албанский как diademë nusesh [Bellusci, D’Agostino 2006, I: 170]. Интересный факт, что в иллюстрированном словаре не нашлось места для рисунка с изображением этой реалии, не известной в других местах с албанским населением. Украшения арбрешей Италии 361

вещи, поэтому молодые пары пытаются купить их у ювелиров, тор- говцев антиквариатом и проч., либо одолжить или взять напрокат в тех семьях, где традиционные наряды и украшения сохраняются с прошлых времен. Как правило, в каждом арбрешском поселении хо- рошо известно, в каком доме хранятся подобные украшения и одежда [Новик 2009б: 44-74]. Непременным украшением арбрешской молодой женщины было нагрудное ожерелье из длинной золотой цепочки с множеством под- весок (рис. 11). Традиционно такую цепочку делали из тонких зо- лотых звеньев. Малообеспеченные крестьяне могли покупать такие украшения из низкопробного золота. Однако покупка их считалась делом престижным и практически обязательным для сохранения ими- джа семьи в лице соседей и родственников. Такое украшение имело множество легких золотых подвесок – в виде звездочек, цветков, ге- ометрических фигур или растительных изображений, очень простых и изящных. Пятиконечная звезда была излюбленным мотивом таких украшений [Новик 2009б: 64]. Здесь явно прослеживается сильное итальянское влияние. Шесть веков жизни среди итальянцев способ- ствовали не только принятию образа жизни итальянцев, но и вхожде- нию символов и маркеров итальянского самосознания в систему цен- ностей и маркеров идентичности арбрешей. Центральное место в ожерелье занимала главная подвеска, кото- рая отличалась от всех остальных размерами и качеством исполнения. Это была массивная подвеска-брошь, которую выполняли из качест- венного золота с использованием драгоценных или полудрагоценных камней и со вставками из эмали. В самом украшении таких подвесок могло быть до трех – две по бокам, а одна внизу ожерелья. Понятно, что мода на такие подвески к ожерелью в арбрешской крестьянской среде не могла возникнуть раньше XVIII-XIX вв. Подобное ожерелье надевали на шею, а затем перекрещивали кон- цы на груди, формируя фигуру, похожую на цифру 8 (рис. 12). Боковые стороны нижней части крепили на груди с помощью дополнительных подвесок-брошей, которые были выполнены в одном стиле с глав- ной подвеской. Таким образом в зрительном ряду выстраивалось три практически одинаковых подвески (самой большой из которых была центральная). Подобный способ ношения нагрудного украшения вос- принимался как традиционный арбрешский. К комплексу украшений полагались серьги, которые изготавлива- ли также из золота. Серьги были объемными, но легкими. Их объ- ем формировался за счет выгнутых дуг и лунниц из тонкого золото- 362 Александр А. Новик

го листа. Как правило, золотой сплав серег было высокопробным – серьги были всегда на виду, их чаще носили (ожерелья, например, надевали лишь по большим праздникам и на торжества), на серьги не требовалось очень много драгоценного металла. Серьги украша- ли прозрачные драгоценные и полудрагоценные камни белого цвета либо красного, а также жемчуг (рис. 13). Реже встречались зеленые камни. Как правило, серьги представляли собой многоярусную кон- струкцию. К ее верхней части крепилась дужка, которую вставляли в мочку. Обычно дужка не имела какого-либо замка. К верхней части серьги крепилась центральная часть. Очень часто камень или вставка из эмали крепились в оправу в виде звезды. К центральной части под- вешивали меньшую по объему конструкцию с камнями либо без них. Завершали ювелирное сооружение мелкие подвески в виде листоч- ков, проволоки с насечками, тончайшие цепочки и проч. При ноше- нии вся конструкция эффектно поблескивала благородным металлом и камнями. Кольца и перстни, которые носили арбрешские женщины, пред- ставляли собой большое разнообразие (рис. 14). Среди них встреча- лись очень старые изделия, которые передавались из поколения в по- коление, а также новоделы, в соответствии с веяниями моды. Кольца, которые были выполнены ювелирами в XIX в., имеют вставки из цветных драгоценных и полудрагоценных камней. Нередко в ювелир- ных украшениях из золота встречаются разноцветные стразы, кото- рые получили распространение в том же XIX столетии в арбрешской среде. Очень знаковым украшением в арбрешском женском костюме был пояс из серебра. Такие пояса покупали ко дню свадьбы. Пояс невесты делали из массивных серебряных звеньев, детали которых часто золо- тили. Центром производства ювелирных поясов было одно арбреш- ское поселение – Пьяно деи Альбанези (арбрешское название Хора е Арбрешевэ) на Сицилии. Считается, что производство таких поясов зародилось там лишь в XIX в., и возникло оно под итальянским вли- янием. Однако традиция ношения серебряных поясов прослеживает- ся также во всех остальных албанских землях. Более того, скажем, у албанцев Украины, чьи предки покинули запад Балканского полуо- строва под натиском османского завоевания ориентировочно в XVI в. (т.е. время, приблизительно совпадающее с переселением и основной массы арбрешей с Балкан в Италию), серебряный пояс невесты счи- тается сугубо албанским элементом традиционного костюма [Новик, Бучатская 2016а: 337-338; Новик, Бучатская 2016б: 35-36]. Украшения арбрешей Италии 363

рис. 12

рис. 11

Рис. 11. Золотое ожерелье. Д. Унгра (ит. Лунгро). Калабрия. Фото А.А. Новика. Июль 2009 г. Файл 7606. Рис. 12. Деталь золотого ожерелья. Д. Унгра (ит. Лунгро). Калабрия. Фото А.А. Новика. Июль 2009 г. Файл 7608.

рис. 13 рис. 14

Рис. 13. Золотые серьги. Д. Унгра (ит. Лунгро). Калабрия. Фото А.А. Новика. Июль 2009 г. Файл 7602. Рис. 14. Золотое кольцо с бирюзой и зелеными камнями. Д. Унгра (ит. Лунгро). Калабрия. Фото А.А. Новика. Июль 2009 г. Файл 7603. 364 Александр А. Новик

Так или иначе, но на Сицилии до сих пор сохраняется производ- ство таких ювелирных поясов. Его продолжает практиковать только один ювелир, сохранивший традиции своей семейной династии. С Сицилии эти пояса в прошлом и настоящем попадали и попадают в другие арбрешские поселения. Несмотря на высокую стоимость даже современных изделий (произведение ручного труда ювелиров как ми- нимум составляет несколько тысяч евро), многие девушки стремятся приобрести такой пояс к свадьбе. Мужские украшения сохраняются в значительно меньшей степе- ни, чем женские. Уже в XIX в. арбреши мужчины перешли на европей- ский костюм. Его ношение не предусматривало сохранение старых украшений, которые дополняли традиционный комплекс костюма5. Из украшений сохраняются лишь кольца, перстни, подвески и нагруд- ные кресты, которые носят как на цепочках, так и на всевозможных шнурах. Старинные перстни имеют вставки из драгоценных и полу- драгоценных камней. Однако ношение подобных украшений весьма ограничено – здесь велико влияние современной моды. Нательные кресты часто переходят от отца к сыну по наследству, поэтому в ар- брешских поселениях у жителей можно наблюдать значительное раз- нообразие крестов. Чаще всего они сделаны из золота, иногда имеют вставки из камней. Вместо заключения Традиционные украшения арбрешей (рис. 15, 16) представляют собой весьма важный и сложный комплекс, характеризующийся этническими и конфессиональными предпочтениями, выраженными в выборе материалов, орнаментики, художественном решении. Однако на первое место здесь выходят имагологические представления и традиции, которые поддерживают сохранение идентичности у арбрешского населения Италии на протяжении более пятисот лет. Дальнейшее изучение данной темы может дать весьма интересные и важные наблюдения и результаты. Особенно важны при этом сопоставления с бытованием традиционных украшений у других групп албанской исторической диаспоры: арбнешей Задара в Хорватии, албанцев Украины, албанцев Мандрицы в Болгарии, арванитов в Греции и др.

5 Ср.: [Gjergji 1988: 39]. Автор приводит сведения XVIII столетия о мужских украшениях в арбрешской среде. Украшения арбрешей Италии 365

Рис. 15. Золотая подвеска с белым камнем в центре. Д. Унгра (ит. Лунгро). Калабрия. Фото А.А. Новика. Июль 2009 г. Файл 7598.

Рис. 16. Подвеска на черной шелковой ленте. Д. Унгра (ит. Лунгро). Калабрия. Фото А.А. Новика. Июль 2009 г. Файл 7605. 366 Александр А. Новик

Литература и источники

Десницкая А.В. Албанская литература и албанский язык. Л.: Наука, 1987. Новик А.А. Отчет об экспедиционных исследованиях в Италии. Принтерный вывод. 2009а. Архив МАЭ РАН. Фонд К-1, опись 2. № 1933. Новик А.А. Традиционная культура арбрешей Италии (албанцев, вы- ходцев с Балканского полуострова). Полевой дневник. Ксерокопия. 2009б. Архив МАЭ РАН. Фонд К-1, опись 2. № 1932. 79 л. Новик А.А. Украшения арбрешей Италии (по материалам экспе- диции 2009 г.) // Ювелирное искусство и материальная культу- ра: тезисы докладов участников восемнадцатого коллоквиума (19-23 апреля 2010) / Сост. Н.А. Захарова. – СПб.: Издательство Государственного Эрмитажа, 2010. С. 58-61. 14 л. Новик А.А. Украшения арбрешей Италии // Материалы полевых ис- следований МАЭ РАН. Вып. 11 / Под ред. Е.Г. Федоровой. – СПб.: МАЭ РАН, 2011. С. 133-154. Новик А.А. Гзим Жерка – ювелир-художник из Косово. Традиции и инновации в мастерстве серебряной филиграни на рубеже ХХ – ХХI веков // Ювелирное искусство и материальная культура: Сборник статей / Государственный Эрмитаж. – СПб.: Издательство Государственного Эрмитажа, 2015. С. 227-231. Новик А.А., Бучатская Ю.В. Идентичность албанцев Приазовья: са- моназвание, самоотнесение и компоненты коллективной истори- ческой памяти в историческом, лингвистическом и экстралингви- стическом контекстах // Новик А.А., Бучатская Ю.В., Ермолин Д.С., Дугушина А.С., Морозова М.С. «Приазовский отряд». Язык и культура албанцев Украины / Отв. редактор А.А. Новик. – СПб.: МАЭ РАН, 2016а. Часть I. Т. 1. С. 277-356. Новик А.А., Бучатская Ю.В. Народные медицинские практики как ре- сурс жизнеобеспечения сел Георгиевки, Девнинского и Гаммовки // Новик А.А., Бучатская Ю.В., Ермолин Д.С., Дугушина А.С., Морозова М.С. «Приазовский отряд». Язык и культура албанцев Украины / Отв. редактор А.А. Новик. – СПб.: МАЭ РАН, 2016б. Часть I. Т. 2. С. 13-150. Bellusci C., D’Agostino F. Dizionario illustrato italiano-arbërisht-shqip. Storia e lingua albanese di Acquaformosa, Civita, Ejanina, Firmo, Frascineto, Lungro, San Basile e dell’Albania. Vol. I. Collana: Украшения арбрешей Италии 367

Minoranze Linguistiche. – Montalto Uffugo: Edizioni Orizzonti Meridionali, 2006. Drejtori [Giordano, Agostino]. Eparkia e Ungrës kërkon udhën e bjerrë // Jeta Arbëreshe (Mondo Italo-Albanese). Nr. 67. Viti IX, llonar – vjesht 2010. P. 3, 25. Elmo I., Kruta E. Ori e Costumi degli Albanesi. Vol. 2. – Castrovillari: Edizioni “Il Coscile”, 1996. Emmanuele D. Arberia: storia, cultura e folklore. – Castrovillari: Edizioni “Il Coscile”, 1988. Gjergji A. Veshjet shqiptare në shekuj. Origjina. Tipologjia. Zhvillimi. Tiranë, 1988.

Anila Omari

KONTRIBUTI I MATTEO MANDALASË PËR FILOLOGJINË ARBËRESHE

Prof. Matteo Mandalà është sot ndër majat e albanologëve italianë dhe një fi gurë përfaqësuese për shkencën fi lologjike shqiptare. Formimi i tij në radhë të parë gjuhësor e fi lologjik, i ndërthurur me njohuri të thella në fusha të tjera të domosdoshme për fi lologjinë e të lidhura ngushtë me të, si letërsia arbëreshe e shqipe, kritika letrare, historia, antropologjia kulturore, etnografi a, kombinuar këto me mprehtësinë e intuitën e shkencëtarit dhe me përkushtimin e zellin e pasionuar të studiuesit, ka sjellë kontribute që kanë ndikuar ndjeshëm në atë zhvillim të madh që ka arritur vitet e fundit fi lologjia arbëreshe. Me një bagazh të tillë ndërdisiplinor ai ka përballuar me sukses punë madhore si botimin e veprave të Zef Skiroit, botimin kritik të veprës së Lekë Matrangës, një kryevepër e tij fi lologjike, pastaj veprën novatore “Mundus vult decipi” mbi mitet në historiografi në arbëreshe, botimin kritik të “Këngës së sprasme të Ballës” e punime të tjera të panumër- ta që kanë sjellë arritje të reja në zbërthimin dhe interpretimin fi lologjik e historiko-kulturor të fenomeneve të veçanta të letërsisë arbëreshe e shqipe. Puna studimore e Mandalasë mbështetet në radhë të parë në kërkimet arkivore dhe në zbulimet e burimeve dokumentare. Ky është një moment i lodhshëm por domosdoshëm i punës së fi lologut për të sjellë përfundime të reja e të besueshme. Studimet tona kanë vuajtur nga kjo mungesë, që ka bërë që studiuesit ndonjëherë të përsërisin pohime të njëri-tjetrit si të mirëqena pa i verifi kuar ato në dokumente origjinale. Por e veçanta dhe risia në punën e tij është një qasje e re metodologjike në studimin e letërsisë: metoda fi lologjike në studimet letrare. Kjo nënkupton gërshetimin e “dy anëve të medaljes” së disiplinës shkencore të quajtur fi lologji tekstuale: aspektit interpretues të studimit të tekstit letrar, shoqëruar me studime historiko-kulturore rreth autorit dhe veprës së tij nga njëra anë dhe ekdotikës ose rindërtimit të tekstit sipas vullnetit të autorit nga ana tjetër. Zbulimi i dokumenteve të reja, vlerësimi i vëmendshëm kritik i prodhimit shkencor të paraardhësve, leximi i ri e i pavarur të fakteve e të dhënave, ngërthyer këto në një shtrat metodologjik të ri, kanë sjellë ato aspekte novatore të ve- 370 Anila Omari prës së Mandalasë që ndriçojnë, saktësojnë, deri edhe përmbysin leximet e deritanishme të dukurive të letërsisë arbëreshe. Nga ana tjetër studiuesi ynë shquhet për modestinë dhe etikën shkencore: ai jo vetëm citon në mënyrë korrekte studiuesit pararendës, por edhe e çmon punën e tyre udhërrëfyese dhe tregon mirënjohjen duke u kushtuar mësuesve më të shquar punimet e tij, si Francesco Solanos studimin për De Radën apo Shaban Demirajt atë për Darën. Është domethënës në këtë vështrim citimi prej tij i metaforës iluministe në nderim të paraardhësve: “xhuxhmaxhuxhi ka një vizion dhe një njohje të problemeve shumë më të gjerë se gjiganti mbi shpatullat e të cilit ka hipur, [dhe] pozita jonë prej xhuxhmaxhuxhi i detyrohet pikërisht përpjekjeve gjiganteske të disa brezave të shkencëtarëve, që si pionierë të vërtetë ditën të hapin shtigjet e të krijojnë një trashëgimi të pasur e me vlera të mëdha”. Do ta nis analizën time mbi kontributin e prof. Mandalasë për fi lo- logjinë arbëreshe me punimin që e konsideroj kryeveprën e tij, botimin kritik të katekizmit të Lekë Matrangës E mbsuame e krështerë, teksti më i vjetër i arbëreshëve të Italisë, i vitit 1592. Rëndësia e kësaj vepre nuk është e tepërt të theksohet edhe një herë: është teksti që përmban dëshminë më të vjetër të gjuhës shqipe të pasqyruar në tërë sistemin e saj, dhe me këtë i bëj jehonë përfundimit të arritur më herët nga profesori ynë i ndjerë Androkli Kostallari1. Vërtet se shkrimi shqip ka fi lluar disa dekada para hartimit të veprës së Matrangës, në 1555 me “Mesharin” e Buzukut, por vepra e Matrangës përmban një dëshmi të një sistemi gjuhësor që ishte ruajtur në të folmen e izoluar arbëreshe të Piana degli Albanesi ashtu siç e kishin sjellë në Sicili arbëreshët e mërguar nga bregu tjetër i Adriatikut. Ajo përfaqëson një realitet gjuhësor që i paraprin afërsisht një shekull atij që pasqyrohet në veprën e Buzukut dhe këtu qëndron edhe vlera e veçantë e saj. Kësaj i shtohet fakti që në këtë tekst gjejmë disa trajta gjuhësore, veçanërisht fonetike e morfologjike, të ngjashme me ato të teksteve të vjetra shqipe të arealit verior, që tregon se dialektet e shqipes ishin shumë më pranë në shek. XVI se në kohën tonë. Vepra e Matrangës ka një histori të veçantë botimi që rrallë gjendet në historinë e editorisë së shekujve XVI-XVII dhe është unikale në historinë e teksteve të vjetra shqipe. Ajo na ka arritur në katër dëshmi redaktimi: dorëshkrimi autograf, dy kopje të redaktuara dhe libri i shtypur. Në këtë

1 A. Kostallari, “Lekë Matrënga e gli esordi della lingua albanese”, në Le minoranze etniche e linguistiche. Atti del II Congresso Internazionale, Piana degli Albanesi 7-11 settembre 1988, Palermo, 1989, f. 211. Kontributi i Matteo Mandalasë për fi lologjinë arbëreshe 371 vështrim teksti i Matrangës është një “ushqim i rënë nga qielli” për fi lo- logët, të cilët kanë në dispozicion të gjitha fazat e procesit të hartimit të tekstit. Por proporcionalisht po aq e rëndë është edhe detyra për zgjidhjen e problemeve komplekse që paraqet secila nga këto faza. Me studimin fi lologjik të veprës së Matrangës u morën albanologë e gjuhëtarë nga më të shquarit, së pari Marco La Piana, zbuluesi i dorëshkri- mit origjinal të Matrangës, që në vitin 1912, i ndjekur nga Justin Rrota në vitin 1931, pastaj Mario Roques më 1932; më pas, në vitet ’60 Selman Riza e Matteo Sciambra, e në vitin 1979 Fadil Sulejmani, i cili riprodhoi edhe botimin e shtypur që ndodhej në Bibliotekën Kombëtare të Tiranës si kopje e fotografuar. Megjithatë procesi i ndërlikuar editorial që kaloi vepra e Matrangës dhe zbrazëtitë në dokumentacionin e lidhur me të bënë që objektivisht shumë çështje të rëndësishme të historisë së tekstit të veprës, të grafi së e të gjuhës së saj të mbeteshin pa një zgjidhje të argumentuar. Botimi kritik i Matteo Mandalasë, botuar së pari italisht në vitin 20042 dhe shqip në vitin 20133, duke rivlerësuar në mënyrë kritike traditën e studimeve paraardhëse, shënon njëkohësisht një hop të ri cilësor në qasjen metodologjike të studimit fi lologjik të tekstit, një zgjedhje që e ka çuar autorin në saktësimin e mjaft problemeve të keqinterpretuara, në zgjidhjen e disa çështjeve të mbetura pezull apo edhe në përfundime të reja, të patrajtuara më parë, duke iu afruar mundësisht sa më pranë të vërtetës ekdotike të ve- prës. Risia metodologjike e Mandalasë qëndron në zbatimin e një parimi të fi lologjisë bashkëkohore: shoqërimi i veprimeve të kritikës së tekstit me studimin e thelluar historik të transmetimit të tekstit, një parim i përvijuar për fi lologjinë e teksteve të vjetra shqipe nga Eqrem Çabej në vitin 1959. Porositë e Çabejt për metodën e studimit të teksteve të vjetra shqipe kanë qenë për autorin tonë një fi ll udhërrëfyes në realizimin me sukses të një botimi kritik model dhe pas çdo gjase të patejkalueshëm. Kërkesa për t’u dhënë përgjigje problemeve të ndërlikuara që paraqet vepra e Matrangës e kanë çuar studiuesin të thellohet në kërkime sistematike ndërdisiplino- re për historinë e tekstit, për studimin e rrethanave shoqërore-kulturore e politike-fetare të hartimit të veprës, të para këto si premisa për qëllimin e shtypjes së saj, në hetimin e personalitetit të autorit të veprës e të formimit të tij kulturor si elemente të rëndësishme për të shpjeguar karakterin e veprës dhe tiparet e saj. Kërkimet këmbëngulëse në arkiva dhe biblioteka,

2 M. Mandalà (ed.), Luca Matranga. E mbsuame e krështerë, S. Sciascia Editore, Caltanissetta, 2004. 3 M. Mandalà, Lekë Matranga - Njeriu, koha, vepra, Ombra GVG, Tiranë, 2013. 372 Anila Omari një nga premisat themelore për suksesin e një ndërmarrjeje të tillë, kanë sjellë edhe frytet e tyre me zbulimin e dokumenteve të rëndësishme për autorin dhe veprën e tij, ndër të cilat edhe gjetja e një kopjeje tjetër të librit të shtypur në Bibliotekën Anxhelika të Romës. Meqenëse procesi i prodhimit të librit të Matrangës kalon nëpër disa faza të cilat dëshmohen nëpërmjet tre dorëshkrimeve dhe botimit të shtypur, autorit i është dashur të hulumtojë edhe në historinë e secilit prej tyre, duke u zgjeruar në kërkime deri edhe në fusha jashtë rrezes së tij studimore, siç është historia dhe praktikat e shtypshkronjës ku u shtyp libri i Matrangës në shekullin XVI, dhe duke zbuluar edhe personalitetin e secilit prej personazheve që ndërhynë në historinë e hartimit të teksteve: përkthye- sit, që është hartuesi i dorëshkrimit autograf që studiuesit e emërtojnë dsh. A, redaktorit të dorëshkrimeve A dhe B, kopistit të dorëshkrimit C dhe më në fund të radhitësit të shtypshkronjës. Vëmendja kryesore natyrisht i kushtohet përkthyesit të veprës në shqip, Lekë Matrangës, duke nisur që nga dëshmitë e para historike të fi sit Matranga, profi li biografi k i pro- tagonistit, shkollimi dhe formimi i tij si prift, të mbështetura këto në kër- kime shumëvjeçare arkivore, që sollën edhe të dhëna të reja, të panjohura më parë. Kështu psh. nga një dokument i gjetur në arkivin e Dioqezës së Monreales zbulohet qartë viti i lindjes së Lekë Matrangës, 1569, gjë që deri tani vetëm hamendësohej në bazë të dhënash të tërthorta me përafërsi si viti 1560 ose 1567. Duke hetuar rrethanat e politikës kishtare posttriden- tine të kohës në të cilat vendoset përkthimi i katekizmit në gjuhën shqipe- arbëreshe nga Matranga, dhe më ngushtësisht në dioqezën e Monreales që administronte qendrat rurale ku përfshihej edhe Piana degli Albanesi, vështrimi përqendrohet rreth personalitetit të arqipeshkvit të kësaj dioqeze Ludovico Torres, një nga arqipeshkvinjtë më të shquar e të kulturuar që ka pasur kjo dioqezë, reformator, nxitës i arsimit, mik i popullsisë arbëreshe të dioqezës së tij, i cili hamendësohet si shtytësi i përkthimit të katekizmit të Atë Ledesmës. Meqë vepra është një përkthim, nuk mund të mos merret në konsideratë edhe autori i veprës origjinale, Giacomo Ledesma, dhe katekizmi i tij i thjeshtë e i përshtatshëm për moshat e reja, që për këtë arsye shënoi edhe suksesin editorial të tij. Me këtë rast zbulohen arsyet e zgjedhjes së kësaj metode të mësimit të doktrinës së krishterë për t’u përkthyer në shqip, ashtu siç janë bërë edhe kërkime të thelluara për modelin nga i cili përktheu Matranga, duke arritur në një përfundim bindës. Në vijim të përpjekjeve për ndriçimin e problematikës së teksteve dhe për rindërtimin e historisë së hartimit të tyre autori merr në një shqyrtim të imët fi lologjik punën e bërë nga përkthyesi Matranga për ndërtimin e tekstit të tij në shqip, arsyet e zgjedhjes së alfabetit që përdori, ndiki- Kontributi i Matteo Mandalasë për fi lologjinë arbëreshe 373 met e ndryshme në të, dhe përmes një gjykimi tërësor objektiv të disa kundërshtive e gabimeve që paraqet grafi a e tij, arrin në një përfundim të ri, sipas të cilit dsh. A nuk është përkthimi përfundimtar por një version i ndërmjetëm, gjë që e konfi rmon edhe Letra kushtuese e Matrangës e vitit 1592 që fl et për “zëra fëmijësh që recitojnë doktrinën në gjuhën shqipe”, pra për një variant doktrine të përkthyer që më parë. Nga analiza e dorëshkrimeve dhe e librit të shtypur rezulton se dsh. A nuk përfaqëson i tëri vullnetin e fundit të autorit, pasi përmban korrigjime nga dora e një redaktori. Siç ishte e zakonshme, dorëshkrimet e librave fetarë duhej t’i nënshtroheshin censurës kishtare, dhe aq më tepër një vepër e përkthyer në një gjuhë të panjohur si shqipja. Kështu edhe teksti i Matrangës iu nënshtrua një kontrolli nga ana e një redaktori, i cili për studiuesit ka mbetur anonim. I ngarkuari për rishikim mendohet që ka qenë Tommaso Raggio, revizor kishtar i Doktrinës, jezuit, që kishte qenë vizitator apostolik në Ballkan. Edhe fi gura e veprimtaria e Raggios kalon në ana- lizën e studiuesit paralelisht me dy pasazhe të tekstit të Matrangës, dhe të gjitha bashkë e shpien atë në përfundime interesante lidhur me mundësinë e takimit të këtij revizori me arqipeshkvin e Monreales për të shkëmbyer informacion për Matrangën. Meqenëse Raggio nuk del ta ketë njohur shqipen, ai mund të jetë ndihmuar nga ndonjë prift që e njihte këtë gjuhë, pas gjase edhe nxënës i Kolegjit grek, ku kishte mjaft shqiptarë të ardhur nga bregu tjetër i Adriatikut e sidomos nga Himara. Korrigjimet që iu bënë dorëshkrimit të Matrangës (dsh. A) u përfaqësuan në një dorëshkrim tjetër, të shënuar si dsh. B, i cili përmban ndryshime të shumta në krahasim me A-në. Studiuesi përpiqet të ndërtojë profi lin gjuhësor të redaktorit anonim të ngarkuar nga Raggio për rishikimin e dorëshkrimit të Matrangës nëpërmjet analizës gjuhësore të dsh. B, duke arritur në përfundimin se ai ka qenë njohës i dialektit gegë të shqipes dhe se vinte nga krahinat veriore të Shqipërisë. Në këtë përfundim e shpien disa të dhëna gjuhësore që paraqesin karakteristika të fazës së vjetër të gegërishtes, si psh. ndërtimi i infi nitivit me me dhe me pjesoren e foljes, siç dëshmohet në fjalinë “duhetë për me e dijturë”, më pas të prishur me penë, pastaj mungesa e shurdhi- mit të bashkëtingëlloreve fundore si erdh, të madh, tipike për të folmet gege, kundrejt trajtave të Matrangës erth e të math, etj. Përveç kësaj në dsh. B gjenden edhe disa drejtshkrime që të kujtojnë grafi në e Buzukut me ‹e› para ‹nd-› nistore: endë krahët, endë kriqt, endë të sosurit. Është interesante të vërejmë se këtë veçori drejtshkrimore, që e ka edhe Budi në formë mbeturinore, e shohim edhe te Dhimitër Kamarda, i cili asokohe nuk e njihte veprën e Buzukut4. Duket se këto grafi , që hasen edhe në copëza të shkrimeve të hershme shqipe, janë relikte drejtshkrimore të cilat 374 Anila Omari mund të kenë pasqyruar një veçori shqiptimore. Në mënyrë intriguese për lexuesin, gati si në një roman policor, në vepër gjurmohet fati i mëtejshëm i dorëshkrimeve. Pasi shkoi në shtyp, dsh. B gjithashtu nuk u konsiderua i përshtatshëm si kopje për tipografët, për shkak të korrigjimeve që përmbante, të shkrimit të paqartë dhe disa mungesave të tjera lidhur me përcaktimin e të dhënave që kërkonte shtypshkronja. Atëhere ka të ngjarë që botuesi, në rastin tonë Guglielmo Facciotti nga Roma, të ketë kërkuar që të bëhej një kopje tjetër për shtypshkronjën. Nëpërmjet shqyrtimit të krahasuar të gabimeve që përmban dsh. C, autori përpiqet të rindërtojë profi lin e kopistit, nga i cili rezulton një profesionist që ka kryer kopjimin me vëmendje shkronjë për shkronjë, dhe se gabimet e shumta që përmban ky version tregojnë që kopisti nuk e njihte shqipen. Në bazë të dsh. C u bë edhe botimi i shtypur, i cili përmban përveç gabimeve të dsh. C, edhe gabimet e bëra nga radhitësi, puna e të cilit gjithashtu kalon në skanerin e studiuesit. Përfundime interesante sjell edhe krahasimi i dy ksomblave të shtypit, ajo e Tiranës dhe ajo e Bibliotekës Anxhelika të Romës, ndryshimet e vogla mes të cilave tregojnë se korrigjimet janë bërë edhe gjatë nxjerrjes së tirazhit të librit dhe se kopja e Tiranës ka dalë më parë se ajo e Romës. Përmes një shqyrtimi të kombinuar të të dhënave jashtëtekstore me përfundimet e krahasimit fi lologjik të teksteve, sidomos përmes analizës së varianteve e gabimeve, studiuesi arrin të rindërtojë fazat e ndryshme të historisë së hartimit të katër redaktimeve të veprës, duke përcaktuar edhe disa faza të ndërmjetme që nuk na kanë mbërritur, si psh një version i parë autograf i përkthimit, apo ekzistenca e një dsh. C1 para dsh. C. Dhe më në fund, pasi ka bërë botimet kritike të të tre dorëshkrimeve dhe të botimit të shtypur, shoqëruar me riprodhimin fotografi k të tyre, studiuesit i del nevoja e diskutimit të rëndësishëm se cili do të jetë teksti bazë për rindër- timin e tekstit kritik sipas vullnetit të autorit dhe cili është vullneti i autorit në rastin e këtij kodiku ku ndërhyjnë disa personazhe po aq të autoritetshme. Mbasi ka saktësuar metodën, edhe me ndihmën e literaturës bashkëkoho- re fi lologjike, autori vendos në mënyrë të argumentuar të niset nga dsh. A

4 Kamarda zbaton një veçori grafi ke të ngjashme me të Buzukut: shtesën e një e-je përpara grupeve bashkëtingëllore mb, nd: embi (f. III), embashkimatë (f. VI), embarë (f. XVIII), embretërishte (f. XX), endonjë, endjekunë, endritshmen (f. III), endevonë (f. IV), enderishe “ndryshe” (f. VI) etj., p.sh. në përkthimin e tij: Dora D’Istria, Fylétia e Arbënore prej kanëkatë laoshima, enkëthyeme në shkjipe përej D. Camarda, Në Livurnë, te typografi a e P. Vannini e të Biritë, 1867, shih A. Omari, “Fillesat e idesë për një gjuhë të përbashkët letrare shqipe”, në: Një rilindje para Rilindjes, Universiteti Eqrem Çabej, Gjirokastër, 2014, f. 260. Kontributi i Matteo Mandalasë për fi lologjinë arbëreshe 375 i përkthyesit, pa hedhur poshtë a priori ndërhyrjet korrigjuese e sidomos plotësimet e redaktorit, duke i vlerësuar në çdo rast në mënyrë kritike. Vlerësimi i vullnetit të redaktorit, që në rastin e një vepre të përkthyer është po aq i rëndësishëm sa edhe ai i autorit të përkthimit, është një risi e konsiderueshme në krahasim me botimet paraardhëse, që, e përfshirë në rindërtimin e tekstit kritik, ka shënuar hapin vendimtar drejt së vërtetës ekdotike. Libri përmban edhe shumë momente të tjera interesante siç janë krerët historikë për prejardhjen e Matrangave, për edukimin fetar dhe sistemin shkollor në periudhën e Kundërreformës, për shkollat e kolegjet ku mëso- nin edhe nxënës shqiptarë, përfundimet lidhur me origjinën dhe krono- logjinë e zhvillimit të disa tipareve fonetike specifi ke të së folmes së Pianës që përfaqëson vepra e Matrangës, vëzhgimet mbi gjuhën e Matrangës etj., por dua të ndalem në një fakt me interes shkencor për albanologët, deri tani i mbetur enigmë, që sqarohet në libër. Është fjala për një njoftim nga viti 1584 për shtypjen në Romë të 500 katekizmave në gjuhën shqipe, që e jep teologu kroat Miroslav Vanino në monografi në e tij për Aleksandar Komulovićin.5 Për këtë vit nuk njohim ndonjë botim doktrine të krishterë në shqip; ajo e Pjetër Budit është e vitit 1618. Prof. Mandalà përforcon mundësinë, e përsiatur më parë nga Zef Valentini, të hartimit të përkthi- meve të Budit disa vite më parë se sa të botoheshin, siç del edhe nga disa shprehje të vetë Budit në letrat e tij. Në përsiatjet e Mandalasë Budi mund të

5 Khs. citimin e Sh. Sinanit nga origjinali (http://www.forumishqiptar.com/ threads/40834-Kodiku-i-Purpurt%C3%AB-i-Beratit-dhe-Kodiku-i-Art%C3%AB.): “Na početku g. 1584 krenuše vizitatori iz Rima preko Ancone Jakina, Hvara i Dubrovnika u Albaniju, ponešavši uz misale i razne knjige još mnogo nabožnih predmeta, kojima će darivati svećenike i narod. U Rimu su dali otisnuti 500 kateki- zama na albanskom jeziku. Pratila su ih tri albanca: svećenik Duka Armani, koji je g. 1590 postao skadarski biskup, jedan djak Ilirskog Kolegija i još jedan školovani alba- nac, koji će toga đaka pomagati u poučavanju”, M. Vanino, “Aleksandar Komulović”, Sarajevo, 1935, f. 44, vep. cit.). Përkthimi shqip: “Në fi llim të vitit 1584 vizitatorët u nisën nga Roma përmes Ankonës, Hvarit dhe Dubrovnikut për në Shqipëri, duke sjellë me vete bashkë me mesharët e libra të ndryshëm edhe objekte të shumta sakrale, të cilat do t’ua dhuronin priftërinjve dhe popullit. Në Romë shtypën 500 katekizma në gjuhën shqipe. Ata u shoqëruan nga tre shqiptarë: prifti Duka Armani, i cili në vitin 1590 u bë peshkop i Shkodrës, një nxënës i Kolegjit ilirik dhe një tjetër shqiptar i shkolluar, i cili do të ndihmonte këtë nxënës në mësime”. Këtë fakt e përmend edhe L. Tacchella, Il cattolicesimo in Albania nei sec. XVI e XVII, Verona, 1984, f. 76, me citim të Archivum Rom. Soc. Jesu, ital. 171, fol. 398. Dh. Shuteriqi përmend shkollën “në formë kolegji” të hapur nga kleri katolik në fshatin Letnicë në Mal të Zi të Shkupit 376 Anila Omari ketë qenë “nxënësi i kolegjit ilirik” që shoqëroi Komulovićin dhe Raggion në vizitën e tyre apostolike në Shqipëri dhe që do të zhvillonte mësimin e doktrinës së krishterë në Shqipëri. Mbas kësaj pune gjigante, fryt i kërkimeve e studimeve njëzetvjeçare, që sjell një kontribut nga më të rëndësishmit në historinë e shkrimit të shqipes dhe në metodologjinë e fi lologjisë tekstuale jo vetëm shqipe, do të jetë shumë e vështirë ndërmarrja e një botimi të ri kritik të Matrangës, prandaj kam bindjen se kjo vepër do t’i rezistojë një kohe që mund të llogaritet me breza fi lologësh. Punën paradigmatike të fi lologut e gjejmë të mishëruar edhe në studime të tjera kritike të veprave të mëdha të letërsisë arbëreshe. Një i tillë është studimi mbi “Kënkën e sprasëme të Ballës” si hyrje e botimit kritik të poemave të Gavril Darës. Poema “Kënka e sprasme e Balës”, e cilësuar si një ndër kryeveprat e poezisë sonë romantike,6 ka tërhequr vazhdimisht vëmendjen e studiuesve të letërsisë, duke u bërë objekt studimesh, botimesh e ribotimesh të shumta që mbas daljes në dritë për herë të parë si botim postum në vitin 1906.7 Ajo ka qenë ndër më të dashurat e poezive të letërsisë arbëreshe në brezat e shkollarëve të Shqipërisë sidomos mbas Luftës II botërore e këtej. Sipas prirjeve studimore të periudhës së gjysmës së dytë të shekullit XX, vëmendja kryesore e studiuesve u përqendrua në aspektin e vlerësimit të përmbajtjes ideore e formës artistike të poemës8 si edhe në problemin e diskutuar të autorësisë së saj,9 ndërsa ndërtimi kompozicional i veprës dhe historia e shkrimit të saj nuk u ndriçuan sa duhet. Shkaku i kësaj ishte jo vetëm mungesa e dokumenteve dorëshkrimore në dispozicion të studiuesve, që do të shërbenin për të rindërtuar saktë historinë e shkrimit të në vitin 1584, si fakt që mund të ketë lidhje pikërisht me vizitën apostolike që bëri në Shqipëri e Bullgari Tommaso Raggio me Alessandro Comolin (Komulovićin) nga viti 1584 deri në 1587 (Dh. Shuteriqi, Tekstet shqipe dhe shkrimi i shqipes në vitet 879-1800, ASHSH, IGJL, Tiranë, 2005, f. 118, me citim të literaturës përkatëse). Ka të ngjarë të ketë lidhje midis këtyre dy të dhënave: hapjes së shkollës shqipe dhe shtypjen e katekizmit shqip në Romë në të njëjtin vit, për nevoja të shkollës. 6 K. Kodra, “Problematika e poemës “Kënka e sprasme e Balës”, Studime Filologjike, nr. 2, 1983, f. 49. 7 Gabriele Dara, Il canto ultimo di Bala: poema inedito, Tipografi a di Giuseppe Caliò, Catanzaro, 1906. 8 Shih studimin e cituar të Klara Kodrës dhe literaturën e përmendur në të. 9 A. Xhuvani, “Gabriel Dara i Riu”, Studime Filologjike, nr. 1, 1980, f. 155- 174; Sh. Demiraj, “Rreth autorësisë së poemës ‘Kënka e sprasme e Balës’”, Studime Filologjike, nr. 3-4, 2003, f. 63-74. Kontributi i Matteo Mandalasë për fi lologjinë arbëreshe 377 poemës, e për më tepër vështirësia e gjurmimit dhe hulumtimit të tyre në arkiva e biblioteka jashtë Shqipërisë, por edhe mungesa e interesit për studimet e fi lologjisë tekstuale në Shqipëri, jo pa lidhje me një prapambetje të trashëguar në këtë fushë kërkimore10, që vazhdoi deri në fund të viteve ’80 dhe që tashmë për fat të mirë mund të themi se është kapërcyer.11 Në këto arritje të fi lologjisë së teksteve shqipe njehsohet edhe botimi kritik i veprës së Gavril Darës nga Matteo Mandalà.12 Ky punim është nga njëra anë një sintezë e përvojës së fi tuar nga studimet e botimet pa- rarendëse dhe njëkohësisht shënon një shkallë më të lartë cilësore si në përpunimin fi lologjik të tekstit kritik ashtu edhe në metodën e trajtimit të çështjeve që lidhen me të. Punimi mbështetet në dokumente të gjetura nga hulumtimet e kryera në arkiva të ndryshme publike e private në Itali e në Evropë, si premisë e domosdoshme për të hedhur dritë mbi aspekte ende të errëta të historikut të veprës e të autorit të saj. Qasja metodologjike ku ndërthuren aspektet e studimit historiko-letrar të veprës me ato të kritikës së tekstit, jo të para si qëllim në vetvete por në funksion të njëri-tjetrit, ka sjellë rezultate të prekshme në ndriçimin e disa çështjeve të ndërlikua- ra siç është marrëdhënia mes dorëshkrimeve, tashmë të grumbulluara në mënyrën më të plotë të mundshme, dhe kronologjia relative e tyre, për t’i shërbyer rindërtimit të historisë së shkrimit të veprës e të autorësisë së saj. Nga analiza e gabimeve dhe e alfabeteve të tre dorëshkrimeve ekzistuese (α, β, γ) dhe të variantit të botuar (1906), e heqjeve të konstatuara në variantin β si dhe e të dhënave jashtëtekstore, arrihet në disa përfundime për hierarkinë e dorëshkrimeve: së pari se varianti α është shkruar para variantit β, që të dy nga vetë autori, se varianti β i shërbeu nipit të Gavril Darës si antigraf (model kopjimi) për dorëshkrimin γ, të cilin e dërgoi për botim në revistën e Anselmo Lorecchios (La Nazione Albanese), se botuesi, ndoshta vetë Lorecchio, transliteroi me kujdes dsh. γ në një alfabet të përshtatshëm për shtypin, duke krijuar një dsh. tjetër të ndërmjetëm π që nuk na ka mbë rritur dhe që ka shërbyer për shtypjen e veprës në shtyp-

10 M. Roques, Le dictionnaire albanais de 1635, Paris, 1932, f. 7-9, khs. A. Omari, “Disa risi në fushën e botimit të teksteve të vjetra shqipe”, në Çështje të studimeve diakronike të shqipes, materialet e konferencës shkencore 6 korrik 2009, në Prishtinë, ASHAK, ASHSH, Prishtinë, 2010, f. 67. 11 Shih A. Omari, “Gjendja e botimit të teksteve të vjetra shqipe. Probleme dhe metoda të reja”, në Optime, revistë shkencore e Albanian University, Tiranë, nr. 3, korrik 2011, f. 2-10. 12 Gabriele Dara junior, Kënga e sprasëme e Ballës (Il canto ultimo di Bala), edizione critica a cura di Matteo Mandalà, Albanica 27, Palazzo Adriano, 2007. 378 Anila Omari shkronjë (botimet në revistë 1900-1903 dhe botimi i plotë i veprës 1906). Në bazë të përcaktimit të marrëdhënieve gjenealogjike mes dorëshkrimeve dhe tekstit të shtypur autori i punimit rindërton skemën e transmetimit të teksteve (stemma codicum), një aspekt i rëndësishëm i punës fi lologjike përgatitore të botimit kritik që ndihmon për të përcaktuar origjinalin ose variantin që përfaqëson sa më pranë vullnetin e autorit. Hetimi i vëmendshëm i të dhënave të vetë tekstit dhe atyre jashtëteksto- re, nëpërmjet gjurmimit të letërkëmbimit dhe dokumenteve, të botuara e të pabotuara, që i përkasin Gavril Darës e veprës së tij, i kanë vlejtur autorit që të rindërtojë edhe historinë e shkrimit të fazave të ndryshme të poemës e të periudhës së shkrimit të secilit fashikull të saj. Periodizimi që rindërton autori për shkrimin e veprës së Darës paraqitet në këto vija të përgjithshme. Ideja për shkrimin e veprës duhet t’i ketë lindur Gavril Darës nga mesi i viteve ’60 të shekullit XIX, duke u nisur nga letrat e tij për Pietro Chiarën ku shprehen konceptet e tij politike për të ardhmen e Shqipërisë. Fillimi i hartimit të poemës vendoset nga gjysma e dytë e viteve ’60 të 1800-s.13 Si vit i përafërt i përfundimit të poemës përcaktohet viti 1870 nga një letër e kushëririt të Darës Pietro Chiara drejtuar De Radës në këtë vit.14 Shkrimi i tekstit të parathënies drejtuar shqiptarëve (Para-Thënëme t’Arbreshëvet) është bërë para viteve 1878-1880,15 madje i kufi zuar mes fundviteve ’60 të 1800-s dhe gjysmës së dytë të viteve ’70.16 Kushtimi në fi llim të ve- prës, drejtuar kushëririt të shquar Pietro Chiara (Tucës i Qarënjëvet), vendoset pas Kongresit të Berlinit (1878-1881), për shkak të përmendjes së kësaj ngjarjeje historike në të. Vepra përmban edhe një Shtojcë (Prapa- Thënëme), e cila është shkruar pas vitit 1884.17 Poema u bë gati për botim në vitin 1885,18 pra përpunimi i saj zgjati 15 vjet (1870-1885). Botimi i veprës u shty edhe 15 vjet të tjera, më 1906, për shkak të vdekjes së autorit. Botimi kritik nuk mund të linte mënjanë problemin e ndërlikuar e të disku-

13 Shih M. Mandalà, “Introduzione”, në: G. Dara, Kënga e sprasëme e Ballës, bot. kritik i cituar, f. 35. 14 Shih M. Mandalà, “Introduzione”, po aty, f. 36. 15 Siç nxirret nga një letër tjetër e Darës e vitit 1880 drejtuar kushëririt, ku shfaqen ndikimet e tij nga politika kombëtare italiane në kohën e bashkimit të Italisë. Shih M. Mandalà, “Introduzione”, bot. i cit., f. 35. 16 Duke marrë parasysh një pjesë të hequr nga Parathënia, ku Dara shprehte pikëpamjet e tij për interesat kombëtare të shqiptarëve, shih M. Mandalà, po aty, f. 35. 17 Meqenëse fl et për një dorëshkrim të botuar nga De Rada në këtë vit, shih M. Mandalà, po aty, f. 34. 18 Nga një letër e Chiarës për De Radën, shih M. Mandalà, po aty, f. 36. Kontributi i Matteo Mandalasë për fi lologjinë arbëreshe 379 tuar të autorësisë së poemës. Kësaj çështjeje i kishte kushtuar më parë një artikull prof. Shaban Demiraj, të cilit tekstet e parathënies e prapathënies, të shkruara nga Dara, dhe ai i poemës, i pretenduar nga Dara si të mbledhur e shkruar nga paraardhësit e tij, i ati Andrea e gjyshi Gavril Dara Plaku, i rezultojnë të shkruara nga e njëjta dorë në pikëpamje të gjuhës.19 Këshi- llimi me dorëshkrimet e fondit arbëresh të Kopenhagenit Albansk Samling solli rishikimin e përfundimeve të deritanishme të studiuesve për Darën e Ri si i vetmi autor dhe për përfi lljen si mistifi kim të rindërtimit të historisë së hartimit të poemës nga Dara, i cili ia atribuon atë pjesërisht paraardhësve të tij. Dokumentet e zbuluara i japin të drejtë Darës në shumë nga pretendimet e tij. Në fondin e dorëshkrimeve arbëreshe të mbledhur nga studiuesi Giuseppe Gangale gjendet një variant i mëhershëm i një pjese të poemës, i cili, nga krahasimi me dsh α që ka dalë nga dora e autorit Dara i Ri dhe me letrat e të atit, Andrea Darës, del i shkruar prej këtij të fundit në bazë të grafi së dhe të alfabetit të njëjtë me ato të letrave. Krahasimi i 96 vargjeve të para të poemës në dorëshkrimin e Darës (dsh α) me vargjet përgjegjëse të dorëshkrimit të gjetur në fondin Albansk Samling të Kopenhagenit nga botuesi20 tregojnë se kjo pjesë e poemës është përpunuar poetikisht, ndryshuar e plotësuar mbi bazën e versionit të Andrea Darës. Autori i botimit kritik e përforcon këtë autorësi edhe nëpërmjet disa të dhënave të tjera jashtëletrare që ka marrë në vlerësim.21 Disa nga tekstet e gjetura në dorëshkrimet e fondit arbëresh të Kopenhagenit vlerësohen si të kopjuara nga i ati i Andreas, Gavril Dara Plaku, i cili edhe ai ka mbledhur shumë lëndë folklorike arbëreshe. Familja e Darenjve të Palac Adrianit ishte një familje fi snike me kulturë kombëtare që është shquar për mbledhjen e folklorit arbëresh. Kështu, hulumtimet e autorit mbi jetën, personalitetin dhe formimin kulturor të shkrimtarit, pikëpamjet e tij fi lozofi ke e parimet letrare, gërshetuar me shqyrtimet e tij kritike të krejt transmetimit të tekstit dhe me mprehtësinë e gjykimit fi lologjik, kanë sjellë disa përfundime të qëndrueshme për autorësinë e poemës. Sipas këtyre përfundimeve, Gavril Darës mund t’i njihet autorësia e poemës, por edhe të atit Andrea i duhet njohur merita e nxitjes e frymëzimit fi llestar të veprës. Mund të përmen- dim si rast evident të përshtatjes së vargjeve të marra nga tekstet e gjyshit

19 Sh. Demiraj, “Rreth autorësisë së poemës “Kënga e sprasme e Balës”, Studime Filologjike, nr. 3-4, 2003, f. 63-74. 20 Shih përqasjen mes dy versioneve në M. Mandalà, “Për botimin kritik të Kënkës së sprasëme të Ballës”, Studime Filologjike, nr. 3-4, 2006, f. 29-31. 21 M. Mandalà, “Introduzione”, në: G. Dara, Kënga e sprasëme e Ballës, bot. kritik i cituar, f. 38v. 380 Anila Omari dhe të atit këngën e dytë të pjesës së katërt, me titull “Kënga e Beratit”.22 Ajo që botuesi e thotë me siguri është se Dara përdori disa “të dhëna” të vërteta për të bindur lexuesin se vepra e tij ishte në fakt krijim popullor, përcjellë gojë më gojë brez pas brezi deri sa i gjyshi dhe i ati vendosën ta mbledhin dhe ta shkruajnë. Arsyet e rindërtimit mistiﬁ kues të gjenezës së poemës nga Dara i Ri autori i botimit i gjen në teorinë estetike të “realitetit” të Alessandro Manzonit, një autor i dashur për Darën, i cili shkroi romanin e tij historik “I promessi sposi” nën pretendimin se mbështetej mbi disa dokumente të vjetra të gjetura rastësisht që vetëm i kishte rregulluar nga ana e gjuhës. Ky ishte një konceptim i letërsisë i frymëzuar nga romantizmi, por që ndryshonte prej tij nga kërkesa për një bashkim harmonik të ideales me të vërtetën, një element estetik dhe ideologjik që, sipas autorit, përshkon edhe poemën e Darës.23 Mbasi është përcaktuar në këtë mënyrë historia e transmetimit të tekstit dhe autorësia e veprës, botuesi ka zgjedhur edhe tekstin mbi të cilin ka kryer botimin kritik, që është dorëshkrimi autograf α, pa lënë mënjanë dorëshkrimet e tjera qoftë autografe apo të kopjuara nga i nipi i autorit të poemës për revistën “La Nazione Albanese”, si edhe tekstin e veprës së shtypur në vitin 1906. Botimi kritik i poemës dhe i shkrimeve të tjera autoriale që e shoqërojnë, i realizuar me koherencë e rreptësi ﬁ lologjike, i pa- struar nga gabimet e kopjimit e të shtypit ose nga ndërhyrjet ndonjëherë ar- bitrare që përmban versioni i shtypur, na jep tekstin që i afrohet më shumë vullnetit të autorit, jo thjesht atë që ka dalë i fundit nga pena e autorit, pasi ky mund të përmbajë edhe gabime të pavullnetshme apo lapsuse, siç është rasti i dorëshkrimit β të kopjuar prej α, por atë që ka dashur vërtet të shprehë autori. Të gjitha ndërhyrjet editoriale në krahasim me versionet e dorëshkrimeve α, β dhe të shtypit S janë pasqyruar në mënyrë korrekte në aparatin kritik në fund të faqes. Me këtë botim publiku ka për herë të parë tekstin më të plotë të ve- prës së Gavril Darës, i cili përfshin edhe një pjesë të hequr nga dsh. α që nuk gjendet në dsh. e tjera e as në botimet e shtypit. Kjo pjesë ka të bëjë me një qëndrim politik të Darës lidhur me të ardhmen e Shqipërisë mbas shpërbërjes së Perandorisë Osmane, ku shprehet në mënyrë të ashpër për

22 Për meritat e Andrea Darës si sistemues i materialeve të trashëguara nga i ati, si mbledhës i dokumenteve të reja dhe për ndikimin që ka ushtruar tek pasardhësit e tij, veçanërisht tek i biri, G. Dara i Ri, shih F. De Miceli, I manoscritti danesi di Andrea Dara, Albanica 19, Salvatore Sciascia Editore, Caltanissetta, 2004. 23 Po ai, po aty, f. 40. Kontributi i Matteo Mandalasë për fi lologjinë arbëreshe 381 politikën e Papës dhe të Austrisë. Ai u kërkon arbëreshëve të ruhen nga propaganda e të dërguarve të Papës, pasi ky për interesat e veta të fronit do t’i bëjë qejfi n Austrisë duke ia shitur Shqipërinë.24 Mendimi i tij për të ardhmen e vendeve ballkanike mbas rënies së Turqisë është bashkimi në një shtet të vetëm i shqiptarëve, maqedonasve dhe grekëve, të cilët kishin pasur një të kaluar të përbashkët me rrënjë farefi snore që nga koha e pellazgëve dhe e Aleksandrit të Madh.25 Pikëpamjen për një shtet të për- bashkët shqiptaro-grek, që e kishte pikënisjen nga teza e prejardhjes së njëjtë pellazgjike të të dy gjuhëve (p.sh. Kamarda), e kishin asokohe edhe intelektualë të tjerë arbëreshë, nga të cilët bënte përjashtim Jeronim De Rada, i cili me intuitën e tij nacionaliste atdhetare u orientua drejt në përvi- jimin e aleancave që i duheshin Shqipërisë për arritjen e pavarësisë. Vëllimi përmban edhe një shtojcë ku përfshihet pjesa tjetër e veprimta- risë letrare të Gavril Darës, e botuar dhe e pabotuar, në të dy gjuhët e përdo- rura prej tij, italisht dhe arbërisht. Aty gjendet “Kënga e sprasme e Ballës” në një version italian në njëmbëdhjetërrokësh, e gjetur si dorëshkrim në fondin e Kopenhagenit, kopjuar nga nipi i Darës, dy poemtha dorëshkrim të Darës “kënga e Zogut” dhe “Këngë të Shën Lazërit” në arbërisht dhe përkthim italisht, “Disa poezi të Darës” (Alcune poesie di Gabriele Dara) në italisht – vepër e botuar në Palermo më 1848, disa artikuj të tij të botuar në revistën letrare La Palingenesi të Girgentit, letra dërguar prindërve dhe letra dërguar De Radës në arbërisht, një epistolar me titull “I nostri mali”, botuar në Girgenti më 1870 dhe “Monografi e Pallac-Adrianit” botuar në Fiamuri Arbërit në vitin 1884. Tekstet në prozë të botimit kritik si parathënia e pasthënia e poemës, shënimet shpjeguese për çështje të errëta të poemës, si emra personazhesh e ngjarjesh historike, emra gjeografi kë, shprehje frazeologjike, fjalë të rralla e shprehje idiomatike, korrespondenca e tij me prindërit dhe me De Radën, si edhe shkrimet në gjuhën italiane, na njohin në radhë të parë me vetë autorin Gavril Dara dhe me aspekte të ndryshme të jetës dhe personalitetit të tij, si pikëpamjet politike-shoqërore, formimin historik, kulturor e fi lozofi k të tij. Spikat shumanshmëria e personalitetit dhe e veprimtarisë së tij, formimi i gjerë në disa fusha të dijes, talenti poetik dhe estetiko-letrar, idealet e tij kombëtare për bashkimin e Italisë dhe idetë patriotike ndaj atdheut të të parëve, karakteri luftarak si pjesëtar aktiv i lëvizjes italiane për çlirim kombëtar dhe pikëpamjet demokratike për zhvillimin e shoqërisë.

24 G. Dara, “Para-Thënëme t’Arbreshëvet”, në: Kënga e sprasëme e Ballës, bot. kritik i cituar, f. 68. 25 G. Dara, “Para-Thënëme t’Arbreshëvet”, po aty, f. 62-66. 382 Anila Omari

Një aspekt i rëndësishëm studimor që botimi kritik sjell përpara studiuesve është gjuha e veprës. Deri sot studiuesit i kanë kushtuar vëmendje poemës si objekt studimi letrar, ideve e frymës që përcjell ajo, çështjes së autorësisë së saj, jetës dhe personalitetit të autorit etj. por jo edhe gjuhës së veprës. Me sa dimë, ndoshta i vetmi që ka trajtuar disa çështje me interes të gjuhës së poemës është prof. Shaban Demiraj në artikullin e cituar kushtuar autorësisë së poemës. Tek arbëreshët vepra e Darës nuk ka pasur jehonë të madhe mbas daljes në dritë së pari në vitin 1906. Studimi më i rëndësishëm ka qenë ai i Erminia Tuttolomondos i vitit 1921, vetë titulli i të cilit fl et për dritën e paktë të hedhur deri në atë kohë mbi autorin dhe poemën e tij.26 Në Shqipëri vepra ka pasur sukses më të madh dhe botime e studime të shumta, por shumica e botimeve janë përshtatje në shqipen e sotme, që nuk përfaqësojnë vullnetin e autorit. Botimi i Mandalasë i bën të njohur publikut arbëresh, shqiptar e italian veprën e plotë të Darës në gjuhën origjinale, siç e ka folur e shkruar autori. Me këto tekste ne mund të themi se kemi dëshminë e së folmes së Palac Adrianit, e cila tashmë ka mbi njëqind vjet që ka humbur dhe është zëvendësuar nga italishtja. Ndoshta kjo e folme kishte fi lluar që në kohën e Darës të përdorej rrallë27, por ajo ishte e folmja e tij amtare e cila gjithsesi përdorej në familjen e Darenjve, siç tregojnë letrat e poetit drejtuar prindërve të tij në arbërisht, pasi “nuk i bën zemra të shkruajë italisht”, dhe justifi kohet për këtë fakt me “ëmbëlsinë e gjuhës së zogut, trishtimin që buron prej saj”.28 Andrea Dara po ashtu ka shkruar një variant të mëhershëm të 96 vargjeve të para të poemës, gjuha e së cilës është e njëjtë me atë të poemës së Darës së Ri. Veçoritë e gjuhës së teksteve të Darës zbulohen nëpërmjet transkriptimit të autorit të botimit kritik, i cili rindërton, mundësisht sa më pranë së vërtetës, sistemin fonetik që qëndron prapa sistemit grafi k të përdorur prej tij. Ky rindërtim bëhet në bazë të studimit të të dhënave që jep vetë teksti, qëndrueshmërisë e rregullsisë së trajtave grafi ke të autorit, dëshmive dialektore të të folmeve të tjera arbëreshe të Sicilisë, por pas gjase edhe të disa regjistrimeve të së folmes së Palac Adrianit që disponon botuesi.29

26 Erminia Tuttolomondo, Un grande nell’ombra. La vita e le opere di Gabriello Dara, Girgenti, 1921. 27 Shih Sh. Demiraj, “Rreth autorësisë së poemës “Kënga e sprasme e Balës”, art. i cit., f. 66. 28 G. Dara, “Ljitra prindërvet – Lettere ai genitori”, në: Kënga e sprasëme e Ballës, bot. kritik i cituar, f. 362. 29 M. Mandalà njofton se disponon një dëshmi të rrallë të regjistruar nga e folmja e Palac Adrianit në vitet ’60 të shekullit XX; khs. M. Mandalà, “Alcune osservazioni Kontributi i Matteo Mandalasë për ﬁ lologjinë arbëreshe 383

Studimi hyrës për botimin kritik të veprave të Zef Skiroit është një tjetër model shembullor i punës fi lologjike30. Përveç një historiku të përpjekjeve për botimin e veprave dhe kushteve të reja të krijuara në fund të viteve ’80 për botimin e tyre, studiuesi na jep një pasqyrë të përmbajtjes së dorëshkri- meve, të përzgjedhura e të klasifi kuara më parë prej tij, ku krahas shpalosjes së pasurisë së jashtëzakonshme të tyre, mund të përfytyrohet edhe keqardhja për konstatimin e humbjeve dhe dëmeve të pësuara nga fondi dorëshkrimor i autorit. Më pas njihemi me gjithë problematikën që shtron para fi lologut botimi i dorëshkrimeve në shumëllojshmërinë e tyre dhe përcaktimi i metodës dhe kritereve për botimin e tyre si dhe për botimin e veprave të shtypura. Rindërtimi i historisë së sistemeve alfabetike të përdorura nga Skiroi dhe periodizimi i tyre është domosdoshmëri për vendosjen në çdo rast të një raporti të drejtë mes grafi së dhe shqiptimit. Me gjithë adoptimin e alfabetit të sotëm të miratuar në Manastir për transkriptimin e veprave të autorit, fi lologu e ka tejkaluar me të drejtë këtë kod alfabetik për të respektuar vullnetin e autorit qoftë për sa i përket raportit grafi -shqiptim qoftë ruajtjes së veçorive gjuhësore që Skiroi përdori me ndërgjegje në rrugën e krijimit të një koineje letrare për të gjithë shqiptarët me bazë të folmen arbëreshe të Horës dhe me elemente nga të dy dialektet e shqipes. Metodologjia tashmë e sprovuar e dyanshme: fi lologjike ose përshkruese krahasuese dhe kritiko-letrare ose interpretuese zbatohet edhe në punimet e tjera të prof. Mandalasë, si në studimin interpretues të poemave dhe poe- tikës së De Radës31. Duke u mbështetur në studimet më të mira e novatore të poemave të De Radës dhe të enigmës së “romanit lirik të dyfi shtë” të tij, autori sjell interpretime të reja dhe parashtron edhe drejtimet ku duhet të synojnë studimet e ardhshme në këtë fushë. Një studim interesant ndërdisiplinor historiko-letrar e antropologjik- kulturor është ai mbi prejardhjen e mitit pellazgjik tek Jeronim De Rada dhe Emanuel Bidera32. Çështja e miteve në historiografi në arbëreshe e ka sul dialetto arbëresh di Mezzoiuso attraverso le opere di Nicolò Figlia”, në: Atti del convegno del V Centenario della stipula dei Capitoli – 3 dicembre 1501 / 3 dicembre 2001, a cura di Pietro di Marco, Mezzoiuso, 2002, f. 78. 30 M. Mandalà, “Çështje paraprake të botimit të veprave të Zef Skiroit”, në: Studime fi lologjike për letërsinë arbëreshe, Naimi, Tiranë, 2012, f.181-220. 31 M. Mandalà, ‹‹“The crux […] is the phrase “double lyrical narrative”›› për një interpretim të poemës dhe të poetikës së De Radës, në: Studime fi lologjike për letër- sinë arbëreshe, Naimi, Tiranë, 2012, f. 19-60. 32 M. Mandalà, “Prejardhja e mitit pellazgjik: Jeronim De Rada dhe Giovanni Emanuele Bidera”, në: Studime fi lologjike për letërsinë arbëreshe, Naimi, Tiranë, 2012, f. 61-92. 384 Anila Omari intriguar studiuesin këto vitet e fundit duke e nxitur të kërkojë fi llimet e historiografi së arbëreshe dhe bashkë me to edhe rrënjët dhe shkaqet e lindjes së miteve, studime që u kurorëzuan në vitin 2007 në librin “Mundus vult decipi”33. Në kërkim të burimit të përhapjes së mitit pellazgjik në hapësirën ballkanike, ku një shtysë vendimtare e dha vepra e Hahnit “Albanesische Studien”, autori përpiqet të zbulojë nyjet e rrugëtimit të mitit duke ecur në drejtim të kundërt të rrjedhës së kohës. Të dhënat kronologjike fl asin qartë për rolin pararendës të De Radës në depërtimin e mitit të prejardhjes pellazgjike të shqiptarëve në Ballkan, bashkë me meritat e padyshimta për projektin rilindës të tij, dhe se ishte ky poet romantik furnizuesi i drejtpër- drejtë i Hahnit me këtë teori. Por studiuesi kërkon më tej në burimet dokumentare për të zbuluar nga e mori De Rada këtë teori, dhe gjurmët e shpien së pari tek një lidhje miqësore e bashkëpunim intelektual me arbëreshin sicilian Emanuel Bidera, i cili ndikoi shumë për përhapjen e mitit pellazgjik në Itali përmes veprës së tij të gjerë. Duke ndjekur shtegtimin e emrave të hyjnive klasike te këta dy autorë fi jet lidhen më herët kronologjikisht te gjeografi i shquar danez Conrad Malte-Brun, i marrë ky si përfaqësues i përhapjes së gjerë që kishte marrë miti pellazgjik në Europë dhe teoria e prejardhjes së shqiptarëve prej tyre. Midis Malte-Brunit dhe De Radës e Biderës qëndron në kohë imzot Zef Krispi me kontributin e tij të rëndësi- shëm për teorinë pellazgjike në një studim të gjerë dhe në një masë të madhe origjinal, por që, nga ana e tij, referon te mësuesi dhe pararendësi i tij në Seminarin e Palermos, Nikollë Keta, në shekullin XVIII. Kështu studimi shtyhet gjithnjë e më prapa në kohë dhe arrin në fi llesat e studimeve albanologjike të kryera në Seminarin e Palermos nga paraardhësit e Ketës, Atë Gjergj Guxeta dhe Pal Parrino. Por, shtrohet pyetja, po këta arbëreshë të shquar nga i morën këto teori të prejardhjes së shqiptarëve? Mendimi im është se ata i trashëguan nga paraardhësit e tyre që i morën me vete nga atdheu i parë, si një traditë të përcjellë në breza të një prejardhjeje të lashtë. Është me interes të citojmë këtu kujtimet e udhëtares amerikane Rose Wilder Lane në malësitë e Veriut të Shqipërisë në vitin 1921 e cila sjell rrëfi min e një plaku të moçëm në Shosh të Dukagjinit. Pyetjes se nga kanë ardhur shqiptarët ai i përgjigjet me dijenitë e transmetuara gojarisht nga të parët, e ata nga të parët e tyre brez pas brezi, për vendbanimin e parë të shqiptarëve, për rrugët e ardhjes së tyre, për shtrirjen e tyre në Ballkan,

33 M. Mandalà, Mundus vult decipi: i miti della storiografi a arbëreshe, Univ. della Calabria, Rende, 2007. Bot. shqip Mitet e historiografi së arbëreshe, Naimi, Tiranë, 2017. Kontributi i Matteo Mandalasë për fi lologjinë arbëreshe 385 për mbretërit e tyre që i rendit me emra, një nga të cilët ishte Leka i Madh, një shqiptar i lindur në Emadhia të Matit. Rrëfi mi i plakut, në kujtesën e zonjës Lane, konfi rmohej një vit më pas nga vizita e saj në Mat, për- mes pohimeve të fshatarëve që fl isnin me indiferencë për “qytetin e lashtë Emadhia” duke treguar dhe rrënojat e tij dhe për “vendlindjen e Lekës së Madh”.34 Këtë pohim e ndeshim më herët te Pjetër Bogdani (1685), kur në kronologjinë e tij të botës ose “Jetët e shekullit” thotë: [Në vitin] 3623 Leka i Madh prej Petrele nd’Arbënë zu fīll monarkīn~e vet ndë Matiet (CP I 181 6). Frang Bardhi para tij (1635) identifi konte qytetin Pella të Maqedonisë me Petrelën kur e përcakton si qytet shqiptar, i famshëm si vendlindja e Aleksandrit të Madh mbret i maqedonasve.35 Më herët, Nikollë Mekajshi, ipeshkëv i Shtjefnit (Stefaniakës), në një projektrelacion drejtuar papës Klementi VIII në vitin 1603 shkruan: “U përpoqa, me aq sa dita të bëja, relacionin mbi mbretërinë e Shqipërisë dhe të Maqedonisë, seli e lashtë e Lekës së Madh…” (‹mi sono sforzato al meglio che ho potuto fare la relatione del regno d’Albania e Macedonia, antica sede d’Alessandro Magno;›), dhe, po aty, “Shqipëria është pjesë e Maqedonisë, [ajo pjesë] që në kohë të lashtë u quajt Epir.” (‹E’ l’Albania parte della Macedonia anticamente detta Epiro›).36 Dhe më herët akoma, në gjysmën e parë të shek. 14, statutet e Shkodrës, qytet që emërtohej nga turqit Skënderie pasi mbahej prej tyre si i themeluar prej Aleksandrit të Madh37 nisin pikërisht me “amanetin” apo privilegjin e Aleksandrit të Madh.38 Në këtë sens edhe emri i Skënderbeut nuk është pa domethënie dhe po kështu edhe letra e tij

34 Rose Wilder Lane, Zonja Lane për Shqipërinë, (titulli origjinal “Peaks of Shala”), përkthyer nga Doriana Molla, ShB Naim Frashëri, Tiranë, 2007, f. 96-102. 35 “Pella (illustrata mangi Alexandri Macedonum Regis natali) Pella, Petrela”, khs. B. Demiraj, Dictionarium Latino-Epiroticum (Romae 1635) per R.D. Franciscum Blanchum, Botime Françeskane, Shkodër, 2008, f. 198 (=493). 36 I. Zamputi (përg.), Dokumente të shekujve XVI – XVII për historinë e Shqipërisë, vëll. III (1603-1621), ASH e RPS, Instituti i Historisë, Tiranë, 1989, f. 9. 37 “Scodra inclyta, munitissima, antiquissimaq[ue] Vrbs in Epiro, seu Albania, quam Vrbem Turcae sine suspitione existimant esse conditam ab Alexandro magno, hac de causa illorum lingua vocant eam Schenderia, id est minor Alexandria…” (“Shkodra e famshme, qytet shumë i fortifi kuar dhe shumë i lashtë në Epir ose Shqipëri, qytet të cilin turqit e mbajnë pa asnjë dyshim si të themeluar nga Aleksandri i Madh, dhe për këtë shkak e quajnë atë në gjuhën e tyre Skenderie, domethënë Aleksandria e vogël…”, Fr. Bardhi, në: B. Demiraj, vep. cit, f. 198 (=493). 38 Statutet e Shkodrës në gjysmën e parë të shekullit XIV me shtesat deri më 1469, bot. nga Lucia Nadin, Onufri, 2010, f. 198, shqip f. 290. 386 Anila Omari drejtuar princit të Tarentit për “kronikat tona” që fl asin për “paraardhësit tanë [që] kaluan në vendin tuaj”39 duke aluduar për Pirron dhe ushtrinë e tij. Dora d’Istria shkruan në një shkrim kushtuar Leonardo de Martinos për një komb që fl et idiomën pellazgjike, të një race që Homeri e quan “hyjnore” dhe që traditat e vjetra mistike e bëjnë të lindur “para diellit e hënës”40. Dhe me të vërtetë një këngë e vjetër e krahinës së Vlorës thotë: Jemi këtu në vend tënë/ që pa lerë diell e hënë.41 Të vërteta apo mitizime, kjo ishte një vazhdimësi vetëdijeje popullore që erdhi e tillë deri në Rilindje. Rilindasit, arbëreshë dhe shqiptarë, e zgjuan këtë vetëdije të fjetur, e gjallëruan dhe e nxitën për realizimin e programit të tyre kombëtar. Një shkrimtar romantik arbëresh sa prodhimtar aq edhe modest e i mbyllur në vetvete ishte Françesk Anton Santori, i pari autor i një romani shqip. Dorëshkrimet e tij të shumta, mes të cilave ka edhe vepra të pabotuara, paraqesin vështirësinë e të qenit të shpërndara në biblioteka të ndryshme dhe në arkiva privatë. Mandalà i kushton një studim të veçantë problematikave të botimit të veprës së plotë të Santorit, duke ndjekur fi llin e udhëtimit të dorëshkrimeve dhe duke u ndalur në përshkrimin fi zik të korpusit të dorëshkrimeve të fondit Gangale në bibliotekën e Kopenhagës42. Qëllimi i kësaj pune të hollësishme e të përqendruar është zbulimi i të dhënave që ndihmojnë në zgjidhjen e problemit të vështirë të datimit të teksteve, si premisë për shqyrtimin e tyre krahasues, në perspektivën e botimit të tyre nga studiuesit e ardhshëm. Aty shtrohet edhe çështja e ekzi- stencës së parateksteve të veprave dhe nevojës për analizën fi lologjike të tyre. Në këtë mënyrë përvijohen problemet paraprake dhe jepen platforma dhe orientime të çmuara për studimet e ardhshme santoriane. Një ese interesante biografi ko-letrare e pasur me elemente jetëso- re romanceske është punimi që hedh dritë mbi marrëdhënien e hershme miqësore mes Zef Skiroit e Luigi Pirandellos dhe formimin rinor të tyre43. Është pasuria e madhe e dokumentacionit të zbuluar rishtas, dhe ndër to letrat e Pirandellos drejtuar Skiroit (1886-1890), që e kanë nxitur studiuesin

39 J. Radonić, Djuradj Kastriot Skenderbeg i Arbanija u XV veku, Beograd, 1942, f. 16. 40 Botuar në “L’arpa di un italo-albanese”, Venezia, Tipografi a dell’Ancora, 1881, f. 382 41 G. Boçari, gazeta Telegraf, 1.6.2013. 42 M. Mandalà, “Për botimin e veprës letrare të Françesk Anton Santorit”, në: Studime fi lologjike për letërsinë arbëreshe, vep. cit., f.149-180. 43 Po ai, “Aspekte dhe momente të formimit rinor të L. Pirandello-s dhe Zef Skiroit”, në: Studime fi lologjike për letërsinë arbëreshe, vep. cit., f. 221-256. Kontributi i Matteo Mandalasë për fi lologjinë arbëreshe 387 të merret me këtë aspekt interesant dhe pak të njohur të periudhës rinore të Skiroit, ku del në pah veprimtaria letrare e poetit arbëresh në këtë periudhë (vitet ’80 të shek. XIX), konteksti historik-kulturor i formimit të tij dhe shtysat që nxitën dhe frymëzuan veprat letrare të kësaj moshe. Po kaq të rëndësishme janë këto letra për të kuptuar më mirë shtysat që frymëzuan krijimtarinë rinore të shkrimtarit të shquar italian, Luigi Pirandellos. Një ndihmesë e rëndësishme për historinë e leksikografi së arbëreshe është studimi mbi fjalorët e hartuar në mjedisin arbëresh të Sicilisë, qoftë dorëshkrime qoftë vepra të shtypura, të ndara në periudha dhe sipas tipo- logjisë së tyre44. Ky studim na befason me punën e jashtëzakonshme të bërë nga dijetarët arbëreshë, madje kufi zuar kjo vetëm tek ata të Sicilisë dhe me gjithë faktin se disa vepra në dorëshkrim shumë të rëndësishme kanë humbur, si fjalori dygjuhësh i “pionierit të leksikografi së siciliane” Nilo Catalanos, por që ka lënë gjurmët e veta duke shërbyer si model për fja- lorët pasardhës të arbëreshëve të Sicilisë. Një tjetër kulm të leksikografi së arbëreshe shënoi puna leksikografi ke e intelektualit enciklopedik arbëresh Nikollë Keta, me fjalorin e tij dygjuhësh të hartuar mbi baza shkencore e të mbështetur në vjeljen nga letërsia e shkruar por edhe nga goja e folësve të shqipes të të dy dialekteve, të plotësuar me shtresëzimin dialektor të fjalëve dhe me prejardhjen e tyre dhe të pasuruar me neologjizma të formuar sipas rregullave fjalëformuese të shqipes. Një tipologji më vete përbëjnë fjalorët etimologjikë, ku spikatin puna prej pionieri e Atë Gjergj Guxetës, fjalori etimologjik i mirëfi lltë i Nikollë Ketës, një vepër novatore në historinë e kulturës albanologjike, e sidomos vepra madhore e gjuhëtarit të shquar arbëresh Marco La Piana, fjalori etimologjik i gjuhës shqipe në dorëshkrim, i cili, me një punë intensive të fi lologëve arbëreshë, pret dritën e botimit. Periudha e fundit e leksikografi së arbëreshe karakterizohet nga prurjet modernizuese përmes metodave revolucionare kompjuterike të nisura e të zbatuara me një vizion shumëdisiplinor nga prof. Francesco Altimari në projektin BETA (Biblioteka Elektronike e Teksteve Arbëreshe) që, mbas botimit kritik të teksteve të autorëve arbëreshë dhe përpunimit elektronik të tyre, do të realizojë një fjalor historik të të folmeve të arbëreshëve të Italisë, një punë kolosale tashmë afër përfundimit. Vepra e Matteo Mandalasë, e shkruar kryesisht në italisht, na ka ardhur hap pas hapi edhe në gjuhën shqipe, në gjuhën që i takon të jetë e publikuar, falë edhe iniciativës dhe angazhimit të shtëpive botuese me ndjeshmëri të

44 Po ai, “Gjurmimet leksikografi ke në mjedisin arbëresh të Sicilisë”, në: Studime fi lologjike për letërsinë arbëreshe, vep. cit., f. 257-280. 388 Anila Omari lartë për albanologjinë, si “Çabej”, “Naimi”, “Ombra GVG” dhe “Onufri”, të cilat meritojnë çdo falenderim. Në fund të kësaj paraqitjeje qoftë edhe kaq të përmbledhur të këtyre studimeve të thelluara e novatore për letërsinë arbëreshe, nuk na mbetet veçse të perifrazojmë përcaktimin e dhënë në fi llim të këtij shkrimi e duke pohuar në mënyrë të padyshimtë se Matteo Mandalà përfaqëson sot një shtyllë të qëndrueshme dhe pikë referimi të domosdoshme dhe të pashmangshme për studimet fi lologjike të letërsisë arbëreshe. I uroj jetë të gjatë, shëndet dhe energji për të na dhuruar vepra të tjera që ndriçojnë kulturën tonë të përbashkët arbërore. Evalda Paci

TESTI ANTICHI ALBANESI, TESTIMONIANZE DEGLI INIZI DELLA STORIA DELLA LETTERATURA SCRITTA ALBANESE

La storia della letteratura scritta albanese è segnata da inizi molto interessanti, e rappresentata da opere di una destinazione specifi ca, di carattere religioso e liturgico, comprendenti specialmente testi biblici. Ne fanno parte anche delle attestazioni frammentarie, compresa la formula battesimale del 1462, compilata in albanese e incorporata in un documento scritto in lingua latina( che viene tradizionalmente attribuita a Pal Engjëlli, all’epoca arcivescovo di Durazzo);1 inoltre la pericope evangelica, appartenente al rito bizantino, rinvenuta in un manoscritto della Biblioteca Ambrosiana, probabilmente antecedente al libro di Gjon Buzuku2. Elenchi di vocaboli, frasi e modi di dire che si riscontrano in opere di un periodo affi ne, sono testimonianza di una tradizione scritta della lingua albanese che andrà con- solidandosi gradualmente negli anni.3 Tra queste opere, tra cui alcune considerate complete dal punto di vista della composizione e delle condizioni fi siche in cui sono state reperite e vengono conservate tuttora, il libro di Gjon Buzuku(1555) rappresenta una particolarità ed una rarità sotto diversi punti di vista.4

1 La formula attribuita a Pal Engjelli, comporta una frase concisa in lingua albanese che corrisponde ad un testo battesimale: Un te paghesont pr’emenit Atit, birit et spirtit senit. Viene conservata alla Biblioteca Laurenziana di Firenze.Ѐ stata pensata per essere usata dai sacerdoti albanesi, e per rendere comprensibile ai credenti il rito del battesimo. La formula è stata approvata da un sinodo ecclesiastico a Mat, nel 1462. 2 Petrotta G., Popolo, lingua e letteratura albanese (a cura di M. Mandalà), Edizioni Mirror, Palermo, 2003, p. 96: Nel 1912 il compianto D.Sofronio Gassisi, monaco basiliano di Grottaferrata, paleografo e cultore di studi bizantini e di letteratura liturgico-patristica orientale, trovò un frammento di evangelo in lingua albanese assai prezioso, perché costituisce il più antico documento conosciuto di questa lingua. 3 Petrotta G., Svolgimento storico della cultura e della letteratura albanese, Palermo, 1950, p. 41. 4 Petrotta G., Popolo, lingua e letteratura albanese(a cura di M.Mandalà), Edizioni Mirror, Palermo, 2003, p. 97: Il Gassisi mandò un saggio del frammento che 390 Evalda Paci

Dal momento in cui venne reperito (per la prima volta dall’arcivescovo di Skopje Gjon Nikollë Kazazi, sino ad oggi unanimamente riconosciuto come il suo primo scopritore, nel 1743), fu costatato il fatto che il libro era acefalo, nel senso che gli mancavano le prime pagine, le quali tra l’altro avrebbero orientato gli studiosi ad essere più orientati riguardo a delle circostanze che riguardano il luogo concreto della pubblicazione(la tipo- graﬁ a, il tipografo ecc.); un indizio importantissimo quale il superiorum permissu, (nel caso ci sia stato); l’autore e la sua precisa identità, la provenienza e i suoi rapporti con la gerarchia ecclesiastica. Kazazi lo denominò antico missale albanese per antichità tutto stracciato. La denominazione Messale soppravvive anche attualmente, benché il libro sia composto da diversi elementi costitutivi, tra cui anche rubriche dal Breviario e dal Rituale Romano. Il libro contiene celebri inni della liturgia delle ore (tra cui il Memento rerum conditor; l’Ave maris stella; Salve Regina; salmi (non solo quelli penitenziali), preghiere fondamentali quali il Pater noster (in due versioni differenti) e l’Ave Maria. Tra i brani biblici più interessanti nel Messale citeremmo qui testi relativi alla liturgia della Pasqua, la celebrazione della Pasqua e specialmente la Passione di Christo5, ma anche le nozze di Cana; la parabola dei contadini omicidi6; la parabola del padre misericordioso7; la parabola del banchetto di nozze; lo scacciamento dei venditori dal tempio8; la fede del centurione (in due versioni differenti nel libro); l’ultima cena con i discepoli9; Il sepolcro vuoto (Mulieres ad sepulcrum)10 ecc. Lo studio dei testi del Messale attira l’interesse di chi si

io potei esaminare: la traduzione è in dialetto tosco, non sempre esatta; vi è adoperato l’alfabeto greco; l’ortograﬁ a è incerta; linguisticamente è ben povera cosa; il suo pregio è soltanto storico in quanto rappresenta un saggio della lingua albanese del secolo XV, salvo la personale impronta di chi la fece, che non doveva essere molto esperto scrittore. 5 Meshari, edizione critica curata da E. Çabej, Tirana, 1968, p. 203/b-211/b; Meshari, stessa edizione critica, p. 221-227/a. (Il Vangelo secondo Giovanni, 18, 1-40; 19, 1-42). 6 Meshari, edizione critica curata da E. Çabej, Tirana, 1968, p. 145/a-b. 7 Meshari, edizione critica curata da E.Çabej, Tirana, 1968, p.149/a-b. 8 Meshari, edizione critica curata da E.Çabej, Tirana, 1968, p.171-b/173/a. 9 Meshari, edizione critica curata da E.Çabej, Tirana, 1968, p.219/a.(Il Vangelo secondo Giovanni, 13, 1-15): 10 Meshari, edizione critica curata da E.Çabej, Tirana, 1968, p.241/a(Il Vangelo secondo Marco, 16, 1-7); Meshari, stessa edizione citata, p.251./a.(Il Vangelo secondo Giovanni, 20, 1-9.) Testi antichi albanesi... 391 occupa di etimologia e di morfologia storica dell’albanese, ma anche di chi è interessato a farsi un’idea sul lessico della liturgia adoperato nell’opera. Diversi studiosi ne hanno trattato la problematica che riguarda la storia di questo libro molto particolare ed interessante allo stesso tempo. Diversi dettagli rimangono tuttora da chiarire e da precisare. Tutto ciò che si di- spone e viene trattato nei manuali di storia della letteratura albanese anche attualmente proviene dall’interpretazione dei dati che l’autore stesso predispone nel kolofon del libro, informando sul nome del padre(Bdek), il cognome della famiglia(Buzuku) e il periodo in cui faticò assai per seguire sia la preparazione del libro, sia la stampa che dovrebbe esser eseguita dagli stampatori, che le sue veci da sacerdote in chiesa. Altre opere di destinazione analoga hanno susseguito il cosidetto Messale di Gjon Buzuku.11 Citiamo in particolare la Dottrina Christiana di Pietro Budi12, il quale adattò inoltre lo Speculum Confessionis del gesuita Emerio de Bonis e un Rituale Romanum, le cui versioni e le ripub- blicazioni risultano conservate tutt’oggi alla Biblioteca Vaticana e in altre biblioteche europee.13 Pietro Budi incluse delle poesie il cui contenuto e la tematica speciﬁ ca spinsero diversi studiosi a considerarlo tra i primi poeti della letteratura albanese.14 Nel presentare l’autore, nel descrivere la sua creatività e il suo contributo per la storia della letteratura scritta albanese, Mario Roques15

11 Come modello corrisponderebbe ad un livre d’heures et missel. Su questa denominazione suggeriamo in particolare Mario Roques, che nell’opera Recherches sur les anciens textes albanais, Paris, 1932, p.10 usa la denominazione qui citata: Livre d’heures et missel traduits par Gjon Buzuk.-Imprimé, 1554-1555. 12 Si afferma generalmente che la Dottrina Christiana tradotta ed adattata da P.Budi sia quella del gesuita Bellarmino, partecipe attivo anche alle dispute che riguardano le questioni strettamente dottrinali che riguardano la Riforma e la Controriforma ed inoltre anche il Concilio Tridentino. La storia delle pubblicazioni delle traduzioni di Pietro Budi e trattata sia da Roques nell’opera qui citata(p. 22-31) che dal Petrotta, in Popolo, lingua e letteratura albanese, Palermo, 1931. 13 Dottrina Christiana compoſta per ordine della fel.me di Papa Clemente VIII, dal P.Roberto Bellarmino Sacerdote della Compagnia di Giesv, tradotta in lingua Albaneſe dal Rever. Don Pietro Bvdi da Pietra Biancha, in Roma, per Bartolomeo Zannetti, 1618. Con Licenza de’ Superiori. 14 Degli inni aggiunti al Rituale Romanum ne parla anche M.Roques, in Recherches..., op.cit., Paris, 1932, p.26(Laudans invocabo Dominum...). 15 Roques M., Recherches..., op.citata, p.31: Je ne tenterai pas ici un portrait moral de Budi, mais certains traits sont à retenir: curiosité qui le pousse aux voyages, activité méthodique marquée pas l’ensemble de ses traductions, préoccupations in- 392 Evalda Paci adopera appunto il termine poesies sacrées.16 Fu questo elemento motivo ed argomento che spinsero anche diversi studiosi albanesi sopratutto a trattare le sue opere negli anni ’60 dello scorso secolo, specialmente nel 1966 (che coincide con l’anniversario presupposto della nascita del poeta)17, giusto un anno prima che in Albania venisse proibita la prassi religiosa sia per i religiosi, che per i laici credenti. Di Pietro Budi si dispongono diversi esemplari delle opere che ha scritto e tradotto, qui sopra menzionate, ma non esistono edizioni critiche come invece si dispongono per il Messale(1555) di Buzuku, per Il Dictionarium latino-epiroticum(1635) di Franciscus Blanchus e per il Cuneus prophetarum(1685) di Pietro Bogdani. Gli esemplari delle traduzioni ed adattazioni di Budi vengono conservate in diverse biblioteche europee ed anche nella Biblioteca Nazionale di Tirana. Delle copie fotograﬁ che vengono conservate anche a Scutari, nella biblioteca albanologica dei padri francescani di Scutari e nell’archivio della Biblioteca dell’Istituto Teologico di Scutari, gestita e curata dai padri gesuiti della provincia italiana della Compagnia di Gesù.18 Di Pietro Budi19 e di altri autori si possiedono informazioni più concrete, inclusa la provenienza, le condizioni e le circostanze in cui hanno esercitato il sacerdozio ed anche delle lettere e dei documenti (alcuni in

tellectuelles dans ses poésies et dans le soin apporté à ses impressions, ténacité dans les démarches auprès du Saint-Siège que rapporte sa lettre de 1621, enthousiasme aussi et largeur de vues, car cette lettre expose tout un plan de guerre pour libérer les Balkans en profi tant des diffi cultés où se trouve l’empire turc. Pietro Budi nous per- met de comprendre ce qu’ont pu être ces prêtres et ces prélats de l’ouest balkanique du XVI et du XVII siècles, qui n’ont pas jugé perdue la cause de la chrétienté dans leur pays après la victoire turque et qui ont contribué à y garder vives des étincelles de sentiment national. 16 Roques M., Recherches..., op.citata, p.22: Catéchisme de Bellarmin traduit par Pietro Budi, suivi de poésies sacrées.Imprimé, Rome, 1618; plusieurs réimpressions. 17 Roques M., Recherches....op.cit., Paris, 1932, p.29: il est né sans doute en 1566; en effet, quand il fut fait évêque en 1621, il était “aetatis LV annorum circiter”… 18 Roques M., Recherches.., op.cit., Paris, 1932, p.29: A peu près inconnue jusqu’ici, l’œvre de Budi apporte pour l’étude de l’albanais des matériaux considéra- bles: en ramenant au format petit in-octavo ses diverses publications, c’est plus de 800 pages de traduction ou d’adaptation, une cinquantaine de pages de prose originale, plus de soixante de poésies, qui peuvent nous renseigner sul la langue des Albanais du Nord sous l’infl uence de la culture latine au premier quart du XVI siècle. 19 Non si possiede un documento preciso che possa testimoniare l’anno in cui nacque Don Pietro Budi. Si deduce spesso dagli studiosi che l’anno della nascita possa essere il 1566, mentre l’anno della morte si pensa sia proprio il 1622. Testi antichi albanesi... 393 lingua latina) che riportano anche delle problematiche che riguardano le vicende in cui venne coinvolta la chiesa albanese all’epoca in cui vissero questi autori.20 Oltre a Pietro Budi va citato in particolare Franciscus Blanchus (Frang Bardhi), Pietro Bogdani e qualche altro autore appartenente alla stessa tradizione, ma che hanno realizzato traduzioni ed adattamenti analoghi qualche secolo dopo. Ognuno ha lasciato un contributo sia originale che particolare sotto diversi punti di vista: la composizione dell’opera presentata; il contesto concreto in cui riuscirono a realizzare la compilazione e la conclusione dell’opera; gli eventi storici che non mancarono e che infl uirono nella loro realizzazione, il contributo originale nei riguardi della terminologia liturgica ecc.

20 Roques M., Recherches sur les anciens textes albanais, Paris, 1932, p. 29: Il est nè sans doute en 1566; en effet, quand il fut fait évêque en 1621, il était “ aetatis LV annorum circiter”. Il était originaire de Guri i Bardhe (Pietra Bianca, Petra Alba) dans la partie haute de la vallée du ﬂ euve Mati, au sud-est de Lesh et de Kruja. Il fut envoyé au College Illyrien de Lorette(d’après sa lettre del 1621); a 21 ans il recevait la prêtrise, mais il ne poussa pas ses études jusqu’au doctorat(il est fait évêque “ cum dispensatione, quia non est doctor”); il alla exercer le ministère en Serbie ou nous le retrouvons vicaire général, au moins pour la partie orientale de la province, sous deux archevêques d’Antivari, Tommaso Orsini(1579-1607) et Marino Bizzi; lors de la vi- site de ce dernier prélat, en 1610, il etait en même temps ”capellano della christianità di Scopia”(Skoplje, Uscub); en 1617, il souscrit les Constitutiones synodales edictees par Pierre Maserech, futur archeveque d’Antivari et a ce moment vicaire apostolique pour toute la provincia Serviæ; il est alors “capellanus Procopie”(Prokoplje, Prekup) et toujours vicaire général. Il a du être ainsi en rapports avec les Franciscains de Bosnie et Serbie, comme l’avait été Gjon Buzuk et c’est sans doute l’un d’eux qu’il désigne dans l’avertissement de sa Doctrina. Il declare etre venu a Rome des 1616 pour attirer l’attention du Saint-Siege sur la misere de l’Eglise catholique en Albanie; il y était en 1617-1618 pour surveiller l’impression de la Doctrina et sans doute pre- parer celle de ses autres ouvrages; entre temps il avait fait del pélérinages jusqu’à Saint’Jacques de Galice.(Speculum confessionis, Avertissement).Il était de nouvaeu à Rome dans la seconde moitié de 1620, s’il a apporte lui-même les manuscrits que Simon Gecius approuve le 27 août de cette année; il y était en juillet 1621, quand il signa l’avertissement du Speculum, et en septembre 1621, date de l’avertissement du Rituale et de la lettre au cardinal Gozzadini. Il avait été fait, le 20 juillet, “episcopus Sardensis et Sappatensis”, en remplacement de Simon Giecius. Il était encore à Rome en janvier 1622, s’il a remis lui-même à la Bibliothèque Vaticane les exemplaires de ses œuvres qui y sont conservés.Puis il rejoignit son diocèse, mais n’en garda pas longtemps la direction: il se noya au passage d’un ﬂ euve, sans doute le Drin, comme nous l’apprend une lettre envoyée é la Congrégation de Propagande, le 20 janvier 1623, par “Giovanni Colesio vescovo Albanese”. 394 Evalda Paci

Il Blanchus rappresenta anche un autore che realizzò un’opera di carattere lessicograﬁ co, un Dictionarium latino-epiroticum, pubblicato nel 1635 nella tipograﬁ a della Congregazione della Propaganda Fide.21Lo stesso autore scrisse in latino un’opuscolo di carattere apologetico su Giorgio Castriota (Venezia, 1636)22, che in lingua albanese è stato tradotto dallo studioso Stefan Prifti.23 Il Dictionarium latino-epiroticum di Blanchus rimane l’opera più importante e più rappresentativa di questo autore, la cui provenienza e attività sacerdotale riportano un cospicuo interesse.24 Il Dictionarium di Blanchus ha coinvolto a lungo gli studiosi dei testi antichi albanesi, che hanno svolto diverse ricerche e hanno scritto molti articoli sull’opera e specialmente sul confronto tra latino e l’albanese dell’epoca in cui visse l’autore. Risulta anche che il Blanchus abbia rilasciato dei permessi (approbatur) per la pubblicazione di una delle versioni della Dottrina tradotta da P.Budi. Si può consultare riguardo a questo fatto sia la versione apposita dell’opera e l’approbatur in latino del Blanchus.25

21 Secondo lo studioso E.Sedaj, si tratterebbe della prima opera in lingua albanese stampata dalla tipografi a della Congregazione di Propaganda Fide: Fjalori latinisht- shqip është kryevepra e Frang Bardhit dhe njëherazi vepra e parë leksikografi ke në kulturën shqiptare. Është i pari libër shqiptar që dimë ta ketë botuar shtypshkronja e Kongregacionit të Propagandës në Romë. Ndonëse deri në vitin 1850 kemi pasur më tepër se 22 fjalorë të ndryshëm të gjuhës shqipe, asnjë prej tyre nuk ka qenë më cilësor e as më i begatshëm se ky i Bardhit. Ky fjalor monumental, që e ngriti lart leksikografi në shqiptare para popujve të tjerë të Ballkanit, çeli rrugën në punë të hartimit të të gjithë fjalorëve të tjerë dygjuhësorë e njëgjuhësorë që i ka shqipja sot.Prandaj, mund të themi se ky është fjalori i parë i botuar, në të cilin lavrohet gjuha shqipe me qëllime eksplicite leksikografi ke. 22 Georgius Castriottus Epirensis vulgo Scanderbegh, Epirotarum princeps fortis- simus, oc inuistissimus, Suis, et Patriae restitutus. 23 Bardhi F., Skënderbeu(Apologji), (traduzione dal latino di Stefan I. Prifti), Tiranë, 1967. 24 Dictionarium latino-epiroticum una cum nonnullis usitatioribus loquendi formulis per R.D. Franciscum Blanchum Epirotam Coll.de Propag.Fide Alumnum. Romæ, Typis Sac.Congreg. de Propag.Fide. 1635. Superiorum permissu. 25 Citiamo l’approvazione rilasciata dal Blanchus nella versione del 1664: Nos Franciſcus Blancus Dei & Apoſtolicæ Sedis gratia electus Epiſcopus Sappiensis & Sardanensis, iuſſu Reuerendiſſimi P.F.Nicolai Riccardiij Sacri Palatij Apoſtolici Magiſtri vidimus ac ſtudiose considerauimus verſionem doctrinae Christianae in Epiroticam idioma olim impreſſam ac publicatam, atque nihil in ea reperire potuimus, quod Catholicae Fidei, bonisque moribus contrarium ſit: immo potius maxima cum Testi antichi albanesi... 395

Il modello adoperato per l’approbatur in queste opere comporta un particolare interesse a nostro parere, poiché verrebbe confrontato con altri testi analoghi usati nell’epoca. Questi modelli sono stati riportati anche da Mario Roques nel suo celebre opuscolo qui menzionato, Recherches sur les anciens textes albanais, Paris, 1932.26 Pietro Bogdani inoltre è un autore interessantissimo e che realizza un’opera bilingue che viene stampata nel 1685, intitolata Cuneus prophetarum. L’opera del Bogdani meriterebbe un trattamento particolare ed approfondito per diversi motivi: la motivazione stessa dell’autore; le circostanze in cui riuscì a portare a termine il Cuneus; la terminologia liturgica che proprio in quest’opera riconosce un progresso assai evidente rispetto agli usi specifi ci del linguaggio liturgico che risultano nel Messale, poiché è ricca di innovazioni; nelle traduzioni del Budi e in quei vocaboli che sceglie di trattare il Blanchus nel Dictionarium sopranominato. La preparazione teologica e le ampie conoscenze del Bogdani ha fatto in modo che l’opera risultasse molto ricca di citazioni e riferimenti da diverse culture, ma specialmente dalla letteratura e dalla fi losofi a antica e dalla patrologia cristiana. Vengono menzionati diversi fi losofi greci, ma anche autori della letteratura latina: da Cicerone a Virgilio, Ovidio e Giovenale.L’autore ha scelto di citare spesso in latino e ha riportato in latino anche versi dai Salmi e brani dal Vetus e dal Novum Testamentum. Essendo l’opera sua bilingue, prevalendo in questo modo l’albanese e l’italiano dell’epoca, anche brani e testi in latino vengono coinvolti (specialmente versetti dai Salmi della Bibbia oppure citazioni dagli autori latini), con la traduzione apposita a pietate redditam inuenimus, & ad erudiendos in ſanctae nostrae Fidei Miſterijs, impe- ritos Epirotas vtiliſſimam, ac fructuosiſſimam fore iudicamus; ideoque typis mandari poteſt ac debet. Idem Episcopus qui ſupra. 26 Su questi approbatur vedi in particolare Roques M., Recherches sur les anciens textes albanais, Paris, 1932, p.24; p.26. L’approbatur del Giecius riguardo al Rituale Romanum(1621) viene riprodotta dal Roques nel seguente testo: Ego Simon Giecius Episcopus Sapatensis, Sardanensis, de mandato Reuerendissimi P.Fr.Hyacinthi Petronii Sacri Palatij Apostolici Magistri, summa cum diligentia consideraui traduc- tionem rubricarum Ritualis Romani, quibus copiose Epyrotae sacerdotes, qui lingua Latina careret(sic!!) docentur Sacramenta, qua par est, diligentia, ac Religione admi- nistrare. Quamobrem cum hoc opusculum nihil contineat, quod Fidei Catholicae, aut bonis moribus aduersetur, quin potius sit opus aptissimum ad gloriam Dei pariendam, ac spiritualia auxilia Christifi delibus Latinum ritum in Epyro profi tentibus submini- stranda; dignissimum illud iudico, quod typis mandetur. Romae die 27 Augusti 1620. Imprimatur. Frater Hyacinthus Petronius Romanus Ordinis Predicatorum, Sacri et Apostolici Palatii Magister. 396 Evalda Paci fronte, appunto nella colonna in lingua albanese. Anche da questo punto di vista, il Bogdani riporta dei preziosi contributi, visto che offre delle versioni di traduzione di brani biblici, che possono essere confrontati con i testi riportati nel Messale di Gjon Buzuku. Sicuramente, rispetto agli autori precedenti, egli dimostra una preparazione ed una competenza lodevole, specialmente nel campo del lessico della teologia e nell’arte della scrittura. Vengono evidenziati diversi usi e sintagmi specifi ci in quest’opera, l’autore inoltre espone dei sermoni molto interessanti sulla concezione del Messia, della Santissima Trinità ecc. L’ars scribendi dell’autore Bogdani, (insieme a diversi elementi tecnici che la compongono) è pur sempre un argomento interessante da approfondire, inoltre il modo in cui egli rifl ette la propria formazione in diverse discipline e il modello complesso che ha scelto di adattare nel compilare questa sua opera. Si può confermare che esiste una solida tradizione di studi e di lavori approfonditi che riguardano diversi aspetti della ricerca su queste opere, la cui maggior parte ha proprio questa destinazione: l’offrire dei mezzi di approccio e di lettura nella prassi religiosa sia ai religiosi stessi e ai credenti. Seguiranno nei secoli venturi opuscoli più affi ni ai manuali di ca- thechesi e di didattica dottrinaria, tra cui alcuni anche in versioni bilingui, ma che conservano in grande parte elementi di contenuto dalle opere qui menzionate. Già all’inizio dello scorso secolo si nota una curiosità nei riguardi del reperimento di testi specifi ci di questa letteratura scritta. Ne citiamo in particolare il padre francescano Justin Rrota, il quale non solo mostrò da sempre un vivissimo interesse nei riguardi del libro di Gjon Buzuku, ma si impegnò di andare egli stesso a Roma e a mettersi alla ricerca del celebre esemplare, del quale sentì parlare appunto dal vescovo arbëresh Paolo Schirò. L’interesse del padre francescano verso opere del genere si rifl ette in tutte le pubblicazioni da egli curate, comprese le interpretazioni successive sulla rivista dei francescani Hylli i Dritës (anni ’30 del secolo scorso), ed anche in altri volumi destinati all’educazione scolastica in ginnasi e licei. Justin Rrota O.F.M. si occupò minuziosamente di alcuni testi del Messale di Gjon Buzuku. Ne curò il colophon ed alcune preghiere con lo scopo di confrontarle con testi simili presenti nelle opere degli autori della stessa tradizione letteraria. Fornì di appunti interessanti anche dei testi biblici dal Vetus Testamentum ed altri dal Novum Testamentum. Autore di un saggio sulla sintassi dei casi in lingua albanese e di una grammatica complessiva che comprende diverse categorie grammaticali, le parti del discorso e anche la sintassi della proposizione e del periodo in lingua albanese, Rrota usufruì del contenuto di queste opere per trattare fenomeni che ri- Testi antichi albanesi... 397 guardano la storia della lingua albanese e specialmente la morfologia storica dell’albanese. Rrota analizzò anche il sistema grafematico adoperato in queste opere, seguendo anche gli aspetti evolutivi da un autore all’altro.27 Mario Roques (un celebre fi lologo, inoltre romanista, orientalista), si dedicò ai testi antichi albanesi specialmente negli anni ’30 del secolo scorso. Ne sono testimonianza sia il celebre opuscolo complessivo dal titolo Recherches sur les anciens textes albanais (Paris, 1932), che la ri- stampa anastatica del Dictionarium latino-epiroticum(1635) di Franciscus Blanchus, avvenuta nello stesso anno ed introdotta da una prefazione amplissima in lingua francese, che rimane tuttora una delle presentazioni più dignitose nei riguardi del contenuto del Dictionarium e di altri aspetti molto importanti per chi volesse sapere di più sulla vita e l’attività religiosa dell’autore di questo Dictionarium. L’interesse che il fi lologo francese mostrò nei riguardi dei testi antichi albanesi infl uì negli studi successivi e specialmente nel portare avanti le ricerche su questi testi, il contenuto ed altri aspetti tecnici che riguardano specialmente la rappresentazione grafi ca e la relativa modifi cazione di specifi ci segni grafematici da un autore all’altro. Si deve sottolineare il fatto che il noto studioso francese seguiva in modo competente anche le questioni delle pubblicazioni simili, con la stessa destinazione nei paesi vicini all’Albania, specialmente quelli croati. 28 Sarebbe a nostro parere l’apposito punto di vista nell’osservare da vicino questi testi, la storia della pubblicazione e la motivazione che stimolò oppure incoraggiò questa pubblicazione. Anche ai giorni nostri, l’opera sud- detta di Mario Roques comporta un preziosissimo vademecum per chiunque vuole essere informato oppure orientato in questo campo di studio e di ricerca. Negli anni ’30 dello scorso secolo studi del genere conobbero un’importante svolta sotto diversi punti di vista. L’attenzione verso l’opera di Budi, ma anche di Pietro Bogdani fece in modo che in alcune riviste di tematica culturale e scientifi ca ne venissero riprodotte brani signifi cativi oppure note importanti di carattere analitico ed anche interpretativo sulle opere di questi autori. Si tratta di passi importanti che hanno predisposto

27 Vedi anche i testi selezionati dal Messale di Buzuku dallo stesso Rrota in Shkrimtarët shqiptarë I, 1941, pp.16-23. 28 Dal punto di vista metodologico, possiamo dire che convergono alcuni punti di vista dello stesso Roques con le indagini e le ricerche che porterà avanti più tardi Martin Camaj, e nei riguardi dei testi religiosi adoperati nell’area croata, anche lo studioso Joachim Matzinger, che studiò ed analizzò appunto le Litanie dei Santi nel Messale di Gjon Buzuku. 398 Evalda Paci anche delle ulteriori svolte, quali l’edizione critica completa del libro di Gjon Buzuku, di cui tratteremo brevemente più in avanti. Eqrem Çabej si dedicò per anni interi alla preparazione di un’edizione critica del libro di Buzuku. L’edizione critica fu stampata nel 1968, ben- ché l’autore l’avesse preparata alle stampe diversi anni prima. L’edizione preparata da Çabej rimane una fonte tuttora pratica ed effi ciente alla consultazione per chi volesse citare passi specifi ci dal libro. La prefazione con cui egli introdusse l’edizione critica del 1968 fornisce delle informazioni utilissime sulla storia del libro ed anche sul contesto in cui il libro dev’essere integrato; un contesto particolare che riguarda specialmente la storia della fi lologia dei testi antichi albanesi ed anche la storia della letteratura albanese. Eqrem Çabej è inoltre l’autore di diversi saggi importanti che tuttora vengono citati e consultati nel corso di diversi corsi universitari nei programmi albanesi e non solo albanesi.29 In questi suoi studi si legge chiaramente la preoccupazione di approfondire le ricerche negli archivi e di stabilire una metodologia apposita per lo studio degli antichi testi albanesi.30 A Çabej deve essere riconosciuto il merito di aver integrato o coinvol- to il libro di Buzuku in diversi orientamenti di studio: da quelli selettivi a destinazione scolastica che risalgono agli anni ’30 del secolo scorso, a quelli più specifi ci: fonologia e morfologia storica dell’albanese; etimologia e studio approfondito del lessico delle opere della letteratura ecclesiastica, rappresentata appunto da questi autori e specialmente dal Messale di Buzuku. Nelle sue ricerche etimologiche, Çabej ha trattato diversi elementi lessicali dei testi del libro, tra cui alcuni sono proprio del lessico della liturgia.31

29 Vedi in particolare Çabej E., Shqipja në kapërcyell/ Epoka dhe gjuha e Gjon Buzukut, Botime Çabej, Tirana 2006. 30 Çabej E., Tekstet e vjetra shqip dhe disa kritere rreth botimit të tyre, in BUSHT, n.2, 1959. 31 Vedi in particolare la voce pagëzoj, in Çabej E., Studime etimologjike VI, Tirana 2002, p.123: “pagëzoj: pagëzim m. “të pagëzuarit”; vendi ku pagëzojnë; pagëzor m.; pagëzimtar m. Bashkë me rum. boteza, it. battezzare etj. nga lat. baptizare; sh. G. Meyerin 317, AS IV 25, Pedersenin KZ 33, 538, Meyer-Lübkes Gr Gr I 1055, Puscariun EW 212 v. Vështirësitë ku ndesh kjo etimologji përpiqet t’i mënjanojë G. Meyeri. Pas Meyer-Lübkes pagëzoj nuk është zhvilluar nga baptizare me rrugë thjesht fonetike; në MRIW I 31 ai mendon për një ndërmjetësim të dalmatishtes. Fjalë e mbarë gjuhës. Te Buzuku vetëm folja: Këto anshtë mëndyrë si pagëzonenë djelmtë (XXIII b). Për “pagëzim” ky autor ka bagëm, për “pagëzor” ka italianizmën Batistë Testi antichi albanesi... 399

Gaetano Petrotta fu uno studioso che si occupò di studi di carattere analitico sullo svolgimento storico della cultura e della letteratura albanese. Egli trattò diverse questioni relative allo studio di queste opere ed anche l’importanza della loro pubblicazione. Insieme a Paolo Schirò ne curò la pubblicazione di diversi brani biblici dal libro nella Rivista Indogrecoitalica (1932-1933), specialmente alcuni dal Vetus Testamentum ed accompagnò la loro presentazione col testo corrispondente dalla Vulgata.32 Gaetano Petrotta è inoltre l’autore di due opere di particolare importanza e che sono state compilate appunto per poter riﬂ ettere un iter informativo ed analitico

(Gjon Batista). Ashtu si te bagëm, edhe te pagëzoj ka vështirësi të rendit fonetik. Duket se këto dy fjalë, fjalë burimesh së ndryshme, kanë ndikuar në shqipen njëra me tjetrën. Andej rrjedhin pjesërisht dhe ndryshimet që kanë pësuar të dyja fjalët. Edhe të tjera huazime latine janë shndërruar mjaft në gjuhën shqipe; khs. ndëshkoj, khs. tani dhe vërejtjet tona në Revue de ling. VII I 183.” Inoltre la voce corrispondente alla Trinità, sempre in Çabej E., Studime etimologjike në fushë të shqipes, VII, Tirana 2006, p. 53, riguardo alla voce buzukiana sulla Santa Trinità, accompaganata dalle citazioni dagli altri autori della stessa tradizione: “Del qe të Buzuku (LXXII/2 =LXXXII/2a), LXXIII=LXXXIIIa) të Teritatit (ose Tëritatit) “Trinitatis”, e shendë Teritati (nominativ); Budi (DC 13) të shendrītattnë; Bogdani ( I 5,21)mundohej me marrë vesht të shë Ndrītatnë “ si sforzava intendere la Trinità Dio”.” 32 Petrotta G., Svolgimento storico della cultura e della letteratura albanese, Palermo, 1950, p.43: Sotto il dominio turco gli scrittori cattolici dell’Albania settentrionale, non essendo più possibile compiere i loro studi in patria, provenivano dal Collegio Illirico di Loreto e dal Collegio Urbano di Propaganda di Roma: essi con i loro scritti non solo tendevano alla missione religiosa, ma a insegnare ai loro conna- zionali la lingua patria per salvarla dalla rovina che la minacciava da ogni parte. Per ricordare i più importanti scrittori, D.Gjon Buzuku traduce in albanese il Messale(1555) per amore della sua patria a cui vuole tradotti nella lingua propria larghi saggi delle Sacre Scritture; D.Pietro Budi traduce in albanese fi no alla sua morte(1623) una serie di libri per il clero: la Dottrina Cristiana del Bellarmino, lo Speculum Confessionis del P.Emerio de Bonis, il Rituale Romano con rubriche in albanese, la Spiegazione della messa romana e altri libri di devozione rimasti inediti; D.Francesco Blanco, preoccu- pato che la lingua patria si andava perdendo e imbastardendo compose e pubblicò il suo Dictionarium latino-epiroticum(1635), e anche mons.Pietro Bogdano, rimetten- do in uso parole antiquate per non dimenticarsi e perdersi la lingua insieme con la scienza e la fede, pubblicò la prima volta nel 1685 la sua voluminosa opera storico- teologica in albanese e in italiano intitolata: Cuneus Prophetarum, e in altra edizione: L’infallibile verità etc. Gli scrittori e poeti italo-albanesi, sacerdoti e laici, compivano i loro studi e formavano la loro cultura specifi ca negli istituti ecclesiastici sorti fi n dai primi secoli della fondazione delle Colonie d’Italia, e anche questi con tutti i loro sfor- zi hanno salvato la lingua originaria dalla progressiva naturale decadenza in contatto con i dialetti delle circostanti popolazioni italiane. 400 Evalda Paci sulla storia della latteratura scritta albanese: Popolo, lingua e letteratura albanese, Palermo, 1931; inoltre Svolgimento storico della cultura e della letteratura albanese, Palermo, 1950.33 Namik Ressuli è noto come l’autore di un’edizione critica completa che riproduce il Messale di Gjon Buzuku. Questa edizione venne pubblicata dalla Biblioteca Apostolica Vaticana nel 1958 e costituisce un passo importante nei riguardi di un necessario approccio verso il libro di Gjon Buzuku. È introdotta da una prefazione scritta in italiano dallo stesso autore e comprende anche un corpus di testi biblici o liturgici in lingua latina, considerati come testi che corrispondono a quelli presenti nel Messale. L’edizione di Ressuli è differente sotto diversi punti di vista rispetto all’e- dizione critica curata e preparata da Eqrem Çabej. Lo stesso Ressuli ha scritto un opuscolo su I più antichi testi albanesi, Torino, 1978, ed è l’autore di una Grammatica albanese pubblicata dalla casa editrice Pàtron(1985). Injac Zamputi ha compilato e scritto diversi saggi specialmente di carattere storiografi co che coinvolgono direttamente anche gli antichi testi in lingua albanese. Essendo anche uno storico, egli consultò a lungo la documentazione archivistica relativa alle vicende storiche in Albania dal Cinquecento in poi. Compilò anche degli studi dettagliati su testi particolari, tra cui anche l’Anonimo di Elbasan, il cui contenuto riporta una traccia evidente di carattere liturgico. Fornì delle interpretazioni molto interessanti sulle sorti del libro di Buzuku; analizzò le circostanze della morte del vescovo Pietro Budi;34 compì inoltre degli studi(alcuni scritti e pubblicati in italiano) anche sulla vita e l’opera di Pietro Bogdani,35 l’autore dell’opera Cuneus prophetarum. Possedendo tra l’altro delle approfondite conoscenze dal latino medievale, conoscenze che usufruì appunto per interpretare diversi documenti dell’epoca in cui vissero gli autori qui menzionati, le sue interpretazioni rappresentano dei contributi preziosi per conoscere meglio tutta una serie di circostanze di elementi che riguardano questo importante periodo dello svolgimento della tradizione scritta della lingua albanese. Degli antichi testi albanesi, degli autori che rappresentano lo stesso periodo si occupò a lungo anche Selman Riza, il quale ha analizzato mi-

33 Petrotta curò l’introduzione all’edizione parziale dei testi del Messale trascritti e muniti di note ed osservazioni grammaticali da P.Schirò nella Rivista Indogrecoitalica(1932). (Il più antico testo in lingua albanese). 34 Zamputi I., Shënime mbi rrethanat e vdekjes së Don Pjetër Budit, in Buletin i Universitetit Shtetëror të Tiranës, Seria e Shkencave Shoqërore, n.2, 1958, pp.67-79. 35 Zamputi I., Ricerche su Pjeter Bogdani, in Rassegna di studi albanesi, n.1, 1964. Testi antichi albanesi... 401 nuziosamente diversi aspetti della tipologia sia linguistica, che testuale di queste importantissime opere scritte in albanese. Diversi volumi di studi, specialmente di destinazione specifi ca per gli studi universitari rifl ettono diversi appunti e inoltre trattamenti ampliati di questo studioso su questi argomenti. Kolë Ashta si occupò sia degli aspetti storici che riguardano la realizzazione delle opere principali della letteratura ecclesiatica albanese, che del lessico evidenziato in esse, compilando dei volumi appositi su ognuno degli autori, compreso anche rappresentanti della tradizione analoga nei paesi arbëresh. Il suo lavoro venne perfezionato negli anni, esprimendosi già nei primi decenni dello scorso secolo, per assumere una forma più consolidata negli articoli di cui è autore e che vengono pubblicati nelle riviste scientifi che delle università albanesi.36 Martin Camaj, il celebre scrittore albanese che visse all’estero, è inoltre l’autore di un saggio preziosissimo sul libro di Gjon Buzuku. Con l’o- puscolo Il Messale di Gjon Buzuku, contributi linguistici allo studio della genesi, Shêjzat(Le Pleiadi), Roma, 1960, egli realizza un trattamento complesso che tende a seguire sia la storia del libro stesso, che gli aspetti legati al suo contenuto. Si tratta di uno studio approfondito e molto dettaglia- to che tende a tener conto di diversi elementi importanti che dovrebbero comporre e complementare la storia di questo libro assai menzionato dagli studiosi dei testi antichi albanesi. Camaj diede delle opinioni originali riguardo al luogo preciso dove il libro sarebbe stato stampato, analizzò i segni grafematici che sono stati adoperati nel libro, specialmente quelli ci- rilici; l’infl usso da diverse lingue nei testi del Messale, specialmente quello greco, latino, slavo e veneto. Camaj conosceva molto bene le lingue slave ed era propizio nel fare confronti tra testi simili scritti in croato. Si può affermare che si tratta di uno degli studi più completi e più approfonditi riguardo al libro di Gjon Buzuku, in cui lo stesso autore ha dato delle interpretazioni autonome su diverse questioni che riguardano quest’importante opera della letteratura scritta albanese. Luigi Marlekaj, il padre francescano che si dedicò agli studi archivi- stici che riguardano appunto gli autori qui menzionati, ha realizzato dei contributi preziosi che riguardano specialmente i testi antichi albanesi.

36 Vedi in particolare Ashta K., Rreth disa çështjeve të leksikut të Pjetër Budit, in Studime ﬁ lologjike, n.4, 1966; Ashta K., Disa fjalë të leksikut të arbënishtes, in Buletin Shkencor i Institutit pedagogjik dyvjeçar të Shkodrës, n.6, 1967; n.7, 1968; Ashta K., Gjon Nikollë Kazazi dhe vepra e tij (1743), in Buletin i Institutit të Shkodrës, X, n.1, 1973; Ashta K., Disa shënime mbi gjuhën e Pjetër Bogdanit, in Buletin Shkencor, n.2, Shkodër, 1981. 402 Evalda Paci

Egli scrisse una revisione critica subito dopo la pubblicazione dell’edizione critica del Messale realizzata da Ressuli(1958). Questa revisione fu pubblicata nella rivista Shêjzat (Le Pleiadi), nel 1959, un anno dopo la sud- detta pubblicazione. La revisione di Marlekaj contiene delle osservazioni critiche ed oggettive che tra l’altro orientano ad una corretta lettura dei testi del Messale, riprodotto nella pubblicazione della Biblioteca Apostolica Vaticana e curata dal Ressuli. Lo stesso Marlekaj sarebbe l’autore di una versione traslitterata dello Speculum confessionis di Pietro Budi, versione manoscritta conservata nell’Archivio dei padri francescani di Scutari. Inoltre, Pietro Bogdani e l’Albania del suo tempo (Liantonio, Bari, 1989) rimane una delle opere più importanti di Marlekaj.37 Vanno sottolineati degli importanti passi progressivi riguardo alla metodologia dello studio nei confronti di queste opere. Analizzando i testi delle opere di Pietro Budi, specialmente quelli della Dottrina Christiana(1618) lo studioso Gunnar Svane riuscì anche a delineare aspetti basilari del contenuto dei manuali che quest’ultimo compilò negli anni 1618-1621. I suoi studi su Budi rimangono tuttora basilari per chiunque volesse interiorizza- re meglio il contenuto e conoscere meglio il sistema grafematico da egli adoperato.38 Testi speciﬁ ci da queste opere di Budi sono stati trascritti, ana- lizzati ed introdotti anche teoricamente dallo studioso Rexhep Ismajli.39 Riuscendo a portare a termine delle edizioni critiche complete, che rappresentano imprese molto serie nell’approcciarsi ai testi e al contenuto stesso di questi manuali e libri si è giunti ad un importante momento che segna un progresso assai positivo e incoraggiante per il susseguire delle ricerche nel campo della ﬁ lologia del testo in lingua albanese. Una completa edizione critica dell’opera Cuneus prophetarum di Pietro Bogdani facilita l’approccio ai testi e alle parti più importanti di quest’opera, tra le più importanti della letteratura ecclesiastica albanese del secolo XVII.40

37 Vedi anche Marlekaj L., Scanderbeg lle tradizioni popolari albasi, Bari, 1969. 38 Sva G., Hoë to read Budi’s Speculum Confessionis, in Studia Albanica, n.1, 1980; Sva G., Formimi i gjuhës letrare shqipe siç paraqitet në “Pasqyrën e të rrëfyemit” të Budit(1621), in Studime ﬁ lologjike, n.3, 1982; Budi P., Rituale Romanum(1621), ëith a transcription into modern orthography and a concordance prepared by G.Sva, Institut for Lingvistik, Aarhus Universitet, Aarhus, 1986. 39 Budi P., Poezi, Parathënia, tejshkrimi dhe komentet: R.Ismajli, Botime ASHAK, Prishtinë, 2006.Vedi anche Paci E., Kontribute të Rexhep Ismajlit në fushë të studimit të teksteve të vjetra shqipe, in Shêjzat, n.3-4, 2017. 40 Bogdani P., Cuneus prophetarum (Çeta e profetëve), edizione critica curata da A.Omari, Tiranë, 2005.Questa edizione critica viene introdotta da un’ampia prefazio- Testi antichi albanesi... 403

Possediamo quindi un’edizione critica dell’opera di Matranga con le apposite versioni analizzate dal punto di vista ﬁ lologico e testuale41; inoltre sono state realizzate negli anni anche altre edizioni critiche, tra cui quella del Dictionarium latino-epiroticum del 1635; quella degli atti del Concilium Albanum Primum (avvenuto nel 1703); inoltre l’edizione critica del Compendium dottrinario di Gjon Nikollë Kazazi(1743).42 Da mettere in evidenza che in studi del genere che miravano a diversi aspetti: studi testologici e ﬁ lologici, studi descrittivi, studi di carattere analitico e linguistico; studi concentrati sul lessico di ognuna delle opere di questo periodo, studi comparativi ed anche etimologici, si sente quest’u- nanimità nel concepire e trattare il fatto più importante riguardo a queste opere: frammentarie, incomplete per ragioni ancora da precisare oppure complete e molto apprezzabili dagli studiosi di tutti i tempi, che rappresentano dei monumenti veri e propri della letteratura albanese e della storia della lingua scritta.

ne scritta da Anila Omari, la quale ha evidenziato anche una tradizione di studi sull’o- pera del Bogdani, oltre ad aver analizzato anche degli aspetti importanti che mettono in evidenza l’arte scrittoria dell’autore, gli elementi costitutivi del lessico scientiﬁ co adoperato nell’opera e di un linguaggio coltivato da parte sua. 41 Matranga L., E mbsuame e krështerë, (a cura di M.Mandalà), Salvatore Sciascia editore, 2004. Vedi anche Paci E., Kontribute të studiuesve arbëreshe mbi shkrimet e vjetra shqipe, in Identitetet shqiptare sot në këndvështrimin global; Modeli i arbrit italian, Instituti Benussi, Tiranë, 2017, pp.139-151. 42 Le ultime tre edizioni critiche qui menzionate sono state curate e compilate da Bardhyl Demiraj, il quale non solo ha introdotto con delle prefazioni ampie le stesse opere, ma ha anche sostenuto lo studio del lessico con delle concordanze che sono uno strumento molto utile per chiunque volesse approfondire e cercare usi speciﬁ ci che si rintracciano nei testi di queste opere. Vedi in particolare Demiraj B., Gjon Nikollë Kazazi dhe “doktrina” e tij, Edizioni ASHAK, Prishtinë, 2006; Demiraj B., Dictionarium latino-epiroticum (Romæ, 1635), per R.D. Franciscum Blanchum, Botime Françeskane, Shkodër, 2008. Vedi anche ConciɅi ProvintiaaɅi o Cuvendi J Arbenit(1706), edizione critica curata da Bardhyl Demiraj, Botime Françeskane, Shkodër, 2012. 404 Evalda Paci

Bibliograﬁ a

Ashta K., Rreth disa çështjeve të leksikut të Pjetër Budit, in Studime ﬁ lologjike, n. 4, 1966. Ashta K., Disa fjalë të leksikut të arbënishtes, in Buletin Shkencor i Institutit pedagogjik dyvjeçar të Shkodrës, n. 6, 1967; n. 7, 1968. Ashta K., Gjon Nikollë Kazazi dhe vepra e tij (1743), in Buletin i Institutit të Shkodrës, X, n.1, 1973. Ashta K., Disa shënime mbi gjuhën e Pjetër Bogdanit, in Buletin Shkencor, n.2, Shkodër, 1981. Ashta K., Leksiku historik i gjuhë shqipe I, Shkodër, 1996. Ashta K., Leksiku historik i gjuhës shqipe II, Tiranë, 1998. Ashta K., Leksiku historik i gjuhës shqipe III, Tiranë, 2000. Ashta K., Leksiku historik i gjuhës shqipe IV, Camaj-Pipa, Shkodër, 2002. Ashta K., Leksiku historik i gjuhës shqipe V, Shkodër, 2009. Ashta K., Leksiku historik i gjuhës shqipe VI, Shkodër, 2012. Bardhi F., Skënderbeu(Apologji), (traduziome dal latino di Stefan I.Prifti), Tiranë, 1967. Bardhi P. O.F.M., Mâ i moçmi alfabet i gjuhës shqype, in Zâni i Shna Ndout, n.I, 1920. Bardhi P. O.F.M., Alfabeti i përdoruem prej shkrimtarësh të moçëm t’Gegnìs, in Zâni i Shna Ndout, n.II, 1920. Bardhi P. O.F.M., Libri i D.Gjon Buzukut, in Zâni i Shna Ndout, n.II, 1920. Bardhi P. O.F.M., Alfabeta të përdoruem prej shkrimtarësh shqyptarë t’Italìs, in Zâni i Shna Ndout, n.IV, 1920. Blaise A., Manuel du latin chrétien, Brépols, Strasbourg, 1955. Blaise A., Le vocabulaire latin des principaux thèmes liturgiques (ouvrage revu par D. Antoine Dumas O.S.B.), Brépols, 1966. Bogdani P., Cuneus prophetarum (Çeta e profetëve), edizione critica curata da A.Omari, Tiranë, 2005. Borgia N., La Disciplina della Liturgia nella Chiesa greca e latina, Tipograﬁ a Italo-Orientale “San Nilo”, Grottaferrata, 1910. Testi antichi albanesi... 405

Borgia N., Pericope evangelica in lingua albanese del secolo XIV (da un Manoscritto Greco della Biblioteca Ambrosiana), Scuola Tipografi ca Italo-Orientale «San Nilo», Grottaferrata, 1930. Borgia N., Frammenti eucaristici antichissimi (Saggio di poesia sacra popolare bizantina), Scuola Tipografi ca dell’Abbazia, 1932. Borgia N., Origine della Liturgia Bizantina, Scuola Tipografi ca Italo- Orientale «San Nilo», Grottaferrata, 1933. Borgia N., L’Unità della Chiesa nella Liturgia, Scuola Tipografi ca Italo- Orientale «San Nilo», Grottaferrata, 1934. Budi P., Poezi, (Parathënia, tejshkrimi dhe komentet: R.Ismajli), ASHAK, Prishtinë, 2006. Camaj M., Il “Messale” di Gjon Buzuku, contributi linguistici allo studio della genesi, Shêjzat, Roma, 1960. Camaj M., Për vokalin nazal ke Buzuku (La vocale nasale in Buzuku), Estratto dalla Rivista Shêjzat (Le Pleiadi), n.5-6, 1959. Camaj M., Pjetër Budi (në rasën e katërqindvjetorit të lindjes), in Shêjzat, n.9-12, 1966. Camarda D., Appendice al saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese, Tipografi a Alberghetti, Prato, 1866. Cirrincione A., Sintassi degli antichi scrittori albanesi, Shêjzat, Roma, 1968. Chiaramonte Z., Il Messale di Gjon Buzuku(1555). Un hapax in lingua albanese tra reforma, controriforma e islam, in Rivista liturgica, n.6, Abbazia S.Giustino, Edizioni Messaggero Padova, 2011. Crispi G., Memoria sulla lingua albanese, Palermo, 1831. Çabej E., Elemente të gjuhës e të literaturës shqipe, Tiranë, 1936. Çabej E., Për gjenezën e literaturës shqipe, in Hylli i Dritës, n.12, 1938. Çabej E., Për gjenezën e literaturës shqipe, in Hylli i Dritës, n.1, 1939. Çabej E., Për gjenezën e literaturës shqipe, in Hylli i Dritës, n.2, 1939. Çabej E., Tekstet e vjetra shqip dhe disa kritere rreth botimit të tyre, in BUSHT, n.2, 1959. Çabej E., Shqipja në kapërcyell/Epoka dhe gjuha e Gjon Buzukut, Botime Çabej, Tiranë, 2006. Çabej E., Studime shqiptare, Vepra të zgjedhura, ASHAK, Prishtinë, 2008. Çabej E., Studime etimologjike në fushë të shqipes V, Botime Çabej, Tiranë, 2014. 406 Evalda Paci

Demiraj B., Viti i zbulimit të Mesharit të Gjon Buzukut dhe ndonjë çështje që lidhet me të, in Biblos, Palermo, 2003. Demiraj B., Gjon Nikollë Kazazi dhe “doktrina” e tij, ASHAK, Prishtinë, 2006. Demiraj B., Dictionarium latino-epiroticum(Romæ, 1635), per R.D. Franciscum Blanchum, Botime Françeskane, Shkodër, 2008. Demiraj B., Rrënjë dhe degë të krishtërimit ndër shqiptarë, in Hylli i Dritës, n.2, 2011. Demiraj B., Studi fi lologici arbëreshë, in Albanistica 5, Comet Editor Press, 2015. Demiraj Sh., Përcaktimi i dorëshkrimit origjinal të Matrangës nga prof. Selman Riza, in Studime fi lologjike, n.1-2, 2010. Fishta F., Randësija e librave të Buzukut e të Budit, in Shkëndija, 9-10, 1942. Fishta F., Mario Roques për fi lologjinë, kërkimet arkivale dhe historike të vendit tonë, in BUSHT, n.3, Tiranë, 1962. Fishta F., Dorëshkrime të Bibliothekës Nacjonale të Parisit, in Hylli i Dritës, n.9, 1938. Fishta F., Gjurmimet e nji mueji në Romë, in Hylli i Dritës, n.10-11, 1940. Geci P., Frang Bardhi dhe fjalori i tij latin-shqip, in Studime fi lologjike, n.2, 1965. Ismajli R., Gjuha shqipe e “Kuvendit të Arbënit”, Rilindja, Prishtinë, 1985. Ismajli R., Tekste të vjetra, Botime Dukagjini, Pejë, 2000. Ismajli R., Les études sur Buzuku aux années ’50 du XX-ème siècle, in Studia Albanica, XXXIX-ème Année, 2006. Lacaj H., Pjetër Budi, vjershëtor i parë i letërsisë sonë, in Studime fi lologjike, n.4, 1966. La Piana M., Il Catechismo albanese di Luca Matranga da un manoscritto vaticano, Estratto del Periodico Roma e L’Oriente, Tipografi a San Nilo, Grottaferrata, 1912. Malaj V.P., Kuvendi i Arbënit(1703), Përshtatje në gegnisht dhe parathânje nga A.N.Berisha, Tuz, 2017. Mandalà M., Gjurmime fi lologjike për letërsinë e vjetër arbëreshe, Botime Çabej, Tiranë, 2006. Mandalà M., Su un catechismo in albanese della seconda metà del ‘500. Prime ipotesi e questioni preliminari per una futura ricerca, në Testi antichi albanesi... 407

Albanische Forschungen 37; Sprache und Kultur der Albaner Zeitliche und räumliche Dimensionen / Akten der 5. Deutsch-albanischen kulturwissenschaftlichen Tagung (5-8 juni 2014, Buçimas bei Pogradec, Albanien), Harrasowitz Verlag, Wiesbaden, 2015. Mandalà M., Padre Giorgio Guzzetta e le origini della costruzione d’identità arbëreshë, in Hylli i Dritës, n.1-2, 2015. Mandalà M., Hylli i Dritës dhe arbëreshët, in Studime shqiptare 22, Universiteti i Shkodrës Luigj Gurakuqi, Instituti i Studimeve Albanologjike, Botime Fiorentia, Shkodër, 2015. Marlekaj L., Doli libri mâ i vjetri i gjuhës shqipe, in Shêjzat, nr. 1-2, 1959. Marlekaj L., Scanderbeg nelle tradizioni popolari albanesi, Bari, 1969. Marlekaj L., O.F.M., Pietro Bogdani e l’Albania del suo tempo, Liantonio editore, Palo del Colle, Bari, 1989. Matranga L., E mbsuame e krështerë, (a cura di M.Mandalà), Salvatore Sciascia editore, 2004. Matzinger J., L’ordine dei nomi dei santi nella litania di Ognissanti nel Manuale Pastorale(“Messale”) di Gjon Buzuku, in Hylli i Dritës, n.4, 2010. Nadin L., Ancora sul Meshari di Gjon Buzuku. Nuovi dati e nuovi scenari, in Hylli i Dritës, n.1-2, 2015. Omari A., Formula e pagëzimit: konteksti historik dhe roli i Skënderbeut, in Hylli i Dritës, n.2, 2009. Omari A., Archaic features of Bogdani’s language: overlappings with southern dialects, in Studia Albanica, n.1, 2015. Paci E., Bardhyl Demiraj: Dictionarium latino-epiroticum(Romæ, 1635), per R.D.Franciscum Blanchum, Botime Françeskane, Shkodër, 2008, in Hylli i Dritës, n.1, 2009. Paci E., Meshari i Gjon Buzukut në studimet e Martin Camajt, in Hylli i Dritës, n.4, 2010. Paci E., Letërsia e vjetër shqipe në kontekstin e historisë së letërsisë shqiptare, in Hylli i Dritës, n.2, 2011. Paci E., Për një vështrim tekstologjik të Mesharit të Gjon Buzukut, in Hylli i Dritës, n.3, 2011. Paci E., Sistemi mbiemëror në Mesharin e Gjon Buzukut, Botimet Albanologjike, Tiranë, 2011. Paci E., Kolofoni në Mesharin e Gjon Buzukut, in Hylli i Dritës, n.1, 2012. 408 Evalda Paci

Paci E., Një vepër themelore për fi lologjinë e teksteve të vjetra shqipe(në përvjetor të botimit të veprës Recherches sur les anciens textes albanais, 1932), in Hylli i Dritës, n.4, 2012. Paci E., Pikëpamje të Zamputit mbi vendin e “Mesharit” në historinë e letërsisë së shkruar shqipe, in Studime fi lologjike, n.3-4, 2014. Paci E., Elemente të leksikut të liturgjisë në veprat e letërsisë së vjetër shqipe-Zotynë si rast studimi, in Hylli i Dritës, n.3-4, 2014. Paci E., Cenni ed osservazioni linguistiche sul primo libro scritto in lingua albanese (1555), in Studia Albanica, 1-2, 2014. Paci E., Kontributi i Gaetano Petrottës për historinë e letërsisë së vjetër shqipe, in Hylli i Dritës, n.1-2, 2015. Paci E., Kontributi i Eqrem Çabejt në fushë të studimeve mbi historinë e letërsisë së vjetër shqipe, in Hylli i Dritës, n.2, 2016. Paci E., Gjurmime rreth leksikut të liturgjisë në Mesharin e Gjon Buzukut, in Shêjzat-Pleiades, n.1-2, 2016. Paci E., Kontribute të Rexhep Ismajlit në fushë të studimit të teksteve të vjetra shqipe, in Shêjzat-Pleiades, n.3-4, 2017. Paci E., Studime mbi tekstet e vjetra shqipe, Akademia e Studimeve Albanologjike, Tiranë, 2017. Petrotta G., L’Albania e gli albanesi nella presente crisi balcanica (Conferenza tenuta nel Circolo di cultura di Palermo), Ant. Trimarchi editore, Palermo, 1913. Petrotta G., Saggio di bibliografi a albanese (1500-1930), Palermo, 1931. Petrotta G., Letteratura albanese e italo-albanese, Venezia, Offi cine grafi che C.Ferrari, 1939. Petrotta R., Dy 200-vjetorë në lëmin e letërsisë shqiptare, in Shkëndija, n.3, 1943. Petrotta G., Valori religiosi e culturali delle colonie siculo-albanesi nella mostra dei cinquecento anni, Estratto dal Bollettino della Badia di Grottaferrata, V.III, fasc.I, Grottaferrata, 1949. Petrotta G., Poeti siculo-albanesi, Palermo, 1950. Petrotta G., La questione etnico-linguistica greco-albanese, Palermo, 1950. Petrotta G., Svolgimento storico della cultura e della letteratura albanese, Palermo, 1952. Petrotta G., Popolo, lingua e letteratura albanese (a cura di M. Mandalà), Edizioni Mirror, Palermo, 2003. Testi antichi albanesi... 409

Ressuli N., Il “Messale” di Giovanni Buzuku, riproduzione e trascrizione, Biblioteca Apostolica Vaticana, 1958. Ressuli N., I più antichi testi albanesi, G. Giappichelli, Torino, 1978. Riza S., Thèses sur les trois manuscrits du Catéchisme de Lekë Matrënga, in Studia Albanica, n.1, 1965. Riza S., Pesë autorët më të vjetër në gjuhën shqipe, Botime Toena, Tiranë, 2002. Riza S., Vepra 4, Prishtinë, 2004. Riza S., Vepra të zgjedhura, Tiranë, 2009. Roques M., Recherches sur les anciens textes albanais, L. O. P. Geuthner, Paris, 1932. Rrota J. O.F.M., Letratyra shqype për shkolla të mjesme, Shkodër, 1925. Rrota J., Hulumtime dhe shenjime mbi Gjon Buzukun, in Buletin për Shkencat Shoqërore, n.3, Tiranë, 1956. Rrota J. O.F.M., Per historín e alfabetit shqyp dhe studime tjera gjuhesore, Botime Françeskane, Shkodër, 2005. Rrota J. O.F.M., Gjuha e shkrueme ase vërejtje gramatikore, Botime Françeskane, Shkodër, 2006. Schirò G., Della lingua albanese e della sua letteratura, anche in rapporto alle colonie Albanesi d’Italia, in Rassegna italo-albanese, n.7, 1919. Schirò G., Della lingua albanese e della sua letteratura, anche in rapporto alle colonie albanesi d’Italia, in Studi albanesi, vol.II, 1932. Schirò Z., Randësija e librave të Buzukut e të Budit, in Shkëndija, n.9-10, 1942. Schirò G., Storia della letteratura albanese, Nuova Accademia, Milano, 1959. Sciambra M., Indagini storiche sulla comunità greco-albanese di Palermo, Tipograﬁ a San Nilo, Grottaferrata, 1963. Sciambra M., La “Dottrina cristiana” Albanese di Luca Matranga, riproduzione, trascrizione e commento del Codice Barberini latino 3454, Biblioteca Apostolica Vaticana, 1964. Sciambra M., Bogdanica (studi su Bogdani e l’opera sua), volume II, saggio sul lessico scientiﬁ co e culturale del Bogdani, Pàtron editore, Bologna, 1965. 410 Evalda Paci

Sciambra M., Caratteristiche strutturali dei canti liturgici della tradizione degli Albanesi di Sicilia, në Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici, n.2-3, XII-XIII, Romë, 1966. Sinani Sh., Prej shekullit të iluminizmit gjuhësor në shekullin e nacionalizmit gjuhësor, in Studime fi lologjike, n.1-2, 2015. Solano F., Vincenso Dorsa e la traduzione del Vangelo nella parlata albanese del Frascineto, Bollettino della Badia Greca di Grottaferrata, Volume XXIX, 1975. Svane G., How to read Budi’s Speculum Confessionis, in Studia Albanica, n.1, 1980. Svane G., Formimi i gjuhës letrare shqipe siç paraqitet në “Pasqyrën e të rrëfyemit” të Budit(1621), in Studime fi lologjike, n.3, 1982. Svane G., Libra dhe dorëshkrime të vjetra shqipe në Bibliotekën Mbretërore në Kopenhagë, in Studime fi lologjike, n.3, 1985. Svane G., Dorëshkrime shqipe të shek.18 në Bibliotekën Mbretërore të Kopenhagës, in Studime fi lologjike, n.4, 1986. Zamputi I., Shënime mbi rrethanat e vdekjes së Don Pjetër Budit, in Buletin i Universitetit Shtetëror të Tiranës, Seria e Shkencave Shoqërore, n.2, 1958. Zamputi I., Ricerche su Pjeter Bogdani, in Rassegna di studi albanesi, n.1, 1964. Zamputi I., Les circostances historiques de la parution du “Missel” de Gjon Buzuku et sa place dans la littérature albanaise, in Studia Albanica, n.1, 1988. Zamputi I., Çështje të shkrimit dhe të fi llimit të letërsisë në gjuhën shqipe, in Hylli i Dritës, n.1-2, 1995. Tomorr Plangarica

PREJ TEKSTIT QË BART LITERALITET, NË SHQYRTIMIN E TIJ SI DISKURS (RASTI I ANALIZËS SË NJË TREVARGËSHI)

Vlerën dhe bukurinë e mesazhit e kushtëzon konceptualizimi dhe ngjizja e tij dhe jo madhësia

Të gjendur para një larmie të skajshme përdorimesh ligjërimore të mesazheve të natyrave nga më të ndryshmet, para një morie po ashtu për- pjekjesh teorike e konceptesh për t’i klasiﬁ kuar e interpretuar ato, rendim paprerë drejt formave e modeleve që kanë ﬁ tuar tashmë statusin e teksteve të mirorganizuara dhe teorive e koncepteve që kanë shërbyer për interpretimin e tyre; e sigurisht që shkencat e ligjërimit, e në gji të tyre dijet që na vijnë nga stilistika, semiotika, analiza e tekstit dhe diskursit, pragmatika, teoritë e të thënit a gjuhësia kognitive, pa i parë ato të shkëputura edhe nga hermeneutika, narratologjia e përgjithësisht disiplinat që formësojnë korpusin e dijeve të studimit shkencor të letërsisë, na japin mundësi të shumta, modele të efektshme ndihmëse.1 Në këtë rrugëtim nuk është i rëndësishëm vetëm modeli i marrë në shqyrtim nga ana sasiore e mesazhit ose autoriteti i atij që ka marrë rolin e instalimit dhe përftimit të thëniepërftueve në mesazh; i rëndësishëm është edhe roli që do të luhet në rindërtimin e rikuptimësimin e atij mesazhi, e për pasojë, qasja që do të përvijohet në raport me të. Në shqyrtime, përgjatë këtij procesi mund të përballemi thjesht dhe vetëm me një thënie, një diskurs të vetëmjaftueshëm, pavarësisht nga përmasat a vëllimi i tij, qoftë edhe me një tekst a mesazh prej vetëm tri vargjesh, siç do të jetë ku-

1 Është përftuar natyrshëm tashmë integrimi i disiplinave të ndryshme gjuhësore në të ashtuquajturat shkenca të ligjërimit. Madje qysh para një gjysmë shekulli, intuita e çonte E. Benvenistin të theksonte: “... që gjuhësia të meritojë plotësisht të jetë “një shkencë e ligjërimit”, do të ishte mirë të mos e hidhte tej pikëmbështetjen sociale të thënieve dhe kushtet e përftimit e efektshmërisë së tyre komunikuese në mugëtirat e jashtme të një përpjekjeje “interpretuese” që asnjë kategori nuk do të arrinte ta stabi- lizonte. Për ta thënë ndryshe, do të duhej të kuptoheshin, në këtë ndërkohë, thëniet si të bëheshin pjesë e një diskursi (Benveniste, E. 1974:71). 412 Tomorr Plangarica turisja jonë në vijim, duke u përqendruar veçse në tri vargjet, gjerësisht të njohura tashmë, siç janë të mëposhtmet: Hanko, mos kalo mbi varre,/ se të vdekurit i ngjalle,/ dhe të gjallët i vdiqe fare. Një trevargësh me një ndërtim tejet të thjeshtë (një thënie në formë kërkese a lutjeje, dhe dy të tjera shpjeguese/argumentuese të atij qëndrimi, që kanë ngjizur, nga ana tjetër, një univers poetik që ndryn një ide madhore së cilës njerëzit i janë qasur shekuj e shekuj me radhë, madje qysh nga Homeri, e vijojnë edhe sot, duke përforcuar qëndrime të qenies njerëzore ndaj një kategorie estetike siç është e bukura; e sidomos për t’i njohur asaj një rol të rëndësishëm në jetën njerëzore: transformues, rregullues, human. Dhe për ta shprehur këtë rol, nuk ka mjaftuar vetëm realiteti i për- ditshmërisë, ai konkreti, i prekshmi, por është konceptualizuar një realitet me përmasat nga më të skajshmet, përmes pranëvënies së kësaj bote të prekshme, por edhe asaj të përtejme, të të gjallëve e të vdekurve, madje duke i blatuar së bukurës rolin e fuqisë hyjnore, që i pranëvë e i zbeh kufi jtë mes këtyre dy botëve. Interpretimin e mesazhit letrar nuk e lehtëson a vështirëson përmasa e mesazhit – rikuptimësimi e interpretimi i tij kushtëzohet nga kultura e re- ceptuesit dhe efi kasiteti i metodologjive e koncepteve të përdorura në ana- lizë e interpretim. Ato mundësojnë suksesin e interpretimit edhe të frag- menteve, copëzave të përzgjedhura a shkëputura nga tekste të plota letrare. Gjithsesi, duhet theksuar se trevargëshi që do të shqyrtojmë, në rrugëtimin e tij si krijim anonim, u ka qëndruar kohërave, duke mpakur e zbehur pjesën tjetër të tekstit; trevargëshi ka fi tuar tashmë statusin e një teksti të përmbyllur, që funksionon në raport me lexuesin si i tillë, i vetëmjaftueshëm. Trevargëshin do ta vështrojmë si akt të foluri, që ka funksionuar në kohëra si diskurs letrar, poetik, i ngarkuar me literalitet dhe tregues të kri- jimtarisë poetike gojore dhe bartës i një ideje madhore, ku forca shndërrue- se, plotfuqishmëria hyjnore shfaqet tejet e humanizuar.

Bukuria si plotfuqishmëri e humanizuar Qysh se u ndërgjegjësua për raportin e tij me natyrën, shoqërinë, veten, jetën e vdekjen, njeriu ndodhej vijimisht përballë enigmës së rolit të tij në ato raporte, të dëshirës për të përjetësuar e mënjanuar përkohshmërinë në ato realitete, e sidomos të zotërimit të asaj fuqie që do t’i mundësonte të shndërronte veten, të shmangte vdekjen a të zotëronte ringjalljen; e duke qenë i pafuqishëm, ia blatoi atë plotfuqishmëri Zotit, zotërave që i mendoi si shembëlltyra të vetes, por edhe përtej vetvetes. Imagjinata a fantazia e tij Prej tekstit që bart literalitet, në shqyrtimin e tij si diskurs 413 lindi natyrshëm magjinë, magjistarët, totemet, paragjykimet e bestytnitë, e në një kuptim të caktuar edhe fenë a fetë. Por përvijimi edhe i raporteve estetike, përmes përjetimeve të së bu- kurës në përditshmërinë e kontakteve e të komunikimeve, sidomos hapësi- rave të gjetura në kufi jtë e imagjinatës dhe artit, i mundësuan të përfytyrojë e projektojë në mënyrë më të kapshme e konkrete “gurin fi lozofal/lapis philosophorum” të shndërrimit të vetes e të të tjerëve, duke parë e vlerësuar nxitjen e përjetimeve estetike, duke sublimuar në këtë mënyrë një vlerë që shkallë-shkallë do të përftohej si ideal estetik, për forcën shndërruese të së cilës do të besonte po aq sa edhe te magjia a zotërat. Mitet e legjendat na sjellin fi llimisht shembuj nga më tërheqësit të atyre ndjesive, përmes entiteteve të magjisë, bestytnisë, etj.: por, në iti- nerarin estetik të tij po përvijohej e kultivohej njëherazi një tjetër entitet, me konture më të humanizuara dhe që bartte aftësinë e shndërrimit dhe veprimit, duke përftuar hera-herës nxitjet për ekstazën poetike: “e bukura”. E në rrjedhë të kohës, vështrimi adhurues estetik i kësaj vlere, sidomos ndaj bukurisë së femrës, nxiti të përftoheshin vargjet e skenat nga më mbresëlënëset, qysh nga Homeri, te Shekspiri a Ronsari, Bodleri a Dostojevski, për të përmendur vetëm disa pika kulmore të letërsisë. Tejet njerëzore si prirje, ajo do të shfaqej jo vetëm në letërsinë e kultivuar, por më së shumti edhe në krijimtarinë popullore, me shkëlqim të veçantë në këngët a krijimet poetike. Në atë gjerdan vlerash, e konside- rojmë si një gur të çmuar trevargëshin Hanko, mos kalo mbi varre/se të vdekurit i ngjalle/dhe të gjallët i vdiqe fare. Në vlerësimin e tij, që vjen përmes një ri-ndërtimi të mesazhit e interpretimit të tij, pikëvështrimet kognitive e pragmatike do të marrin përparësi. Gjuhësia kognitive dhe interpretimi i mesazheve si diskurse Në lidhje me procesin që ndodh në rikuptimësimin e tekstit përgjatë leximit e interpretimit të tij, duhet t’i largohemi idesë se lexuesi kap dhe interpreton përgjatë të lexuarit një pamje a fragment të realitetit, të jetës reale, të përvojave konkrete. Në fakt, lexuesi është përballë një tërësie ligjërimore të mirorganizuar, diskursit/tekstit, dhe prej tij ndërton imazhet dhe propozicionet/fjalitë logjike në trurin e tij dhe i organizon më tej ato në sajë të bindjeve, besimeve, formimit dhe përvojave të tij. Në atë proces ngjizjeje ndikojnë një sërë treguesish psikointelektualë, qysh nga aftësia metaforizuese, simbolizuese, skematizuese e individit, deri te përvojat vetjake, përvojat situacionale, e më së fundi, kapaciteti për gramatikalizim i skemave kognitive e mjeteve të përzgjedhura për të ngjizur domethëniet e synuara. Ndaj edhe në trevargëshin që po shqyrtojmë, fragmentet e rea- 414 Tomorr Plangarica litetit, skenat e jetës reale, vërtetësia ose jo e pjesëmarrësve në mesazh do të mbeten në sfond, dhe rrekja për të gjetur gjurmët e vërtetësisë së tyre do të ishte thjesht plotësim i një kureshtie, por aspak ndonjë tregues shumë domethënës për shpjegimin e tekstit (në mos qoftë edhe një pengesë për t’u thelluar në domethëniet e kuptimet potenciale të bartura në të, ngaqë përmbushja e kureshtisë mund të konsiderohet si stacioni i fundit). Në këtë këndvështrim, trevargëshi në shqyrtim nuk është diskursi zanafi llor midis A dhe B, që ka një kontekst konkret të personazheve, por është një diskurs i përftuar nga teksti, konteksti i të cilit përftohet në raport me këtë realitet të ri tekstor, produkt i skenave e imazhërive mentale; jo më në lidhje me realitetin konkret, por në lidhje me atë mental, të ngjizur e të përftuar në tekstin e ngjizur tashmë. E nga ana tjetër, në procesin e komunikimit si tekst letrar, rindërtimit të kuptimit nga ana e lexuesit/dëgjuesit i shtohet konceptualizimi që i ndodh këtij realiteti përmes imazhërive dhe skemave mentale që fi llojnë të veprojnë në mendjen e çdo lexuesi për të përftuar ai vetë kuptimin e atij diskursi, i cili vjen e funksionon si ‘infratekst’, ‘përtejtekst’ a ‘tekst i lexuesit’.2 I tërë ky diskurs mund të kishte zanafi llë një situatë të rëndomtë për- ditshmërie, diku në një fshat a qytezë shqiptare, në një x-kohë; mund të ishin në një situatë të zakontë komunikimi një i ri (pse jo edhe i moshuar), që gjendet para një vajze a zonje bashkëfshatare a bashkëqytetare e tij, ndaj së cilës ka një adhurim të madh, sepse e pataks bukuria e saj, dhe natyrshëm kjo pataksje e çon deri në botën tjetër, “e shtie në dhe”; mund të rastisë po ashtu që rastësisht skena të ketë ndodhur në varreza, ku po aq rastësisht ose jo, me këtë të ri a të moshuar gjendet dhe vajza a gruaja e quajtur Hanko (ose edhe e mosquajtur e tillë), që rastis të jetë vajtocë, e si e tillë është atje për të kryer zanatin e saj; dhe në këtë rast, skena e motivon edhe më shumë diskursin e formësuar e transmetuar nga i riu a plaku;3 dhe e gjitha kjo zanafi llë do të mbetej aty. Hankoja a zonja do të buzëqeshte, do të miklohej, do t’i bënte ose jo ndonjë shenjë të riut a plakut dhe gjithçka do të përfundonte.

2 Me emërtimin teksti i lexuesit ose infrateksti a përtejteksti parakuptojmë përfshirjen a nënshkrimin e subjektit në të lexuar. Përpjekja për të përftuar tekstet e lexuesit, infratekstet a përtejtekstet e integron të lexuarit dhe përvojat e të lexuarit në larminë e konteksteve, kulturave dhe proceseve imagjinare, duke rinovuar mënyrën e trajtimit kritik të veprave (shih më gjerë Mauzaric, C. 2011:13-14; dhe Plangarica, T. 2017c). 3 Mund të ekzistojnë edhe variante të tjera, të supozuara a reale. Fitim Çaushi, sjell një të tillë në Bukuria e një ligjërimi artistik, (në internet; konsultuar më 25 prill 2018). Prej tekstit që bart literalitet, në shqyrtimin e tij si diskurs 415

I futur në një proces më të gjerë komunikativ, i gjithi ky tekst do të marrë të tjera përmasa, si pasojë e dekontekstualizimit, rikontekstualizimit e rikuptimësimit të të njëjtit mesazh në vijimësi. E tashmë rikontekstualizi- mi do të rikumptimësonte një tjetër domethënie të tekstit: të sublimimit të bukurisë si të tillë, forcën e saj të njëjtë me atë të Frymës, të Krijuesit, me përmasën e të gjithëfuqishmit, me përmasën e shndërruesit, me përmasën që ia njeh arti qysh në zanafi lla (bukuria bukuria që vret, do të theksonte Ronsari e jo pak të tjerë para a pas tij; bukuria si forcë shndërruese, do të theksonte Dostojevski e të tjerë para a pas tij, e kështu me radhë). Dhe jemi tashmë në hapësirat e diskursit konstituant, zanafi llor, me autoritet të vetëpërmbushur, siç janë tekstet letrare, tekstet fi lozofi ke, shkencore a fetare, sipas D. Maingueneau-se e F. Cossuta-s (1995). A kemi shkuar shumë larg në mëtime? Jo, veçse jemi prirur drejt hapësirave të natyrshme të tekstit letrar nga një tjetër kahje. Dhe këto hapësira duhen njohur me veçantitë që ato shfaqin dhe jo me opinionet që përpunojmë sipërfaqshëm përmes metateksteve tona. Trevargëshi është një skenë e konceptualizuar me tregues që përftohen nga botë reale dhe imagjinare, që i tejkalojnë kufi jtë e hapësirave të reales, që ngjizet përmes metaforizimit, që nxitje ka një faktor të pashprehur, por dukshëm veprues për të motivuar atë metaforizim: bukurinë e thekshme, të papërballueshme, që bëhet vepruese dhe bazë për metaforizimet e pranishme; realja dhe imagjinarja janë përvijuar më tej në lidhje komplekse, që motivojnë ngjizjen e thënies poetike në formën e arsyetimit dhe shpjegimit. Diskursi i përftuar në këtë mënyrë mund të fi tojë vlerë më të përgjithshme, nëse i largohemi një caku kohor konkret, një vepruesi konkret, një situate thënësore konkrete, pikërisht se në ngjizjen e tij ky diskurs nuk ka të rëndësishme vepruesit a pësuesit, por pikërisht këtë tregues që motivohet në arsyetim. Skena e konceptualizuar, në përbërje të së cilës gjendet një ‘veprues’, Hankoja, dhe pësuesit (të gjallët, të vdekurit), del e pamotivuar, madje e pakuptimtë qoftë edhe metaforikisht, nëse te vepruesi nuk sublimohet një veti që ka forcë të tillë jo të zakontë, jo të natyrshme, madje të mbinatyrshme, të njëjtë me fuqinë hyjnore: në përvojat njerëzore, e tillë është bukuria. Është prania e kësaj bindjeje e përvoje që ndihmon në kuptimësi- min e thënieve, motivimin e shenjimeve të organizuara në thënie, të gra- matikalizuara dhe ngjizura në tekst, dhe rikuptimësimin më tej të tyre nga lexuesi. 416 Tomorr Plangarica

Skenografi a në diskurs si motivuese e konceptualizimit të mesazhit Përgjatë shqyrtimit priremi rëndom të mbështetmi në tregues të caktuar që formësojnë situatën e komunikimit në diskurs, e më tej të shqyrtojmë tregues më të drejtpërdrejtë gjuhësorë që ndikojnë në domethënien e fjalive në tekst. Në përvojat e analizës së diskursit bëhet dallim mes nocionit të situatës së komunikimit (që parakupton më shumë një mënyrë trajtimi sociologjike të mesazhit), situatës së të thënit (që është një nocion mirëfi lli gjuhësor, i lidhur me shqyrtimet e fjalisë) dhe skenës së të thënit (nocion përmes të cilit ngulmohet që të thënët të integrohet në një hapësirë të për- vijuar qartë, me kufi j të papërcaktuar nga gjinia a lloji i diskursit, por nga vetë diskursi, të folurit konkret aty); e në këtë mënyrë, skena e të thënit lidhet me tërësinë e tekstit, me të gjitha elementet në të cilat integrohet të thënit, pavarësisht nga rëndësia e tyre në atë skenografi .4 Për trevargëshin në shqyrtim me interes është shqyrtimi i skenografi së, duke e parë atë të pranishme edhe në variantet e zgjeruara në të cilat trevargëshi gjendet. Në variantet e zgjeruara, trevargëshi lihet në qendër, në formën e një mizanskene të meditimit fi lozofi ko-estetik. Mizanskena është tejet e gjetur, në hapësirën e varreve ku njeriu ka tejet pranë dy botët, të të gjallëve e të të vdekurve, ku njeriu ka të pranishme njëherazi predispozitën më të dukshme për ta provuar më qetësisht e pozitivisht, përmes pranisë së një bote të fshehur nën dhé e njëherazi në eter, një përjetim ekzistencial që e çon më natyrshëm te e mira, e bukura, e fi smja; një përjetim që i lindur në atë mizanskenë, i ka më pranë kufi jtë mes ekzistenciales dhe transceden- tales, reales dhe sureales, etikes dhe estetikes, mistikes dhe të dëshiruarës. Për më tepër, ngjizja përmes adresimit dialogal dhe tekstit argumentues e bën mesazhin më ndikues, më të receptueshëm dhe përjetimin po ashtu më dinamik : të duket sikur ndjek një skenë sa konkrete aq edhe sureale : një profi l (aspak i qartë për nga treguesit e bukurisë) që kalon përgjatë një terreni që nxit veçse lëvizje të një natyre sureale : nga thellësitë ku ringjallen adhuruesit e nga lartësitë prej nga pikiatojnë po ashtu të gjallët.

4 D. Maingueneau-ja propozon një analizë të skenës së të thënit në tri skena të dallueshme : skena e përgjithshme, që parakupton një status pragmatik të tipit të diskursit të cilit i përket mesazhi/teksti në shqyrtim ; skena gjenerike, që parakupton normat e përvijimit të një lloji a tipi të diskursit ; dhe skenograﬁ a, që parakupton skenën e të folurit, që nuk imponohet nga tipi ose gjinia e diskursit, por përvijohet nga vetë diskursi. Llojet e ndryshme të diskursit që i drejtohen vijimisht skenograﬁ së janë ato që synojnë të ndikohet mbi bashkëthënin/mesazhmarrësin për të ndryshuar bindjet e tij” Maingueneau, D., 2009 :111-112). Prej tekstit që bart literalitet, në shqyrtimin e tij si diskurs 417

E brenda kësaj mizanskene të përftuar përmes lidhjeve e marrëdhënieve ligjërimore tejet funksionale marrin kuptim kontekstual leksemat: varret – vendi i qetësisë, paqëtimit, pranë të cilit qenia njerëzore është e prirur drejt vlerësimeve sa më të sinqerta, mes botëve që i kanë pothuajse të zbehta kuﬁ jtë; të vdekurit dhe të gjallët – që po ashtu i kanë më pak të dukshme e të ndjeshme distancat, e ndaj mund të ndikohen më lehtësisht nga ajo fuqi vepruese, siç është bukuria; ngjall e vdes (fare) – si dukuri tejet njerëzore e aspak fatale e të pamundura përballë fuqisë vepruese të së bukurës. Kjo mizanskenë qendrore është e plotësuar në sfond me mizanskena të tjera (jo të njëjta nga varianti në variant), që më tepër janë mbështetëse, sesa bartëse të ndonjë ideje në mesazh; ose janë variante përforcuese të adhurimit të bukurisë së Hankos, por të zbehta gjithsesi në krahasim me trevargëshin, sepse janë përzgjedhur nga lënda e zakontë e poetizimit dhe përshkrimit të bukurisë së femrës (e për pasojë, janë të shfaqura përballë konsumimit). Për më tepër, nga varianti në variant ato mizanskena më tepër përftojnë ngjyresën e arealit ku krijimi ka lindur a është ngulitur, sesa vlerë të drejtpërdrejt në funksion të idesë madhore (prania e Hankos në shtratin bojë kafe/bajame, pranë dritares, përballë malit, te porta a te çezma, me fustanin brane-brane a me ﬂ okët leshdërrudhë, meshollë e qafëgjatë, etj., nuk i shton asnjë përmasë idesë që i jep vlerë mesazhit). Në mënyrë jo shteruese po japim disa nga variantet që kemi hasur.5 Në të gjitha variantet trevargëshi mbetet pothuaj i njëjtë (ndryshon veçse ndonjë element leksikor i përzgjedhur që mund t’i shtojë më shumë poeti-

5 Krevati me bojë arre, / Bajamé (referen pas çdo vargu) / pranë penxheres e maje ; / përkundrejt keshe ca male, / maje vesh culën diare, / un’ i bjerje, tinë qaje. / Hanko, mos më shko ndër varre, moj mushk’ e kuqe xanxare, / se të dekurit i ngjalle, të gjallët i diqe fare! Kuç, Kurvelesh, Vlorë, 1959, Mbledhës të folklorit 9 – Nga kënga e popullit, Dh. S. Shuteriqi, botim i Institutit të Kulturës Popullore të Akademisë së Shkencave të RPSSh-së, Tiranë, 1991, fq. 398. Hanko, mos shko nëpër varre, Hanko pelivaneja / çupë Elbasanija (vargjet 2 dhe 3 përsëriten pas çdo vargu), se të vdekurit i ngjalle, / të gjallët i diqe fare, / mesholl e vathë manxhare !/ Hanko mos shko nëpër gurë, / se s’më del na mëntë kurrë, / qafëgjatë e leshdërrudhë! / Kur del te porta në udhë, / vete në çezmë e mush ujë, / pse s’na fl et, o mori ftujë ? Zhulat – Gjirokastër, 1979 ; cituar nga Mbledhës të folklorit 5, Këngë popullore nga rrethina e Kardhiqit dhe e Rrëzomës, botim i Institutit të Kulturës Popullore të Akademisë së Shkencave të RPSSh-së ; përgatitur nga Mitat Kondi, redaktor Foto Malo. Hanko, mos shko nëpër varre / Se të vdekurit i ngjalle / Të gjallët i humbe fare… cituar nga I. Kadare, Autobiografi a e popullit në vargje, Shtëpia Botuese « N. Frashëri », Tiranë, 1980, f. 102. Hanko mos shko nëpër varre / Se të vdekurit i ngjalle / të gjallët i vdiqe fare. Mesholl e vathë manxhare / Se s’më del na mëntë furrë / Qafëgjat leshëra drudhë. 418 Tomorr Plangarica citetin ose ngarkesën emotive, në sajë të vlerësimit të semës përkatëse, më e pranishme dhe më karakteristike në arealin gjuhësor në të cilin krijimi rrugëton (të gjallët i vdiqe fare/të gjallët në dhe i kalle), ose në pikëvështri- min poetik e fi gurativ (siç është rasti në citimin e Kadaresë (të gjallet i humbe fare). Mizanskenat plotësuese, të pranishme në skenografi në e varianteve më të gjera ku gjendet trevargëshi, ndihmojnë për një komunikim më të lehtë me dëgjuesin, thjesht për të ngjallur përjetim të atypëratyshëm estetik, por nuk i shtojnë asgjë thelbit të mesazhit të ngjizur në trevargësh; e ndaj tërësia e tekstit është mpakur, ato mizanskena janë bjerrur; në disa variante, përgjatë rrugëtimit në kohë të trevargëshit, janë lënë në harresë vargjet e tjera. Është zbehur pra ajo çka nuk përbënte gjetje, por ishte thjesht një përsëritje e konceptualizimit tradicional e të zakonshëm të portretizimis të femrës në këngët popullore. Gjithsesi, prania e disa varianteve është e motivueshme. Ndryshe nga teksti i lexuesit/infrateksti/përtejteksti i formësuar si shpjegim e interpretim i tekstit me autor në letërsinë e kultivuar, receptuesi a dëgjuesi/lexuesi i një teksti me anonimat “merr të drejtën” që atë tekst ta ri-kuptimësojë si variant krijimi të tijin (dhe jo shpjegimi a interpretimi), që si i tillë vijon më tej rrugëtimin në receptime të ndryshme. Pikërisht në atë proces ndodhin më tej jo thjesht ndryshimet, por edhe bjerrjet dhe mpakjet a zbehjet e mi- zanskenave të tjera të tekstit. Struktura e kësaj skene të foluri është tejet e qëndrueshme: një pohim deklarativ në formën e kërkesës, lutjes, dëshirës a “urdhrit” dhe argumentimi për atë deklarim. Madje edhe vetë argumentimi përftohet me përqasje të kundërtash. Në rastet e përftimit të argumentimit përmes propozicioneve që ven- dosen në raporte binare me përqasje të kundërtash, forca e argumentit rritet jo më nga shuma e dy njësive, por përftimi i një efekti përçues në argumentim, si pasojë e kësaj përqasjeje në mënyrë holistike. Dy fjalitë

/ Kur del te porta në udhë / Vete në çezm e mbushë ujë / Pse s’na ﬂ et o mori ftujë. Sarandë Këngë popullore, Kardhiq, faqe 482. Hanko mos shko nëpër varre / Me fus- tabet bran e brane / Se të vdekurit i ngjalle / Të gjallët i vdiqe fare Kardhiq Këngë popullore, f. 316. Se nesër do vemi krushqë, / Ti në kal e un’ në mushkë. / Pa do shko- jmë nëpër varre, Do na hapen plagët fare, marrë nga Kiço Kapedani, Nivic, Buber, 2006 – cituar nga Fitim Çaushi, Bukuria e një ligjërimi artistik, në internet; konsultuar më 25 prill 2018. Hanko, syrin vetëtimë / Më vdis, / Në dhe të gjallë / shtirmë!»; kur më shkoje moj n’ato varre / të vdekurit seç i ngjalle / të gjallët ç’i vdiqe fare. …. të gjallët në dhè i kalle; në internet; konsultuar më 25 prill 2018. Prej tekstit që bart literalitet, në shqyrtimin e tij si diskurs 419 veç e veç kane efekt më të vogël se njësia binare që përftohet si pasojë e asaj pranëvënieje. Sepse të dyja fjalitë synojnë nxjerrjen në pah të një dukurie - transformimin - dhe sjellin “pësues” nga dy skaje të kundërta, që të përqasura, përforcojnë edhe më fort domethënien në lidhje me këtë fuqi transformuese. Sepse hapësira shenjuese është tashmë një makrobotë, që përfshin njëherazi edhe të vdekurit, edhe të gjallët. Janë dy pamje të përqasura, që peshojnë në efekte njëra më shumë se tjetra, në varësi të pikëvështrimit: ringjallja që të çon te fryma; dhe vdekja që të çon te tron- ditja, te forca, te përmasa e transformimit; dy tregues që harmonizohen dhe që sjellin së bashku një përjetim shumë më intensiv. Teksti do te shfaqej i mangët nëse do të përfundonte në vargun e dytë (thjesht “të vdekurit i ngjalle”), megjithë efektin emocional të përftuar; po ashtu e pamjaftueshme, madje edhe pa lidhjen logjike të duhur, do të ishte vetëm prania e vargjeve 1 dhe 3, pra thjesht “... të gjallet i vdiqe fare”. Në të dyja këto raste, nuk prishet aspak kohezioni i propozicioneve, por prishet koherenca e tekstit, sepse logjika, plani i tekstit e ka të pranishme thënien e dytë me dy propozicionet shpjeguese jo thjesht si lidhje sintaksore, por, në radhë të parë, si lidhje semantike; hollë-hollë, tri vargjet qëndrojnë, pikërisht sepse është vargu i tretë, i cili vjen si fazë përfundim- tare e shpjegimit.6

Përzgjedhjet dhe organizimet gjuhësore të mesazhit si një tjetër mundësi e rindërtimit e rikuptimësimit të tij Skena thënësore është gramatikalizuar përmes kategorive gjuhësore tejet funksionale: përmes fushave nocionore që zgjerojnë hapësirat përtej reales, me anë të emrave dhe foljeve (varre, të vdekurit, të gjallët, ngjalle, vdiqe), përmes modalitetit (urdhërores dhe dëftores, që nxisin një mënyrë të caktuar të receptimit të situatës së dëshiruar a të konceptualizuar, që shënojnë një qëndrim deklarativ të një dëshire, kërkese a lutjeje); çka do të thotë që folësi e konceptualizon situatën sikur ajo të shtjellohet para tij. Nëse do të shqyrtojmë natyrën e leksemave emërore dhe trajtat e tyre për të përftuar shprehësinë në tekst, do të vërejmë trajtën e pashquar të ape-

6 J.-M. Adam thekson “përgjithësisht vërehen tri faza në sekuenca të tilla shpjeguese: 1. Përvijimi i një objekti për t’u shpjeguar (lutja, me sakte, keshilla) dhe e roleve të subjektit që shpjegon dhe subjektit që i adresohet shpjegimi dhe/ose që e per- cepton atë. 2. Nyja shpjeguese. 3.Ratifi kimi i shpjegimit dhe përmbyllja e sekuencës. Kjo fazë e ratifi kimit i korrespondon asaj që e kemi cilësuar si konsensus i supozuar i arritur për përmbylljen e shpjegimit” (shih Adam, J.-M.,2014: 194). 420 Tomorr Plangarica lativit “Hanko” dhe papërcaktueshmërinë e qëllimshme, që nuk ka nevojë për përcaktorë të asnjë lloji; as mbiemra (koha i ka mënjanuar cilësimet “pelivaneja”, “gocë Elbasaneja” në dy variante e zgjeruara), as apelacion të lidhjes familjare (Hankoja e X-it); madje nuk sjell asnjë vështirësi në ligjërim e receptimin e tij edhe nëse fjala do të merret në kuptimin “zonjë”; e rëndësishme është t’i lihet hapësirë vetisë që e karakterizon në mënyrë të skajshme atë. Në të njëjtën formë, e pashquar, është edhe leksema emërore “varre”, për të shenjuar konceptin, më shumë se vendin/objektin konkret që ngjiz ai koncept, e për më tepër, në shumës të pashquar, që e thekson këtë synim. E në përqasje me to kemi dy leksemat e tjera “të gjallët” dhe “të vdekurit”, që në formën e shquar të shumësit e intensifi kojnë shenjimin, duke përfshirë në këtë formë të gjithë klasën që konceptet përkatëse përfaqësojnë. Përzgjedhjet leksikore kanë mundësuar përftimin e izotopisë së /Fry- mës/, /Krijuesit/ dhe në mënyrë metatekstore atë të izotopisë së qenies njerëzore pranë Frymës e Krijuesit. Çelësi i formësimit të izotopisë duhet kërkuar në përqasjen “ngjall/vdes”, me peshën që merr përdorimi i foljes “ngjall” në veprore, që si izotopant të çon në praninë e një fuqie jo të zakontë;7 e po ashtu edhe te folja vdes(fare), që të çon te një veprim i ekzagjeruar. Në këto kushte, kur paraprakisht tërësia e leksemave do të na çonte te izotopia e /qenies njerëzore/, me këtë përqasje do të na përftohet natyrshëm izotopia e qenies njerëzore që zotëron një fuqi të veçantë që poetizohet në vargje. Në fakt, në trevargësh nuk kemi matjen e bukurisë (përmasat e bukurisë ideale janë tejet të papërcaktuara, tejet relative, tejet të ndryshueshme...), por kemi poetizimin e asaj që shkaktohet nga përjetimet intensive; pikëri- sht burim i këtyre përjetimeve është arti, janë vargjet e poezisë, janë përzgjedhjet e teknikat poetike që po analizojmë, që janë të suksesshme sepse bartin këto tregues gjuhësorë, të organizuar sipas ligjësive të së bu- kurës dhe atyre të ligjërimit poetik. Fjalët nuk të çojnë më thjesht në një kuptim, por në një përjetim, do të theksonte për raste të tilla Marc-Mathieu Mùnch-i (Mùnch, M.-M., 2004:23). Të tria vargjet përbëjnë një tekst tërësor, të mbrujtur përmes dy entiteteve arsyetimore që fi tojnë ekzistencë prej argumentimit të përftuar për-

7 Folja “ngjall” në kuptimin e saj të parë përdoret kryesisht në formën joveprore “gjallem/u ngjalla” sepse forma veprore (një veprues duhet të veprojë mbi një pësues) parakupton përgjithësisht një forcë të mbinatyrshme që duhet ta sjellë në jetë pësuesin. Prej tekstit që bart literalitet, në shqyrtimin e tij si diskurs 421 mes shkakësisë që bartin foljet në thenie: “kalo/mos kalo” dhe veçanërisht “ngjall” dhe “vdes”, dy folje me valencë të dyfi shtë që parakuptojnë njëhe- razi vepruesin dhe pësuesin, që si të tilla formësojnë një efekt kognitiv dhe emocional që kërkon mirëfi lli shpjegime gjuhësore, madje psikolinguistike. E dhënë në të tashmen e urdhërores në formë mohore (kalo/mos kalo), me foljet pasuese në të kryerën e thjeshtë, ku merr përparësi treguesi aspektor i “ngjarjes”,8 i gjithë teksti kërkon të motivohet, duke kërkuar përtej domethënieve të përftuara, atë shkak që nxit këtë “alarm”, këtë lutje, këtë dëshirë, këtë “urdhër”; të nxit të gjesh e motivosh ndikimin e një force të tillë që bart vepruesi (Hankoja), ndaj këtij realiteti me përmasat e përtej reales, me skenat e sureales. Është interesante të vërehet gjithashtu loja ligjërimore me kohët foljore në këto tri vargje, përmes përdorimit njëherazi të së tashmes së urdhërores dhe së kryerës së thjeshtë të dëftores në dy vargjet pasuese ; është një gjetje ligjërimore që i mundëson vargjeve një situatë të thëni ku parakuptohet çasti ligjërimor i atypëratyshëm në dialogim, për veprime që konceptua- lizohen njëherazi si në të shkuarën, të tashmen e të ardhmen, përmes një natyre gnomike/të gjithëkohshme që bart vetë përdorimi i së kryerës së thjeshtë, invarianti i së cilës është shenjimi i ngjarjes (dhe jo procesi a gjendja), ndërsa forma prototipike e së shkuarës mund të gjejë shprehje edhe në kontekste që shenjojnë ngjarjet e natyrës gnomike. Pikërisht ky tregues aspektor e kohor përputhet me natyrën e semantikën e foljeve që në atë kontekst adresohen në veprues të abstraguar që përftojnë ato ngjarje (bukuria), në një raport po ashtu të pazakontë hapësinor në realitete përtej të zakontës dhe reales, në hapësirat e jetë-vdekjes, të dominuara nga pro- videnca, transcedentalja, së cilës mund t’i përafrohet pikërisht ‘bukuria’, që si e tillë fi ton në atë kontekst vlerat dhe funksionet vepruese të fuqisë hyjnore. Madje përdorimi i së kryerës së thjeshtë nuk duhet kuptuar si një veprim i kryer tashmë në të shkuarën, por në aspektin e përkryerjes së veprimit në trajtën e një ngjarjeje; ky është funksioni i përdorimit të foljeve “ngjall” e “vdes” në të kryerën e thjeshtë; hipotetikisht, ngjarje të përftuara, të mundshme në çdo kohë si të tilla. Përdorimi i së kryerës së thjeshtë, që parakupton në lidhje me kohën një aspekt gnomik, një vlerë të gjithëkohshme, e zhvendos, në fakt, vëmendjen jo në lidhje me temporalitetin, tani, në të

8 Duhet theksuar që në pikëpamjen e gjuhësisë kognitive skenat a situatat e konceptualizuara karakterizohen edhe nga një lloj relievizimi aspektor, të karakteri- zuara nga gjendja, procesi dhe ngjarja. 422 Tomorr Plangarica shkuarën a në të ardhmen, por në treguesin aspektor, të konsiderimit të gjendjes a procesit si një ngjarje, me caqe të mbyllura, të përfunduar, të përkryer. Vërehet në këtë mënyrë një koherencë e plotë vlerash që e mundësojnë më tej rikuptimësimin e mesazhit, si dhe një përzgjedhje tejet funksionale e organizim koheziv i mjeteve gjuhësore që kanë gramatikalizuar imazhe- ritë, skemat mentale e propozicionet që kanë mundësuar vetë diskursin. Është përftuar njëherazi, tashmë, përmes shqyrtimit të tyre, edhe një variant të lexuari, një infratekst, përtejteks a tekst i lexuesit.

Në mbyllje

Margaritari nuk ka nevojë për madhësinë ﬁ zike që të çmohet; madje duket se nuk kemi pse ta kërkojmë anën sasiore, kur edhe në shfaqjet më të kursyera përmbushen plotësisht përjetime estetike të së bukurës. E bukura nuk kushtëzohet nga përmasa. Si kategori estetike ajo nuk ka nevojë për përmasën që të përftohet. Edhe trevargëshi i analizuar nuk ka nevojë për përmasa më të mëdha ; si margaritari, ai është i vetëmjaftueshëm, duke u përftuar nga ligjësi të tjera që ngjizin të bukurën. E rëndësishme është të pronësojmë atë çka përçohet përmes mesazhit.

Bibliograﬁ a

Adam, J.-M. (2014), La linguistique textuelle, Paris, Armand Colin. Benveniste, E. (1974), Problèmes de linguistique générale II, Paris, Gallimard. Deniau, G. (2015), Qu’est-ce qu’interpréter. Vrin. Ducrot, O. (1984), Le dire et le dit. Paris, Minuit. Jaubert, A. (1990). La lecture pragmatique, Paris, Hachette, Université linguistique. Moeschler, J. (1991), Les aspects pragmatiques de la négation linguistique : acte de langage, argumentation et inférence pragmatique, Travaux du Centre de Recherches sémiologiques, nr. 59, Neuchatel 1991. Maingeneau, D. et Cossuta, F. (1995), L’analyse des discours constituants. Langages, Année 1995, Volume 29/Numero 117. Prej tekstit që bart literalitet, në shqyrtimin e tij si diskurs 423

Maingueneau, D. (2009), Les termes clés de l’analyse du discours, Editions du Seuil. Maingueneau, D. et Ostenstad, I. (2010), Au-delà des oeuvres, Les vois de l’analyse du discours littéraire. L’Harmattan. Maingueneau, D. (2010), Manuel de linguistique pour les textes littéraires. Armand Colin, Paris. Mùnch, M.-M. (2004), L’effet de vie ou Le singulier de l’art littéraire; Honoré Champion, Paris. Plangarica, T. (2015), Gjuhësia/shkencat e ligjërimit dhe teksti letrar (… dhe një analizë e një kënge nga Këngët e Milosaos...), në Studime (Në nderim të prof. Françesko Altimarit me rastin e 60-vjetorit të lindjes), Albpaper, Tiranë, mars 2015. Plangarica, T. (2016), Thurima poetike si përkryerje në vijimësi (Variant leximi i poezisë “Kristal” të I. Kadaresë , në përmbledhjen me studime “Kadare, leximi dhe interpretimi”, Onufri, 2016. Plangarica, T. (2017a), Prania në paprani (Sprovë për një lexim pragma- linguistik të poezisë “Kur të jesh mërzitur shumë”, në “Dritëro Agollit (Studime kushtim në 85-vjetorin e lindjes)”, Tiranë (2017b), Botues Grand Prind. Plangarica, T. (2017c), Prej lexuesit virtual te lexuesi real, prej “tekstit të veprës” te “teksti i lexuesit” – dhe një qasje më shumë ndaj eseve kritike të M. Kutelit, në Konferencën «Kërkime Gjuhësore 8», organizuar nga Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë, pranë QSA-së, më 14 korrik.

Spiridhulla Poçi

VEPRA “E MBSUAME E KRËSHTERË” E LEKË MATRANGËS NË KËNDVËSHTRIMIN E MATTEO MANDALASË

Studimi gjuhësor dhe fi lologjik i veprës “E mbsuame e krështerë” e Lekë Matrangës, e cila përbën një dëshmi të rëndësishme të shkrimit të gjuhës shqipe në një periudhë të hershme të saj, ka tërhequr prej kohësh vëmendjen e shumë studiuesve albanologë si Marko La Piana, Kolë Ashta, Selman Riza, Matteo Sciambra, Fadil Sulejmani dhe shumë studiuesve të tjerë, të cilët kanë shkruar dhe botuar artikuj të ndryshëm për Matrangën. Së fundmi, kemi në dorë botimin në gjuhën shqipe të veprës “Lekë Matranga, njeriu, koha, vepra”, 2012, e cila vjen pas botimit në italisht më 2004. Botimi i saj vjen pas disa studimesh fi lologjike të mëparshme, por autori Matteo Mandala që në fi llim thekson1: “Synimi ishte jo aq shqyrtimi kritik i çështjeve të shumta, të lëna pa zgjidhje nga studiuesit kryesorë që janë marrë me veprën e Matrëngës në dritën e dokumenteve të reja e të panjohura, sesa një studim fi lologjik i veprës “E mbsuame e krështerë” thelbësisht i ndryshëm nga të mëparshmit, që vërtet të bazohej metodologjikisht në historinë e teksteve, por njëkohësisht të përligjej edhe nga një inkuadrim i qëndrueshëm historiko-kulturor i veprës dhe personazheve që lidhen me të”. Duke u mbështetur mbi dokumente dhe fakte te reja me burim arkivor dhe tekstor2 (ndër më kryesoret mund të përmendim gjetjen e një ksomble tjetër të shtypur pranë bibliotekës “Angelika” të Romës, e cila nuk përputhej me kopjen e mëparshme të humbur), duke zbatuar në metodën studimore të tij kriteret dhe parimet e fi lologjisë tekstuale të përcaktuara nga prof. E. Çabej3, autori mundi të na japë një vepër me një kuadër të ri, më të qartë, për shumë probleme, të njohura pak ose aspak, të jetës, personalitetit dhe veprës së Lekë Matrangës, të tilla si: formimi i tij kulturor; kushtet historike, kulturore, fetare dhe rrethanat gjeografi ke

1 M. Mandala, Lekë Matranga, njeriu, koha, vepra, Ombra GVG, 2012, fq. 6. 2 Po aty, fq. 5-6. 3 E. Çabej, “Tekstet e vjetra shqip dhe disa kritere rreth botimit të tyre”, në Studime gjuhësore, VI, Prishtinë, f. 334-338. 426 Spiridhulla Poçi të botimit të veprës, marrëdhëniet e tekstit italisht dhe atij të përkthyer, marrëdhëniet gjenealogjike midis tre varianteve të dorëshkrimeve, marrëdhëniet e dorëshkrimeve me botimin e shtypur, marrëdhëniet midis porositësit, autorit, përkthyesit, rishikuesit, kopistit, radhitësit etj. Mbështetur në analizën e gjithanshme të dorëshkrimeve, në të gjitha elementet përbërëse të tyre, si: alfabeti i përdorur, grafi a e tyre, paraqitja fi zike e tyre në elementet përbërëse, si: lloji i letrës, ngjyra e bojës, mënyra e radhitjes së teksteve përbërëse të veprës, të shoqëruara me analizën e kushteve historike-shoqërore, kulturore, fetare, gjeografi ke, në të cilat vepronin personazhet e krijimit të kësaj vepre autori u jep përgjigje shumë problemeve fi lologjike. Duke mbajtur një qëndrim kritik mbi problemet e alfabetit të trajtuara nga studiuesit e mëparshëm, e përbashkëta e të cilëve konvergon në faktin se alfabeti i dsh. A është një alfabet i përzier latino-italian, që nuk huazon gërma nga alfabete të tjera, përfshi atë grek4, autori arrin në përfundime të tjera, ndër të cilat mund të përmendim: a) Matranga, duke qenë se kishte studiuar “gramatikë greke e latine”, pavarësisht se mund ta ketë konsideruar alfabetin grek të papërshtatshëm për shqipen, nuk e la krejt mënjanë. Ai përdori dy grafema të alfabetit grek -ζ- shpesh -z-, -Χ- shpesh -h-, të cilat shumë studiues të mëparshëm nuk i vunë re e, për pasojë, gjatë transkriptimit në alfabetin e shqipes së sotme nuk u dhanë vlerën e saktë fonetike. b) Shenjën për /∫/ Matranga nuk e huazoi drejtpërdrejt nga alfabeti latin, siç mendojnë Çabej e Riza, por e mori atë prej një tradite shkrimi mjaft të vjetër, të përhapur në Sicili, veçanërisht në Horën e Arbëreshëve e që zinte fi ll në një sistem shkrimi të krijuar në Gadishullin Iberik. c) Në grafi në (tingujt-ng, nk, nks) ka një ndikim të tërthortë nga mënyra tipike e alfabetit grek për të paraqitur grafi kisht një grup bashkëtingëllor me hundoren nistore γ. Duke analizuar këto dhe karaktesistika të tjera të alfabetit të Matrangës, si: krijimi i një shenje të veçantë për të shprehur grafi kisht tingullin “ë” të shqipes; përdorimi i shenjave “i” ose “g” me vlerë diakritike në krijimin e dy-trishkronjshave për të paraqitur grafi kisht tinguj të ndryshëm të gjuhës shqipe etj, autori arrin në përfundimin se te Matranga kemi një sistem grafi k origjinal të përftuar nga përdorimi i shenjave diakritike dhe nga shkrirja e sistemeve të ndryshme alfabetike (greqisht, latinisht, italishte letrare, dhe variante grafi ke dialektore të Sicilisë dhe Italisë së Jugut).

4 M. Mandala, vep. cit. f. 101. Vepra “E mbsuame e krështerë” e Lekë Matrangës... 427

Në punën e tij për rindërtimin historik dhe fi lologjik të teksteve autori është udhëhequr nga parimi “historia e teksteve ngrihet mbi historinë e personazheve që i prodhuan ato dhe anasjelltas, historia e çdonjërit prej personazheve mbështetet në historinë e teksteve, në një lloj gërshetimi të ndërsjelltë e dialektik5”. Kështu, në përpjekje për të ndërtuar profi lin e rishikuesit, autori i drejtohet grafi së së dorëshkrimeve joautografe të dsh. A dhe B, e cila ndryshon shumë nga ajo e Matrëngës. Ajo karakterizohet nga disa veçori që i përkasin gëgërishtes, p.sh: struktura morfosintaksore e titujve të përkthyer nga rishikuesi karakterizohen nga ndërtimi i kundri- norit të zhdrejtë me rrjedhore të shquar, gjë që dëshmohet në një fazë të vjetër të të folmeve gege6, p.sh: E të tjeravet parakalesi ndëtë thërresëmë shejtevet (dsh. B, fq. 61, r.1-2); prania e paskajores gege me +pjesore (duhetë për me e dīturë); prania e bashkëtingëllores së zëshme –dh- në pozicion fundor erdh, të madh, karakteristike për gegërishten, atje ku teksti i Matrangës dëshmon shurdhimin e saj; prania e gërmës e në fi llim të disa fjalëve me grupin nistor nd endë kriqt, endë ballët e endënë kraharuat e pra endë krahët, dukuri që toskërishtja nuk e ka dhe që dëshmohet për herë të parë te Buzuku7. Në bazë të kësaj analize gjuhësore autori mbështet dhe përcakton më qartë një nga tezat e Mateo Shambrës për origjinën e rishikuesit, duke theksuar: “Sidoqoftë, mund të themi me siguri se rishikuesi i ngarkuar nga Raggio ishte nga viset shqipfolëse ballkanike dhe me gjasa e njihte gegërishten a së paku kishte pasur kontakte me të folmet qendrore e veriore të shqipes”8. Madje, nisur nga karakteri i këtyre ndryshimeve si dhe nga dukuri të tjera morfologjike të tekstit me Angelusin dhe ndjesat, autori thekson “meqë këto dy tekste ndjekin kronologjikisht dy veprat e para “Meshari” dhe “E mbesuame e krështerë”, ato renditen me plot të drejtë si dokumenti i tretë historik i shqipes, e posaqë autorësia e tyre të shpie pashmangshëm te rishikuesi, ky me po aq të drejtë i bie të jetë, pas Buzukut dhe Matrangës, shkrimtari i tretë shqiptar”9. Duke shqyrtuar aspektet e shumta fi zike e tekstore të dsh. C, autori thekson se dorëshkrimin C nuk e shkroi rishikuesi, por një tjetër që “ me siguri nuk e njihte shqipen” dhe që gjatë punës së tij për shkrimin e variantit C ai ka mbajtur parasysh e ka ballafaquar vazhdimisht edhe tekstin e dsh. A, që për të ishte më i rëndësishëm se teksti joautograf i dsh. B. Kështu

5 Po aty f. 8. 6 Sh. Demiraj, Gramatika historike e gjuhës shqipe, Tiranë, 1986, f. 260. 7 M. Mandala, vep. cit. f. 244. 8 Po aty, f. 245. 9 Po aty, f. 249. 428 Spiridhulla Poçi autori përkrahu dhe thelloi më tej tezën e S. Rizës, i cili pohon se dallimet grafi ke, gjuhësore, dhe brendore jo vetëm që nuk ishin të parëndësishme, por, duke kundërshtuar tezën e La Pianës, theksonte se ato nuk u kryen nga dy kopistë nën udhëzimin e Matrëngës10. Në kundërshtime me studiuesit e mëparshëm, të cilët, duke zbatuar parimin e “përparësisë” të dsh. A, të përcaktuar nga Riza, nuk mundën të trajtojnë drejt marrëdhëniet midis tri dsh ose të variantit autograf me tekstin e shtypur, autori ndërtoi shkallë-shkallë historinë e shkrimit të ve- prës, të cilën e pasqyroi në fund të botimit me një skemë gjenialogjike ku duken qartë lidhjet dhe varësitë midis varianteve dhe nënvarianteve që në fi llim deri në shtypjen e kopjes së dytë. Një rëndësi të veçantë autori u ka kushtuar parimeve kryesore mbi të cilat duhet të bazohej botimi i tekstit kritik. Studiuesit e mëparshëm, duke parapëlqyer dsh. A si tekstin bazë për botimin kritik dhe duke i parë variantet B, C jo si plotësuese të dsh. A, po si rrjedhojë e tij, sollën interpretime fi lologjike të gabuara, p.sh: nuk mundën të bëjnë dallimet tekstore midis varianteve të ndryshme duke mos dalluar fazat e ndërmjetme A1, C1 të vëna në dukeje nga M. Mandala; nuk mundën të dallonin drejt raportin midis vullnetit të fundit të përkthyesit dhe atij të rishikuesit, sepse varianti A përmban pjesë autografe dhe joautografe. Nga ana tjetër, ata nuk i kushtuan rëndësi paraqitjes së jashtme, arkitektonike të veprës, por u mjaftuan vetëm me shqyrtime gjuhësore, grafi ke, leksikore të atij që ata e quajtën “dorëshkrim kryesor”. Në përgatitjen e tekstit kritik autori thekson se duhet të respektohen dy kritere: kriterin strukturor sipas së cilit varianti strukturor duhet të jetë në përputhje me modelet e botimeve të veprës origjinal “Dottrina khristiana” të Ledesmës, pra duhet të jetë një riprodhim besnik sidomos i modeleve ku u bazua përkthyesi dhe rishikuesi dhe si rrjedhim teksti kritik në variantin shqip duhet të përfshijë dhe ato elemente që njëri apo tjetri nuk i përfshinë në variantet përkatëse. Së dyti kriteri i variantit gjuhësor. Autori thekson se varianti nga i cili duhet nisur puna për tekstin kritik doemos është varianti i përkthyesit, pra, varianti A., por pa mënjanuar ndërhyrjet të cilat mbushin mangësitë objektive të tekstit autograf. Nga sa pamë më lart, botimi i veprës “Lekë Matranga, njeriu, koha, vepra” e autorit Matteo Mandala është një kontribut me vlerë në fushën e studimeve fi lologjike, botimi i së cilës hap mundësi të reja edhe për studime të karakterit gjuhësor, sidomos, në fushën e historisë së gjuhës, në fonetikë, dialektologji, morfologji dhe sintaksë historike.

10 S. Riza, Vepra 4, Prishtinë, f. 303. Mimoza Priku

MATTEO MANDALÀ DHE DIJA ALBANOLOGJIKE SHKODRANE

Profesor Matteo Mandalà përfaqëson një prej kulmeve të dijes albanologjike në kulturën arbëreshe, por edhe më gjerë. Profi li shkencor i prof. Mandalà-së ngërthen njëherazi dimensionin e fi lologut, studiuesit të letër- sisë, gjuhëtarit etj. Padyshim, së bashku me prof. Francesco Altimarin, nuk nënkuptojnë vetëm Palermon dhe Kozencën si dy qendra që mbajnë fort albanologjinë në Itali, por përmbushin më së miri rolin si dy trashëgim- tarë të denjë të A. Guzzetës dhe F. Solanos dhe refl ektojnë qëllimin e përbashkët: mbrojtjen e kultivimin e identititetit arbëresh.“Formimi i tij, -shkruan studiuesja Anila Omari,- në radhë të parë gjuhësor e fi lologjik (të kujtojmë që fi lologët më të shquar shqiptarë kanë qenë edhe gjuhëtarët më të shquar, si Çabej, Demiraj, Riza etj.), i ndërthurur me njohuri të thella në fusha të tjera të domosdoshme për fi lologjinë e të lidhura ngushtë me të, si letërsia arbëreshe e shqipe, kritika letrare, historia, antropologjia kulturore, etnografi a, kombinuar këto me mprehtësinë e intuitën e shkencëtarit dhe me përkushtimin e zellin e pasionuar të studiuesit ka sjellë kontribute që kanë ndikuar ndjeshëm në atë zhvillim tëmadh që ka arritur vitet e fundit fi lologjia arbëreshe.”1 Prof. Mandalà iureferua jo vetëm botës letrare, gjuhësore e kulturore arbëreshe, por në shkrimet e kumtet e tij i kushtoi vëmendje edhe produktit albanologjik të arealit verior në përgjithësi, e atij shkodran në veçanti, me analizat, interpretimet e vlerësimet e tij. Këto lidhje me dijen dhe dijetarët shkodranë do të përpiqemi t’i interpretojmë në këtë përvjetor të veçantë të profesorit tonë të nderuar. Sigurisht pa pasur absolutisht pretendimin për të qenë shterrues, do të cekim në këtë shkrim disa anë që e kanë lidhur vazhdimisht profesorin me Shkodrën dhe një ndjeshmëri të veçantë që e rikthen në këtë qytet sa herë i jepet mundësia.

1 A. Omari: “Letërsia arbëreshe në një këndvështrim të ri metodologjik -Matteo Mandalà, Studime ﬁ lologjike për letërsinë romantike arbëreshe, botuar nga SHB “Naimi”, në “Studime ﬁ lologjike”, 3-4, Tiranë, 2013, f. 189. 430 Mimoza Priku

Kontaktet akademike e shpesh edhe miqësore me Ernest Koliqin, Martin Camajn, Arshi Pipën, Jup Kastratin, Kolec Topallin, Tomor Osmanin, Artan Haxhin etj. i forcuan edhe më shumë marrëdhëniete fi - lologut arbëresh me gjuhëtarët e qytetit verior.Kështu në analizat e prof. Mandalà-së për shkrimtarët e diasporës ai zbulon fi llin që i lidh së bashku këto shkrimtarë. “Rrëfi mi i Camajt,- shkruan Mandalà,- e merr shkasin nga malli për atdheun e humbur e mund të shtonim, bashkë me Arshi Pipën, se pikërisht tek ai mall aq i pranishëm në letërsinë e diasporës Camaj ka bazuar sistemin e tij të përfaqësimit, pra të “qënit shkrimtar”.2 Megjithëse para viteve ’90 lidhja me gjuhëtarët shkodranë ishte e vështirë, fi lologët kanë njohur kontributet e njëri-tjetrit dhe sidomos kanë ndihmuar në shkëmbimin e literaturave që ishin të vështira për t’u siguruar. Gjatë këtyre viteve të paktë ishin shkodranët që kishin shkelur tek arbëreshët. Pas Luigj Gurakuqit, Kolë Kamsit, Ndoc Martinit etj., si ish-nxënës të Kolegjit të Shën Adrianit, në harkun kohor 1944-1990 më të pranishëm nëbotën arbëreshe ishin Koliqi, Camaj,ndërsa Jup Kastrati megjithëse botoi mjaft në këtë fushë,3 i vizitoi vetëm një herë arbëreshët. Me Martin Camajn kishte më shumë mundësi komunikimi prof. Mandalà, dhe siç duket, edhe më afërsi. Camaj punoi në fushën e dialekto- logjisë arbëreshe dhe mori frymëzim nga kultura arbëreshe në shkrimtarinë e tij.Përmendim disa nga kontributet nga fusha e gjuhësisë, si: “La parlata albanese di Greci in provincia di Avellino” (Firenze, 1971); “La parlata arbëreshe di San Costantino Albanese in provincia di Potenza” (1993) etj. Në veprën “Albanian Grammar” Martin Camaj është ndër të parët gjuhëtarë që propozoi ndarjen dialektore të shqipes jo më në dy dialekte, por në tre varietete: toskërisht, gegërisht dhe arbërisht, duke përdorur për arbërishten ilustrime nga tekstetorigjinale. Prof. Mandalà dhe Camaj njiheshin dhe takoheshin që nga viti 1985, kohë në të cilën Camaj merrte pjesë në Kuvendet e organizuara nga Antonio Guzzetta. Bisedat mes tyre i ndihmuan të njohin më mirë botëne secilit, por edhe të kuptonin produktin, sidomos atë letrar. “Lexuesi i vëmendshëm, - shkruan Mandalà,- gjendet pashmangshëm përpara një sfi de: t’i bëjë ballë marramendjes dhe ndjesisë së përhumbjes që shkakton leximi i Karpës dhe ta kërkojë çelësin e leximit te vetë teksti

2 M. Mandalà, Parathënie: Koha e përkthyer e Karpës”, në “Karpa”, Shtëpia botuese “Onufri”, Tiranë, 2012, f. 11. 3 Jup Kastrati: Histori e albanologjisë, vëll. I, Tiranë, 2002, 802 f.; Jeronim De Rada, Shtëpia botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1979; Gaetano Petrotta, në “Buletin shkencor”, 53 (2003), f. 13-24; Marco la Piana, në “Buletin shkencor”, 52 (2002), f. 15-28 etj. Matteo Mandalà dhe dija albanologjike shkodrane 431 i romanit. Por edhe kjo këshillë, sado afërmendshme dhe e mirëqenë të duket, zor se do t’i mjaftojë lexuesit, nëse ky nuk do të njohë disa elemente jashtëtekstore si ato që vetë Camaj zbulonte gjatë bisedave me miqtë.”4 Përveç miqësisë mes dy dijetarëve, secili në punën e tij i referohej kontributeve të shoku-shokut.Mandalà në vëzhgimet me karakter fi lologjik padyshim nuk ka lënë jashtë vëmendjes punimet e Camajt e simodos Il Messale di Gjon Buzuku (Roma, 1960). Prof. Mandalà i ka kushtuar një rëndësi të veçantë edhe krijimtarisë letrare të shkrimtarit shkodran.5 Përmendim analizën e një prej botimeve të fundit të Camajt “Palimpsest”, 6 ku studiuesi arbëresh e zbërthen këtë vepër lirike duke e parë atë jo vetëm si produkt letrar, por edhe gjuhësor. “Le ventisei liriche di qusta raccolta, -shkruan Mandalà, - hanno in comune il fatto di ricostruire con immagini poetiche il fi lo dei ricordi che lega il tredicenne montanaro al giovane studioso, e questi all’ illustre albanologo di oggi.” 7 Nga ana tjetër vetë Camaj shkruan për lidhjet e tij me botën arbëreshe. “Jam në kontakt,- shkruan Camaj,- vetëm me një elitë arbëreshësh që m’i shfaqin mendimet e tyne.”8 Një prej elementeve shkodrane që zgjoi ineresin e fi lologut arbëresh është revista “Hylli i Dritës” dhe sidomos vëmendjes që ky organi i ka kushtuar kulturës, gjuhës dhe historisë arbëreshëve të Italisë. “Disa nga këto punime,- shkruan Mandalà,- më janë kthyer në gurë themeli për kër- kimet albanologjike. Mes tyre vendin kryesor e zënë studimet fi lologjike dhe gjuhësore mbi veprat e autorëve të vjetër të letërsisë shqipe, si edhe mbi traditën gojore të arbëreshëve, studime këto që u hapnin rrugë rezultateve që do të konsolidohen më vonë, por mbi të gjitha do të përuronin metodologji të përparuara të kërkimeve të krahasuara.”9 Prof. Mandalà ka

4 “Parathënie: Koha e përkthyer e Karpës”, në Karpa, Shtëpia bouese “Onufri”, Tiranë, 2012, f. 6. 5 M. Mandalà, Alcune osservazioni sulle poesie di Martin Camaj, “Albanica. A Quaterly Journal of Albanological Research and Criticism”, vol. 3, New Jork, 1991, f. 50-59; La vita di un uomo in un palinsesto mai scritto, “Wir sind die Deinen: Studien zur albanischen Sprache, Literatur und Kulturgeschichte, dem Gedenken an Martin Camaj (1925-1992) gewidmet”, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden,2010, f. 75-86 etj. 6 M. Mandalà, Palimpsest, në “Quaderni del dipartimento di linguistica 7, Serie Albanistica 1, Universitità della Calabria, 1993, f. 155-167. 7 Po ai, po aty, f. 161. 8 M. Camaj, Letër mbi stilin, në “Albanica. The language question and Konitza’s pioneering role”, 3-4, New York, 1992, f. 174. 9 M. Mandalà, Revista Hylli i Dritës dhe arbëreshët, Akademia shkencore ndër- kombëtare “100 vjet të revistës Hylli i Dritës”(mbajtur më 18 dhjetor 2013), botuar në Studime shqiptare 22, Shkodër, 2015, f. 16. 432 Mimoza Priku vlerësuar ndër të tjera Justin Rrotën, tek i cili sheh një fi gurë poliedrike prej gjuhëtari e fi lologu. Ai veçon “botimet ekdotike dhe komparatiste të At Justin Rrotës, studiuesit françeskan, që mund ta quajmë me plot të drejtë si një nga nismëtarët e fi lologjisë moderne shqiptare. Seria e studimeve të tij në Hylli i Dritës nga viti 1930 e prapa, është shumë domethënëse për të kuptuar kulturën shkencore të asaj kohe e për të marrë me mend se si do të ishte zhvilluar albanologjia sikur të ndiqte ato ritme. Puna e tij me tekstet e autorëve të vjetër dëshmon një njohje të thellë të metodave që asokohe zbatoheshin në albanologji.”10 Prof. Mandalà është i pranishëm vazhdimisht në Shkodër me botime në revisën ringjallur të “Hyllit të Dritës”11. Nën kujdesin e Prof. Mandalà-së dhe Gëzim Gurgës u përgatitën numrat 1-2/2015 të revistës “Hylli i Dritës”, numër i kushtuar tërësisht identitetit arbëresh. “Arbëreshët e Italisë,- shkruan M. Mandalà, - përbëjnë një realitet kulturor të çmuar në panoramën e pakicave gjuhësore europiane” (2015: 5) dhe padyshim që meritojnë vëmendje. Në punën e tij prof. Mandalà i drejtohet shpesh edhe veprave të Kolec Topallit, si: “Shndërrime historike në sistemin zanor të gjuhës shqipe (Toena, Tiranë. 2000); “Sonanatet e gjuhës shqipe”, (Tiranë, 2001); “Mbylltoret e gjuhës shqipe” (Tiranë, 2002); “Fërkimoret e afrikatet e gjuhës shqipe” (Tiranë, 2003) etj. Nga ana tjetër kontributet e prof. Mandalà-së kanë qenë në fokusin e dijetarëve shkodranë. Gjuhëtari Tomor Osmani në veprën “Udha e shkonja- ve shqipe. Histori e alfabetit” shënon: “Për alfabetin e Matrëngës ka edhe ndonjë interpretim tjetër për ndonjë shkronjë që është vendosur ose jo në pasqyrën e alfabetit, të cilën e kemi marrë nga studimi i M. Mandalàsë.”12 Jo vetëm për këtë autor arbëresh, por edhe për alfabetet e disa krijuesve të tjerë arbëreshë. Osmani mbështetet tek kërkimet e Mandalà-së. Sigurisht nuk duhet lënë pa përmendur respekti që prof. Mandalà ka dhe shpreh vazhdimisht sidomos për punën e gjuhëtarit shkodran T. Osmani “veprën e të cilit,- shprehet ai,- po e (ri-ri) lexoj... pothuaj që e di përmendësh”. Prof. Francesco Altimari dhe prof. Matteo Mandalà kanë qenë të pra- nishëm edhe në Universitetin e Shkodrës me projekte, ide dhe kanë edhe

10 Po ai, po aty,f. 23. 11 M. Mandalà, “Gabriele Dara junior: un profi lo bio-bibliografi co e storico-culturale”, HD, 3/2007, f. 26-37;“Për botimin e veprës letrare të Françeskt Anton Santorit”, HD, 1/2011, f. 51-79; “Arbëreshët dhe pikënisja e shtegtimit mbarëshqiptar”, HD, 1-2, Shkodër, 2015, f. 5-7; “Padre Giorgio Guzzetta e le origini della costruzione d’i- dentità arbëreshe”, HD, 1-2, Shkodër, 2015, f. 374-426. 12 T. Osmani, Udha e shkronjave shqipe. Histori e alfabetit, Tiranë, 2008, f. 65. Matteo Mandalà dhe dija albanologjike shkodrane 433 mbajtur leksione për studentët. Me ndihmën e dy profesorëve,u realizuan në këtë univeristet konferenca të rëndësishme, si: “Shkodra, arbëreshët dhe lidhjet italo-shqiptare” (tetor, 2010)aktet e së cilësu botuan më pas në kolanën Studime shqiptare 20(Shkodër, 2013) dhemë 3 qershor 2014 Shkodra hapi siparin e festimeve me rastin e 200-vjetorit të De Radës me konferenca ndërkombëtare “200 vjet me De Radën”, botuar sërishnë ko- lanën Studime shqiptare 23 (Shkodër, 2016).Në këtë konferencë të fundit prof. Madalà mbajti kumtesën “Millosau shkodrani. Shënime mbi topo- nomastikën letrare deradiane” ku u shquan analizat e bëra nga profesori arbëresh, analiza satekstore aq edheontologjike. Me anë tëkritikës letrare, por edheonomastikës letrare ai merr në analizë toponimin Shkodër të De Radës. “Për ç’arsye De Rada zgjodhi pikërisht këtë qytet dhe jo një tjetër?- parashtron pyetjen për diskutim Mandalà. Ndoshta, - gjykon studiuesi arbëresh,- ishin po ato arsye që ndërtekstore që e shtynë të zgjidhte edhe emrin e Millosaut: De Rada e njihte Shkodrën përmes burimeve narrative, letrare dhe historiografi ke, por nuk e kishte vizituar këtë qytet dhe nuk do ta vizitojë kurrë gjatë jetës së tij të gjatë, sikurse edhe qytetet e tjera që për- mend në veprat e veta.”13 Zbërthimet e këtij toponimie dërgojnë Mandalà- në drejt zbulimit të burimit letrar: “të gjitha vendet dhe toponimet që në dukje i referohen një realiteti ballkanik në të vërtetë fshehin në vetvete një përmasë shpirtërore që të shpie në botën reale të poetit. De Rada shkruante Shkodra, por në mendjen e tij kishte imazhin Maqit.”14 Nuk duhet të lëmë pa përmendur se prof. Mandalà ka dhënë një kontri- but të vyer edhe për të mbajtur në këmbë katedrën e shqipes në Bari, pas shkodranit Luigj Marlekaj. Është sërish Mandala që inicoi dhe u përkujdes për botimin “Luigj Marlekaj” (Università di Bari. Istituto di lingue stranie- re, Università di Bari. Cattedra di lingua albanese, Adriatica, 1999). Prof. Mandalà është simboli i njeriut që nuk resht asnjëherë së punua- ri, me një shpirt gjithmonë dinamik dhe mendje krijuese, me mprehtësinë fi lologjike dhe dashuri të pakufi shme për albanologjinë. Profesori po kon- tribon sërish për pasurimin e kulturës shqiptare dhe asaj shkodrane duke e fokusuar punën e tij mbi mbi veprën poetike të Ndre Mjedës. Profesorit i urojmë jetë të gjatë, shëndet dhe botime të reja në albanologji.

13 M. Madalà, Millosau shkodrani. Shënime mbi toponomosatikën letrare deradiane, “Studime shqiptare” 23, Shkodër, 2016, f. 44. 14 Po ai, po aty, f. 52. 434 Mimoza Priku

Bibliograﬁ :

CAMAJ, M., Letër mbi stilin, në “Albanica. The language question and Konitza’s pioneering role”, 3-4, New York, 1992, f. 171-174. MANDALÀ, M., Palimpsest, në “Quaderni del dipartimento di linguistica 7, Serie Albanistica 1, Universitità della Cal abria, 1993, f. 155-167. MANDALÀ, M., Parathënie: Koha e përkthyer e Karpës, në“Karpa”, Shtëpia bouese “Onufri”, Tiranë, 2012, f. 5-14. MANDALÀ, M., Revista Hylli i Dritës dhe arbëreshët, “Studime shqiptare” 22, Shkodër, 2015, f. 16-26. MANDALÀ, M., Millosau shkodrani. Shënime mbi toponomosatikën letrare deradiane, “Studime shqiptare” 23, Shkodër, 2016, f. 33-60. OMARI, A., Letërsia arbëreshe në një këndvështrim të ri metodologjik - Matteo Mandalà, Studime ﬁ lologjike për letërsinë romantike arbëreshe, botuar nga SHB “Naimi”, në“Studime ﬁ lologjike”, 3-4, Tiranë, 2013, f. 189-195. OSMANI, T.,Udha e shkronjave shqipe. Histori e alfabetit, Tiranë, 2008. Dhori Q. Qirjazi

TAKIME ARBËRESHO-ARVANITO-SHQIPTARE NË GJYSMËN E DYTË TË SHEK. XIX

Prodhimi intelektual i Rilindjes kombëtare të shqiptarëve mund të përfytyrohet si një megatekst brenda të cilit ndërkallen tekstet e autorëve të ndryshëm dhe kësisoj krijohet mundësia të shohim si përsëriten e rimerren (apo edhe lihen) disa ide bazë, të cilat nga ana e vet tregojnë se ekzistonte një network i autorëve mes vedi, por edhe i autorëve me lexuesit. Duke marrë shkas nga 140-vjetori i daljes në dritë të “Bletës Shqiptare” (1878-2018), do t’i hedhim një sy mënyrës si kontaktonin e si shkëmbenin ide asokohe burrat që i bashkonte malli dhe zjarri i shqipes. 1. E përditshmja greqisht “Κλειώ / Klió” e Triestes, në nr. 38/22.03.1862 të saj, shkruante ndër të tjera: «Një numër gazetash vazhdojnë të përhapin lajme se do të kryhen së shpejti zbarkime të programuara të vullnetarëve kala- brezë në bregdetin e Shqipërisë së epërme e të poshtme. Qytetet e Ankonës dhe të Brindizit janë, sipas thashethemsve, selia e përbashkët dhe e përgjithshme e shqiptarëve të Italisë së jugut, të cilët, nën udhëheqjen e Garibaldit, sikurse dikur normanët me në krye Robert Guiskardin, do të kalojnë detin Adriatik dhe do të zbresin në brigjet perëndimore të gadishullit ilirik. Madje tani së fundi fantazia e gazetashkruesve frikanakë paska zbuluar edhe tjetërkund grumbullim të një luzme luftëtarësh, që gatiten të mësyjnë kundër shtetit otoman. Prej skajit juglindor të Siqelisë (thonë), jo shumë larg Sirakuzës, lundruan në ﬁ llim të marsit lloj lloj anijesh mbushur me burra të armatosur dhe me drejtim kah bregdeti i Greqisë dhe i Shqipërisë; mes tyre ndodheshin edhe shumë arnautë, të mobilizuar në krahinat arbërore të Otrantos dhe të Barit, dhe mbërritur para pak ditësh në Siqeli. Po përga- titen edhe të tjera fushata të ngjashme, por nuk dihet ku do të zbarkojnë, çfarë synojnë dhe me shpenzimet e kujt kryhen...». Gazeta i cilëson absurde këto lajme dhe konsideron se burojnë nga «qëllime dashakeqe» njerëzish, «që përpiqen me çdo mjet të fajësojnë të 436 Dhori Q. Qirjazi krishterët e gjorë të perandorisë turke dhe ta bëjnë më të vështirë pozitën e tyre.» Sidoqoftë, copa e mësipërme, me njoftimin se “prej skajit juglindor të Siqelisë ... lundruan në ﬁ llim të marsit lloj-lloj anijesh ... me drejtim kah bregdeti i Greqisë dhe i Shqipërisë”, ndonëse në një tjetër sens, na sjell ndërmend këngën VII të Milosaos me vargjet e famshme “Zbardhëtin anīzit, / ruatin, pran’ u sheghtin; / erth dita e Arbërit!”. Pikërisht këtë poezi të De Radës, përshtatur në arvanitishten e Hidrës nga P. Kupitori, e botoi Mitkoja te “Bleta Shqiptare”, me shënimin shoqërues të f. 1491: U perifrazua mbi bazën e poezisë shqip të De Radës, dhe m’u dërgua prej z. P. Kupitori Hidriotit :

1 Shih edhe T. Jochalas, “Jeronim De Rada dhe Hidra”, Jeronim De Rada, Konferencë shkencore ndërkombëtare kushtuar 200-vjetorit të lindjes (1814-1903), Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë 2015, f. 77-89; Sh. Sinani, “Bëleta Shqipëtare e Th. Mitkos dhe Bleta Shqypëtare e Gjergj Pekmezit (Një kangjel i Milosaut në koleksionin e Mitkos)”, në vëllimin me kumtesat e Konferencës shkencore ndërkombëtare kushtuar jetës dhe veprës së Thimi Mitkos, Korçë 2015, f. 436-456. Takime arbëresho-arvanito-shqiptare në gjysmën e dytë të shek. XIX 437

Në Fondin Mitko të AQShSh kemi gjetur dorëshkrimin përkatës të Kupitorit, që, krahasuar me tekstin e botuar prej Mitkos2, ka disa ndryshime të vogla, dhe, pos kësaj, përmban edhe një këngë tjetër të De Radës, të panjohur gjer më sot3, përshtatur prej savantit arvanit. Po japim në vazhdim tekstet e transliteruara të tyre:

2 Shih edhe transliterimin e këtij teksti, së pari nga G. Meyeri në “Albanesische Studien” V, Vjenë 1896, f. 64, ribotuar me alfabetin e sotëm të shqipes nga T. Jochalas në Ύδρα – Λησμονημένη Γλώσσα Α΄, Athinë 2006, f. 415-416, si dhe prej Sh. Sinanit, art.cit., f. 444. 3 “Nuk dimë gjithashtu nëse Kupitori përshtati në arvanitikisht edhe këngë të tjera të poemës Milosaat apo të Rapsodive të poemit shqiptar.”, shkruan Sh. Sinani, art. cit., f. 441. 438 Dhori Q. Qirjazi

Δ Εκ της του de Rada αλβανικής ποιήσεως των εν Ιταλία Αλβανών παραφράσθησαν ωσαύτως υπό του αυτού τα εξής δύο ποιήματα. // [Prej poezisë shqip të de Radës, të shqiptarëve të Italisë, u perifrazuan prej të njëjtit [autor]4 dy poezitë e mëposhtme.] (Μέρος Α΄, σελ. 28, άσμα 7ον.) // [Pjesa I, f. 28, kënga e 7të] Pse ndë dēt po të venë mentë, zëmëra jime? Sbardhë navetë turka, pān’, ahjera u-fshehnë; Arbëris5’ i erth dita! Kloftë; veimi ndë luftë, vdekijm mbi shtrat, ndë mos vdekshim ne përpara shtëpivet; pse harrojmë ndë botë vllezër, shokë dhe kroje edhe vend’ e katundit. Nan çë nata e-zezë, nan çë shithi i-butë baltë mblon çë-do udhë, hapni derënë juve, ç’u-mbëlothtë, kopile, pa-kujdes e këceni. Fort e-madhea vajzë më rëmbeftë ka dora buzëqeshmenë time, e m’e seftë ndë vave6, e le ngunjë ka turpja; mesit faqesë shëngjthi e dëfton, kur të qeshnjë. Pra ndë sy nd’u-përpjekshim, Dhef7 u-rbartë i-tërë.

4 d.m.th. Kupitorit 5 Shqypërisë [shënim i Kupitorit] 6 sielltë ndë valle [shënim i Kupitorit] 7 dheu Takime arbëresho-arvanito-shqiptare në gjysmën e dytë të shek. XIX 439

Ε Εκ του αυτού (σελ. 114, άσμα 31ον) // [Prej të njëjtit [autor] (f. 114, kënga e 31të)]

Kush t’e thej se ti shpejt do më lërnje. e pa-fatmea motrëza jime? bëre krahë të-zes e na ike, bëre krahë si bën fjuturaka e-mëndafshit, çë s-rrove të shohnje; e zërruanë8 duartë tënde, e të-tjera e nxerënë ndara. Të kultonj e më digjetë shpirti; jeshe hje, jeshe nder i-shtëpisë. Ata sy, ç’ishnë gjallësë9 throni, si u-mbyvë10 e hynë ndë botë! si pushoj ajo gjuha e-ëmbëlë, si u-verth ajo buza e-kuqe! Shtrati ri i pashtruam i-errë, të helmuame janë sa veshnje, të kërkon edhe vënd’ i-shtëpisë, klajnë vashazë vajzën’ e-butë, klajnë shoqetë shoqen’ e-dashme, ç’e pref11 mortjes’ i-egëri drapër, si pret gardhit vesoretë lule. Sa ka-dale ky dievi12 ecën, të-mbëdha të pashkuame janë ditt e-zeza, sa ronj çë kur ike. Vreri shtonetë, sytë s’m’u-ternë, mortja jite m’a ngriti fuqinë. Shpejt ndë jetë të re të parrejme, shpejt do vinj të të shoh të gëzonem, të të çonj13 e ka ty të mos ndahem.

8 ﬁ lluan 9 jetësë 10 u-mbyllë [shënim i Kupitorit] 11 preu [shënim i Kupitorit] 12 dielli [shënim i Kupitorit] 13 gjej 440 Dhori Q. Qirjazi

Po sjellim këtu edhe tekstin e këngës XXXI të Milosaos, botimi III (1873)14, që duket se pati përdorur Kupitori15:

Në dorëshkrimin e lartpërmendur Kupitori ka përshtatur në të folmen e Hidrës edhe disa këngë popullore gege, marrë nga vepra e Hahn-it, të cilat i kemi paraqitur në një shkrim që ndodhet në procesin e botimit16. Pjesë e këtij dorëshkrimi është edhe përkthimi i një idili të Teokritit, që botohet këtu për herë të parë:

14 Marrë nga libri J. De Rada, Vepra letrare II, Këngët e Millosaut - I Canti di Milosao, botim kritik i tri varianteve (1836, 1847, 1873) përgatitur nga F. Altimari, Tiranë 2014, f. 312. 15 Sinani, art.cit., f. 441. 16 Dh. Q. Qirjazi, «Aspekte të jehonës/receptimit dhe të kuadrit ballkanik të veprave në gjuhën gjermane kushtuar shqipes dhe shqiptarëve», kumtesë në Konferencën Takime arbëresho-arvanito-shqiptare në gjysmën e dytë të shek. XIX 441

Στ Θεοκρίτου ειδύλλιον ΙΘ΄ // [Idili XIX i Teokritit] (Teksti origjinal në greqishten e vjetër) Κηριοκλέπτης Τὸν κλέπταν ποτ᾽ Ἔρωτα κακὰ κέντασε μέλισσα κηρίον ἐκ σίμβλων συλεύμενον, ἄκρα δὲ χειρῶν δάκτυλα πάνθ᾽ ὑπένυξεν. ὃ δ᾽ ἄλγεε καὶ χέρ᾽ ἐφύση καὶ τὰν γᾶν ἐπάταξε καὶ ἅλατο, τᾷ δ᾽ Ἀφροδίτᾳ δεῖξεν τὰν ὀδύναν, καὶ μέμφετο ὅττι γε τυτθόν θηρίον ἐστὶ μέλισσα καὶ ἁλίκα τραύματα ποιεῖ. χἀ μάτηρ γελάσασα· «τὺ δ᾽ οὐκ ἴσος ἐσσὶ μελίσσαις, ὃς τυτθὸς μὲν ἔφυς τὰ δὲ τραύματα ἁλίκα ποιεῖς;» (Përkthimi në greqishten e re) Εκέντρωσε μια μέλισσα τον έρωτα τον κλέφτη όταν της έκλεβε κερί μέσ᾽ από την κυψέλη, κι όλα του τ᾽ ακροδάχτυλα τα βρήκε το κεντρί της. Κι αυτός πονούσε ο δύστυχος κι εφύσαγε τα χέρια κι εχτύπαγε τα πόδια του πηδώντας απ᾽ τον πόνο· κι έτρεξε στη μητέρα του την όμορφη Αφροδίτη κι έδειξε τα χεράκια του και της παραπονέθη πως είν᾽ η μέλισσα μικρή κι όμως σκληρά πληγώνει. Κι εγέλασ᾽ η μητέρα του και στράφηκε και του ᾽πε: Γιατί απορείς; μήπως και συ της μέλισσας δε μοιάζεις; Έτσι μικρός είσαι και συ κι έτσι σκληρά πληγώνεις. Μετάφρασις ωσαύτως υπό του ιδίου. // [Përkthimi i kryer prej të njëjtit (autor)] Dyvëvjedhës17 Vjedhësit një herë Erotajt mjaltëz’18 e keqe i ra; dyvë ka bletëtë19 kur vith, e ndë mala të duarvet glyshtëratë gjith’ i a çpoj. E aj dhymb edhe dorës i fryn me temë Studimet albanistike në vendet ku ﬂ itet gjermanisht, organizuar nga ASHAK, Prishtinë, tetor 2017. 17 dyllëvjedhës 18 bletë 19 koshere 442 Dhori Q. Qirjazi edhe dhenë poq e lëftëroj20 e Afrodhitësë i dëfton të dhymburitë e i përklahej, se kaq i vogëlith therí21 ishtë mjaltëza e kaqë të mbëdha llavoma22 bën. E jema qeshi (e tha); pra çë? S’je dreq23 me mjaltëzë, Çë kaq’ i vogëlith je, e kaqë të mbëdha llavoma bën.

2. Gazetari i “Klió-së” nuk mund ta merrte me mend asokohe që arbëreshët do ta “pushtonin” gadishullin ilirik jo aq me ushtri sesa me dritën e dijes e të diellit që “lind nga perëndon”. Matteo Mandalàja, vazhdues dhe thellues i traditës së kontributeve mbarsëlíse të savantëve arbëreshë në letrat shqipe, ka “zbarkuar” prej kohësh në brigjet e ﬁ lologjisë shqiptare. Nga ajo traditë mblodhi nektar edhe “Bleta” e Mitkos. Rastësi e çuditshme, por më 21 mars 1861, plot një vit para shkrimit të sipërcituar të gazetës “Klió”, e përditshmja «Η Ελπίς» [Shpresa] e Athinës botonte një letër të gjatë të Dh. Kamardës, ku ai jepte mendime për alfabetin e shqipes dhe i prezantohej lexuesit: “Zemra më rrahu nga gëzimi tek shihja se idetë dhe bindjet e mia [për alfabetin] nuk janë aspak të reja e të padëgjuara ndër grekë, por të shpallura bujshëm, dhe se gazeta juaj po bëhet një organ mikpritës mendimesh të tilla. […] Nuk ka për t’ju çuditur aspak përpjekja me të cilën rrekem të shprehem rreth çështje- ve shqiptaro-greke, kur të mësoni se jam prej ngulimeve epirote të Siqelisë e të Italisë së jugut, themeluar para pothuajse katër shekujsh nga burrat e lavdishëm të të madhit Gjergj Kastrioti e të aleatëve të tij bashkëkohës; nga të fundmit ushtarë që asokohe, në emër të besës e të lirisë, luftuan kundër barbarëve, dhe të cilët u vendosën e vazhdojnë të jenë deri më sot aty, duke përbërë një popullsi prej më se tetëdhjetë mijë frymësh, që, falë providencës hyjnore, ruajnë mrekullisht besimin, gjuhën, zakonet dhe mallin për Heladën. Përveç save u thanë më lart, sa i takon përunjësisë sime, ka disa kohë që po merrem me studime rreth shqiptarëve dhe gjuhës shqipe, për të cilat më është dashur jo pak mund e përkushtim. Kësisoj, në dashtë e dhashtë Zoti, kam thuajse gati

20 ﬂ uturoi 21 bishë 22 plagë 23 njësoj, baraz Takime arbëresho-arvanito-shqiptare në gjysmën e dytë të shek. XIX 443

një punim timin historik dhe fi lologjik, lidhur me origjinën dhe gjuhën e shqiptarëve, i cili është në pritje të rastit e sidomos të mjeteve për botim.” Studiuesi T. Jochalas, njohës i thellë i botës arvanite por edhe i asaj arbëreshe, në një shkrim të hershëm të tij24 na jep të dhëna të vlefshme për gazetën “I Elpís”dhe për opinionet që shkëmbyen në faqet e saj vetë botuesi K. Levidhis (05.07.1860, 15.11.1860, 28.03.1861), V. Zhapa (15.11.1860) dhe Dh. Kamarda (21.03.1861), lidhur me shqipen dhe alfabetin e saj. Në fakt, në kujtimet e papublikuara të savantit dhe politikanit grek N. Dh. Levidhis, nip i botuesit, ku mbështetet Jochalas-i, lihen pa u përmen- dur dy letra të T. Nerucos-it, që botohen në atë gazetë më 21.06.1860 dhe kronologjikisht i paraprijnë debatit të lartpërmendur. Aty shtjellohen ide që i shohim të riciklohen në shkrimet pasuese rreth alfabetit të shqipes, botuar në po atë gazetë, por edhe të integruara organikisht në shkrimet e mëvonshme të Mitkos dhe në parathënien e “Bletës”. Po kufi zohem të them se ideja e fi liacionit të përbashkët pellazgjik të shqipes e të greqishtes, përkatësisht të shqiptarëve e të grekëve, vazhdon të mbizotërojë tek arvaniti Nerucos, arbëreshi Kamarda, shqiptari Mitko dhe greku K. Levidhis25. Për arsye vendi po citoj vetëm dy prej tyre: Shqiptarët duhet më së pari të mësojnë si të shkruajnë e si të kën- dojnë gjuhën e vet amtare, dhe nëpërmjet asaj të munden të fa- miljarizohen brenda një kohe të shkurtër me idetë e larta Helene, dhe me Helenizmin e pastër e tejet të selitur. (Letër e Nerucos-it për Mitkon, 03.04.1860) Qytetërimi grek, siç gjenden sot punrat, munt të hyjë vetëm në të paktë Shqiptarë, vetëm në mest t’atyre, të cilët kanë pak di- turi. Por si munt të hyjë qytetërimi grek në shumicën e gjendjes shqiptare, në familjen e zanatçiut edhe të industrielit, në kasollen

24 Τ. Γιοχάλας, «Ανέκδοτα τινά κείμενα περί Αλβανίας, αλβανικού αλφαβήτου και ελληνοαλβανικών σχέσεων / [Disa tekste të pabotuara rreth Shqipërisë, alfabetit shqip dhe marrëdhënieve greko-shqiptare]», Μνημοσύνη 2 (1968) 427-452. 25 Më 1861 botohet në Athinë një libër me titull «Ιστορία Γεωργίου Καστριώτου του επιλεγομένου Σκεντέρμπεη. Επεξεργασθείσα κατά Παγανέλ υπό Ν. Δραγούμη / [Histori e Gjergj Kastriotit të mbiquajtur Skënderbe. Përpunuar sipas Paganelit nga N. Dragumi]». Përgatitësi i botimit greqisht shkruan ndër të tjera se “megjithëqë shqip- tarët njihen si racë më vete, pranohet ndërkaq se ata kanë lidhje shumë të ngushta fareﬁ snore me grekët. Dhe është më se e qartë që grekët dhe shqiptarët kanë për të qenë dikur një popull i vetëm.” (f. 13). 444 Dhori Q. Qirjazi

e bariut, në qoftë se nuk përhapen iderat greke me përdorimin e gjuhës së tyre shqiptare që fl itet? (Parathënie e “Bletës Shqiptare”, sipas përkthimit shqip që shoqëron botimin e Gj. Pekmezit, të v. 1924). Përhapja e abetareve greqisht dhe e abakëve për shkollat elementare, botimi mandej i një gazete shqip, apo, nëse doni, shqi- pohelenisht, do të sillte përparim më të madh, dhe do të hynte në kullën e çdo fi sniku Shqiptar, si dhe në çdo kasolle fshatari Shqiptar, në Shqipëri, Epir, Apuli, Siqeli, Greqi dhe në ngulimet e tjera Shqiptare.Origjina dhe besimi i njëjtë, dhe jo etimologjitë fl uturake, do të ishin çështje me më shumë vlerë për të sjellë bashkimin e dëshiruar mes dy degëve të racës Helene, Grekëve dhe Shqiptarëve, sikurse qëmoti mes Akejve dhe fi seve Dorike. (Letër e Nerucos-it për Mitkon, 03.05.1860) Mbë këta të mangët tuke shtirë sytë më tepërë, kuur paa shkrime të gluhës vëndit është një gjë e paa-munçime të gjytetërohen e të hapën sytë Shqypëtarët të tërë, vepërova këtë të shkruame. Ndë atë morra shkrimet [=shkronjat] Elinishte, me pak ndërryshim, të zakoniës të dijshimit Zotit Dh. Kamardhë Shqypëtarit nga Syqelia, përse gluha Shqype, tuke paturë të ngushtë farë e fi s me të lashtën Elinishte, e më të shumatë rrënja gjithë-një ndër të dyja, është fështirë të shkruhet me të tiera shkrime pa vdierrë të madhe pjesë nga thelbi e nga shenjat e Elinishtes, që jan një skotëkë, e kan dalë përej një heri mbë-një. (Th. Mitko, Nkëthyerë mbë Shqypen Parthënme e “Bletës”, Kajro, 10 mars 187526)

3. Një zbulim prekës I ke “shﬂ etuar” me dhjetëra herë, e me lloj lloj ngasash, fotot e dorëshkrimeve të Mitkos, me shpresën se, pas shumë gjasash, dikur, diku, diçka e re, e ndritshme, si pikë vese të praruar, do të rregëtijë e ti do të hovësh sërish. Një mendim i beftë më shkrepi tek shihja njërin nga motërzimet e Prologut të “Bletës” së Mitkos, e cila u botua më 1878 në Aleksandri. Një

26 Shih shkrimin tonë “Një motërzim i panjohur i Bletës Shqiptare (Athinë, 1875) si pikënisje për botimin e plotë të “Bletëve” të Th. Mitkos” në vëllimin me kumtesat e Konferencës shkencore ndërkombëtare kushtuar jetës dhe veprës së Thimi Mitkos, Korçë 2015, f. 39-56, dhe “Shtojcë - Dokumente për ‘Bletën Shqiptare’ mbledhur dhe përkthyer nga Dh. Q. Qirjazi”, po aty, f. 573-601. Takime arbëresho-arvanito-shqiptare në gjysmën e dytë të shek. XIX 445 shkrim i imtë, ndryshe nga ai i Mitkos, i përgatitur mbase si kopje e pastër për tipografi n. Po cila penë a cili penel i ka zografi sur ato gërma? Të kujtohet se diku i ke parë simotrat e tyre dhe rend pa frymë t’i gjesh. Ke patur në duar dorëshkrimet e veprës ALBANICA të Dr Tasos Nerucos dhe tek i kraha- son zbulon se qenka i njëjti zograf! Gërma SIMOTRA shkruar prej një SIVËLLAI të Mitkos! Kjo do të thotë se Taso Bej Nerucosi e ndiqkej hap pas hapi punën e Mitkos. Por jo vetëm kaq. Kemi vënë re se ata takoheshin shpesh e disku- tonin gjatë. Në “Fjalëtoret” e Mitkos hasen krahasimisht dendur shkurti- met N., Ner., Neruc., kurse në prologun e “Bletës”, sikurse e pamë, gjejmë ide që doktori arvanit i pati hedhur në letër qysh më 1860! Kësaj teme do t’i kthehemi kur të fl asim e shkruajmë më gjatë për albanologun dhe egjiptologun Nerucos, për “qëndisjet” dhe “gërvishtjet” e tij. Këtu do të shtojmë se, në titullin e veprës ALBANICA të Nerucos-it, është shënuar prej atij vetë që ajo shtrihet në vitet 1848-1878, çka do të thotë se dokumentet që krahasohen më poshtë janë kopjuar prej Nerucos-it pothuaj në të njëjtën kohë.

Në dy fotot e mësipërme duken pjesa e fundit e Prologut të Mitkos dhe një letër e A.Armodhit, kopjuar nga Nerucos. 446 Dhori Q. Qirjazi

4. “… për embrin e maallin e Arbrit …” Kështu i shkruante poeti arbëresh Zef Skiroi mikut të vet Th. Mitkos, në Egjipt, duke i kërkuar ta ndihmojë për të gjetur pajtimtarë për blerjen e vëllimit “Rapsodie Albanesi”. Por le të shohim tekstin e letrës27:

3 Vjeshtparit 1886 Zot e Vllaa, Parkales28 Zotriin t’ënde, për embrin e maallin e Arbrit, të ndihnjë të harapsurit 29 mbë drit, të këtiij libri. Në gjeen ndo njerii çë do t’e blenjë, dërgoon dreq mua kto kart. Zotrote mëndë, në dafshe. Të truhem. It vllaa Sepi i Sqironjvet Indirizzo: Giuseppse Schiro Piana di Greci – Provincia di Palermo – Sicilia

27 Ruhet në Fondin Mitko të AQShSh. 28 lutem 29 daljen Takime arbëresho-arvanito-shqiptare në gjysmën e dytë të shek. XIX 447

Skeda me emrat e pajtimtarëve të librit të Skiroit, që arriti të siguronte Mitkoja

* * * Në mbyllje të këtij kontributi modest, them se edhe mes nesh, “punëtorëve” të albanologjisë e të ballkanologjisë, mund e duhet të vendo- sen ura më të qëndrueshme e më efektive bashkëpunimi. Para tre vjetësh, me rastin e prezantimit të botimit të Fjalëtoreve Shqip-Gërqisht e Gërqisht-Shqip të Th. Mitkos, i paharruari Jorgo Bulo pati shtruar nevojën e një botimi integral e shkencor të “Bletës Shqiptare”, duke përfshirë edhe lëndën që tashmë ka dalë sërish në dritë apo që ndodhet ende nëpër arkiva. Druaj se ky detyrim ambicioz ndaj kujtimit të misirlliut ﬁ snik nuk ka për t’u realizuar më 2020, në përvjetorin e dyqindtë të lindjes së Mitkos, ashtu sikurse qe menduar ﬁ llimisht, por së paku të synohet e të punohet qysh tani për plotësimin e tij më 2028, kur të përkujtojmë 150-vjetorin e “Bletës”. Kolegu Mandalà mund të vërë një gur në atë mur me botimin e letrave që Th. Mitkoja i dërgonte Dh. Kamardës, të cilat, siç shkruan Matteoja30, mbulojnë vitet 1870-1880, harkun e rëndësishëm e të ndritshëm kohor të ngjizjes e të botimit të “Mjaltëzës Shqiptare”.

30 M. Mandalà, “Letrat e pabotuara të Mitkos për Kamardën: shënime paraprake për botimin e tyre”, në vëllimin me kumtesat e Konferencës shkencore ndërkombëtare kushtuar jetës dhe veprës së Thimi Mitkos, Korçë 2015, f. 16-23.

Gëzim Rredhi

ZBULIME INTERESANTE NË VEPRËN E ZEF SKIROIT SI DHE RAPORTET MIQËSORE ME LUIGI PIRANDELLO-N

Një monument i thërmuar nga koha, por i ngritur me mjeshtëri nga se- rioziteti i studiuesit. Kështu mund të quhet studimi për raportet mes dy fi - gurave të shquara, Zef Skiroit shkrimtarit arbëresh dhe Luigji Pirandellos, prozatorit dhe dramaturgut të famshëm italian, paraqitur në librin e Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe të studiuesit erudit Matteo Mandalà, i cili është i pranuar sot si një nga zërat më të fuqishëm e më emblematik të studimeve për kulturën shqiptare-arbëreshe, që me përkushtimin e tij shkencor e intelektual, me interpretimet origjinale e me- todologjinë moderne bashkëkohore, me parashtrimet, analizat e sintezat e thella të proceseve historiko-letrare shërben sinjë një pikë referimi e studimeve albanologjike. Ai është sot një urë e madhe bashkëveprimi e integrimi ndërkulturor duke mbushur një nga zbrazëtirat e mungesat e krijuara ndër dekadat e gjata të izolimit në lidhje me interpretimin e thellë shkencor të kulturës dhe letersisë arbëreshe në Shqipëri. Në veprën e tij studimore ajo që të bie në sy në çdo analizë, gjykim apo hipotezë që parashtron është prirja për t’i parë proceset historike, tekstet letrare e autorët e Rilindjes në një diapazon të gjerë në mënyrë diakronike e brenda konteksteve historiko kulturore europiane. Ky këndvështrim i thellë i proceseve kulturore dhe personaliteteve më përfaqësues të saj ka sjellë interpretime dhe analiza të thella brenda e jashtëtekstore të autorëve si raportet e tyre me bashkëkohësit dhe epokën, në të cilën jetuan. Matteo Mandala` shpesh me me skrupulozitetin dhe rreptësinë që e karakterizon, hapur kështu mundësi të reja studimi e interpretimi për lexuesin e studiuesit shqiptarë në lidhje me letërsinë arbëreshe. Studimet e tij në mënyrë të veçantë të këtyre dekadave të fundit, kanë sjellë një ndriçim e qartësim të shumë problemeve që lidhen me studimin dhe interpretimin e letërsisë arbëreshe. Të tillë janë Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe, Jeronim, De Rada, portret artisti në rini,etj, ku autori me ekzigjencë të lartë shkencore pas një pune të gjatë e sistematike, me një mori argumentash e thellësi gjykimi shpalos studime kritike, analiza e sinteza për shumë autorë të letërsisë 450 Gëzim Rredhi arbëreshe, të njohur apo pak të panjohur, duke dhënë kështu mundësi jo vetëm për një pasurim të studimeve shqipare, por edhe për një depërtim më të mirë të lexuesit në përmbajtjen e teksteve të kësaj letërsie. Mes shumë të rejash që sjellë autori nëpërmjet laboratorit të vet analitik në lidhje me studimet e interpretimet e proceseve letrare dhe dhe autorëve të letërsisë romantike arbëreshe nga De Rada tek Gavril Dara, Emanuele Bidera, etj. Një nga ato punime serioze e që kanë kërkuar përkushtim afatgjatë, është ai për Zef Skiroin. Po ndalemi vetëm në dy artikujt që i kushtohen Zef Skiroit, e që zënë një pjesë të kosiderueshme të librit me studime për letërsinë romantike arbëreshe, ai i kreut të pestë dhe të gjashtë: “Çështje paraprake të botimittë veprave të Zef Skiroit” dhe “Aspekte dhe momente të formimit rinor të L. Pirandellos dhe Z. Skiroit”. Ky i fundit, i përfshirë si një studim më vete në kreun gjashtë të librit Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe të, është një studim interesant që zbulon aspekte të panjohura në jetën dhe krijimtarinë e e dy autorëve si dhe raportet miqësore mes tyre. Emri i Zef Skiroi është njëri nga prej atyre autorëve që u përfshinë në fenomenin absurd të përjashtimit e paragjykimit dhe e pagoi më shtrenjtë se çdo autor tjetër: për dekada të tëra u dënua me harresën totale, duke humbur komunikimin me lexuesin. Vepra e tij erdhi në mjedisin kulturor jo vetëm me vonesë por edhe e cunguar nga erozioni i kohës. Në këtë aspekt puna e autorit është mjaft e vyer dhe e mirëpritur për mjedisin e studimeve albanologjike. Në të dy kapitujt që i kushtohen Zef Skiroit në një studim të ngjeshur me shumë fakte të reja e argumenta shkencore hidhet dritë në skutat e errëta e pandriçuara mirë të jetës, veprës, formimit kulturor, raporteve me bashkëkohësit etj. Matteo Mandalla`që në fi llim të studimit të vet shprehet se përpjekjet për realizimin e një botimi kritik të veprës së Zef Skiroit nuk kanë munguar qysh nga vdekja e poetit në 1927 dhe përmend kalimthi disa nga arsyet e vonesës: “... arsye të ndryshme, si fjala vjen ato që pas luftës së dytë botërore kushtëzonin gjykimin për fi gurën dhe për veprën e Skiroit, jo vetëm kanë diktuar vonesa të mëdha, por kanë nxitur shtyrjen sine die të një nisme botuese që do të mundte në një farë mënyre të kënaqte shpresat e përligjura të të gjithë atyre që shohin në veprën e Skiroit një nga momentet themelore të stinës letrare e kulturore të lëvizjes së Rilindjes”1. Ishte një ndarje fatëkeqe e paradoksale kjo e Skiroit me truallin e vet, kjo humbje e lexuesit dhe komunikimin kulturor sidomos në

1 Matteo Mandalà, Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe, Naimi, Tiranë 2012, f. 181 Zbulime interesante në veprën e Zef Skiroit... 451 periudhën e pas luftës së dytë botërore në realitetin kulturor shqiptar “duke lejuar vetëm përmendje kritike të përcipta e të gabuara në manualet e histo- risë së letërsisë shqipe”2. Por nuk ishte thjesht një kuriozitet ai i rigjetjes së lexuesit në epokën e re të pluralizmit dhe futja në “qarkullimin kulturor”, të atyre shkrimeve “që autori i kishte shkruar kryesisht me qëllim që të lartësonte popullin të cilit deklaronte se i përkiste”3. Matteo Mandala`në studimin e vet parshtron në mënyrë analitike e objektive shumë aspekte e argumenta për arsyet e vonesës që u diktua jo vetëm për shkak të klimës së keqe politike e kulturore të gjysmës së dytë të shekullit XX, por edhe nga mungesa e dorëshkrimeve të pabotuara të autorit, madje edhe mangësi të një kuadri “referimi bibliografi k të përafërt”. Të gjitha këto mungesa e mistere, në dukje të pakalueshme, autori përmes një pune kolosale e sistematike do t’i zbërthejë e çkodojë përmes studimit të arkivit privat dhe dorëshkrimeve të Zef Skiroit si dhe botimit të tyre si një opus më vete. Hisoria e arkivit dhe dorëshkrimeve të poetit ka kaluar në një kalvar të vërtetë të gjatë e të mundimshëm saqë edhe është e vështirë të rindër- tohet, e akoma më keq të gjenden shkaqet e humbjes së dokumentave. Pa harxhuar kohë me shkaqet e humbjeve, por i entusiazmuar për faktin që ato më në fund i shpëtuan rrënimit të plotë si dhe për rolin e këtyre dokumenteve në mbushjen e zbrazëtirës për “një rindërtim të plotë të histo- risë kulturore” autori M. Mandala` thekson: “...pavarësisht nga shkaqet që gjymtuan përmasat fi llestare të arkivit, një fakt është sot i qartë: me gjasa të tjera dorëshkrime do të kishin humbur sikur trashëgimtarët e poetit të mos kishin kryer gjestin që nderon kujtimin e paraardhësit të tyre dhe që i afron komunitetit shkencor një sasi të madhe dokumentesh me një vlerë të paçmuar ”4 Shqyrtim dhe studimi i arkivit të Zef Skiroit zbulon shumë aspekte dhe mistere të panjohura të jetës së poetit arbëresh, veprës së tij si dhe raporteve që ai ka patur me bashkëkohësit, intelektualë të jetës kulturore arbëreshe e asaj italiane. Zef Skiroi ishte një produkt i realitetit e jetës kulturore italo-arbëreshe. Ai ishte bashkëkohës i fi gurave të shquara të letërsisë italiane, mes të cliave edhe i dy nobelistëve të parë të letërsisë italiane, Giosue`Carducci (Xhozue Karduçi) dhe Luigji Pirandellos si dhe një mik i ngushtë në vitet e rinisë me këtë të fundit. Fatin e Shqipërisë e kombit shqiptar Skiroi e shihte të lidhur me orientimin drejt Italisë, gjë që

2 Mandalà, vep. cit. f. 184 3 Po aty f.184 4 Mandalà, vep. cit. f. 192 452 Gëzim Rredhi do ta reﬂ ektonte në misionin e tij në Shqipëri në vitet e para pas shpalljes së Pavarësisë. Filologu e historiani i letërsisë Gaetano Petrota, miku dhe bashkëpuntori i poetit, shkruan në lidhje me këtë për Skiroin: “me dashu- rinë e painteres për Shqipërinë, ai, i bindur se ndërtimi i shtetit shqiptar ishte i domosdoshëm për t’i dhënë lirinë atij populli dhe për të vendosur drejtpeshimin në Adriatik, ia doli në krye të ngjallë besim dhe simpati kundrejt Italisë tek politikanët shqiptarë të turbulluar nga propaganda e pa- rreshtur italofobe, dhe bëri të mundur orientimin e Shqipërisë drejt Italisë, në vend se të atyre fuqive që me të gjitha mënyrat orvateshin dhe orvave- ten të terratisin miqësinë italo-shqiptare.”5 Idealet që e frymëzuan në këtë drejtim në vitet e mëvonshme pas shpalljes së Pavarësisë ishin të qarta e të patundura dhe ai për këtë do të krenohej në ligjëratën e mbajtur në Palermo në manifestimin madhështor më 26 janar 1913 për një Shqipëri të lirë: “Është i shpjegueshëm pra mallëngjimi im, mbasi ai vjen edhe nga fakti që vërej se nuk paska qenë pa dobi ajo pak që unë kam arritur të bëjë në mbështetje të Shqipërisë, që nga rinia ime e hershme , dhe për t’i bërë përherë e më të fuqishme vjegat e dashu- risë dhe simpatisë vëllazërore, të papërgënjeshtruara ndonjëherë, të cilat lidhin prej kohe që s’mbahet mend popullin shqiptar e atë italian”.6 Në letërkëmbimin e Zef Skiroit me personalitete të kohës, siç e për- mendëm më sipër, një vend të rëndësishëm zë ai me prozatorin e drama- turgun e shquar italian, nobelistin Luigji Pirandello. Faktet, letrat, kujtimet janë qëmtuar e analizuar me kujdes të veçantë nga autori i studimit dhe paraqesin me një saktësi mbresëlënëse rindërtimin jo vetëm të kuadrit historiko kulturor të Palermos së fundshekullit XIX (në mënyrë të veçantë vitet 1886-1890), në të cilin dy të rinjtë do të hidhnin themelet e para të formimit të tyre kulturor, por paraqiten edhe spiralet e ëndërrimeve e drithëri- mave dhe afsheve ngazëlluese të rinisë dhe frymëzimeve djaloshare që ata do të përjetonin së bashku. Jo vetëm në letrat por përmes të gjithë dokumenteve të tjera autori i studimit hedh dritë në disa aspekte me interes të veçantë për veprën e “periudhës rinore” të Zef Skiroit. Nga ana tjetër letrat e Luigji Pirandellos, të cilat për fat të keq, janë të vetmet që janë ruajtur nga ky letërkëmbim, luajnë një rol shumë të madh “në rindërtimin e kuadrit historik e kulturor palermitan në të cilën u ngjizën veprat rinore

5 Petrota Gaetano, Populli, gjuha dhe letërsia shqiptare, Botimet ALMERA, Tiranë 2008, f. 308-309. 6 Po aty, f. 309. Zbulime interesante në veprën e Zef Skiroit... 453 të poetit arbëresh” si dhe në grumbullimin e qëmtimin e të dhënave biogra- ﬁ ke, raporteve shoqërore, ndjenjave e frymëzimeve rinore. Nga ana tjetër ato kanë një rëndësi të veçantë edhe për të krijuar një tablo sa më të plotë të eksperiencave të para letrare të shkrimtarit e dramaturgut të madh italian si dhe ndikimeve që pati miqësia me Zef Skiroin në krijimtarinë e tij. Këtë rëndësi autori e konﬁ rmon7 duke përmendur faktin se trashëgimtarët e letërkëmbimit në 1994 ia shitën atë të vetmit institut sicilian, Bibliotekës Rajonale “Luigji Pirandello” të Agrixhentos që merret me studimin dhe përhapjen e veprës së shkrimtarit të madh, e cila e çmonte si shumë të rëndësisshme korrespondencën e Pirandellos me Skiroin, sidomos për të përcaktuar disa prirje të periudhës rinore të tij. Fati i letërkëmbimit mes dy intelektualëve në hapat e parë të jetës e formimit të tyre ishte kaotik e i zymtë, sidmos ajo çka ndodhi me letrat e Skiroit. Korpusi i letrave që ai i shkroi Pirandellos nuk dihet. Mandala` thekson në studimin e vet gjithë andrallat e arkivit “këtij thesari të vyer” e bashkë me të edhe letrave që do t’i shpëtonin rrënimit të plotë falë përkujdesjes së bashkëshortes së Zef Skiroit, Angelinës. Vetëm një studiues erudit e këmbëngulës si Matteo Mandalla` do të mund ta të rindërtonte pazllin e shkërmoqur të korrespon- dencës së dy personaliteteve. Vështirësia e kësaj pune rraskapitëse është mëse e qartë, kur dihet se mungesat janë shumëplanëshe; mungojnë këto letërkëmbime origjinale edhe në botimin “Amicizia mia”8, por edhe për faktin tjetër se ato shpesh kanë gjymtime e nuk janë të ruajtura sipas rendit kronologjik. Nëpërmjet shqyrtimit të hollësishëm shkencor që studiuesi Matteo Mandalà u bënë letrave që Pirandello i shkruan Skiroit ndien nevojën e domosdoshme për të shtjelluar disa aspekte të jetës rinore e veprimtarisë letrare të dy miqëve të rinj, në mënyrë të veçantë të poetit arbëresh, por edhe për të ndrequr disa mangësi në interpretimet dhe komentet e vëllimit “Amicizia mia”. Puna e studiuesit tenton të zbulojë gjithë “kontekstin kulturor dhe njerëzor”, rrugët dhe shtigjet e përbashkërta ku u farkëtua miqësia mes dy të rinjëve. Formimi kulturor i tyre u bë në kushtet e një miqësie me interesa të përbashkëta letrare e shpirtërore. Miqësia e tyre do të hedh rrënjë e do të lulëzojë përmes rrugëve të kryqëzuara të fatit dhe mundësi- ve që u ofron jeta shkollore e familjare e përbashkët. Jeta rinore e tyre rrjedh në mënyrë paralele e brenda interesave të njëjta: që në adoleshecë

7 Mandalà, vep. cit. f. 226. 8 Libri Luigi Pirandello Amicizia mia. Lettere inedite al poeta Giuseppe Skiro`(1886-1887) i botuar nga Bulzoni Editore Roma 1994. 454 Gëzim Rredhi secili sipas mënyrës së vet shfaq pasionin për letërsinë dhe artin, Skiroi që dymbëdhjetë vjeç kur akoma ishte nxënës në Seminarin Arbëresh të Palermos, do të përkthejë nga Anakreonti (Odet) në shqip dhe nga Virgjili (Eneidën) në italisht si dhe do të fi llojë punën për poemën Skanderbeg në shqip. Ndërsa Pirandello në moshën e adoleshencës kur ishte nxënës në Institutin teknik të Agrixhentos shkroi një dramë të shkurtër (Barbaro), të cilën e vuri në skenë me miqtë e tij. Gjithashtu në drejtim të formimit kulturor interesat e dy të rinjëve janë të njëjta: u pëlqejnë dhe studiojnë me pasion klasikët greko-latinë, prozatorët e letërsisë botërore si dhe kryeveprat e letërsisë italiane, në mënyrë të veçantë ata të epokës së romantizmit. Vitet e liceut (1882-1887) janë për dy të rinjtë edhe vitet e sprovave të para që do të shërbejnë si start i karrierës së ardhshme letrare. Pirandello do të botojë në 1884-1885 tregimet ne para në revista të kohës si në La Republica Letteraria, ndërsa Zefi përgjatë viteve 1882-85 botoi disa lirika në italisht në La Nuova Eta` e më vonë disa poezi tek Fiamuri i Arbërit. Studimi sjell me shumë vërtetësi dhe emocion të veçantë atmosferën në të cilën kaloi miqësia mes dy të rinjëve në ditët e shkollës e në familje. Mosha thuajse e njëjtë me një diferencë të vogël (Skiroi ishte vetëm 2 vjeç më i madh se Pirandello) do t’i përfshijë pothuajse në të njëjtën kohë në rrugën e artit. Në këtë kohë “Pirandello shkonte shpesh edhe në shtëpinë e Skiroit, ku të dy bashkë ushtroheshin në artin e vargëzimit”9. Këtu do të hidheshin rrënjët e para të pasionit për artin dhe do të përcaktoheshin drejtimet e fatet artistike të dy intelektualëve. Tabloja e mardhënieve mes dy të rinjëve në studimin e M. Mandalà-së është mjaft e gjerë, e bërë përmes një pune serioze, hulumtimi e kërkimi skrupuloz e dinamik, me një stil të qetë e të këndshëm që të ngjall një kërshëri e interes të veçantë. Aty zbulohet përpara lexuesit shumëanshmëria e komunikimit mes Skiroit e Pirandellos edhe pse mungesa e letrave të Skiroit e vështirëson analizën e plotë të këtij letërkëmbimi. Në diskutimet e dy miqëve përfshihet një gamë e gjerë problemesh; gjendje shpirtërore, interesa rinore, vuajtje e dilema për të ardhmen, dyshime e brerje ndërgjegjeje për dashuritë e para por edhe turbullimet që sillte bota e artit e gjer tek realiteti politiko-shoqëror sicilian. Kjo miqësi nuk ishte “e rastit” por e thellë dhe “e qëndrueshme”, pasi ata ishin: “Të panndashëm e me shije thuajse të njëjta” siç do të shprehej për ta vëllai i Zefi t, Gaetano Skiro`. Dhe gjithë kjo miqësi, këto raporte të zjarrta rinore u kalitën në skenat e gjalla të jetës

9 Mandala`përmend letrën e 11 korrikut 1887: “Mi rammento che una sera in casa tua volli anch’io tentar l’idillio...” Zbulime interesante në veprën e Zef Skiroit... 455 palermitane, ku dy të rinjtë kërkojnë t’u ngjajnë heronjve të romaneve dhe mësuesve të liceut. Në zemrën e dy të rinjve, në mënyrë të veçantë tek Luigji do të mbetet i pashlyeshëm përgjithmonë “Imazhi i Palermos fi n de siecle”; ai do ta kujtojë kohën e qëndrimit aty si “stinën më të bukur” e do të ndihet i lumtur që aty ka kaluar periudhën “më të mirë të jetës së tij të varfër”. Përmes këtyre imazheve do të rishfaqen në kujtesë kafenetë, bibliotekat dhe libraritë “...diskutimet e zjarrta mbi politikën dhe letërsinë, bëmat dashurore, dyshimet dhe pasiguria për të ardhmen”10 të cilat “do ringjallen shpesh në kohën e pjekurisë dhe as vitet, as buja e suksesit nuk do mund t’i shlyejnë dot”11 Në zbërthimin që bëhet letërkëmbimit mes Skiroit e Pirandellos paraqiten me saktësi të gjitha stadet e miqësisë së të rinjëve, ku një vend të veçantë zënë letrat e para që Luigji i shkroi mikut të tij Zef, ku kemi tone “të përzemërta”, por edhe trishtime, dhimbje e mërzi”. Në këto momente dëshpërimi e “mendimesh që të mbysin idealin e të helmojnë jetën”12, Pirandello me keqardhje për letrën që miku i tij mezi e pret kërkon “një fjalë qortimi e ngushëllimi”. Turbullimet e para e shqetësimet rinore të mo- shës do të shfaqen për të pas njohjes me “kushërirën Lina” dhe magjepsja që do të provojë “nga hiri femëror” i saj. Mes kësaj brerjeje mendimesh, pa i lënë pas dore studimet, gjen ngushëllim duke i hapur zemrën mikut të tij të ngushtë Zefi t. M. Mandalà në lidhje më këtë shkruan: “Në të vërtetë vera e vitit 1886, që e kaloi në shtëpi me familjen, ishte e mbushur me an- dralla të cilat Luigji nuk diti a nuk deshi t’ia fshihte Zefi t: muajt e gushtit dhe shtatorit kaluan mes dëshirës për të ikur nga sytë këmbët larg familjes e ndjenjës së pajtimit me vendlindjen, mes mundimeve të dashurisë dhe zellit për studime, mes “neurozës” mjegullore të ndjenjave dhe “racionali- tetit” të vërtetë të artit.”13 Në këtë periudhë edhe jeta e Zef Skiroit është intensive siç përmen- den në letrat e Pirandellos; i transferuar në fshatin e tij të lindjes, Horën e Arbëreshëve u përqëndrohet në “studimin dhe ndriçimin e periudhave më të errëta të historisë së ngulimeve arbëreshe”14. Gjithashtu sipas shënimeve të ndryshme të shpërndara nëpër fl etore rindërtohe historia e veprimtarisë së Zef Skiroit përgjatë vitit 1886: ai gjendet teksa “qëmton nëpër arkivat e famullive”, lexon shkrimtarët arbëreshë; De Radën, Kamardën, Dora d’

10 Mandalà, vep. cit. f. 232. 11 Po aty. 12 Po aty. 13 Mandalà, vep. cit. f. 235. 14 Mandalà, vep. cit. f. 236. 456 Gëzim Rredhi

Istrian etj., fi llon letërkëmbimin me intelektualë të shquar shqiptarë e alba- nologë të huaj, grumbullon e studion materiale etnografi ke, këngë popullore etj. Mes gjithë këtyre interesave do të dallohet ndjenja e thellë kombëta- re për Shqipërinë që ende vuante nën sundimin osman. Tema të tilla me frymë “patriotizmi” e ndjenje “kombëtare” do të ishin objekt i bisedave e letrave me mikun Luigj. Të dy të rinjtë nuk e quajnë sentimentalizëm të “dalë boje të fl isje a të këndoje për atdheun”; Zefi “ëndërronte luftën dhe fl ijimin për atdhe”, dhe për “Shqipërinë e tij të mjerë” është gati të bëjë gjithçka, “ndërsa Luigji shpreh hidhërimin për fatin e atdheut të tij, Italisë, “traditat historike qytetare e artistike të së cilës i ndjente ende të gjalla”15 Një moment tjetër shumë i rëndësishëm në formimin kulturor e intelektual dhe në raportet mes tyre është ai i studimeve në Fakultetin e Drejtësisë. Nëpërmjet dokumenteve e analizave që sjellë autori i studimit bëhen jepet një tablo e njohjeve e miqësive të reja të protagonistëve me udhëheqësit e lëvizjeve politike të kohës ku përmendet “miku i dashur” nga Hora e arbëreshëve Nicola Barbato apo Francesco De Luca nga Agrixhento, etj, të cilët ishin studentë aktivë që kryesonin “lëvizjet socialiste siciliane”. Kjo tablo përfshinë edhe letrat që Pirandello i shkruan Skiroit, ku ndihet pakënaqësia dhe fryma e rebelimit që ndikohej nga përhapja e “ideve të reja socialiste” të intelektualëve dhe akademikëve të pranishëm në mjediset universitare. Nga këto zhvillime e veprimtari të ethshme politike nuk mund të mos ndikoheshin edhe Zef Skiroi e Lugji Pirandello. Në shqyrtimin e bërë nga M. Mandalà theksohet fakti se në vitet para ’90-s ishte mjaft aktiv qarku radikal universitar “Guglielmo Oberdan”, i cili kishte edhe organin e vet “La Nuova Eta`”, ku Skiroi kishte botuar poezitë e para, disa lirika në italisht dhe nuk përjashtohet mundësia që ai të kishte lidhje e me të, apo të frekuentohej prej tij. Edhe krijimtaria e dy shkrimtarëve kalon tashmë në një fazë të re, atë të pjekurisë dhe ndihet ndikimi i drejtëpërdrejtëi mjedisit palermitan të gjysmës së dytë të shekullit XIX. Krijimtaria e tyre ka bashkëpërkime të shumta e vizione të njejta sidomos në qëndrimin ndaj mjedisit shoqëror e realitetit sicilian: Pirandello do “t’i përshkruante mikut Zef kushtet çnjerëzo- re të punës” të minatorëve në minierat e squfurit, të cilat ndodheshin afër shtëpisë së tij, ndërsa Skiroi do të përshkruante skenat e punës së rëndë, mjerimit dhe pakënaqësisë së bujqëve të rrethinave të Palermos. Në veprat e mëvonshme të të dy autorëve vihen re “përbashkësi pikëpamjesh” që e kanë origjinën në realitetin sicilian të asaj periudhe dhe revoltave që e

15 Po aty. Zbulime interesante në veprën e Zef Skiroit... 457 kishin përfshirë gjithë ishullin. Në veprën “I vecchi e i giovani”16 autori shpreh hapur revoltën ndaj zotërinjëve, ndërsa Zef Skiroi në poemën “Tek dheu i huaj”17 i konsideron ata si “e keqja më e madhe”18 Viti 1887 do të shënohet si viti më i rëndësishëm për Pirandellon, por edhe për Skiroin dhe mardhënietet mes tyre. Do të jetë një vit “i frytshëm dhe intensiv” në fushën e krijimtarisë letrare gjithashtu “një vit i stuhishëm në rrafshin sentimental”. Për Pirandellon pikërisht në këtë vit, në të njejtën kohë me fejesën e shumëpritur do të vijë largimi nga Palermo, ku ka kaluar “stinën më të bukur” të jetës. Edhe raportet miqësore mes dy të rinjëve që kishin qenë aq të gjalla një vit më parë, në 1886-n, tani nisin të lëkunden. Arsyeja për këtë ndryshim “do kërkuar në jetën private të dy të rinjëve, që edhe pse në pamje të parë shkon më së miri, në fakt krijon premisa për turbullime dhe krisje të thella”19. Në këtë periudhë shumë ulje ngritje do të shënojë barometri i gjendjes shpirtërore të Luigjit. Atë e karakterizon një pështjellim i përgjithshëm; nga njera anë i dashuruar marrëzisht me “kushërirën Lina”, nga ana tjetër, i fi ksuar pas studimeve e që për hir të tyre, i kërkohet të prishte fejesën e përkohshme, por kjo “bie ndesh me ndjenjat e sinqerta dhe dashurinë e dëshpëruar që dëshmohet qoftë nga letrat drejtuar Zefi t, qoftë edhe nga poezitë e periudhës rinore20.” Në dy letra të dërguara njera në fi llim të qershorit 1887 dhe tjetra në fund të po këtij muaji21 nga e njejta adresë, Porto Empedocle, parqiten dy gjendje të ndryshme: në të parën Pirandello paraqet “gjendjen e rëndë fi zike, haluci- nacionet” dhe kërkon ngushëllim, ndërsa në letrën e 27 qershorit çuditë- risht është zhdukur e gjitha kjo gjendje besimizmi dhe ndihen notat e një optimizmi dhe lumturie për të ardhmen. Kjo letër “është një himn i vërtetë për jetën, nga e cila gëlon një lumturi e pafundme dhe një vizion i botës dhe

16 I vecchi e i giovani (Pleq dhe të rinj), botuar për herë të parë në vitin 1909 është një roman social që i kushtohet Sicilisë në fund të shekullit XIX, në të cilin autori shpreh një gjykim historik të ashpër për procesin e ribashkimit. Më tepër se rastet idividuale personazhet e romanit paraqesin aspekte të ndryshme të situatave komplekse në të cilat jetojnë. Aty paraqiten kontraste të forta të koncepteve që zhvillohen mes dy brezavetë vjetërve dhe të rinjve. 17 Poema Tek dheu i huaj u botua në 1900 e kosiderohet si një nga veprat më të mira të Skiroit. Eqrem Çabej ka quajtur “kryevepra e Xhuzepe Skiroit dhe nderi i literaturës shqipe” si dhe “epi nacional i shqiptarëve të Italisë”. 18 Shih Manadalà, vep. cit. f. 243 19 Shih Manadalà, vep. cit. f. 245 20 Mandalà, vep. cit. f. 247 21 Mandalà, vep. cit. f. 247 458 Gëzim Rredhi i njerëzve që është tepër larg dëshpërimit të ditëve të mëparshme.”22 Ky ndryshim përcaktohet nga rregullimi i marrëveshjes për fejesën, ndihmuar nga miqtë e tij, mes të cilëve Skiroi. Edhe pse roli i tij është i paqartë në këtë histori, për Pirandellon, do të mbetet një pikë e rëndësishme referimi në të gjitha ndryshimet, pasi ai konsiderohej një “mik i shtëpisë”. Pas një shoshitjeje të shumë fakteve, letrave, korrespondencave mes dy protagonistëve dhe ato me familjarët mund të arrihet në përfundimin se e gjithë kjo histori e fejesës pavarësisht nga pretendimet e Pirandellos “si viktimë të një kurthi”, siç është përshkruar edhe në fragmentin e paraqitur nga biografi a me titull L’uomo segreto e Federico Vittore Nardellit, konfi rmohet se ai ishte “paralajmëruar” dhe duhej “të ishte i vetëdijshëm për rrezikun”23. Ujdia për fejesën sidoqoftrë “mbetet e mbështjellë me një tis dyshimi”, ndërsa telashet që do që do t’i sillte e gjitha kjo histori nuk do t’ia largojnë mallëngjimin. Nga këto kujtime të paharrueshme, ndoshta Pirandello do të krijonte personazhin autobiografi k të tregimit “Mes hijesh”, Faustino Sangalli. As realizimi i fejesës në vjeshtën e vitit 1887 nuk mund ta shpëtojë dot Luigjin nga vuajtjet. Do të çlirohet nga “ajo barrë e padurueshme” në harkun e dy vjetëve, pasi ka lënë fi llimisht Palermon e është nisur drejt Romës, ku së fundi do ta njoftojë familjen për prishjen e fejesës. Nga ana tjetër, Zef Skiroi do të kishte një fat paralel me atë të Luixhit. Jeta rinore provoi mundimet “mizore” të dashurisë, zhgënjime dhe trishtime të hidhura. Vajza që do t’i shkaktonte ato, si për ironi të fatit quhej Lina Pirandello dhe ishte motra e madhe e Luigjit, të cilit Zefi “i kishte hapur zemrën një natë të paharrueshme” duke i kërkuar ndihmë. Nëpërmjet komunikimit të shkëmbyer mes dy të rinjëve tashmë duket se ka një përmbysje të roleve. Letra e Pirandelos e 31 korrikut 1887 e dëshmon më së miri këtë. Ai i jep të njëjtat këshilla që Zefi i pat dhenë kohë më parë, duke ia thyer iluzionin e dashurisë që ushqen për të motrën. M. Mandalà e shpreh kështu këtë situatë të re mes dy miqëve: “Luigji natyrisht që nuk donte ta vinte ë lojë mikun e tij të dashur, përkudrazi ai u përpoq ta zhdramatizonte ngjarjen përmes sarkazmës dhe t’i jepte tone groteske një mardhënieje që në fakt nuk ekzistonte, por ishte vetëm fryt i një “dëshire të dëshpëruar” pa shpresë për t’u realizuar.”24 Më në fund martesa e motrës së Luigjit në tetor të `87 me inxhinierin e minierave Calogero De Castro dhe tran-

22 Po aty, 247 23 Shih Mandalà, vep. cit. f. 249 24 . Mandalà, vep. cit. f. 252 Zbulime interesante në veprën e Zef Skiroit... 459 sferimi i tyre në Sardenjë do t’i davaritnin shpresat e Zefi t përgjithmonë. Megjithatë, reagimi i Skiroit do të shfaqej menjëherë në Shënimin hyrës të përmbledhjes poetike me titullin Versi, si një refl ektim për këtë “amore giovanile”, që tregon se ai “nuk e pranoi lehtë dështimin”, por rrethanat pas martesës së Linës, do ta detyrojnë atë “ta pranojë faktin që s’mund të zhbëhej më”. Kjo situatë të re për Skiroin, por edhe marrëdhëniet me mikun Pirandello zbulohen përmes letrës që ky i fundit i dërgon para se të nisej për në Romë25. Fillon një fazë e re dhe “mardhëniet mes tyre nuk do të jenë si më parë”. Epilogu i letërkëmbimit tani do të zhvillohet në një tjetër distancë gjeografi ke, i përshkuar nga një trishtim e mall, mes muzgut gjerman të Bonit dhe atij italian të Palermos. Në letrat e pakta fl itet me tone të tjera, veçse për të shkuarën dhe “ëndërra të perënduara”, dëshira e ndjenja “që vetmia gjermane do t’i thellonte”. Në hulumtimin që Matteo Mandalà u bënë teksteve26 të letrave të këtij momenti fi nal, përmes një scanimi skrupuloz, do të zbulojë dritëhijet dhe gjurmët që kanë lënë koha dhe episodet e mardhënieve mes dy rinjëve. Një datë e dashur e ngulitur në kujtesë mbetet ajo e “vjeshtës së freskët të vitit 87”, hija e dashurisë së pafat që “pllakos miqësinë që Luigji ushqen për Zefi n” dhe malli për atë kohë “përkund kujtimin e asaj stine, ringjallet dashuria e vjetër dhe e sinqertë për mikun e atyre viteve”. Kjo miqësi e madhe dhe e bukur do të mbyllet me gjestin fi snik të Skiroit, i cili “do t’ia kthejë nderin mikut” të vet. Duke ruajtur të shenjtë kujtimin për mikun e rinisë ai do t’i kushtojë atij botimin e “Milo e Haidhia”, krijim të cilin piandello e kishte ndjekur që në hapat e para të krijimit. Si përfundim do të shprehja mendimin se ky portretizim e karakterizim i mrekullueshëm e origjinal i studiuesit Matteo Mandalà për njerën nga fi - gurat më interesante të letërsisë arbëreshe, Zef Skiroin dhe i marrëdhënie- vet të tij me nobelistin italian Luigji Pirandello, i viteve të arta të rinisë së tyre, i fateve të përbashkëta dhe ëndërrimeve për të ardhmen, rindërton atë realitet kulturor e hedh dritë në shumë aspekte të kulturës e letërsisë shqiptaro-arbëreshe, raporteve të saj me kulturën italiane, në gjirin e së cilës ajo u zhvillua, si dhe konfi rmon edhe njëherë dimensionin e natyrshëm europian të kësaj letërsie.

25 Po aty, f. 254 26 Po aty, f. 255-256 460 Gëzim Rredhi

Bibliograﬁ a

Çabej, Eqrem - Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes, Shtëpia Botuese “Çabej”, Tiranë, 2002. Enciclopedia della letteratura, GARZANTI, Milano, 1997. Mandalà, Matteo - Studime ﬁ llologjike për letërsinë romantike arbëreshe, Shtëpia Botuese “Naimi”, Tiranë, 2012. Petrota, Gaetano - Populli, gjuha dhe letërsia shqiptare, Botimet Almera, Tiranë 2008. Qosja, Rexhep - Histori e letërsisë shqipe. Romantizmi, Pjesa I, Botimet Toena, Tiranë 2000. Resuli, Namik - Shkrimtarët shqiptarë (Nga Buzuku tek arbëreshët e Greqisë), Botim i dytë Pakti, 2007. Skiroi, Zef - Mili e Haidhea, Shtëpia Botuese Dituria, Tiranë, 2012. Skiroi, Zef - Te dheu i huaj, Shtëpia Botuese Dituria, Tiranë, 2012. Italo Sarro

LA QUESTIONE DEI CORONEI

P. P. Rodotà avvertì il lettore che la ricostruzione della vicenda dei Coronei da lui operata era desunta da una solida documentazione giacente presso l’Archivio di Stato di Napoli. L’informazione è esatta ma incomple- ta, perché ha indicato il fondo “Sommaria”, ma non la sezione e il volume secondo un vezzo che pare abbia messo radici proprio a S. Benedetto dove un suo abitante si distingue per i faticosi riporti di brani pescati in opere altrui (il che suscita inevitabili confl itti linguistici oltre che culturali) e per scoperte non verifi cabili, perché i documenti o sono citati scorrettamente o addirittura manipolati. Chi scrive, aiutato da alcune sane letture, si è inoltrato nel mare ma- gnum della Sommaria approdando infi ne a due fondi (Deductionum foculariorum e Partium) nei quali è registrata l’avventura dei greci coronei, così defi niti perché provenienti «da Coro». La consultazione di tutti i quaranta volumi del primo fondo e, fi nora, di quindici del secondo permette di avere elementi suffi cienti per offrire al lettore privo di pregiudizi un panorama della vicenda, che sarà descritta più ampiamente in un momento successivo. Per l’amministrazione dello stato, la questione dei coronei sorse nel momento in cui gli uomini d’arme preposti alla difesa di Corone e alcuni civili provenienti dalla medesima città e dal suo territorio, trasportati da alcune navi della fl otta imperiale, dopo una sosta a Malta, giunsero nel Regno di Napoli1. Già in precedenza altri abitanti della città greca, a causa della piega che stavano prendendo gli avvenimenti dopo la conquista di

1 G. CONIGLIO, Il Viceregno di don Pietro de Toledo, Napoli 1984, 179, 181, 193, 199, 206-211. «Consuntivo dal 1° settembre 1535 al 31 agosto 1536 (A.S. Estado, Napòles … Napoli, settembre 1536)»; vedi anche (qualche dubbio su «en julio de 1533» come data di «una limosna annual» J. M. FLORISTAN, Sociedad, economia en las comunidades griega y albanesa de Nàpoles y Sicilia: nuevos docu- mentos ineditos, 134 e 135. 462 Itali Sarro

Andrea Doria nel settembre del 1532, avevano tentato di farsi accogliere in territori soggetti alla Repubblica di Venezia provocando la reazione delle autorità della Serenissima che, per non mettere in discussione i buoni rapporti che in quel momento erano stati instaurati con l’Impero Ottomano, decise di sbarrare loro la strada inviando al provveditore di Zante una precisa direttiva2. I movimenti della popolazione locale, sottoposta alle insidie di azioni militari, pur circoscritti in ambito locale, erano incessanti anche perché nel corso del 1533 la situazione era radicalmente cambiata stante la ferma volontà degli Ottomani di riprendere a qualsiasi costo Corone. I viveri e le munizioni cominciarono a scarseggiare a causa del rigido blocco navale a cui la città fu sottoposta. La sua difesa stava per diventa- re un problema, perché richiedeva uomini, mezzi e denaro che potevano essere impiegati altrove anche perché la città non rivestiva un’importanza strategica nello scacchiere imperiale. Carlo V autorizzò l’inizio di serrate trattative di pace con gli Ottomani che si concluderanno con la cessione di Corone. Intanto la guerra continuava, ma quando la notizia dei contatti tra le due delegazioni trapelò, il che avrebbe signifi cato la morte per alcuni e la sottomissione per altri, i militari della guarnigione e i civili si diedero alla fuga. Il momento dell’evacuazione, però, non era stato pianifi cato. Il primo aprile 1534, alcune navi sotto il comando di Andrea Doria avevano forzato il blocco che stringeva in una morsa la città per portare l’atteso soccorso. Dopo aver scaricato i viveri necessari per una popolazione esausta per l’assedio, le navi furono prese d’assalto dalla guarnigione spagnola formata da 1500 uomini3 che issarono a bordo anche le munizioni. Sulle imbarcazioni pronte per la partenza salirono anche alcuni fortunati civili, greci soprattut- to, ma anche albanesi, che, avendo suffi ciente denaro per pagarsi il viaggio non vollero correre il rischio di fi nire i loro giorni sotto la Mezzaluna, nonostante fossero stati invitati a restare. Gli altri abitanti avevano continuato a aggirarsi nelle vicinanze della città se poveri o a spingersi più lontano

2 ASVE, Consiglio dei Dieci, Deliberazioni, Secreti, Registri, vol. 4, c. 25r e v. I. ELMO, La storia di San Benedetto Ullano e Marri attraverso le fonti documentarie, Arbitalia, San Demetrio Corone 2011, 885, arbitrariamente accorpa in una le due pagine che contengono il documento e va dicendo che si tratta di una delibera del Senato della Repubblica. Il che, ovviamente, è del tutto falso. 3 M. SANUDO, Diari, vol. LVIII, 119. «che oltre li 1500 spagnoli che stanno a la custodia di Coron, vi è tal numero di coronesi et albanesi che in tutto sono più di persone 5.000 tra quelli di la terra et dil borgo; che per la comunità di Coron sono stati electi quattro ambasadori de li primari citadini a la Cesarea Maestà». La questione dei Coronei 463 con preferenza nei territori veneziani e da lì attendere gli sviluppi della situazione o per il ritorno in patria o per l’imbarco alla volta di Otranto. Sul numero dei civili in fuga dalla città non vi è concordanza per la scarsa documentazione esistente. Accantonando, infatti, le «molte» fami- glie4 per il cui imbarco sarebbe stato necessario un numero di navi superiore a quello usato a Lepanto e l’ipotesi che nella circostanza siano fuggite 8.000 persone5, cioè 3000 in più degli abitanti della città, ci si sofferma su quella avanzata da Paolo Petta che fa ascendere a due o a tre mila le persone che presero d’assalto le circa 8 navi e uno «schirazzo» alla fonda del porto6. Secondo lo scrivente, a Corone che con il territorio contava solo 5000 abitanti (vedi nota n. 4), il 1° aprile 1534, circa 1800/2000 abitanti della città e del contado furono in grado di imbarcarsi sulle navi. Tale numero è proposto tenendo nel debito conto alcuni fattori. Non tutti potevano sostenere le spese del viaggio. Sulle navi trovarono posto prima i 1500 spagnoli della guarnigione, poi le munizioni e per ultimi i civili. Una nave poteva ospitare, oltre ai 200 membri di equipaggio, 400/500 persone (al tempo della battaglia di Lepanto, l’equipaggio della galea sottile, lunga in media sui 40 metri, era costituito dal comandante, detto sopracomito, dal comito, dagli uffi ciali militari e di manovra, dal cambusiere, dal barbiere- medico, dalla ciurma di marinai, da più di 200 galeotti e dai soldati imbar- cati a bordo, per un totale che poteva arrivare a 400-500 uomini e, infi ne, da una città come Scutari si allontanarono solo circa un migliaio di persone dopo l’ultimo assedio7. Alcuni degli «huomini d’arme» e dei civili, che scesero dalle navi di Andrea Doria, trovarono asilo a Messina e a Napoli, mentre altri furono dirottati nei casali delle Puglie e della Basilicata soprattutto nel territorio di Melfi che apparteneva allora al principe Doria, ove vivevano altri albanesi. Sia gli uni sia gli altri, soltanto pochi mesi dopo il loro sbarco, furono

4 P. P. RODOTA’, Dell’origine,…, 57. 5 V. GIURA «La vita economica degli Albanesi in Calabria nei secoli XV-XVIII», in C. ROTELLI (a cura di), Gli Albanesi in Calabria, Secoli XV-XVIII, Cosenza 1990, 73. «guarnigione ed abitanti in numero – secondo le cronache – di circa ottomila, passarono nel Regno e di questi un buon numero si stabilì in Calabria». vedi anche J. M. FLORISTAN in Sociedad, economia… , 134. 6 P. PETTA, «L’esodo dei Coronei. Una pagina della storia degli Italo-Albanesi», in Incontri meridionali, 1/3, 1996. 7 L. NADIN, Migrazioni e integrazione Il caso degli Albanesi a Venezia (1479- 1552), Bulzoni Editore, Roma 2008, 20. 464 Itali Sarro sistemati anche giuridicamente perché destinatari di un provvedimento le- gislativo, che accoglieva le disposizioni che Carlo V aveva adottato ai fi ni del loro inserimento nel Regno. Il sovrano, in linea con comportamenti precedenti, aveva deciso di ac- coglierli nel suo stato e di esentarli dai pagamenti fi scali in considerazione del fatto che i fuggiaschi avevano combattuto sotto le sue insegne e avevano manifestato l’intenzione di farlo ancora poiché avevano abbandonato tutte le loro sostanze per seguirlo. Essi, pertanto, essendosi dimostrati fedeli oltre ogni misura e che per tale motivo erano diventati poveri, dovevano essere accolti e aiutati a inserirsi in modo adeguato. Il 18 luglio 1534, il viceré, Pietro di Toledo, pertanto, eseguendo l’ordine sovrano, emanò un decreto con cui ordinava alle autorità locali di non sottoporre a tassazione i profughi, perché, in considerazione della loro evidente povertà, erano dichiarati «franchi, et esenti» dal pagamento delle imposte ordinarie e straordinarie. Essi erano trattati come gli abitanti di Lipari8, che avevano il privilegio dell’immunità fi n dal 14959, recentemente invocato con successo anche dalla città di Gaeta10. Potevano fare commercio di alcuni prodotti senza dover pagare dazio alcuno. Di conseguenza, benefi ciavano dei privilegi che gli abitanti di Lipari avevano ricevuto nel passato e che di volta in volta erano stati confermati11. La concessione agli stranieri trovava la sua giustifi cazione in un pila- stro fondamentale della politica del sovrano pro tempore, che si fondava sull’accoglienza dello straniero sia se fosse arrivato nel regno per moti-

8 ASN, Sommaria, Deductionum Foculariorum, vol. 14, c. 4v. «eo modo, et forma, quibus liparoti Immunes a dictis Iuribus… fuerunt in virtute privilegiorum suorum». 9 Ibid. 10 ACA, Cancileria, Privilegiorum, Registro n. 16, c. 73v-74r. «Item che ditta Universita et Soi Citadini et habitanti in essa fossero tractati et reputati in tutto lo Regno et Soe province, Citta, Terre, Castella, et lochi et in qualsivoglia parte marine et spiage in tutti i loro negotii et mercantie como liparoti et ne fo expedito privilegio sub data primo februarij 1495 et indi poi la morte delo passato Ferrando Secundo la felice memoria delo Serenissimo Re Federigo de Aragonia Suo Successore concesse ad dicta università de gaeta la medesima gratia franchitia et immunitate ch’hanno liparoti in perpetuum non obstante qualsevole gratia concessa per la Regia Corte a qualsivoglia Citta Terre et loco… In Civitate nostra Barcinone 31 maggio 1533». Da quel che si apprende da un documento rinvenuto presso la Biblioteca della Catalogna con sede a Barcellona (Spagna), il privilegio (collocazione RM –XXXVIII – 36 c R. 10579) era stato concesso anche agli abitanti di Tropea e di Amantea. 11 ASN, Sommaria, Deductionum Foculariorum, vol. 14, c. 261v. La questione dei Coronei 465 vi commerciali sia come nuovo suddito. Era questo il caso dei Coronei. Pertanto in linea con precedenti comportamenti, furono liberati dalle in- combenze delle tre scadenze annuali dovute al fi sco e autorizzati a fare commercio senza essere sottoposti a restrizioni o a vincoli, perché in tal modo sarebbero stati in grado di inserirsi nel nuovo contesto sociale prov- vedendo autonomamente al proprio sostentamento, contrariamente a quan- to è dato vedere nei nostri “intelligenti” tempi moderni. La disposizione fu applicata solo ai civili, perché i militari, pur esentati anch’essi dai pagamenti fi scali nella forma anzidetta, continuarono a prestare servizio presso le numerose compagnie esistenti. Tale loro stato fu riconosciuto con il decreto del 25 ottobre 1546 e, da quel momento, essi diventarono degli stipendiati e ricevettero più o meno regolarmente il sol- do12. Nel corso dell’anno seguente, il governo vicereale ricevette l’ordine di elargire la somma complessiva di 3.835 ducati l’anno a 86 greci provenienti da Corone e che erano rimasti a Napoli 13. Il denaro fu assegnato per ciascun anno e fi no a nuovo ordine una cifra predefi nita e in seguito a qualcuno anche una pensione. Quest’ultima, però, fu erogata solo ai fi gli dei comandanti che si fossero distinti durante le operazioni militari14. Per qualche anno, nessuno dei sindaci delle università o dei baroni nelle cui terre erano stati sistemati i coronei eccepì alcunché sull’applicazione del decreto, ma, quasi subito affi orarono i problemi se si dovette ribadire nel 1539 che i Coronei di Otranto non fossero tenuti a pagare gabelle e dazi del forno e sulla carne e sul pesce «atteso che sono poveri et non ponno vivere senza questa franquitia»15. La benevolenza ben presto mostrò chiari segni di cedimento. Intorno al 1542, le autorità locali incominciarono a chiedere al nuovo arrivato il pagamento di quelle imposte che erano escluse dal dispositivo imperiale. Ciò provocò forti proteste negli stranieri che si rivol- sero all’imperatore, che, il 31 maggio 1544, intervenne nuovamente sulla questione scrivendo una lettera a Pietro di Toledo con la quale, ricordando

12 Ibid., Sommaria, Partium, vol. 337, c. 177r del 28 febbraio 1553 e 335, c. 25r, 14 marzo 1553. 13 G. CONIGLIO, Il Viceregno…, 179. «a los griegos de Corón y de otras partes a quien nos y el dicho nuestro visorey de Nápoles avemos mandado dar entreteni- miento y ayuda de costa según están asentados en los dichos libros de la Scrivania de Ración y Thesorerìa se han de pagar IIIm. DCCCXXXV ducados que han de haver cada año y por ser pobres y desterrados de sus casas les han de ser bien pagados». 14 ASN, Sommaria, Deductionum. foculariorum, vol. 14, c. 26r, 28 settembre 1558 15 Ibid., Sommaria Partium, vol. 202, c. 266v. 466 Itali Sarro le motivazioni che stavano alla base della sua decisione, chiudeva la questione in modo perentorio o almeno ebbe la convinzione di averla chiusa16. Egli, infatti, ripeté che i Coronei meritavano le facilitazioni perché erano arrivati nel Regno dopo aver combattuto sotto le sue insegne durante l’assedio della città greca di Corone. Ciò era avvenuto nel 1534, quando costoro, vista la piega che avevano preso gli avvenimenti, avevano scelto la fuga per poter ancora militare sotto le insegne dell’Impero, ma così operando, avevano dovuto abbandonare tutto ciò che possedevano diventando pobres. Di conseguenza, essi dovevano essere convenientemente aiutati perché la loro permanenza nel regno diventasse defi nitiva. A tal fi ne, era fondamentale che tutte le autorità subalterne eseguissero alla lettera e senza novità il decreto vicereale del 18 luglio 1534. Il 30 maggio 1545 vide la luce il nuovo decreto17. L’ordine era chiaro, ma Carlo V, che aveva disposto l’esenzione solo dai pagamenti fi scali, ordinari e straordinari, non aveva fatto i conti con la sua burocrazia. Dopo il ricordato intervento, si registrò una relativa calma che però venne a cessare del tutto di lì a breve. L’insofferenza delle università a lungo repressa nei confronti degli stranieri, che d’imperio vi erano stati collocati, emerse in modo plateale. I Coronei, già esentati dal focatico, dal sale e dalle collette, pretendevano, pur benefi ciandone, di non pagare gli altri servizi forniti dalla comunità. Il sindaco e gli eletti ritenevano di non commettere alcun abuso e, quindi, di dare esecuzione alla legge se obbligavano i Coronei a concorrere nelle spese che gravavano sulla comunità. Essi, infatti, escludevano i pochi

16 Ibid., vol. 917, c. 216v.«Al marques de Villafrancha…virrej… per parte de los grecios coronenses que habitan en esto Reyno, nos han sido hecha relazion que per algunos offi ciales nuestros y otras personas delli son inquietados y molestados de el gozar franquezas gracias y immunidades que por nostros privilegios los concedimos para que se podiessen entrettener y sustentar supplicano nosotros mandassemos scri- ver sobrello para que se proveda en su disgravio… engargamos y mandamos que los […] por que […] guardandose los sus privilegios franquezas gracias y immunidades en ellos concedidos non se le hagha en ello novedad y puedan liberamente gozar las como hasta aqui que en ello nos servereis… ultimo de mayo 1544». 17 Ibid., vol. 917, c. 214r.« «Die XXX maij 1545 super Immunitate qua gaudere praetendant graeci coronenses in virtute privilegio rum eisdem per Caesaream Majestatem concessorum, viso pragmaticum… Don franciscum villanum presidente Regiae Camerae Summariae, et causae communiorium privilegio Dictis coronensibus concesso per la prefata… fuit per Dictam Regiam Cameram … provisum, et Decretum, que graeci coronenses […] Immunes ab omnibus Dirictibus, Iuribus, et vectigalibus Regiae Camerae debitis». La questione dei Coronei 467 coronei assegnati alla comunità dai pagamenti fi scali, ma ritenevano che, essendo già così largamente benefi ciati, dovessero dare il loro contributo per il mantenimento dei servizi essenziali per la comunità che erano molto costosi e incidevano sull’economia delle singole famiglie. Ragionando in punta di diritto, essi ricordavano che l’imperatore (quando era ancora in vita e in seguito la gloriosa memoria dell’imperatore) si era degnato di concedere solo l’esenzione dal pagamento delle imposte ordinarie e straordinarie. Ciò era scritto in modo inequivocabile per cui presero le loro decisioni e imposero correttamente ai Coronei il pagamento delle altre numerose imposte che gravavano sulla comunità (mastrodattia, zecca, por- tolania, difesa, bonatenenza e spese connesse alla difesa), perché se ciò non fosse avvenuto, essi avrebbero benefi ciato dei servizi pagati dagli altri senza sborsare un ducato. La perentoria richiesta del pagamento di questa, di altre gabelle e, a volte, anche dei pagamenti fi scali ordinari e straordinari sicuramente fu giudicata dannosa dai profughi dal punto di vista economico. Ciò provocò la loro reazione perché erano spaventati per le conseguenze che tale pagamento avrebbe avuto in una situazione di accertata e permanente povertà. Essi, pertanto, si appellavano alla direttiva imperiale, per cui, nel ricorso inoltrato al Presidente pro tempore della Camera della Sommaria, ricordavano che, essendo stati dichiarati immuni e franchi da qualsiasi pagamen- to, non dovevano essere molestati con richieste illegittime e, poiché più di una volta erano stati costretti a pagare, chiedevano la restituzione del denaro che avevano dovuto versare. La Camera della Sommaria, di conseguenza, fu chiamata a più riprese per decidere sull’istanza presentata da parte di quelle università in cui abitavano greci e albanesi provenienti da Corone o da parte degli stessi Coronei che vi abitavano. Le istanze cominciarono a piovere dalla seconda metà del secolo XVI fi no ai primi decenni di quello successivo e, pur essendo uniformi e quasi ripetitive, tuttavia contengono elementi preziosi come il nome del ricorrente o dei ricorrenti; la provenienza, l’attuale re- sidenza e il motivo della lamentela e, soprattutto, l’appello al privilegio imperiale. La richiesta di annullamento dei pagamenti effettuati e il ripristino dell’esenzione goduta furono sempre esaminati dall’organo amministrativo alla luce della precedente normativa. Quest’ultima non solo fu puntualmente richiamata, ma a volte anche riproposta come si legge nei dispositivi fi nali delle numerose decisioni. Non tutto, infatti, scomparve come fi nora si riteneva in seguito all’incendio dell’Archivio di Napoli del 1943 ottusa- mente eseguito dai tedeschi. Molte carte non furono buttate tra le fi amme 468 Itali Sarro come emerge dal fatto che quelle sui Coronei sono disseminate e in misura considerevole in vari volumi dei fondi prima ricordati, il che non esclude che possano essere presenti anche in altri fondi non ancora esplorati. Quelle esaminate riguardano quei greci o coronei che erano stati con- dotti in Basilicata e nelle Puglie. I ricorsi furono presentati dai nuovi sudditi che erano stati inseriti in comunità preesistenti come appare dalle carte citate, che sono solo una piccola parte di quelle giacenti in archivio. Non è al momento possibile stabilire con esattezza se le località ospitanti fossero italiane, greche, albanesi o miste. Tuttavia i documenti permettono di chiarire un argomento che sta appassionando gli studiosi sia quelli che vogliono abbattere l’inconsistente e antistorico fortino eretto da P. P. Rodotà sia quelli che lo vogliono difendere perinde ac cadaver, perché pigramente si adagiano su opere certamente suggestive ma, in effetti, del tutto prive di fondamento dal momento che sono artifi ciose ricostruzioni personali. L’8 aprile 1551 le autorità di Venosa furono seccamente richiamate all’ordine di non «molestare» i Coronei, ma esse obiettarono che costoro dovessero pagare «quello giustamente li compete», perché tenuti al pagamento delle gabelle e dei dazi come tutti gli altri cittadini. L’organo amministrativo, «parendone tal domanda iusta», accolse l’osservazione dell’autorità periferica18. L’anno successivo, per evitare differenze di trattamento rispetto a altre terre, mutò parere e ordinò che i coronei fossero ritenuti franchi «dela contributione et salario se dona per la Terra al sindi- co et Canberlengo dela universita»; inoltre, in occasione di donativi fatti per conseguire qualche utilità come quella di convincere uomini d’arma e soldati di stanza nel casale a trasferirsi altrove e per il pagamento dei commissari inviati per riparare i pesi e le misure usati nella «terra» non dovessero essere «molestati»19. In defi nitiva, dovevano essere esclusi non solo dai pagamenti fi scali ordinari e straordinari, ma anche da altre gabelle e dazi presenti e futuri20. Altre richieste di richiamare i percettori o le autorità delle universi- tà al rispetto della disposizione imperiale pervennero al Presidente della

18 Ibid., vol. 335, c. 23v. Decisione del 16 gennaio 1552. 19 Ibid., c. 24r. 20 Ibid. 13 marzo 1553. «cabelle et datii Imposti o che se Inponevano per lo pagamento et contributione tanto de li dicti pagamenti ﬁ scali… come anco de tucte altre Collette Imposte, et Imponende per li pagamenti predetti contenti In li dicti capitoli non li debiate donare, ne fare donare Impazio ni molestia alcuna, tractandoli et fan- doli tractare de quelle Immuni et franchi Iusto lo tenore del dicto decreto et capitoli preinserti…». La questione dei Coronei 469

Camera della Sommaria nei mesi e negli anni successivi, ma solo una piccola parte di esse è sottoposta all’attenzione del lettore sono. Esse, tuttavia, sono suffi cienti per fare chiarezza su una vicenda che diverge da quella raccontata da Pietro Pompilio Rodotà pro domo sua. Il 20 dicembre 1552 «i poveri greci et albanisi de Coro habitanti in la terra de Bisagne (Mesagne)» fecero presente godevano di immunità concesse in seguito all’«impresa de coro». Ciò, però, era stato dimenticato dal baglivo che voleva che per gli animali posseduti pagassero come tutti gli altri cittadini, «cosa che non hanno mai pagato dal tempo che foro venuti in questo regno» così come non avevano pagato mai la bagliva, perché, essendo poveri, non potevano fare altro che lavorare alla giornata per conto di signori facoltosi. Di conseguenza, «per amor di Dio» chiedevano di essere ritenuti immuni da tutti i pagamenti essendo anche forestieri. Il presidente della Camera, vista la normativa in vigore, considerato che si trattava di coronei, ordinò alle autorità subalterne e per conoscenza al capitano di Besagne, di eseguire l’ordine «ad unguem»21. I rappresentanti di Paligianello22, un casale della provincia di Taranto, avevano deciso di raggiungere la capitale per esporre personalmente le vessazioni che continuamente subivano dal regio percettore, il quale li costringeva al pagamento delle imposte21. Essendo coronei, godevano di esenzioni fi scali, ma il funzionario, dimenticando volutamente il loro status, da parecchi anni ormai aveva preteso che pagassero sia le imposte ordinarie sia quelle straordinarie a cui gli altri fuochi erano sottoposti24. Essi avevano dovuto obbedire all’ingiunzione, ma ciò si era risolto in un grave danno e in un forte pregiudizio, per cui ora chiedevano al Presidente della Camera della Sommaria di ribadire l’esistenza dell’immunità e di farlo presente ai percettori di modo che non fossero molestati più. Il 31 gennaio 1553, il Presidente, verifi cato che effettivamente in data 30 maggio 1545 un privilegio era stato concesso ai coronei da Carlo V, alla presenza del Luogotenente e di altre autorità, decretava nuovamente

21 Ibid., c. 7r e v. 22 ASN, Deductionum foculariorum, vol. 14, c. 4v. «Pro Infrascriptis graecis coroneis… greci coronei habitanteno nel casale di paligianello». 23 Ibid. «comparso da parte delli Infrascripti… et exposto come per vui sono stati constretti, et se constringeno decti exponenti con pagare, et contribuire per li Regi pagamenti fi scali ordinarij et extraordinarij, et tutti altri pagamenti nel modo contribuiscono, et pagano Li altri fochi extraordinarij». 24 Ibid. «non obstante che Decti coronei siano Da decti pagamenti immuni, et franchi In virtù Delli privilegij ad essi concessi dalla Maestà Cesarea». 470 Itali Sarro che «graeci coronenses» erano, come gli abitanti di Lipari (vedi nota n. 10), immuni dal pagamento di tributi dovuti alla Regia Curia. Ciò premes- so, ordinava al percettore di restituire quanto indebitamente esatto, poiché i coronei erano immuni dal pagamento di diritti e gabelle spettanti alla Curia, ma se di pertinenza di baroni o di altre persone erano sottoposti al pagamento come tutti gli altri25. Il 13 marzo 1553, Lazzaro Magnocavallo, coroneo di Terlizzi, essendo stato costretto a pagare, ottenne giustizia dal Presidente della Camera, che, nel dispositivo, rispolverò il decreto emanato il 30 maggio 1545 con il quale i Coronei erano riconosciuti esenti dal pagamento delle spettanze dovute allo stato in quanto equiparati ai Liparoti, ma non da quelle dovute ai Baroni e ai sindaci almeno fi no a quando non si fosse deciso diversamen- te26. Il 14 marzo, il Presidente della Camera della Sommaria ordinò alle autorità subalterne e ai baroni della provincia di Basilicata, di permettere al capitano Matthes di acquistare commestibili per la sua casa senza esigere il pagamento della «exitura, passo, seu cabella sin come ali altri regnicoli».27 Il 28 marzo 1553 fu la volta di Paolo Mecucca da Barile28 e di Giorgio Dorsa e Tunda Licomari «greci de Coro» che vivevano a Belvedere nel Tarantino29. Analoghi provvedimenti furono adottati anche in seguito. Nel corso di quell’anno altre decisioni riguardarono sia il capitano Matthes per la rivendicata immunità degli abitanti dei casali di San Chirico e di Trivigno30 ereditati dal padre Lazzaro sia alcune università (Barile, Maschito, Campomarino, Mesagne31, Tolve, Santa Severina32) sia singole persone. Quelle che vivevano a Santa Severina ricordarono in più occasioni di essere «franche», ma il contenzioso si trascinerà negli anni e sarà defi nito soltanto nel 1582 sulla base del decreto del 1545 e di una

25 Ibid. «que de Iure, et legitime exigunt a baronibus, et aliis personis privatis fuit provisum non extenditur». 26 Ibid., Sommaria, Partium, vol. 335, c. c. 8r. «salva tamen meliori deliberatione». 27 Ibid., c. 25r. 28 Ibid., vol. 337, c. 12r. 29 Ibid., c. 10v. 30 Ibid., vol. 335, c. 71r. 9 giugno 1554. La Camera ha ordinato di considerar- li esenti dal pagamento. Risultava dagli atti che gli Albanesi arrivati a Paligianello (Biase, Petro, Ioanne e Todaro Magnocavallo, Todaro Dirchia e Pietro Sirchia) erano vassalli di Matthes e provenivano da San Chirico e Trivigno. 31 Ibid., vol. 337, c. 54r, 55r, 63r, 84r. 32 Ibid., vol. 917, c. 203r. La questione dei Coronei 471 decisione presa nel lontano 155133. Analogo comportamento fu tenuto dai coronei di Campomarino (Demitre Politi, Pietro Renesi, Michele Catoyti, Gargano Luca, Costantino Criuno, Demitre Crispi, Iacomina Gangarino, Ioanni Musalu e Ioanni Stanomiti)34. Nel 1554, agli uditori di Otranto fu ordinato di non sottoporre a tassazione Giorgio Lucca perché coroneo «del distritto, territorio di Coro» il che risultava da una dichiarazione scritta dell’arcivescovo di Corone e da informazioni in possesso della Camera35. Nel febbraio il sindaco e il barone del casale di Fagiano ricevettero l’ordine di non chiedere pagamenti di sorta a Tommaso Bubu e a Matteo Surbo, perché coronei36. Nel mese di marzo, il provvedimento riguardò il sindaco di Cassano (Puglie) per aver tassato Demetrio Lichioti coroneo37. L’8 aprile 1554, la Camera della Sommaria fu chiamata ancora una volta a pronunciarsi a seguito di un’ulteriore protesta dei coronei che abitavano in Paligianello. Nicolo, Consta, Todaro, Paolo e Giovanni Frangopolo, Giovanni Colossa, Giorgio e Gianni Glossa, Giorgio, Pietro e Gianni De Ligorio, nonostante fossero immuni poiché coronei, erano stati costretti a svendere i loro animali per saldare il presunto debito con il ﬁ sco con grave danno per la loro già stentata economia38. La Camera della Sommaria, esa- minata la questione, intervenne per sanare il torto subito dai nuovi sudditi, ai quali fu restituita la somma di poco più di 25 ducati esatta indebitamente. Il 15 settembre 1554, il viceré, per mezzo della Sommaria, ordinava al marchese di Torremaggiore di non dare «Impacio stante la loro extre- ma povertà» ai coronei (Ioanne Dara, Mexa Carthuoni, Pietro Bugliari e Mexa Bisci) abitanti in Casalfranco39 e a quelli di Torremaggiore (Lazzaro e Giovanni Bisci, Demitre Stavosca, Demitre Facchimisti e Nicolò

33 Ibid., c. 208v. «Joanne Greco coroneo ﬁ glio di Calafat de Coroni» e i suoi ﬁ gli sono sottoposti alle vigenti tassazioni per cui chiedono «Justitia a tenore dei privilegi…». Anche il genero che era un forestiero era compreso nella richiesta. 34 Ibid., vol. 335, c. 50v-51r. 35 Ibid., c. 26r. 27 gennaio 1554. 36 Ibid., c. 60r e 62v. Entrambi l’anno dopo (1554), trovarono ascolto presso la Sommaria, la quale sentenziò che il primo non doveva essere molestato «per pagamenti dacii cabelle et Impositioone de esso casale et presenti per lo vassallaggio dei baruin» e il secondo perché «de Coro». 37 Ibid., c. 62r. 38 Ibid., Deductionum foculariorum, vol. 14. 8 aprile 1554 c, 5r. 39 Ibid., Sommaria Partium, vol 335, c. 72r. 472 Itali Sarro

Lictarolo)40. Il 23 dicembre 1554, la Camera esaminò il ricorso inoltrato da alcune famiglie coronee. Dopo aver preso atto che il percettore non aveva tenuto conto che Pietro Belluscio e i fratelli Giovanni, Todaro e Giorgio Masarachi, prima indicati genericamente come albanesi e greci e in segui- to solo come albanesi, effettivamente erano titolari a Ginosa di privilegi perché coronei, decretò nuovamente che essi erano esenti per disposizione sovrana dai pagamenti di qualsiasi natura, sia ordinari sia straordinari41. I rapporti a Paligianello tra coronei e autorità non dovettero andare per il verso giusto se il 16 dicembre 1557, a seguito della segnalazione presentata da due di essi, Gregorio e Gianni De Ligorio42, la Camera della Sommaria fu costretta a reiterare l’ordine al percettore che era restio a mol- lare la presa poiché stava sfruttando l’occasione fornitagli da «lo ultimo Donativo Delli Due milioni»43 che gli consentiva di intascare del denaro esatto abusivamente senza il fondato timore di essere accusato di essere un ladro. Il 22 marzo 1558, il provvedimento riguardò 20 coronei che vivevano nel casale di Campomarino44. Il capitano greco Michele Catoyti, Giovanni, Apostolo, Nicolò Catoyti, Gasparo, Luca, Demetrio Politi, Costantino e Luca Crisino, Niccolò, Giovanni e Stamati Costantinopolo della città di Corone e Todaro, Vidia, Giovanni, Pirro Musalu; Costantino, Nicolò e Francesco Ricomandi; Demetrio Crissi del territorio di Corone, nonostante godessero del privilegio dell’immunità, che era stato confermato una prima volta il 26 marzo 154845, erano stati costretti a pagare le imposte, le gabelle, i dazi dalle autorità locali e a contribuire al donativo dei due milioni, ma essendo immuni perché coronei avevano diritto alla restituzione

40 Ibid., 73v. 41 Ibid., Deductionum foculariorum, vol. 14. c. 8r. «delli Infrascritti albanesi, et greci comoranteno In essa terra di ginosa». 42 Ibid., c. 5v 43 Ibid., c. 6r. «Pro Universitate Policastri… Per parte Dela università, et homeni di questa città di Policastro e stato exposto In questa Regia Camera, come essa uni- versità per pagare alla Regia corte lo ultimo DonativoDelli Due milioni have Inter cetera Imposto una cabella sopra la farina, et che In essa citta soleno venire ad habitare alcuni forestieri con loro bestiami ad tempus per Causa Del pascuo D’essi bestiami, et sub pretesto, che son forestieri non voleno pagare Detta cabella… In eadem Regia Camera Summariae die xx mensis dicembri 1557». 44 Ibid., c. 11v. 45 Ibid. «presa diligente, et particulare informatione dalli altri greci di coro habitano de presente In questa città di Napoli esser provisionati dala predetta Maestà, per La questione dei Coronei 473 delle somme indebitamente percepite tranne che per il donativo, perché, in quel caso, essi erano tenuti al versamento alla stregua degli altri cittadini46. Il 21 settembre del 1558, alcuni Albanesi di Rocca e di San Martino in terra d’Otranto ma abitanti nel casale di Civitella alias Citigliano (Comy Serebiscia, Todaro Masci, Cola Vacali, Petro Ysiq, Michele, Mica e Giovanni Madichecchi, Tommaso, Giorgio, Petrus Basta, Michele Secorsi, Luca Masculori, Andrea Calogery, Demitri Capparelli, Michele Ycobsi, Stamany e Alessio Musacchi)47, chiesero e ottennero l’esenzione dai soliti pagamenti perché già concessa ai casali di provenienza. L’11 aprile 1561 un funzionario dell’università di Maschito, non avendo rispettato la disposizione che esentava gli abitanti dai pagamenti fi scali, fu convocato presso la Regia Camera per sentirsi dire che aveva ecceduto dai suoi poteri perché i coronei non erano tenuti a pagare quella “inden- nità”. Pertanto, tornato in sede, doveva risarcire tutti coloro che sono stati danneggiati dalla sua particolare interpretazione della legge avvertendolo che se si dovesse inviare un commissario per il ristabilimento della giustizia, le spese gli sarebbero state addebitate48. Anche l’università di Venosa, che aveva ignorato le disposizioni sovrane sui coronei, il 10 luglio 1565, fu bruscamente richiamata all’ordine: non poteva esigere denaro da Nicco Mago alias Cirbiscia perché era un coroneo riconosciuto come tale nell’ultima numerazione effettuata il 13 aprile 156249. La normativa in vigore, pur essendo chiara e inequivocabile, continuava però a essere disattesa e la Camera della Sommaria doveva vigilare affi nché i funzionari non approfi ttassero del loro ruolo e, soprattutto, non commettessero altri abusi. Nonostante la “grida”, infatti, il funzionario preposto (percettore, arredatore doganiere, ecc.) continuava a chiedere an- la quale consta Detti supplicanti greci esserno di detta città di Coro, e del distritto, et territorio di quella, et che si ha per essi fedelmente servito In l’assedio di detta città, como anco per detta causa haverno perso quanto tenevano mobile, et stabile, perloche sono venuti In questo Regno. Per tanto… ordinamo… debbiate tractare, et fare tractare franchi, et Immuni per detti pagamenti fi scali ordinarij e extraordinarij, et altri s’imponeno per questa università, et che per vui se pagano ala Regia Corte per esserno exempti…». 46 Ibid. , c. 12r 47 Ibid., c. 145v. 48 Ibid. «altramente per questa regia Camera se expederà commissario ad vostre spese ad exigere tanto detta pena quanto per tutti dannj, spese et Interesse che li predetti venessero ad patere per la causa preditta et cossì exeguereti et non altramente per quanto haveti Cara la gratia de La regia maesta… Datum Neapoli … 22 aprilis 1561». 49 Ibid., vol. 29, c. 104v . 474 Itali Sarro che agli stranieri di recente immigrazione di fare il loro dovere di sudditi, ma la richiesta provocò vivaci proteste. Calojero e Giorgio Simisa «greci coronei del territorio di detta città di corò» che vivevano a Napoli, per esempio, fecero presente di essere sottoposti a continue molestie dal percettore nonostante fossero titolari di un privilegio imperiale di esenzione fi scale. Anche in quella circostanza la Camera, nell’accogliere la giusta richiesta, ribadì il divieto d’imposizione perché anch’essi si erano rifugiati nel Regno dopo la cessione di Corone per la cui difesa avevano combattuto. La Camera, pertanto, si rivolgeva al percettore ricordandogli che si trovava di fronte a persone che avevano rischiato la vita e perso tutti i loro beni solo per essere fedeli all’Imperatore50. Il nobile Nicolò Dragoleo «tanto per sé quanto per quei greci de Coro», che abitavano a Barletta, inviò un esposto in cui lamentava che, nonostante i coronei fossero titolari di un privilegio di esenzione e poveri, erano obbli- gati a pagare i pagamenti fi scali. Ciò li danneggiava pesantemente per cui chiedeva le disposizioni a loro favorevoli fossero ripristinate. Il Presidente della Camera della Sommaria, tenendo presente che, in base al decreto vicereale del 18 luglio 1534 e alla lettera di Carlo V del 31 maggio 1544, i coronei erano stati esentati dai pagamenti fi scali, perché potessero insediarsi e provvedere al loro sostentamento, vista la deliberazione del 10 ottobre 1551 favorevole ai coronei, confermò l’esenzione fi scale non solo a quelli di Barletta ma anche agli «altri greci di detta città di coro» che abitavano in luoghi diversi e li esentò anche dal pagamento del salario al Sindaco e al Commissario che controllava ogni anno i pesi e le misure. In defi nitiva i Coronei di Barletta e dei dintorni erano esenti dai pagamenti dovuti alla Corte e da quello delle gabelle imposte o da imporsi «per lo che viste le dette scripture per lo eccellentissimo Commissario speziale della nazione greca è stato previsto che debbiate ai coronei venuti de Coro et nati in Regno nominati in esse tractare immuni… Datum… 27 settembre 1582»51. Altre carte, invece, aprono scenari diversi e permettono di inquadrare meglio il problema dei profughi insorto in conseguenza dell’accordo fi rmato tra l’imperatore Carlo V e il Sultano per la cessione della città di Corone avvenuta nel 1534. I fuggitivi non provenivano solo da Corone ma anche da altre località della Grecia. Due provenivano da Zante. Giovanni e Leca Saracino, erano stati accolti e esentati al pari di altri loro connazio- nali dai pagamenti fi scali, perché arrivati con le navi del principe Doria. Il

50 Ibid., 12v, 23 marzo1558. 51 ASN, Sommaria Partium, vol. 917, cc. 215v-217r. La questione dei Coronei 475 percettore, però, allorché raccolse il donativo dei due milioni, non tenne conto del privilegio e pretese la quota stabilita anche dai due. Tale richiesta, fatta evidentemente con tutta l’energia possibile, aveva gettato i greci a tal punto nel panico da costringerli a inviare un rappresentante a Napoli perché fosse ristabilita la giustizia. Ciò avvenne puntualmente almeno per iscritto il primo aprile 1558 quando la Camera ordinò al percettore di restituire quanto indebitamente preteso52. La famiglia Premendino (Emanuele, Giovanni, Giovanni «piccolo» e Gallo) proveniva da Patrasso e il capitano Andrea Torques da Coridone53. Alessio Giomatta, pur essendo del casale di Chodoni distante dieci miglia da Corone, forse non aveva trovato posto sulle navi alla fonda della città il 1° aprile 1534 o forse partì in un secondo momento se salì su un vascello che veleggiò alla volta di Otranto. Raggiunto il casale di Maschito, fu inquadrato fra i soldati del capitano Giovanni Matthes; in seguito si sposò e ebbe due fi gli, Demetrio e Carlo54. Uno di questi, Demitre, sul fi nir del secolo XVI, essendo nato nel Regno di Napoli da un coroneo, rivendicò il diritto all’esenzione dai pagamenti fi scali. Era sposato con Caterina da cui aveva avuto un fi glio, Alessio, di 6 anni e possedeva una casa e una vigna. Il 29 ottobre 1596, il Presidente della Camera della Sommaria, accertatosi che effettivamente il Giomatta, nel 1583, era inserito in un “notamento” della comunità di Maschito e che suo padre, come aveva attestato nel 1587 il Razionale Giovanni Antonio de Arminio, era di Corone, uniformandosi alla deliberazione del 12 dicembre 1572 sui Coronei e sui loro fi gli nati nel Regno55, rilasciò a Demetrio Giomatta la patente di Coroneo con tutti i suoi effetti aggiungendo che dovesse essere trattato «anco franco di Alloggiamenti, et Contributioni di Alloggiamenti»56. Egli allegò i capitoli e i privilegi concessi agli abitanti di Lipari per memoria delle autorità

52 Ibid., c. 16v. 1° aprile 1558 53 G. CONIGLIO, Il Viceregno…, 207. «ad Emanuel Premendino greco de Petras, a Joan Premendino greco de Petras, a Joan Premendino piccolo greco de Petras, a Gallo Premendino greco de Petras». Tutti, «per lettere della prefata Maestà» ricevettero 70 ducati. 54 ASN, Deductionum foculariorum, vol. 14, c. 262r. «Alessio padre di esso Diomitre era Albanese Coroneo di Uno suo casale detto li chodoni distante da detta Città Circa dece miglia, et che al tempo dell’Assedio se ritiro dentro di essa, et che Abandonata la detta Città se ne venne in questo Regno sopra Uno Vascello In otranto, et dopo passo In maschito, dove se accaso, et fe doi fi gli…». 55 Ibid. 56 Ibid., c. 262v. 476 Itali Sarro che dovevano osservarli e eseguirli «ad unguem»57. L’anno successivo la Camera della Sommaria accolse il ricorso di Antonio, Nicolò e Leonardo Spanopoli e li confermò nei privilegi spettanti ai coronei perché erano fi gli di Giacomo, un greco proveniente da Corone. Di conseguenza, il capitano e il sindaco dell’università di Galatola non dovevano costringerli a pagamenti di sorta perché i fi gli di un coroneo erano esenti dai pagamenti e in quel caso avevano diritto anche alla restituzione delle somme indebitamente esatte58. Esenzioni fi scali furono concesse a militari e a quegli albanesi che vivevano nei casali edifi cati da Lazzaro Matthes e lasciati in eredità al fi glio Giovanni, anche lui capitano. Gli uomini d’arma che erano in servizio presso la sua compagnia ricordarono sempre di essere immuni come Cristofaro Carmone di Atella che chiese l’esenzione non solo dai dazi e dalle gabelle imposti dall’università ma anche dalle gabelle poste su «lo pane, carne, farina, oglio, caso, vino et tucte cose comestibili che have de bisogno per uso et per vitto suo et de sua casa»59. Giorgio Musachi «de campo marino homo d’arme» in forza presso la compagnia di don Cesare Gonzaga, il 31 agosto 1558, si presentò alla Camera per chiedere che i suoi diritti fossero rispettati. Il presidente, visto il decreto generale interposto il 25 ottobre 1546 che concedeva l’immunità agli «homini d’arme, et cavalli legeri», ordinava al percettore di attenersi strettamente a quanto disposto sia per l’esponente sia per la sua famiglia60. Sul fi nire del secolo, i caval- leggeri Leonardo e Antonio Zizza e Giacomo Mestere pretesero che fossero riconosciute le immunità a essi spettanti in conformità a tale decreto61. Tra coloro che rivendicarono pensioni, vi erano anche donne. Isabecta Musachi, che viveva nelle terre di Trani e di Capitanata, già titolare di una pensione di 15 ducati l’anno perché profuga, chiese il pagamento della rata di luglio e di giugno ancora non corrisposta62. Ciò avvenne il 26 marzo 1560, quando, su intervento dell’«arrendatore» delle terre summen- zionate, unitamente a Maria Licotrica, ottenne gli arretrati di 18 mesi63. L’ammontare delle pensioni concesse dal sovrano non era prestabilito e

57 Ibid., c. 261v. 58 Ibid., c. 258r. 17 giugno 1597. 59 ASN, Sommaria, Partium, vol. 1118, 239v 60 Ibid., c. 26r, 28 settembre 1558. 61 Ibid., vol. 1486, c. 177r. 62 Ibid., Deductionum foculariorum, vol. 14., 28v, 3.10.1558. 63 Ibid ., c. 105v. La questione dei Coronei 477 il caso di Isabetta Musachi, verifi catosi in un tempo vicino ai fatti che si stanno narrando, non fu un episodio isolato. Il godimento di quel tipo di rendita continuò anche in anni lontani dal 1534. Regina, fi glia di Antonio Paleologo, nel 1583, aveva una pensione di 35 ducati annui perché il padre era stato un capitano dell’esercito di Carlo V che, dopo aver combattuto valorosamente a Corone, era fuggito in Italia abbandonando i suoi beni. Una volta nel Regno, aveva continuato a prestare servizio regolarmente retribuito prima nelle milizie imperiali di Carlo V e poi, dopo la sua morte, in quelle di Filippo II «distinguendosi» sempre nell’espletamento del dovere. Nella fase iniziale aveva cercato di miglio- rare nettamente il suo status chiedendo un cavalierato ma né Carlo V né Filippo II avevano esaudito la sua richiesta. Morto il marito, anche lui militare, era rimasta con tre fi gli da mantenere Il 24 gennaio 1584, il Viceré, in considerazione del servizio prestato dai familiari, dispose, in aggiunta a quanto già percepiva, la concessione di 15 ducati annui. Con poco più che 4 ducati il mese, c’era poco da stare allegri, per cui la donna ritornò alla carica chiedendo una pensione triplicata, ma, il 26 giugno 1586, le fu concesso un supplemento di 15 ducati annui e fu disposto che alla sua morte la pensione sarebbe stata goduta in parti uguali dai fi gli64. Anche i fi gli degli immigrati furono considerati coronei, ma su questo versante la Camera della Sommaria si mosse con molta cautela, perché le truffe erano in agguato se avvenne che a Mesagne molti «se fanno greci per suppositas personas». Il problema esisteva. Il 3 luglio 1581, il sovrano Filippo II, infatti, scrisse una lettera al viceré Marco Antonio Colonna, in cui, dopo aver ricordato che Carlo V aveva stabilito che i privilegi concessi a coronei fi nché erano in vita non erano trasmissibili ai fi gli e considerato che i medesimi erano stati estesi a greci di diversa provenienza, chiese un rapporto completo sulla situazione65. Dai documenti consultati, di cui solo una piccola parte è usata in questo saggio, risulta che, nel corso del ‘500,

64 R. SICILIA, Due ceti del Regno di Napoli. “Grandi del Regno” e “Grandi to- gati”, Editoriale scientifi ca, Napoli 2010, 151-174 in F. COZZETTO, «Popolazione, insediamenti e vita civile», in F. MAZZA (a cura di), La Calabria Albanese Storia Cultura Economia, Rubbettino Editore, Soveria Mannelli (CZ) 2013, 109. 65 J. FLORISTAN, Sociedad, economia …, 140. «Pero los casos de inclusiones fraudolentas eran… mucho mas frecuentes. Ante esta situaciòn, Felipe II quiso poner orden en el reparto del trigo y dinero a los coroneos sicilianos. En una carta al virrey Marco Antonio Colonna (1577-1584) del 3 de julio 1581 le recuerda que el emperador habìa dispuesto que los hijos de los coroneos y modoneos no heredasen los privilegios de los padres (non ereditassero i privilegi dei padri). A pesar de ello, se habìan pro- 478 Itali Sarro la Camera della Sommaria riconobbe i privilegi agli uomini «d’arma» e ai coronei venuti da «coro». e, quando costoro vennero a mancare66, ai fi gli «nati in Regno» e, a volte, anche ai discendenti67. Si potrebbe continuare su questo piano portando altri esempi ma questi, ancorché numerosi, non spostano i termini del dibattito. La motivazione dei provvedimenti di esenzione fornisce utili indicazioni sul casale di provenienza dei profughi e solo qualche volta sul loro stato sociale. I coronei furono esentati non solo dai pagamenti fi scali come aveva a suo tempo ordinato Carlo V, ma anche da gabelle e dazi vari e questa volta dalla Camera della Sommaria, perché, fuggendo da Corone, erano diventati pobres. Solo qualcuno dei coronei ricorrenti si proclamò capitano o nobile come Dragoleo per esempio, ma nessuno, almeno, si proclamò o fu procla- mato nobile coroneo. La totale assenza di tale asserzione è confermata dalla lettura dei numerosi documenti fi nora consultati, di cui solo una piccola parte è citata in questo saggio e da quelli rinvenuti da J. M. Floristan a Simancas68. Ciò emerge anche dall’esposto di Regina Paleologo per cui è del tutto gratuita l’affermazione che Antonio Paleologo, essendo un coroneo, avesse ottenuto una patente di nobiltà o che facesse parte di un «gruppo di reduci coronei i quali non avevano affatto ruoli nella vita politica e amministrativa dello stato medesimo, ma che usufruivano di una condizione di prestigio spendibile anche dai loro discendenti»69. E’ veramente cosa milagrosa che l’unica carta sui coronei, per di più con un vistoso errore70, trovata da un’assegnista di ricerca presso l’Uni- versità della Calabria dopo un anno trascorso a Simancas, possa essere ducido abusos y los habìan heredado no sòlo coroneos, sino incluso griegos de otros origines. Para evitarlo, le pidiò que hiciera una relaciòn de lo que se habìa hecho en este asunto: lo que se habìa mandado dar, lo que quedaba y los gringo que aùn vivìan». 66 Ibid., 140. «Una relazione della Camera della Sommaria di Napoli del 25 settembre 1578 afferma che la maggioranza dei coronei era morta e calcolava in 60 i sopravvissuti Ambrasi 1961: 163). Nel 1614, Victoria Ralis, patrona della Chiesa dei Greci di Napoli, fece presente alla Confraternita che i suoi registri erano stati alterati dal momento che vi erano inclusi greci di altre origini, perché i coronei erano già morti (traduzione dell’autore del saggio)». 67 F. COZZETTO, «Popolazione…, 79. 68 J. FLORISTAN, Sociedad, economia …, 134 e segg. 69 F. COZZETTO, «Popolazione…, 79. 70 Ibid., 109. Nel documento trascritto non in modo esemplare si sostiene che Regina abbia ricevuto 70 ducati il che non è esatto perché il denaro fu dato a Antonio Paleologo come risulta nell’elenco trascritto da Giuseppe Coniglio. La questione dei Coronei 479 usata contro la tesi rigorosamente documentata di Matteo Mandalà71. Come non riandare con la memoria al celeberrimo artigiano interpretato da Ugo Tognazzi che lavorava accanitamente per trarre uno stuzzicadenti da un pino)? Era suffi ciente e anche più economico leggere il volume che il prof. José M. Floristan ha messo in rete dopo aver frequentato l’archivio di Simancas, perché vi è un paragrafo dal titolo Los emigrados de Coròn in cui sono trattati i ricorsi dei Coronei anche di Sicilia e le discordie tra i coronei (albanesi e greci) di Napoli. Rodotà, pertanto, poteva fregiarsi del titolo di coroneo concesso dalle autorità del Regno nel 1739 limitandosi a riferire sui pagamenti che dovettero essere così consistenti che la sua pur ricca famiglia preferì farli in tre comode rate72. Ha voluto invece scomodare Carlo V che, il 18 luglio 1534, «spedì» un diploma che conteneva l’elenco dei privilegi concessi, il che non corrisponde alla verità73. Tuttavia ha precisato che «La Real camera della Sommaria, nel cui Archivio è registrato il diploma, avendolo riguar- dato come premio, e guiderdone ben dovuto alle illustri azioni de’ Coronei, lo ha più volte confermato a supplica delle parti interessate» aggiungendo che «Ne ha ordinato l’adempimento a favore del Sig. Maurizio Rodotà, e suoi eredi e successori l’anno 1739»74. Questa versione dei fatti ha convinto molti studiosi del suo e del nostro tempo. Essa, però, non è sorretta da alcun documento, il che è grave per uno che, da quel che scrive, dovette avere tra le mani «più volte» quelli giacenti presso l’archivio napoletano. Per usare un’espressione cara a Francesco Russo, che la usò contro chi si dimenticò di citarlo, il Rodotà, quando trattò l’argomento, sarà stato vittima di un colpo di sonno, perché presso l’Archivio di Stato di Napoli non c’è traccia di nobili coronei in Calabria nonostante la sicura affermazione75. Essi, infatti, comparvero a S.

71 M. MANDALA’, Mundus decipi vult, I miti della storiografìa arbëreshe, Palermo 2007, 67-146. 72 P. P. RODOTA’, Dell’origine, progresso e stato presente del rito greco in Italia, volume III, Cosenza 1986, 56-57. 73 Ibid., 57. 74 Ibid. 75 Ibid., 56. «passarono nella Calabria citeriore alla Terra di S. Demetrio della diocesi Rossano, ed a quella di S. Benedett’Ullano della diocesi di Bisignano; dove un fonte denominato volgarmente de’ Coroniti da tempo di cui non vi a memoria, è una testimonianza non oscura… dell’origine, che traggono dai Coronei alcune famiglie di questa colonia». 480 Itali Sarro

Benedetto Ullano nel 173976. Nel 1751 ﬁ orirono anche a Farneta77. Gli abitanti “coronei” del casale, trovandosi «nell’antichissimo possesso di non corrispondere come tutti gli altri cittadini del Regno alla Imposizione de’ Carlini 42 per Fuoco» chiesero e ottennero dalla Camera della Sommaria «che non corrispondessero ad altro che alle Semplici Spese Comunitative, et alla Bonateneza de’ Beni, che possiedono e che a tal effetto non fussero dal Tesoriere molestati»78. Il medesimo deprecabile incidente sarà capitato anche a Angelo Masci che ha esibito uno stranissimo documento79 che lascia sorgere dubbi sulla sua autenticità. Esso, infatti, contrariamente al modo usato dalla Cancelleria imperiale tratta diversi soggetti («ciertos Cavalleros, que an venido de Coron, y Patras» «Demetrio Fachimisio» e di nuovo i primi). Inoltre, «Dimitri Facmisio» che ricevette 70 ducati compare «per substen- tatione» in un periodo successivo80 e, inﬁ ne, la lettera imperiale non può essere stata scritta l’8 aprile 1533. In quell’anno, nessuno venne «en este Reyno» da Corone e da Patrasso, perché la fuga dei coronei avvenne esat- tamente un anno dopo, cioè il primo aprile 1534.

Abbreviazioni ACA= Archivio della Corona, Barcellona (Spagna) ASN = Archivio di Stato di Napoli ASVE = Archivio di Stato di Venezia

76 Ibid., 57. 77 ASN, Sommaria, Pandetta seconda, fascio 280. «Provisione per li Greci Coronei abitanti nel casale di Farneta.. acciò pagandosi la metà delle Spese communi- tative e la bonatenenza per li beni che possedono… non siano molestati à pagamenti di fuoco, et altri pesi della medesima». Gli abitanti avevano rivendicato antichissimi privilegi. 78 Ibid. 79 F. BARONE, «Immigrazione albanese e crescita demograﬁ ca in Calabria Citra tra 1400 e 1500», in A. BARONE – A. SAVAGLIO – F. BARONE, Albanesi di Calabria Capitoli, Grazie ed Immunità, G.A.L. Sibaris, Acri (CS) 2000, 26. 80 G. CONIGLIO, Il Viceregno…, 182. «Consuntivo… Napoli, settembre 1536)» e 207«a Dimitri Facmisio, greco de Coro per lettere de la prefata Maestà ducati LXX». La questione dei Coronei 481

Documenti

1.Pro infrascriptis graecis coronensibusque

Magnifi ci nobilesque viri. Per questa Regia Camera li anni passati furno execeptae lettere ad vui dirette del tenor seguente§: Nobiles viri: Pro parte del Capitano Micheli Catoyti greco, Ioanne Catoyti, Apostolo Catoyti Nicolò Catoyti, Gregorio Catoyti, gasparo, luca, Demitri politi, Constantino crisino luca crisino, nicolo constantinopolo, Ionnne constantinopolo stamati constantinopolo della città di corò, Thodaro mushachi, michele musachi, Ioanne musachi, Pirro musachi, Constantino ricomandi , nicolo ricomandi francesco ricomandi, demitri crissi del territorio di detta città di corò c’è comparso in questa Regia Camera , et exposto como noviter per vui se molestano, et sono molestati in questa universià In li pagamenti fi schali ordinarii et extraordinarii, et di altri novi agravij, et pagamenti, sin como pagano, et s’exigeno dalli cittadini di quella non obstante siano greci di corò et del suo territorio et destritto, e per li privilegi alloro concessi per la Maestà cesarea sono franchi, et Immuni da ogni, et qualsivoglia pagamento tanto ordinarij como extraordinarij. Del che secondo per detti supplicanti n’è stato exposto ve hanno più volte requesto non se l’innova cosa alcuna; et se l’osservasse dett privilegij ut supra concessi per la prefata Maestà Cesarea sin cqua: non obstante Il predetto per vui se intende mole- starli. Ne hanno percio fatto supplicare provedessemo alloro Indemnità de opportuna provisione stante lloro povertà, non se li causasse dispendio non habbiano ultra debitum da esserno gravati volendono de Iustitia provedere se, e, per questa Regia Camera per Indemnita della Regia corte, et di questa università presa diligente, et particolare Informatione dalli altri greci di coro habitano de presente In questa citta di napoli, et provisionati dala predetta Maestà per la quale consta detti supplicanti greci esserno di detta citta di coro, et del distritto et territorio di quella, et che s’ha per essi fedelmente servito In l’assedio di detta città, come anco per detta causa haverno perso quanto tenevano mobile, et stabile, per lo che sono venuti In questo Regno. Per tanto con la presente vedicimo ordinamo et Comandamo che alli detti supplicanti greci et ad Ciascuno d’essi debbiate tractare, et fare tractare franchi, et Immuni per detti pagamenti fi schali ordinarij et extraordinarij, et altri s’imponeno per questa università, et che per vui se pagano ala Regia corte per esserno videlicet exempti stante la detta Informatione presa et per quella consiste del predetto siano di detta città di coro, et suo destrit- 482 Itali Sarro to In virtù delli privilegij ad essi concessi, quali ad unguem exeguirrete, et farrete exeguirre, et havendoli videlicet execpto , seu fatto exequtione alcuna ve la debbiate de continenti restituire, et fare restituire. Non fando videlicet et pena de onze cinquanta cupiunt evitare presente la restituirrete al presentante con la relatione et Informatione d’esse. Datum neapoli In eadem Regia Camera summariae die XXVI mensis maii 1548 francescus Reneri Andrea […] Io. Paulus crispo magister actorum consensu […] in partium183. Al presente s’è comparso per parte delli supplicanti greci coronei In questa Regia Camera , expostovi como per vui selifa diffi culta osservarle dette preinserte lettere con volerli astrengere alla contribuzione de detti regii pagamenti fi schali ordinarij, et extraordinarij dela Regia corte et ad alcune gabelle , et datti Imposte per questa università per satifactione de detti Regii pagamenti fi schali ordinarij, et extraordinarij et che se conver- teno alli detti pagamenti. Non havendo respetto per detti excepti como di supra consta siano greci coronei, et Invirtù delli privilegii adessi concessi per Sua Cesarea Maestà sono Immuni, et exempti da tali pagamenti. Supplicandone d’opportuna provisione li fosse osservate dette preinserte lettere, al che volendino debite provedere, ve dicimo che debbiate, ad essi, et ciascuno d’essi exempti ad unguem, et Inviolabiter observare, et farli observare dette preinserte lettere con tractarli, et farli tractare Immuni, et exempti da detti regii pagamenti fi schali ordinarij, et extraordinarij dela Regia corte, et gabelle Imposte, et Imponende per la satifactione d’essi.§ circa lo pagamento delli dui millioni debbiano In quello contribuire come tutti li altri cittadini di detta università di Campo marino, atteso da detta contribuzione non v’è nesciuno exempto per qualsivoglia privilegio te- nesse, et havendo contro la forma delle preinserte lettere exaptoito, et fatto exigere cosa alcuna incontinenti ce lo debbiate restituire fando de modo che per detti exceptuanti non se l’habbia ad Causare più dispendio con farli rehavere recorso ad questa regia Camera. Et non fate lo contrario per quanto havete cara la gratia dela Maestà regia Et in la pena in dette preinserte lettere Contenuta desiderate non Incorrere la presente resti al presentante. Datum neapoli Ineadem Regia Camera summariae. Die XXII mensis martii 1558. Al Capitano, al Sindaco, agli Eletti dell’Università e agli uomini e do- ganieri e esecutori della terra di Campomarino. Fonte: ASN, Sommaria, Deductionum Foculariorum, vol. 14, c. 11v-12r. La questione dei Coronei 483

2. Pro infrascriptis graecis coroneis

Magnifi ci nobilesque viri. Li mesi passati per questa Regia Camera furno exposte lettere del tenore seguente§ Magnifi co perceptore, li di passati per questa Regia Camera furno exposte v’è stato scripto, et ordinato del tenore seguente § Magnifi ci, et nobiles viri. In questa Regia Camera se, è , comparso da parte delli infrascrtti greci coronei habitanteno nel casale di paligianello, et exposto come per vui sono stati constretti, et se constrengeno detti exponenti con pagare, et contribuire per li Regii pagamenti fi schali ordinarij et extraordinarij, et tutti altri pagamenti nel modo contribuiscono,et pagano li altri fochi extraordinarii, non obstante che detti coronei siano da detti pagamenti Immuni, et franchi In virtù delli privilegij ad essi concessi per la Maestà Cesarea loche ha resultato, et resulta llor non poco danno, preiudicio, et Interesse. Ne hanno però facto supplicare provedessero alloro Indemnità de oportuna provisione non sia Indebite molestati. Parendone tal domanda Iusta, se, è recognosciuto un decreto lato Per Decta Regia Camera circa la decta Immunita, et franchitia del tenor sequen- te§ Die XXX maii 154d5 super Immunitate qua gaudere pretendunt graeci coronenses in virtute privilegiorum eisdem per Caesaream Maiestatem concessorum viso per Magnifi cum Dominum franciscum antonium villanum presidente Regiae Camerae summarie, et causae communiorum privilegio Dictis coronensibus concesso per Caesaream Maiestatem, et de eodem facta per eundem relatione in dicta Regia Camera. Coram excellente Domino locumtenente, et aliis Magnifi cis Dominis presidentibus fuit per dictam regiam cameram consensu provisum, et decretum que graeci coronenses conservent Immunes ab omnibus dirictibus, Juribus, et vectigalibus Regiae Curiae debitis eo modo, et forma quibus Liparoti Immunes a dictis Juribus, et vectigalibus Regiae Curiae debitis osservati fuerunt in virtute privilegio rum suorum: quo vide licet ad di rictus, vectigalia, et cabellas que de Iure, et legittime exigunt a baronis universitatibusque, et aliis personis privatis fuit provisum non serventur Immunes, sed di rictus predictos solvant exquo ad illos eorum privilegium non extenditur: salva tamen meliori delliberatione, quo ad exituram olei, et tractas. Hoc consensum [] consensu [] s’è similmente vista la numerazione extraordinaria del detto casale di paligianello fatta In lo anno preterito passato X Inditione. Et in quella se trovano li decti greci coronei numerati et deducti como ad coronei ut supra in virtu delloro privilegi, et littere di questa Regia Camera. Pertanto per la presente ve dicimo, et ordinamo, ch’alli 484 Itali Sarro

Infrascrpti greci di coro per la Causa delli decti Regii pagamenti ﬁ schali ordinarij, et extraordinarij non li debbiate donare, ne fare donare Impaczio, ne molestia, tractandoli da quelli Immuni, et franchi In lo tenore, et forma de detti privilegiy et decreto de supra Interposto: et havendoli per tal Causa exapto celo debbiate de continenti restituire et fare restituire. Non fandose il Contrario vide licet et pena de onze cinquanta. La presente vide licet. In dicta Regia Camera neapoli die ultimo Januarii 1553. … Nomina eorum: Nicolo Frangopolo, Consta Frangopolo, Todaro Frangopolo, Paolo Frangopolo e Giovanni Frangopolo, Giovanni Colossa, Giorgio Glossa e Gianni Glossa, Giorgio De Ligorio, Pietro De Ligorio e Gianni De Ligorio. Fonte: ASN, Sommaria, Deductionum Foculariorum, vol. 14, c. 4v-5r. Nicola Scaldaferri

NUSAZIT, I PUPAZZI PIROTECNICI DELLA FESTA DELLA MADONNA DELLA STELLA A S. COSTANTINO ALBANESE: UN ELEMENTO IDENTITARIO ARBËRESH DALLE RADICI MESSICANE

1. Migrazioni vecchie e nuove, invenzioni e identità

Nell’immaginario comune e nella pubblicistica si è fatto spesso riferimento ai paesi arbëreshë come a comunità chiuse e isolate, vissute per secoli in un regime di vita pressoché autarchico, ancorate al ricordo e al rimpianto della patria perduta. Quest’immagine, cara a una certa narrativa di stampo romantico, solo parzialmente corrisponde al vero. Se infatti queste popolazioni hanno conservato ﬁ no ad anni recenti - e in gran parte ancora conservano - tratti caratteristici e peculiari delle loro origini dotate di un forte valore identitario (la lingua, i costumi, certi aspetti delle tradizioni musicali), al momento del loro arrivo in Italia si sono trovate coinvolte nelle dinamiche della terra che le aveva accolte, sia dal punto di vista delle vicende storiche che degli scambi culturali. Negli ultimi tempi, a seguito di indagini via via più approfondite, va emergendo in modo sempre più chiaro come i ﬂ ussi migratori che hanno spinto nel XV e XVI secolo tali popolazioni sulle coste italiane segnino solo il momento iniziale di un processo che avrebbe poi portato all’attuale situazione dei paesi arbëreshë; esso è caratterizzato infatti da fenomeni molteplici e complessi, di cui spesso si è data una lettura un po’ affrettata e semplicistica. Ricerche frutto di indagini metodologicamente fondate e scevre da impostazioni preconcette stanno rivelando tratti talvolta inediti, che nel tempo portano a riscrivere importanti pagine della storia culturale arbëreshe.1

1 Il merito di questi risultati si deve anche al lavoro di fi gure quali Francesco Altimari e Matteo Mandalà, le cui ricerche rappresentano uno stimolo importante anche per indirizzare la indagini di nuove generazioni di studiosi. Di una ricchissima bibliografi a, che è ormai essa stessa asse portante della cultura arbëreshe, limitiamoci a ricordare in questa sede solo l’importante volume di Mandalà Mundus vult decipi. I miti della storiografi a arbëreshe (2009); esso offre spunti di rifl essione, in merito 486 Nicola Scaldaferri

Una parte rilevante di questa vicenda riguarda gli scambi con le popolazioni italiane e le acquisizioni di varia natura che si sono aggiunte e integrate, nel tempo, con il substrato originale; anche fenomeni assai importanti per la loro stessa identità, talvolta sono frutto dall’acquisizione di elementi estranei, inglobati all’interno del tessuto locale fi no a diventarne una componente imprescindibile. Un caso che illustra in modo emblematico tale situazione riguarda un celebre canto tradizionale della comunità di S. Benedetto Ullano, in Calabria. Si tratta dell’Otemento eseguito durante i riti della Settimana Santa; esso costituisce oggi un caso di fondamentale importanza per l’i- dentità di questo paese e arricchisce un repertorio polifonico di straordina- rio valore sul piano musicale (Scaldaferri 2012). La singolarità del canto dell’Otemento è che il testo deriva dall’inno sacro, in lingua italiana, La Passione di Alessandro Manzoni; il titolo stesso, Otemento, deriverebbe dalla volgarizzazione/corruzione del primo verso dell’inno manzoniano (O tementi dell’ira ventura), composto nei primi decenni dell’800 e successivamente acquisito nella pratica del canto devozionale locale. In questo caso, un importante testo poetico della letteratura italiana viene acquisi- to e adattato alla pratica musicale e rituale di S. Benedetto, giungendo a costituire uno dei canti principali del ricchissimo repertorio locale. Esso viene perfi no retrodatato, nella memoria locale, alla venuta degli albanesi, operando – per così dire – una sorta di rimozione collettiva dell’origine del testo e della sua lingua originale, resa di fatto pressoché incomprensibile grazie anche all’incontro con la componente musicale, e dunque accresciu- ta nel suo valore dal punto di vista mistico-religioso proprio in forza della sua indecifrabilità. A questo caso, emblematico soprattutto per la presenza di un testo letterario manzoniano, se ne potrebbero accostare tanti altri in cui, parimenti, si riscontrano implementazioni successive cariche di forte valore simbolico e identitario. Va poi considerato anche il fenomeno dell’emigrazione per esigenze di lavoro, verso mete spesso lontane, e quello del successivo rientro nei paesi d’origine. Tale processo ha svolto un ruolo altrettanto importante nella defi nizione di certe pratiche culturali delle comunità di origine, che rara- mente sono state prese in considerazione in modo adeguato. Nell’epoca postunitaria e poi nei primi decenni del ‘900 gli arbëreshë si uniscono ai fl ussi migratori che partivano da vaste aree depresse del meridione d’Italia,

a fenomeni di appropriazione, reinvenzione e perfi no falsifi cazione, che si estendono ben oltre il campo cruciale della storiografi a in cui l’autore si muove. “Nusazit”, i pupazzi pirotecnici della festa... 487 e si dirigono principalmente verso il Nuovo Mondo. Al momento del loro rientro temporaneo o defi nitivo nelle loro comunità di origine, non di rado portano tracce della loro permanenza in terra straniera, ove se da un lato mantenevano le loro usanze, dall’altro le mescolavano a pratiche culturali locali.2 Si creano di fatto connessioni tra le comunità di emigranti, collocate spesso nelle principali città del continente americano, con i loro piccoli centri di origine dell’Italia meridionale. Questi legami si manifestavano in primo luogo sotto forma di fl ussi di denaro, rivolti verso le famiglie di origine o a benefi cio dell’intera comunità; tramite questi emergevano poi specifi che situazioni culturali, spesso frutto di novità introdotte dagli emigranti. Nel mantenere i contatti tra emigranti e paesi d’origine, anche i fenomeni di mediatizzazione svolgevano un ruolo importante. Basti men- zionare il ruolo svolto da fotografi e, registrazioni e fi lmati (e in generale da documenti audiovisivi di tipo amatoriale) provenienti da contesti do- mestici e rispondenti spesso a fi nalità di ricordo e/o documentazione di attività e vicende familiari. Attorno a questi materiali documentari stanno sorgendo oggi importanti operazioni di recupero; si consideri per esempio la creazione di archivi sonori in cui sempre più spesso trovano spazio materiali amatoriali, o il recente interesse per gli home movies, oggi al centro di signifi cative operazioni di valorizzazione, volte talora al fi ne di nuove fruizioni estetiche. Nei decenni passati, quando i sistemi di comunicazione non erano sviluppati come ai giorni nostri, testimonianze di questo genere rappresentavano un oggetto importante ai fi ni del mantenimento di legami emotivi ed affettivi con quanto si lasciava nella propria terra natia. Nello stesso tempo, soprattutto nei primi decenni del Novecento, i mezzi tecno- logicamente – talora tutt’altro che rudimentali – di cui potevano disporre gli emigranti consentivano anche la documentazione di importanti eventi locali, come feste civili e religiose; ciò risultava spesso assai diffi cile alle popolazioni locali, che avrebbero potuto usufruire di tecnologie equiva- lenti solo in anni successivi, a iniziare dal periodo del boom economico. In generale il ruolo svolto dai fl ussi migratori, soprattutto di fi ne Ottocento

2 Nell’autunno del 1995, durante un soggiorno negli Stati Uniti, al momento di visitare alcuni anziani della comunità, un tempo fl oridissima, di arbëreshë del New Jersey, avevo incontrato un lontano parente, Ferdinando Faillace, all’epoca novanten- ne, originario di S. Costantino e sposato con una signora di S. Demetrio Corone: la visita era avvenuta pochi giorni dopo il Thanksgiving, e per l’occasione la famiglia aveva preparato il pane festivo degli arbëreshë, kulaçi, normalmente preparato per la festa di Pasqua e in occasione di matrimoni, e adattato in questo caso alla festa per eccellenza della tradizione nordamericana. 488 Nicola Scaldaferri e della prima metà del Novecento, riveste un ruolo di cruciale importanza nella defi nizione di pratiche culturali dei paesi arbëreshë e meriterà certamente una specifi ca attenzione; il caso qui trattato costituisce un esempio foriero di spunti di rifl essione assai signifi cativi. 2. Nusazit e la festa della Madonna della Stella La tradizione dei Nusazit,3 pupazzi pirotecnici di cartapesta che vengono fatti scoppiare a S. Costantino Albanese (Potenza), rappresenta un fenomeno rilevante nel campo degli eventi di interesse folklorico dei paesi arbëreshë. La loro presenza si riscontrata esclusivamente durante la festa della Madonna della Stella (Shër Meria Illthit, detta anche Kapela, o Kapelja), festeggiata la seconda domenica di maggio; si tratta della festa più importante del paese, sentita e partecipata dalla popolazione in modo ancor maggiore rispetto alla festa patronale di S. Costantino Imperatore (21 maggio), santo proprio della sola chiesa orientale,4 da cui prende nome il paese stesso. La statua miracolosa della Madonna viene conservata solitamente presso il santuario, collocato fuori dal paese in posizione dominante; tre settimane prima essa viene “scesa” in paese, per essere poi riportata in processione al santuario proprio durante il giorno della festa.5

3 Il termine nusazit è plurale irregolare di nuse; esso è attestato da almeno cinquant’anni, nella parlata locale, per indicare nello specifi co questi pupazzi. Si tratta tuttavia di una denominazione stabilizzatasi gradualmente. Nella prima testimonianza scritta, risalente al 1921, in cui si fa riferimento a questi oggetti, essi vengono indicati col termine bambacioli, mentre verranno genericamente indicati come «pupazzi» nel registro del comitato della festa nei decenni successivi: si v. i documenti riprodotti di seguito. 4 Limitiamoci a ricordare incidentalmente la singolarità della chiesa cattolico di rito bizantino alla quale fanno capo i paesi arbëreshë, raccolti attorno alle due sedi eparchiali di Lungro in Calabria e Piana degli Albanesi in Sicilia. 5 Una leggenda fa risalire la costruzione del santuario ad un’apparizione della Madonna, sopra un fi co, a una ragazza che guardava i porci. Alla ragazza, di nome Vrasilja, la Vergine avrebbe chiesto l’edifi cazione di una nuova chiesa. La parte più interessante della chiesa – che costituisce il cuore religioso della comunità di S. Costantino – è il presbiterio, sormontato dalla tipica cupola a gradinate che testimonia l’origine basiliana dell’edifi cio, benché abbia poi subito numerosi rifacimenti nel corso del tempo – l’ultimo nei primi anni Duemila. Al suo interno era prima possibile am- mirare un altare con colonne lignee tortili e una pala del 1699 raffi gurante la Natività. La pala è stata trafugata nel 1992, e a seguito di ripetuti furti anche le colonne, le decorazioni dell’altare e gli angeli lignei che decoravano il simulacro della Madonna sono scomparsi. Al santuario era annessa la casa del custode (denominato mfi errti in “Nusazit”, i pupazzi pirotecnici della festa... 489

Nusazit sono cinque pupazzi a grandezza naturale che, almeno dagli anni ’60, da quando cioè vi è una continuità della documentazione, rappresentano le seguenti fi gure: la donna (nusja), il pastore (kapjel picut), due fabbri (furxharet) e il diavolo (djallthi). A questi cinque pupazzi, divenuti canonici nel corso dei decenni, se ne sono aggiunti – come si vedrà – occasionalmente anche altri, a seconda della fantasia del costruttore. La sera della vigilia della festa avviene anche l’accensione di un’altra fi gura di cartapesta, kali: esso raffi gura un cavallo col cavaliere, ed è circondato di petardi che sprizzano scintille. Una volta acceso, viene trasportato da una persona che, con un passo saltellante, si aggira per la piazza. Una fi gura simile è presente in numerose feste tradizionali di tante parti d’Italia, dalla Calabria alle Marche; tuttavia nell’ultimo quindicennio a S. Costantino, con l’aggiunta di una spada e di uno scudo con l’aquila bicipite, questa fi gura ha fi nito per acquisire progressivamente le sembianze di Skanderbeg. Nusazit vengono posizionati la mattina della festa nella piazza che fronteggia la chiesa madre, e vengono accesi in sequenza nel momento in cui la Madonna esce dalla chiesa, attorno a mezzogiorno. Il momento segna l’inizio della processione, che percorre il paese secondo un itinerario preciso per dirigersi poi al santuario, dove la statua verrà lasciata. Il giorno dopo (e hënja kapeles) la popolazione si recherà di nuovo in pellegrinag- gio al santuario per la celebrazione della messa, e la collocazione della Madonna all’interno di una teca dove si conserverà fi no all’anno successivo. A conclusione si consuma un frugale pasto all’aperto, davanti la chiesa, che da alcuni anni viene offerto dai ristoratori del paese. 3. Dal diavolo di Pllinja alla situazione attuale Nusazit presentano uno scheletro (armaxhi) in legno o in altri materiali. La donna (nusja) è vestita con il costume di gala albanese; l’uomo (kapjel picuti) indossa il tradizionale costume maschile locale che presenta un cappello a punta, e trasporta due forme di ricotta; il diavolo (djallthi) viene solitamente raffi gurato secondo l’iconografi a locale, con due facce, quattro corna, i piedi a zoccolo di cavallo (këmb rrutullore) e porta in mano una forca (furrçilja) e la catena del paiolo (kamastra). I fabbri (furxharet, detti in passato anche kardaturet) sono raffi gurati con martelli e incudine. Ogni pupazzo è collegato ad una ruota messa in movimento dai petardi (furvu- lit). Nel muoversi, la coppia in costume e il diavolo fanno l’atto di girare su se stessi; i due fabbri picchiano sull’incudine; dopo aver girato per alcuni arbëresh) che, sempre vestito in bianco, viveva facendo la questua e coltivando i terreni di proprietà del santuario; questa dimore è stata recentemente ristrutturata. 490 Nicola Scaldaferri minuti, i pupazzi scoppiano. L’ordine di accensione prevede una sequenza precisa: prima i fabbri, poi l’uomo, dopodiché la donna e infi ne il diavolo. Nusazit sono saldamente inseriti oggi nell’immaginario locale come l’evento per eccellenza di questa comunità; le loro riproduzioni sono presenti nel museo locale e nei dépliant turistici e la presenza dei costumi arbëreshë di due dei pupazzi sembrerebbe suggerire un collegamento stretto con le origini della comunità La nascita dei pupazzi, tuttavia, ha ben poco a che vedere con la venuta degli arbëreshë in Italia e risale invece all’inizio del secolo scorso, con ogni probabilità come arricchimento dei fuochi e delle girandole pirotecniche (allfi xhet) che salutavano l’uscita delle statue dei santi dalla chiesa durante alcuni giorni festivi. Essa è da ricondurre a un personaggio specifi co, la cui esistenza è segnata da modalità avventurose e i cui contorni sono quasi avvolti da un’aura leggendaria: Giuseppe Chiaffi tella (1866-1921), soprannominato Pllinja, nonno materno di uno dei membri storici del comitato della festa, Giuseppe Faillace (1920-1996), che ha tramandato molte informazioni sulla vita del suo antenato e nella cui casa conserva ancora oggi uno dei ritratti del nonno in tenuta miliare. Pllinja, secondo i racconti che si tramandano nella sua famiglia e che ancora oggi i pronipoti riferiscono, aveva soggiornato in Messico agli inizi del Novecento, dove era aveva combattuto durante la rivoluzione messicana contro Porfi rio Diaz, assieme a Peppino Garibaldi, primogenito di Ricciotti Garibaldi e nipote del celebre eroe dei due Mondi. Rientrato in Italia, aveva ricoperto un ruolo di primo piano nella vita sociale del paese; possedeva un cavallo bianco e la sua morte venne provocata da un colpo partito accidentalmente mentre un suo amico stava maneggiando delle armi da fuoco; ferito gravemente, Pllinja riuscì a confermare la natura dell’incidente e scagionare il suo amico dal sospetto di eventuali accuse. Nel registro del comune di S. Costantino è riportata la data della sua morte, avvenuta il 10 ottobre 1921 attorno alle ore 13. Dal rientro dal Messico, in una data imprecisata negli anni ’10, Pllinja introduce nella festa della Madonna della Stella lo scoppio del diavolo, ispirato a una fi gura assai presente nella tradizione folklorica messicana anche sotto forma di maschera, el diablo, e ai numerosi e importanti spettacoli pirotecnici che caratterizzano le feste messicane. L’idea di abbinare il diavolo alla Madonna aveva inizialmente suscitato qualche perplessità; ciononostante, tale usanza venne poi accolta dalla popolazione e ripetuta negli anni diventando una consuetudine. Al diavolo si sarebbero aggiunte poi negli anni altre fi gure, ad opera soprattutto dei costruttori successivi a Pllinja, fi no a consolidarsi in quelle che conosciamo oggi, in un processo “Nusazit”, i pupazzi pirotecnici della festa... 491 che tuttavia si è rivelato graduale e diluito nel corso di diverso tempo. La prima foto fi nora rinvenuta della festa, riprodotta nelle seguenti pagine, risalente agli anni ‘10, mostra infatti il diavolo, girandole e altre fi gure di cui si intuiscono sembianze assai diverse da quelle che conosciamo oggi. La prima testimonianza databile compare nel registro storico del vecchio comitato organizzatore della festa della Madonna della Stella, in corrispondenza dell’anno 1921: in quello che sarebbe poi stato l’anno della sua morte, è indicato il nome di Chiaffi tella con la voce di spesa relativa ai pupazzi, denominati bambacioli. Negli anni successivi vengono indicati genericamente come pupazzi; non vi è dunque ancora il termine Nusazit, che viene riscontrato e codifi cato e usato regolarmente soprattutto dagli anni ’60 in poi, quando i pupazzi hanno ormai assunto una confi gurazione defi - nitiva e dunque anche una specifi ca etichetta linguistica. Si vedano a questo proposito le riproduzioni del registro che compaiono in coda a questo testo. Una testimonianza importante di come la presenza dei pupazzi si sia consolidata soprattutto a partire da dopo la morte di Pllinja è quella di Teresa Magnocavallo (in Romano), classe 1920, emigrata in USA con la sua famiglia nel giugno 1929 e mai più rientrata in Italia. Tale testimonianza è stata raccolta da chi scrive negli USA, nel dicembre 2016. Per anni Teresa è stata la segretaria dell’associazione Santa Maria della Stella, con sede a Brooklyn (New York, NY), associazione che si occupava di raccogliere fondi per la festa tra gli emigrati arbëresh in America. Teresa, dotata di memoria prodigiosa, pur conservando ricordi vivissimi della festa della sua infanzia ed avendo continuato ad occuparsi – sebbene al di là dell’Oceano – della sua realizzazione, non riconosce negli attuali pupazzi le modalità della festa della sua infanzia – quella degli anni ‘20 – che era caratterizzata da elementi pirotecnici più generici e soprattutto dalla presenza delle cente votive, shilat: telai di legno con decorazioni e candele che venivano lasciate in offerta al santuario al termine della processione. Se Pllinja introdusse il diavolo, il passo decisivo verso la forma attuale di questa pratica avvenne dunque con Salvatore Salerno, soprannominato Tuli Zotit (1908-1960); si stratta del costruttore più longevo, artefi ce dei Nusazit costruiti dagli anni ’20 fi no alla propria morte, avvenuta proprio nel giorno della festa della Madonna della Stella (8 maggio) del 1960. È soprattutto grazie alla testimonianza di suo nipote, Salvatore Mele (detto Tuli Mellit, 1920-2010), che è stato possibile ricostruire la vicenda. Tuli Zotit venne aiutato negli anni ‘50 anche dal genero Giuseppe Ciancia (Sepa Shushmingordhit, 1922-2015), appassionato esperto di meccanica (e costruttore di congegni meccanici ed orologi) soprattutto a perfezionare le parti meccaniche, in particolare dei fantocci raffi guranti i fabbri. 492 Nicola Scaldaferri

Con l’emigrazione di Ciancia nel Nord Italia intorno agli anni ‘50 per lavorare agli stabilimenti FIAT di Torino, e poi con la morte di Salerno nel 1960, sarà successivamente Giuseppe Di Giorgio (soprannominato Togliatti, classe 1928) a costruire per oltre trent’anni i pupazzi. Di Giorgio li costruì occasionalmente anche per le feste di altri paesi (a S. Paolo Albanese per S. Rocco, a Terranova di Pollino dove vennero battezzati i briesh – ovvero gli arbëresh – e a Senise). È proprio Di Giorgio a con- solidare le forme entrate nell’immaginario comune degli ultimi decenni (soprattutto quella del diavolo con le due facce), anche se occasionalmente non ha mancato di creare qualche nuova fi gura, come il prete (zoti) e la morte con la falce (mortja). Oltre all’infl uenza della sua attività, l’intensa documentazione fotografi ca e video realizzata dagli abitanti e dai parte- cipanti ha senz’altro contribuito ad irrobustire l’immagine di tale pratica. Dal 1997 al 2002 Giuseppe Ciancia, rientrato nel frattempo in paese, riprese a costruirli con l’aiuto dei membri storici del comitato festa, in particolare da Giuseppe Loprete e Costantino Di Roma (quest’ultimo nipote di Salvatore Salerno). Tale passaggio del testimone venne accompagnato da qualche polemica con il precedente costruttore, tanto che Di Giorgio continuò a prepararli, per qualche anno, per la festa di S. Rocco a S. Paolo Albanese. Sono gli anni in cui Ciancia rivela tutta la sua abilità tecnica, perfezionando ulteriormente i meccanismi e introducendo occasionalment altre fi gure in aggiunta alle cinque diventate ormai canoniche: la donna che setaccia, l’angelo che scende a uccidere il diavolo, i suonatori della banda con cassa e piatti, la coppia di ballerini. Nel 2003 a seguito di un rinnovo del comitato festa, Nusazit passano ancora di mano non senza qualche polemica: le ultime, sofi sticate crea- zioni di Giuseppe Ciancia fi niranno a S. Paolo Albanese, dove vengono ancora oggi conservati gli scheletri dei suoi ultimi pupazzi. Dal 2003 sarà il nuovo comitato, animato tra gli altri da Vincenzo Ciancia, a farsi promotore della costruzione; inizialmente con l’aiuto di numerosi volontari, soprattutto donne, come Marianna Introcaso e Giuliana D’Amato. Negli ultimi 15 anni la loro costruzione è saldamente in mano a due signore, Rosamaria Padula e Anna Maria Ciancia, che li preparano volontariamente in segno di devozione verso la Madonna, mentre i petardi vengono poi aggiunti a spese del comitato festa. Come già ricordato, Nusazit costituiscono oggi il più signifi cativo evento del paese, soggetto a un intenso fenomeno di patrimonializzazio- ne che punta a individuarne anche una possibile valorizzazione in chiave turistica; dei vari pupazzi si cerca anche di cogliere particolari signifi cati “Nusazit”, i pupazzi pirotecnici della festa... 493 di natura simbolica, talvolta collegandoli ad antiche e mitiche vicende, in gran parte estranee ad una storia assai più recente. Una ricerca sulle rappresentazioni audiovisive di questa festa (Scaldaferri 2017), ha portato alla raccogliere materiali dai fi lmati amatoriali anni ‘60 arrivano fi no alle attuali ricchissime documentazioni digita- li, mostrando anche delle signifi cative trasformazioni nella raffi gurazione dei pupazzi nel passaggio tra i vari costruttori. Ciò può essere confermato anche dalla documentazione fotografi ca allegata. Inoltre la presenza sui nuovi media e sul web – in particolare su Youtube – sta ad attestare un crescente interesse, anche da parte di visitatori occasionali, che sempre numerosi si recano a S. Costantino attirati dai Nusazit. Riferimenti bibliografi ci Mandalà, Matteo. 2009. Mundus vult decipi. I miti della storiografi a arbëreshe. Rende: Università della Calabria (2.da edizione). Scaldaferri, Nicola. 2012. Paradossi identitari della vecchia diaspora albanese. in Aktuelle Fragestellungen und Zukunftspersperspektiven der Albanologie. Herausgegeben von B. Demiraj. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag: 374-379. Scaldaferri, Nicola. 2017. Nusazit. I Pupazzi pirotecnici della festa della Madonna della Stella a S. Cosatntino Albanese. Cinquant’anni di documentazione audiovisiva. Roma: Squilibri. DVD.

Foto e documenti Foto n. 1. Uscita della processione della Madonna della Stella. In primo piano shilat; dietro si scorge il diavolo di Chiaffi tella (Pllinja) assieme a girandole ed altre fi gure pirotecniche. Ante 1921. Foto n. 2. Djallthi, kapjel picuti, nusja, costruiti da Giuseppe Di Giorgio. Anni ‘60. Foto n. 3. Furxharet, kapjel picuti, costruito da Giuseppe Di Giorgio, anni ‘80. Foto n. 4. Nusja costruita da Anna Maria Ciancia e Rosamaria Padula, 2013. Doc n. 1. Registro storico della festa della Madonna della Stella, anno 1921: compaiono menzionati Giuseppe Chiaffi tella e i bambacioli. Doc. n. 2. Registro storico della festa della Madonna della Stella, anno 1939: compare la generica indicazione di pupazzi. 494 Nicola Scaldaferri

Foto n. 1

Foto n. 2 “Nusazit”, i pupazzi pirotecnici della festa... 495

Foto n. 3

Foto n. 4 496 Nicola Scaldaferri

Doc. n. 1

Doc. n. 2 Francesco Scalora

S TRAVAGANZE (NEO)-PELASGICHE E “SIMPATIE” FILELLENICHE

IL CASO DI GIOVANNI SCHIRÒ

Negli anni in cui il popolo greco aveva raggiunto la sua indipendenza dal giogo ottomano, concretizzando lo sforzo di quasi un decennio di lotte con la costituzione dello Stato greco, il ﬁ lellenismo, fenomeno paneuropeo che attraversa come una lunga esplosione tutto l’Ottocento1, non mancava di coinvolgere e incitare anche gli animi siciliani. La copiosa produzione letteraria d’ispirazione ﬁ lellenica, data alle stampe nell’isola a partire dagli anni Trenta del secolo decimonono, testimonia le forme e i livelli di ricezione del movimento e del modello risorgimentale greco da parte della cultura e dell’opinione pubblica siciliana2. All’interno di questo scenario, gli ambienti colti delle colonie greco- albanesi di Sicilia svolsero un ruolo particolare, anche in virtù dello storico

1 Considerando la dimensione internazionale del fenomeno in questione e la ricca bibliografi a in merito, in questa sede mi limito a rinviare allo studio di W. ST. CLAIR, That Greece Might Still Be Free. The Philhellenes in the War of Independence, New Edition, Revised, Corrected, and with Additional Illustrations and Updated Bibliography. With a New Introduction by R. BEATON, Open Book Publishers 2008 (I edizione: Oxford University Press 1972); ai contributi raccolti in A. V. MANDILARÀ, G. V. NIKOLAU, L. FLITURIS, N. ANASTASOPULOS (a cura di), Φιλελληνισμός. Το ενδια- φέρον για την Ελλάδα και τους Έλληνες από το 1821 ώς σήμερα. Atti del Convegno, Arta – Ioannina, 4-7 luglio 2013, Atene 2015, e al recente saggio di A. KARAKATSULI, «Μαχητές της Ελευθερίας» και 1821. Η ελληνική Επανάσταση στη διεθνική της διάσταση, Atene 2016. In relazione al movimento fi lellenico italiano, la bibliografi a è perlopiù costituita da studi frammentari e interventi apparsi su riviste specialistiche o in volumi collettanei. Una visione più completa si ha in M. ISABELLA, Risorgimento in esilio. L’internazionale liberale e l’età delle rivoluzioni, Roma – Bari 2011, p. 87-122 (ed. or.: Oxford University Press 2009), e nel recente saggio di A. G. NOTO, La ricezione del Risorgimento greco in Italia (1770-1844). Tra idealità fi lelleniche, stereotipi e Realpolitik, Roma 2016, con ricca ed aggiornata bibliografi a. 2 Cfr. F. SCALORA, Sicilia e Grecia. La presenza della Grecia moderna nella cultura siciliana del XIX secolo, Palermo (in corso di stampa). 498 Francesco Scalora rapporto con la Grecia e con la religiosità ortodossa. I dotti siculo-albanesi, in buona parte personalità emergenti negli studi di greco, seguirono con attenta trepidazione l’evoluzione dei moti insurrezionali greci. Essi non esitarono a valutare le marcate relazioni esistenti sul piano ideale tra il movimento nazionale greco e la formazione della contemporanea ideologia albanese, che in Sicilia muoveva oramai con sicurezza i suoi primi passi. In tal senso, l’attività letteraria di Nicolò Chetta (1741-1803) e di Giuseppe Crispi (1781-1859) costituisce la prima attestazione dell’interesse sincero nei confronti delle contemporanee vicende storiche greche, lungo un arco cronologico compreso tra le rivolte elleniche del 1770 e l’ascesa al trono di Grecia di Ottone di Baviera (1833)3. Nei decenni a seguire, questo sentimento di “simpatia” nei confronti della causa rivoluzionaria greca in Italia avrebbe assunto toni diversi. La nuova proposta fi lellenica sarebbe diventata funzionale al momento fondativo dello stato unitario italiano, replicando gli entusiasmi di primo Ottocento in un contesto socio-politico e diplomatico sempre più vellei- tario, caratterizzato da desideri di espansione territoriale e di aumento di prestigio dinastico4. Se l’approccio delle tante personalità italiane che a vario titolo avrebbero continuato a occuparsi della Grecia moderna si potrebbe approssimativamente valutare entro questi termini, per i dotti siculo-albanesi, i quali con vivo senso politico non smisero mai di volgere lo

3 Su N. Chetta, cfr. M. MANDALÀ, Nicolò Chetta. Nel bicentenario (1803-2003), Palermo 2003 (Albanica, 14); N. CHETTA, Testi letterari in albanese, edizione critica a cura di M. MANDALÀ, Caltanissetta 2004 (Albanica, 22), e F. SCALORA, L’idea di Bisanzio nel pensiero dei dotti siculo-albanesi: il caso di Nicolò Chetta (1741-1803). Giornate di studio sulla civiltà bizantina in Italia meridionale e nei Balcani dedicate alla memoria di André Guillou. Convegno Internazionale Ritrovare Bisanzio, Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici “B. Lavagnini”, Palermo 26-28 maggio 2016 (in corso di stampa), quest’ultimo soprattutto in relazione al precoce sentimento fi lellenico manifestato dal dotto siculo-albanese in occasione delle rivolte greche del 1770. Relativamente a G. Crispi, cfr. F. SCALORA, «Giuseppe Crispi (1781-1859) e la cultura greca antica e moderna nella Sicilia del XIX secolo», Hylli i Dritë 35, nr. 1-2 (2015), p. 334-373. 4 In merito, cfr. F. GUIDA, Correnti e iniziative fi lelleniche in Italia dopo il Congresso di Berlino (1878-1886), in Garibaldi e il fi lellenismo italiano nel XIX secolo, Istituto Italiano di Cultura, Atene 1985, p. 71-101; più in generale, A. LIAKOS, L’Unifi cazione italiana e la Grande Idea. Ideologie e azioni dei movimenti nazionali in Italia e in Grecia, 1859-1871, prefazione di S. WOOLF, Firenze 1995 (ed. or.: Atene 1985), e F. BELLUCCI, La Grecia plurale del Risorgimento (1821-1915), Pisa 2012, in part. p. 97-230. Stravaganze (neo)-pelasgiche e “simpatie” fi lelleniche 499 sguardo verso l’Oriente ortodosso, la questione greca avrebbe continuato ad offrire l’occasione di far conoscere al mondo colto del loro tempo la tri- ste condizione politica del popolo albanese, all’epoca ancora sotto il giogo ottomano. La prospettiva di una unione politica greco-albanese sollecitò in più occasioni la coscienza dei patrioti italo-albanesi, nella speranza che il clamore delle fortune insurrezionali greche potesse coinvolgere in qualche modo le sorti della vicina gente albanese. L’inizio delle politiche irre- dentiste greche, note sotto il nome di “Megali Idea” (Μεγάλη Ιδέα), che perseguivano la redenzione di tutti i Greci ancora sotto l’Impero ottomano nei confi ni di uno Stato unitario5, e l’entusiasmo generale con il quale quel messaggio si diffuse nelle coscienze greche e fi lelleniche dell’epoca, ali- mentavano e giustifi cavano visioni di tal genere. L’attività letteraria di Vincenzo Schirò (1820-1875) e, in particolar modo, lo sforzo scientifi co di Demetrio Camarda (1821-1882), insieme con l’operato di tanti altri dotti e patrioti italo-albanesi (minori e maggiori) attivi nel secolo XIX, costituiscono una valida testimonianza nella quale rintracciare i momenti più signifi cativi della auspicata unione greco- albanese6. I loro scritti documentano in più occasioni le inquietudini e le

5 Sulla formazione e la diffusione dell’ideologia legata al concetto della “Μεγάλη Ιδέα” (Grande Idea), formulata uffi cialmente nel 1844 da Ioannis Kolettis, oltre allo studio già citato di LIAKOS, L’unifi cazione italiana e la Grande Idea (specialmente riguardo ai rapporti con il Risorgimento italiano), cfr. E. SKOPETEA, Τὸ “Πρότυπο Βασίλειο” καὶ ἡ Μεγάλη Ἰδέα. Ὄψεις τοῦ ἐθνικοῦ προβλήματος στὴν Ἑλλάδα (1830- 1880), Atene 1988; V. KREMMIDÀS, Η Μεγάλη Ιδέα. Μεταμορφώσεις ενός εθνικού ιδε- ολογήματος, Atene 2010, e V. KARAFULIDU, «…της μεγάλης ταύτης ιδέας...». Όψεις της εθνικής ιδεολογίας, 1770-1854, Atene 2018. Quest’ultimo saggio ripercorre, dal 1770 alla prima metà del secolo XIX, i momenti più signifi cativi che hanno contribuito alla formulazione uffi ciale della “Megali Idea”, dando, tra le altre cose, particolare importanza all’apporto ideologico del discorso fi lellenico di matrice risorgimentale di inizio secolo. In tal senso, si veda anche A. POLITIS, «Η “Μεγάλη Ιδέα” των Ελλήνων αντιμέτωπη μ᾽ έναν φιλελληνισμό που έχει πια σβήσει (1850-1880)», Σύγχρονα Θέματα 132-133 (2016), p. 71-77. 6 In merito a V. Schirò, cfr. F. SCALORA, Un albanese di Sicilia parroco della Chiesa di S. Nicolò dei Greci di Messina: Vincenzo Schirò, in Studi in onore del prof. Francesco Altimari in occasione del 60° compleanno, a cura di B. DEMIRAJ, M. MANDALÀ, S. SINANI, Τirana 2015, p. 606-632; relativamente al Camarda, cfr. A. GUZZETTA, Demetrio Camarda, uomo di fede, patriota, scrittore, linguista. Estratto da Demetrio Camarda e la linguistica albanese. Atti dell’XI Convegno Internazionale di Studi Albanesi, Palermo, 20-22 aprile 1983, Centro Internazionale di Studi Albanesi “Rosolino Petrotta”, Facoltà di Lettere e Filosofi a – Università di Palermo 1984, p. 500 Francesco Scalora aspettative per la realizzazione di questo sogno ardito e a lungo perseguito che, tuttavia, nella pratica si limitò a tentativi non sviluppati e a sussulti di breve durata. Quando Camarda nel 1864 diede alle stampe a Livorno il suo capo- lavoro, il Saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese7, apparve chiaro anche ai critici italiani dell’epoca che l’intento del dotto siculo-albanese non fosse solo di carattere scientifi co, e nello specifi co lin- guistico8. Oltre a rappresentare il primo tentativo organico di descrivere le origini e la storia della lingua albanese, istituendo non senza esagerazioni un parallelo continuo fra questa e il greco (caratteristico della tradizione comparativa alla quale lo studioso si rifaceva), l’opera mirava a sostenere posizioni politiche e tendenze ideologiche affi ni. Con il saggio in questione Camarda «nel periodo successivo all’Unità d’Italia […] continuò le aspirazioni risorgimentali, anche se il problema che lo aveva così vivamente e direttamente colpito da giovane, fu trasferito alle condizioni dell’Albania»9. Graziadio Isaia Ascoli, il maggiore glottologo italia no dell’epoca, nel recensire i pregi scientifi ci dell’ampio lavoro di grammatica comparata del «linguista […] italiano ed epirota insieme […], albanese di Sicilia», riferisce che «esso s’annobilita per un triplice intento pratico che modestamente ne traluce. Ricomporre a unità letteraria le disgiunte membra del popolo albanese, della gente di Pirro, d’Alessandro, di Giorgio Castriota e di Marco Bozzari; dedurre dalla dimostrazione della stretta affi nità, naturale e storica, onde Greci e Albanesi vanno fra di loro congiunti, il diritto e il

7-19. Sulla «Rilindja» (Renaissance) albanese nei secoli XVIII-XIX (se pure limi- tatamente all’ambiente napoletano), cfr. F. ALTIMARI, Napoli, vatër e rëndësishme e Rilindjes arbëreshe dhe shqiptare (shek. XVIII-XIX), Hylli i Dritës 35, nr. 1-2 (2015), p. 462-495, e ID., «Naples, an Important Center of the Arbëresh-Albanian Renaissance in 18th and 19th Century», Studi sull’Oriente Cristiano 19 (2015), p. 81-110. Infi ne, per una valutazione storica del primo interesse italo-albanese nei confronti della politica balcanica, cfr. A. TAMBORRA, «Il primo ingresso degli italo-albanesi nella politica balcanica (1885-1886)», Rassegna storica del Risorgimento LXVII. 3 (1980), p. 339-345. 7 Cfr. D. CAMARDA, Saggio della grammatologia comparata sulla lingua albanese, Egidio Vignozzi, Livorno 1864, al quale seguì due anni dopo l’Appendice al Saggio della grammatologia comparata sulla lingua albanese, Tip. F. Alberghetti e C., Prato 1866. 8 L’opera fu segnalata elogiativamente da Domenico Comparetti, da Angelo De Gubernatis e, come vedremo, anche da Graziadio Isaia Ascoli. Cfr. GUZZETTA, Demetrio Camarda cit., p. 13. 9 Ibid., p. 17-18. Stravaganze (neo)-pelasgiche e “simpatie” fi lelleniche 501 dovere che hanno i due popoli di rinnovellare uniti le sorti loro politiche e civili; persuadere l’Italia e i Greco-Albanesi, che le colonie epirotiche del continente italiano e della Sicilia aggiungono agli antichi contatti greco- italici tal vincolo, i cui effetti civili e politici potrebbero, con iscambievo- le utilità, farsi ben grandi». In conclusione, aggiunge l’Ascoli, «la lingua albanese è assai strettamente affi ne alla greca; le due favelle stanno l’una all’altra come gemella a gemella […] e d’altra parte, così le ragioni della lingua, come quella della storia, delle tradizioni e dei costumi, provano che gli Albanesi sieno i diretti discendenti degli Illirio-Macedoni e degli Epiroti dell’antichità, rendendo perciò ancora assai probabile l’opinione di chi fa degli Albanesi i continuatori dei Pelasgi, i Neo-Pelasgi, così come Neo-Elleni si direbbero i Greci moderni»10. Le teorie linguistiche di Camarda, formulate secondo la tradizione comparativa dell’epoca, rappresentano una riuscita elaborazione scientifi ca in chiave linguistica degli studi storici promossi nell’àmbito delle attività di ricerca del Seminario greco-albanese di Palermo, nell’intento di ricostruire l’identità storica, culturale e religiosa degli Albanesi11. L’iniziatore e il propulsore di tale attività fu padre Giorgio Guzzetta (1682-1756)12, seguito prima da Paolo Maria Parrino (1710-1765)13 e poi da Nicolò Chetta, il quale sviluppò sino alle estreme conseguenze le premesse dei suoi predecessori. Quello di Chetta fu un contributo non indifferente. Con il suo Tesoro di Notizie su de’ Macedoni14 egli «indirizzò per primo la ricerca albanologica arbëreshe verso nuove strade, proponendo un’impostazione degli studi di tipo interdisciplinare e anticipando, se non nei risultati, certo nella visione

10 G. I. ASCOLI, Studj Critici, II vol., Saggi e Appunti. – Saggi italici. – Saggi indiani. – Saggi greci. – Indici annotati d’entrambi i volumi., Ermanno Loescher, Roma – Torino – Firenze 1877, p. 61, 62-63. Sulle osservazioni dell’Ascoli riferiva già GUZZETTA, Demetrio Camarda cit., p. 14-15. 11 In merito alla cultura albanologica italo-albanese nel sec. XVIII, cfr. MANDALÀ, Nicolò Chetta. Nel bicentenario cit., p. 55-84. 12 Cfr. M. MANDALÀ, «Padre Giorgio Guzzetta e le origini della costruzione d’i- dentità arbëreshe», Hylli i Dritës 35, nr. 1-2 (2015), p. 374-425. 13 Cfr. M. MANDALÀ, Paolo Maria Parrino e le origini dell’ideologia albanista, in Aspetti della cultura bizantina ed albanese in Sicilia, a cura di P. DI MARCO, A. MUSCO, Palermo 2005 (Machina Philosophorum. Testi e studi dalle culture euromedi- terranee, 10), p. 1-60. 14 Cfr. N. CHETTA, Tesoro di Notizie su de’ Macedoni, introduzione di M. MANDALÀ, trascrizione di G. FUCARINO, Contessa Entellina 2002. 502 Francesco Scalora generale dei problemi, la questione dell’origine del popolo albanese, della sua storia civile e religiosa, e della sua poco conosciuta lingua»15. Con la sua opera Chetta, estremizzando le premesse e le teorie dei suoi maestri, contribuì alla defi nizione dell’identità e dell’autonomia dell’ethnos albanese, tracciando un discrimine tra questo e quello greco, attraverso una tesi, sviluppata su tre livelli speculativi (folklorico, linguistico e territoriale), nella quale sosteneva che gli Albanesi o Macedoni (per Chetta non vi è distinzione16) discendessero dai Pelasgi, da quel popolo che originariamente occupava e abitava quel territorio del Sud-Est europeo attualmente identifi cabile con le regioni dell’Albania, dell’Epiro, della Macedonia e della Grecia17. Gettando le fondamenta delle speculazioni identitarie relative all’ethnos albanese, Chetta contribuì pertanto a esasperare quel rapporto – caratterizzato da spinte convergenti, da una parte, e da prese di distanza dall’altra – che si andava instaurando tra la cultura albanese e quella greca, e che avrebbe segnato nella sua complessità il pensiero e la produzione letteraria dei dotti siculo-albanesi nel secolo XIX. Alla base di questo procedimento vi era la necessità di fornire valide risposte alle urgenze identitarie (culturali e sociali) che all’epoca affannavano le coscienze degli ambienti colti delle comunità albanofone presenti nel territorio italiano. «All’interno di questo scenario la cultura greca, della quale i dotti arbëreshë si presentano come i legittimi interpreti, in virtù di una singolare affi nità già sperimentata in epoca pre-diasporica in territorio greco e poi coltivata sul piano liturgico in territorio italiano, è oggetto di una continua ed elastica rivalutazione fi - nalizzata alla risoluzione e al superamento di un equivoco etnico-religioso che avrebbe permesso agli Albanesi d’Italia di presentarsi agli occhi delle autorità religiose romane con un’identità propria e non distrattamente assi- milabile a quella greca, annullando quell’accomunamento, esercitato per- lopiù in campo religioso, che in quegli anni incominciava a compromettere la sopravvivenza delle comunità albanofone in Italia»18. Se da una parte, dunque, era necessario tracciare un discrimine tra l’i- dentità etnica albanese e quella religiosa di tradizione greco-costantinopo-

15 MANDALÀ, Nicolò Chetta. Nel bicentenario cit., p. 66. 16 Per il Chetta, afferma M. Mandalà, «”albanesi”, “epiroti” e “macedoni” non erano che i nomi con i quali storicamente venne denominato lo stesso popolo preel- lenico che abitò la regione balcanica per secoli, senza soluzione di continuità storica, etnica, culturale e linguistica» (ibid., p. 75). 17 Cfr. ibid., p. 66-75. 18 SCALORA, «Giuseppe Crispi» cit., p. 373. Stravaganze (neo)-pelasgiche e “simpatie” fi lelleniche 503 litana, dall’altra parte, il patriottismo greco, che con le rivolte greche del 1770 «era apparso come l’energico e oscuro sentimento che univa i capi, i principali di società ai margini dei grandi stati […]»19, avrebbe offerto l’occasione per attirare l’attenzione degli ambienti colti italiani sulla causa albanese20. L’inserimento di quest’ultima nel tortuoso percorso risorgimentale greco avrebbe garantito, per quasi un secolo, la possibilità di dar voce e notorietà ai movimenti culturali e risorgimentali albanesi, fi nalizzati all’indipendenza di quella nazione, anche attraverso l’azione congiunta di una «federazione greco-albanese (-epirota)»21. In ciò, i dotti siculo-albanesi erano destinati disgraziatamente ad essere smentiti dalla storia, mentre Girolamo De Rada (1814-1903), il quale «non credeva possibile, diversamente da Camarda, che l’Albania potesse raggiungere l’indipendenza attraverso una guerra combattuta insieme con i Greci […], fu profeta o meglio facile profeta»22. Chetta visse in un periodo storico in cui le “simpatie” fi lelleniche co- minciavano a circolare ancora incerte e ideologicamente poco strutturate. Crispi, invece, se pure attento alle questioni legate alla nazione albanese e devoto alle sue origini arbëreshe23, si accostò alla causa greca e alle fortune rivoluzionarie del popolo greco con le idee e la formazione proprie dell’ellenista. Egli, pur ritornando e in parte intervenendo sulle teorie pelasgiche di Chetta24, non colse in pieno l’occasione per inserire apertamente le istanze della causa albanese (all’epoca ancora in erba) nella questione risorgimentale greca. I suoi componimenti d’ispirazione fi lellenica, in lingua italiana e greca (dotta e volgare), sono dedicati ad «Atene rinata»25 e

19 F. VENTURI, La Rivolta greca del 1770 e il patriottismo dell’età dei lumi, con un’introduzione di O. KRESTEN, Unione Internazionale degli Istituti di Archeologia, Storia e Storia dell’arte in Roma, Roma 1986, p. 34. 20 Cfr. ancora F. ALTIMARI, Napoli cit., p. 462-495, e ID., Naples cit., p. 81-110. 21 GUIDA, Correnti e iniziative cit., p. 81. 22 GUZZETTA, Demetrio Camarda cit., p. 12. 23 Cfr. A. GUZZETTA, «Giuseppe Crispi ellenista e albanologo», Albanica. Quaderni dell’Istituto di Lingua e Letteratura Albanese 9, Palermo 1995, p. 3-12. 24 Tra le altre cose, nel 1836, il dotto monsignore pubblicò a Palermo, presso Lorenzo Dato, i suoi Opuscoli di Letteratura e di Archeologia, dove compare (p. 126- 191) un breve saggio dal titolo Memoria sulla lingua albanese di cui se ne dimostra l’indole primordiale e se ne intreccia la rimota antichità sino ai Pelasgi ai Frigi ai Macedoni e agli Eoli primitivi, che la costituisce in gran parte madre della lingua greca. 25 G. CRISPI, «Atene rinata. Ode tradotta dal greco moderno», Effemeridi Scientifi che e Letterarie per la Sicilia 13 (1835), p. 203-206. In merito alle vicen- 504 Francesco Scalora all’insediarsi sul trono di Grecia di Ottone di Baviera. Mancano, invece, riferimenti alla fi gura e all’operato di Giorgio Castriota Skanderbeg o alle gesta dei Sulioti e dei Botzaris, che facilmente avrebbero potuto offrire al nostro monsignore un’occasione per introdurre con determinazione nei circoli culturali italiani dell’epoca l’idea di un’intesa politica greco- albanese (o, come amava dire Marco Antonio Canini, elleno-pelasgica26), sulla quale nei decenni a venire si sarebbe a lungo insistito. In seguito alle decisioni prese al Congresso di Berlino (1878), infatti, un coro di voci di chiara intonazione fi lellenica avrebbe animato il dibattito politico e culturale italiano con al centro la questione dell’Epiro. Una fi gura intermedia e contemporanea al Crispi è quella di Giovanni Schirò, «professore [di Belle Lettere] nel Seminario vescovile di Lipari»27, che merita di essere ricordata per un duplice motivo. Da una parte la sua at- tività letteraria si inserisce, se pure nella sua mediocrità, all’interno di quel fi lone ideologico legato alle speculazioni identitarie coltivate tra le mura del Seminario greco-albanese di Palermo, dall’altra, con il componimento La vergine di Suli28, egli partecipa, a suo modo, a quella corrente letteraria siciliana d’ispirazione fi lellenica, all’interno della quale i dotti siculo-albanesi, come abbiamo visto, hanno ricoperto un ruolo per niente marginale. Su Giovanni Schirò non abbiamo molti dati biografi ci. Il suo cognome e la dimestichezza con la quale prende parte al dibattito in merito alle questioni più signifi cative della cultura albanologica dell’epoca, ci spin- gono a sostenere che egli fosse originario di una delle comunità greco- albanesi di Sicilia. A conferma di ciò, Alberto Straticò nel suo Manuale di Letteratura albanese (1896) lo annovera tra gli «scrittori albanesi», insieme con Gabriele Dara, Pasquale Baffa, Vincenzo Dorsa, Nicolò Chetta, Giuseppe Crispi, Demetrio Camarda e altri ancora. Allo Schirò, tuttavia, Straticò dedica poche parole, relative all’opera che in questa sede verrà presa in considerazione: «Degne di considerazione sono anche le Memorie

de editoriali e all’attribuzione del componimento al mons. Crispi, cfr. SCALORA, «Giuseppe Crispi» cit., p. 361-362. 26 Cfr. GUIDA, Correnti e iniziative cit., p. 79. Sull’attività fi lellenica di Marco Antonio Canini, esule in Grecia nel 1849 e poi in quel Paese attivo politicamente tra il 1862 e il 1863, cfr. ID., «Marco Antonio Canini e la Grecia: un mazziniano suo malgrado», Balkan Studies XX. 2 (1979), p. 343-392. 27 Così recita il frontespizio del Saggio sulla fi losofi a delle belle lettere di Giovanni Schirò, del quale si dirà a breve: vedi infra, nota 30. 28 Cfr. G. SCHIRÒ, «La vergine di Suli», Passatempo per le dame VI. 11 (1838), p. 83-84. Stravaganze (neo)-pelasgiche e “simpatie” fi lelleniche 505 storiche di Giovanni Schirò, che vanno in traccia delle origini albanesi, e trattano de’ rapporti dell’Epiro con la Sicilia»29. Scarsi, infi ne, sono anche i dati offerti da Giuseppe Mira, il quale ricorda solamente alcune pubblicazioni, perlopiù di natura commemorativa, come la Necrologia d’Ignazio Scimonelli e la Necrologia del medico Giovanni Silvestri, comparse a più riprese, insieme con il Saggio sulla fi losofi a delle belle lettere, nel Giornale di Scienze, Lettere ed Arti per la Sicilia nei primi mesi del 183030. Del 1846 invece è la Topografi a Medica di Palermo. Da quest’opera, prestando fede al frontespizio, apprendiamo che il Nostro fu socio attivo dell’Accademia di Scienze e Lettere, socio ordinario della Reale Accademia di Palermo, socio corrispondente dell’Accademia Peloritana di Messina, direttore degli Studi e professore di Eloquenza nel Collegio di S. Rocco31. La Topografi a Medica di Palermo, opera gradevole e originale, se non altro per la felice descrizione geografi ca, geologica, topografi ca, climatica e gastronomica della città di Palermo, dedicata a «S. M. I. R. Alessandra

29 A. STRATICÒ, Manuale di Letteratura albanese del Prof. Alberto Straticò R. Ispettore scolastico, Ulrico Hoepli, Milano 1896, p. 280. In merito alle Memorie storiche, alle quali Straticò fa riferimento, vedi infra, note 42-43. 30 Prestando fede alle parole di G. MIRA, Bibliografi a siciliana ovvero Gran Dizionario Bibliografi co delle opere edite e inedite, antiche e moderne di autori siciliani o di argomento siciliano stampate in Sicilia e fuori. Opera indispensabile ai cultori delle patrie cose non che ai librai ed agli amatori di libri, 2 voll., Uffi cio Tipografi co diretto da G. B. Gaudiano, Palermo 1875-1881, s. v., gli scritti in questione compaiono rispettvamente «nel vol. 36, n. 108, pag. 16»; nel «vol. 43, n. 128, pag. 192», e nel «n. 91». Si segnala, tuttavia, che il Saggio sulla fi losofi a delle belle lettere di Giovanni Schirò professore delle medesime nel Seminario vescovile di Lipari, già pubblicato in più puntate nel Giornale di Scienze, Lettere ed Arti per la Sicilia XXXI (1830), p. 3-14, 156-183, 225-256, 273-296, fu dato alle stampe nella versione monografi ca a Palermo nel 1831. L’opera contiene «un’estesa trattazione sui problemi del gusto, del bello, della proporzione, del sublime e del genio», in linea con «i tentativi di impiantare in Sicilia una teoria delle arti, sia pure non ancora estetologicamente fondata, […] già dal secondo decennio del XIX secolo, in un contesto certamente non specialistico». F. P. CAMPIONE, La nascita dell’estetica in Sicilia, in Aesthetica Preprint 76 (aprile 2006), p. 11 e 7, saggio disponibile on-line: http://www.unipa. it/~estetica/download/Campione.pdf (consultato il 20.05.2018). 31 Cfr. G. SCHIRÒ, Topografi a Medica di Palermo del prof. Giovanni Schirò, Tipografi a di F.co Lao, Palermo 1846. Il Collegio di S. Rocco fu fondato nel 1542 dal viceré Giovanni de Vega per l’educazione dei poveri orfani della città. Nel tempo si trasformò in scuola, ospitando scuole elementari, ginnasiali e tecniche. Oggi, l’edifi - cio, ubicato nella via Maqueda, è sede della Facoltà di Scienze politiche dell’Univer- sità degli Studi di Palermo. 506 Francesco Scalora

Federowna delle vaste potentissime Russie. Imperatrice Augusta […]», fu pensata per l’arrivo della zarina nel capoluogo siciliano. Cagionevole di salute, alla ricerca di un clima salubre, l’imperatrice russa approdò con la sua Corte nel porto palermitano, il 23 ottobre 1845, in compagnia della fi glia, la granduchessa Olga Nikolaevna Romanova, del fratello, il principe Alberto di Prussia, e del marito, lo zar Nicola I32. Non serviva, dunque, «una Guida per forestieri, ma una Medica Topografi a»33: «[…] per ansia irrequieta d’angoscioso respiro / dal rigore inten- sissimo del verno di Finlandia / all’aure tepide soavi di Palermo / a restaurazion di forze a placida quiete / dell’affannoso anelito fi nalmente venuta / questa Medica Topografi a / della città ame- nissima ospitale»34. Non è chiaro cosa abbia spinto Schirò a comporre l’opera in questio- ne35. L’eventuale tentativo di accattivarsi le simpatie moscovite si potrebbe

32 In merito alla presenza russa nella Sicilia dell’epoca, cfr. il volumetto La Sicilia dei Russi, a cura di M. G. TALAY, con la premessa di V. L. KOROTKOV, Palermo – Mosca 2015, p. 21-22; V. MONACHELLA TOUROV, «Sulla presenza degli Zar a Palermo. Una cronaca», Dialoghi Mediterranei 17 (2016), disponibile on line: http://www.isti- tutoeuroarabo.it/DM/sulla-presenza-degli-zar-a-palermo-una-cronaca/ (consultato il 28/05/2018), già in Kalòs, arte in Sicilia 1 (2002), e, più in generale, A. BELLOMO, M. NIGRO, Sulle tracce dei Russi in Sicilia. Cronache ed itinerari dei viaggiatori russi dal ’700 al ’900, Palermo 2012. 33 SCHIRÒ, Topografi a Medica cit., p. XI. 34 Ibid., p. I. Si tratta della continuazione della dedica a «S. M. I. R. Alessandra Federowna […]», a sua volta preceduta dai versi di «S. M. Lodovico re di Baviera», padre di Ottone, re di Grecia: «L’aria di foco avvampa, almo serpeggia / Divo foco tra ’l prato e la verzura; / E ’l mar, lo stesso mar arde e lampeggia». Ludovico I di Baviera (1786-1868), ammiratore della Grecia antica e appassionato collezionista di opere d’arte classica, onorando la Sicilia e Palermo di una speciale predilezione, visitò in più occasioni l’isola, componendo sei elegie e un sonetto di «siciliano argomento», nel 1831, «recate di tedesco in italiano» dall’erudito siracusano Tommaso Gargallo (1760-1843): Di Sua Maestà Ludovico re di Baviera Elegia di siciliano argomento recate di tedesco in italiano da Tommaso Gargallo, Stamperia Reale, Napoli 1831. I distici riportati dallo Schirò sono citati dall’elegia VI dedicata a Palermo. Le prime cinque elegie sono invece dedicate rispettivamente a Segesta, Selinunte, Agrigento, Siracusa e Taormina, mentre il sonetto «Alle donne siciliane / su la bellezza de’ loro occhi». Cfr. ibid., p. 15. Il sovrano bavarese compose altri versi su Palermo: cfr. Versi di Sua Maestà Lodovico I re di Baviera. Libere versioni dal tedesco del Marchese Corradino d’Albergo Siciliano, Tipografi a di Alcide Parenti, Firenze 1847. 35 È chiara invece l’infl uenza della Géographie médicale del naturalista e an- tropologo francese Julien-Joseph Virey (1775-1846), pubblicata nel XVIII volume Stravaganze (neo)-pelasgiche e “simpatie” fi lelleniche 507 inserire tra i tanti messi in atto dai suoi predecessori (in primis Chetta36) nei decenni precedenti, quando si sperava di attirare l’attenzione della Russia ortodossa sulle questioni “nazionali” delle genti cristiane del Sud-Est europeo ancora sotto il giogo ottomano; tentativi che si rifacevano d’altronde alla tradizione letteraria degli appelli per la liberazione della Grecia37, negli anni in cui la politica russa nel Mediterraneo, già inaugurata da Pietro il Grande38 e poi perseguita da Caterina II39, alimentava sempre più prepo- tentemente le speranze dei Greci. Ma, nei fatti, una simile interpretazione del Dictionnaire des Sciences médicales: par une société de médecins et de chirur- giens, C. L. F. Panckoucke Éditeur, Parigi 1817, p. 151-217. A conferma, cfr. SCHIRÒ, Topografi a Medica cit., p. 2 (nota non numerata). Infi ne, si tenga in considerazione che nel 1818 Domenico Scinà diede alle stampe a Palermo, dalla Reale Stamperia, La Topografi a di Palermo e de’ suoi contorni abbozzata da Domenico Scinà professore di Fisica sperimentale nella R. Università. 36 Nel decennio 1789-1797 – sono anche gli anni in cui si consuma il secondo confl itto russo-ottomano (1787-1791) – Chetta intrattiene una corrispondenza epistolare con la Casa Reale di Russia. L’epistolario inedito, conservato nella Collezione di manoscritti Italo-Albanesi “Albansk Samling”, presso la Biblioteca Reale di Copenhagen, è stato descritto da M. Mandalà, in CHETTA, Testi letterari cit., p. XX. Di questo epistolario e di alcuni sonetti in greco composti da Chetta in occasione, invece, del primo confl itto russo-ottomano (1768-1774) parlo nel mio già citato contributo in corso di stampa, L’idea di Bisanzio. 37 Cfr. M. I. MANUSAKAS, Ἐκκλήσεις (1453-1535) τῶν Ἑλλήνων λογίων τῆς Ἀναγεννήσεως πρὸς τοὺς ἡγεμόνες τῆς Εὐρώπης γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῆς ῾Ελλάδος. Λόγος ἐκφωνηθεὶς τὴν 25ην Μαρτίου 1963 εἰς τὴν μεγάλην αἴθουσαν τῶν τελετῶν τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Thessaloniki 1965, e V. ROTOLO, Il carme «Hellas» di Leone Allacci, Palermo 1966 (Quaderni dell’Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici, 3), in part. p. 13-48. 38 Cfr. A. VAKALOPULOS, Ὁ Mέγας Πέτρος καὶ οἱ Ἕλληνες, in Ἱστορία τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ, IV: Τουρκοκρατία (1669-1812). Ἡ οἰκονομικὴ ἄνοδος καὶ ὁ φωτισμὸς τοῦ γένους, Atene 2007, p. 63-75 (I ed., Atene 1973), e N. PISSIS, «Τροπέ ς της ‘ρωσική ς προσδοκί ας’ στα χρό νια του Μεγά λου Πέ τρου», Μνή μων 30 (2009), p. 37-60. 39 Cfr. M. S. ANDERSON, «Great Britain and the Russian Fleet. 1769-1770», The Slavonic and East European Review 31 (dicembre 1952), p. 148-163; ID., «Great Britain and the Russo-Turkish War of 1768-74», The English Historical Review 69 (gennaio 1954), p. 39-58; DE MADARIAGA, Russia in the Age of Catherine Τhe Great, Londra 1981, dove la parte IV è dedicata alla politica estera dell’imperatrice all’epoca della prima guerra russo-ottomana, e B. C. GOUNARIS, «The Alexei Obrescoff Case: The Levantine Backstage of British Mediation in the Russo-Turkish War (1768-74)», The International History Review 38, fasc. 4 (2016), p. 675-693, disponibile on line: http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/07075332.2015.1100131 (consultato il 20.05.2018). 508 Francesco Scalora non trova alcuna conferma nelle parole di Schirò. Egli, invece, dovette accontentarsi di una missiva del consigliere privato di Sua Maestà, con la quale veniva informato che l’imperatrice, dopo aver preso visione del manoscritto inviatole, trovandolo «d’un intérét général et d’une utilitè par- ticulière pour la ville de Palerme […], «vous accorde la permission que vous sollitez de Lui en fair la dédicace, et daigne m’ordonner de vous communiquer cette décision, et de vous transmettre la Bague ci-jointe que vous ètes invité de recevoir comme une marque de la haute bienveillance de Sa Majesté Impériale»40. Di certo, invece, lo sforzo del dotto siciliano trova una contestualizzazione nel generale clima di entusiasmo e brio con cui l’alta società palermitana accolse l’arrivo della Corte russa in città41. Nel 1834, Schirò diede alle stampe il volume sui Rapporti tra l’Epiro e il Regno delle Due Sicilie42: una raccolta di memorie già comparse a più riprese nel Giornale di Scienze, Lettere ed Arti per la Sicilia43 e dedicata «All’amico dei Conti Manzoni, miei compatrioti generosi, D. Marcello Fardella, Duca di Cumia»44. Partendo dalla formulazione del cosiddetto

40 S CHIRÒ, Topografi a Medica cit., p. VIII. Il testo integrale della missiva del consigliere privato di Sua Maestà viene riprodotto (non senza errori di accentazione) subito dopo la dedica all’imperatrice poc’anzi citata. 41 La zarina, giunta a Palermo per curarsi, fuggendo dal rigido inverno russo, alloggiò nella villa di Caterina Branciforti, principessa di Butera, all’Olivuzza. Le cronache locali degli anni (1845-1846) ricordano la sua permanenza nel capoluogo siciliano (circa sei mesi), restituendo l’entusiasmo dell’alta società cittadina nell’accogliere i membri della Corte russa, impegnata, tra le altre cose, nel visitare i tesori monumentali palermitani e monrealesi (la Cattedrale di Monreale, con i suoi mosaici, fu visitata per ben tre volte dai sovrani di Russia). «Benché la zarina facesse rare apparizioni in pubblico, il suo entourage contribuì a ridare vita alla stanca società palermitana, soprattutto dopo l’arrivo di navi russe e del granduca Costantino, reduce da un viaggio alle isole greche e al monte Athos» (R. TRAVELYAN, Principi sotto il vulcano. Storia e leggenda di una dinastia di Gattopardi anglosiciliani dai Borboni a Mussolini, Milano 1977, p. 96). Gradevole alla lettura e utile per avere una visione generale di quelle briose giornate palermitane e della mondanità dell’evento è il volume L’Olivuzza: ricordo del soggiorno della Corte imperiale russa in Palermo nell’inverno 1845-1846, per cura degli editori G. BASTIANELLO, G. Di GIOVANNI, A. FRASCONA, L. TRIPODO, Tipografi a Morvillo, Palermo 1846, dato alle stampe in occasione del soggiorno dei Romanoff nel capoluogo siciliano. 42 Cfr. G. SCHIRÒ, Rapporti tra l’Epiro e il Regno delle Due Sicilie, Tipografi a del Giornale Letterario, Palermo 1834. 43 «Sta ivi, vol. 46, n. 138 sino al 150». MIRA, Bibliografi a siciliana cit., s. v. 44 S CHIRÒ, Rapporti cit., p. 3. Su Marcello Fardella, giudice e membro della Consulta del Regno, morto a Palermo nel 1847, cfr. V. MORTILLARO, Elogio storico di Stravaganze (neo)-pelasgiche e “simpatie” fi lelleniche 509 mito pelasgico, così come sviluppato dai suo predecessori tra le mura del Seminario palermitano, Schirò, non senza estro, illustra e propone una sua idea di “continuità pelasgica”: una sorta di rapporto ininterrotto fra l’antica popolazione balcanica dei Pelasgi e quella delle colonie storiche della Sicilia greca, rigenerato in età moderna dalla presenza delle comunità greco-albanesi nell’isola. Andava così ad integrare le speculazioni teoriche formulate nel secolo precedente da Chetta, che a dire il vero non si sottra- evano a ulteriori rimaneggiamenti. Cavalcando dunque l’entusiasmo e le teorie chettiane Schirò scrive: «Soventi volte in questo secolo di lumi noi veggiamo intervenire che quando o qualche statua, o medaglia o moneta o altro antico monumento per alcun diligente antiquario si venga a discoprire, altissimi fra i dotti si levan gli applausi, e nella grande ammira- zione di quel peregrino lavoro la generosa riconoscenza si attesta de’ tardi nepoti a quelle nazioni che già così grandi emersero nell’antico mondo […]. Fu già la Grecia e per gloria di forti fatti e per virtù di scrittori gravissimi, di cultori infaticabili delle arti belle, e di fi losofi sublimi e profondi celebratissima. E dalle colonie di quella non minore levò la fama l’Italia intera; sopra tutto quella a noi più vicina, e la Sicilia nostra. Per lo che l’oggetto è oggi mai addi- venuta delle ricerche dei dotti viaggiatori, delle lagrime e della tenerezza dei grandi […]. Ma oltre ogni modo grandissima sarà la meraviglia all’un viag- giatore e all’altro, allorché passeggiando il regno delle due Sicilie troverà alle ruine del tempo non solo patere e nappi, né mura ciclopée o ruderi vetustissimi di antenati che più non sono; ma viventi ancora i Greci, viventi ancora i fi gli di quei remotis- simi Pelasgi, che viva ancor mantengono la lingua dell’oracolo di Dodona; e che mostrano a tutte le nazioni del mondo un documento irrefragabile dell’antichissimo commercio e perenne che sino a noi i popoli d’Epiro con quei d’Italia, e più ancora della Sicilia nostra mantenne fratelli. Tali di fatto a noi si presentano le colonie degli Albanesi sparse nel regno delle due Sicilie; e sarà pregio di questa memoria andare spargendo qualche raggio di luce intorno a questo monumento di peregrina antichità vivente […]. Ma donde mai vennero questi Albanesi a’ nostri regni? E per quali relazioni di alleanze e di commercio? Le loro trasmi- grazioni furono quelle solamente che dopo la violenta conquista di Maometto II li fecero passare tra noi; o altre più antiche e più spesse possiamo riandare fra gli annali delle nazioni? Io comin- 510 Francesco Scalora

cerò a ragionare prima di questa ultima questione; e poi discen- dendo da quell’epoche remote cercherò di estendere sino a noi la materia del proposto ragionamento»45. Lo sforzo del professore, invero, non spicca per originalità, se non altro nella prima parte della sua teoria. Tanto era già stato detto dai suoi predecessori e di certo con argomentazioni più convincenti. Appare tuttavia stravagante, rispetto anche alla contemporanea tendenza della cultura albanologica nell’isola, che con l’opera di mons. Crispi era approdata a risultati scientifi ci di certo più apprezzabili, la superfi cialità con la quale egli affronta questioni identitarie di continuità etnica, che in maniera artifi ciosa sostengono forme di relazioni tra il territorio epirotico e la Sicilia, improbabili nel tempo e nello spazio. Se da una parte l’opera di Schirò trova una contestualizzazione nei vivaci fermenti culturali degli ambienti colti delle colonie greco-albanesi di Sicilia, dall’altra, l’estro del nostro autore si inserisce con effi cacia e più congruamente all’interno di quella tendenza culturale isolana che, inaugurata da Domenico Scinà (1765-1837), promuoveva l’idea della continuità storico-culturale tra la civiltà greca e la Sicilia contemporanea, anche attraverso un’attività fi lologica fi nalizzata alla pubblicazione di autori antichi attivi nella Sicilia greca46. Su questo aspetto, tra l’altro, la letteratura fi lellenica siciliana avrebbe insistito a lungo, facendo proprio il messaggio risorgimentale greco47. Le colonie greco-albanesi di Sicilia, andando a col- mare, secondo le parole di Schirò e non solo, quei vuoti di grecità di età moderna e contemporanea nell’isola, apparivano in un qualche modo emo- tivamente coinvolte dai contemporanei moti insurrezionali greci, soprattutto nei loro ambienti colti, dove si avanzavano legittime interpretazioni in merito allo sviluppo e agli esiti di quelle vicende storiche.

Marcello Fardella, Duca di Cumia, in ID., Opere di Vincenzo Mortillaro, Marchese di Villarena, Socio di varie Accademie, vol. IV, Stamperia Oretea, Palermo 1848, p. 92-102. 45 SCHIRÒ, Rapporti cit., p. 6-7. 46 Cfr. E. DEGANI, «Domenico Scinà (1765-1837) e gli studi classici», Eikasmòs V (1994), p. 335-365. 47 Circolava, inoltre, in quegli anni il Cenno storico dei servigi militari prestati nel Regno delle Due-Sicilie dai Greci Epiroti Albanesi e Macedoni in epoche diverse, pubblicato a Corfù nel 1843 (l’autore è un tale A. Leh, che ad oggi non ho potu- to ancora identiﬁ care). L’opera, che passa in rassegna le relazioni dei Greci con i popoli delle Due Sicilie in epoca antica e moderna, per poi illustrare l’operato del Reggimento Real Macedone di Napoli, fu recensita dal patriota messinese Achille Stravaganze (neo)-pelasgiche e “simpatie” ﬁ lelleniche 511

A tale proposito, vanno ricordate altre due pubblicazioni di Giovanni Schirò: una lunga recensione del Viaggio in Grecia di Saverio Scrofani (1756-1835)48, comparsa nel 1832 nel Giornale di Scienze, Lettere ed Arti per la Sicilia49, e il componimento La vergine di Suli, pubblicato nel 1838 nel periodico palermitano il Passatempo per le dame50. Schirò non nasconde un certo orgoglio quando, invitando il lettore «a viaggiare con lui [Scrofani] per le più rinomate contrade di questa classica terra»51, dovendo descrivere l’inizio di quel viaggio, afferma:

«Un accidente fortunato (per avere mosso l’A. da Venezia) ci fa incominciare il viaggio dall’Albania. Le montagne dell’Epiro, e soprattutto le sublimi cime Acroceraune mostrano ancora imper- territa la loro fronte ai fulmini di Giove, e all’ingiurioso obblio del tempo. Da Casopo ben presto, andando sempre per Levante, ci troviamo a Butroto. “Da questo luogo scese Pirro quando prese a conquistare in venti giorni Corcira e la Sicilia. Virgilio andando in Grecia passò da qui, qui l’amenità del luogo gli risvegliò l’idea della più felice e interessante ﬁ nzione”. E mi sia permesso

Varvessis nel giornale palermitano L’Occhio del 1 settembre 1844. La recensione inizia con una citazione tratta da un noto canto di Rigas Fereos, protomartire della Rivoluzione greca, che qui riporto nella traduzione italiana di Varvessis: «Fin quando, o palicari… converracci lasciar fratelli, patria, genitori, amici, fi gli, congiunti?». A. VARVESSIS, «Cenno storico dei servigi militari prestati nel regno delle Due Sicilie dai Greci Albanesi, Epiroti e Macedoni in epoche diverse. Per A. Leh. Corfù 1845», L’Occhio. Giornale di Scienze, Lettere, Arti, Commercio VI. 163 (1844), i fogli non sono numerati. L’anno seguente, fu Francesco Crispi d’Antonio, nipote ed erede di mons. Crispi, a ritornare sull’argomento con alcune osservazioni generali sulla Grecia e sulla recensione di Varvessis: cfr. F. CRISPI D’ANTONIO, «Infl uenza dei Greci nel risorgimento delle scienze e delle lettere in Europa. Discorso di A. Varvessis», La Falce. Giornale Scientifi co, Letterario, Artistico II. 44 (1845), p. 158-159. 48 Il resoconto in forma epistolare della lunga permanenza in Grecia del viaggia- tore modicano fu pubblicata a Palermo solamente nel 1831 presso la Tipografi a degli Eredi Abbate. Per una ricostruzione delle complesse vicende editoriali dell’opera e per una descrizione generale della stessa, cfr. G. RIELA, Il Peloponneso nel Viaggio in Grecia di Saverio Scrofani, in I. C. FORTINO, E. ÇALI (a cura di), Studi sull’Europa orientale, Omaggio a A. Bongo – G. Carageani – C. Nicas – A. Wilkon, Dipartimento di Studi dell’Europa Orientale, Napoli 2007, p. 362-390. 49 Cfr. G. SCHIRÒ, «Viaggio in Grecia di Saverio Scrofani», Giornale di Scienze, Lettere ed Arti per la Sicilia ΧΧΧVII. 1723 (1832), p. 47-80. 50 Cfr. SCHIRÒ, «La vergine di Suli» cit., p. 83-84. 51 SCHIRÒ, «Viaggio in Grecia» cit., p. 49. 512 Francesco Scalora

di poter aggiungere, che incominciamo da questo luogo a riconoscere ancora viventi i più antichi popoli, dai quali origine ebbero i felici abitatori della Grecia»52. L’allusione alle teorie pelasgiche è chiara e lo è con più evidenza nella scelta di scrivere su Suli, il villaggio di cristiani albanesi incastonato tra le alture dell’Epiro, e sul sacriﬁ cio delle sue donne, preludio ai fatti della rivoluzione ellenica53: Là di Suli sul balzo romito, D’onde un giorno il valore del forte Mosse ardito col giuro di morte Contro l’empio ottomano oppressor; Pende incerta col guardo smarrito Sul destin, che l’amante le invola, Vergin bella: somiglia a viola, Che languendo ricade nel suol. Mesta grida con dolce lamento Perché trema – d’incognita tema, Quasi giunto nell’ora suprema, Scompigliato atterrito il mio cor? Più non sento – il guerrier concento, Che forïero di certa vittoria Fa ch’esulti di Suli la gloria…. Ah! Di Suli la gloria perì! E Zavella?- Di Suli la stella, Mentre segue, e combatte il nemico, Fu tradito da perﬁ do amico; Coi più prodi di Suli morì. Sorge intanto più viva e più bella Degli Elleni l’antica Fenice, E la vergin di Suli? Infelice Torna serva all’antico dolor.

52 Ibid., p. 49-50. In «Casopo» si dovrebbe riconoscere l’antica Kassiopi (Κασσιόπη, odierna Kamarina, nel distretto di Preveza, in Epiro); in «Butroto», invece, l’antica città greca di Vuthrotò (Βουθρωτό), odierna Butrinti, nell’Albania meridionale. 53 Cfr. V. D. PSIMULI, Σούλι και Σουλιώτες, Atene 20064 (I ed.: Atene 1998). Stravaganze (neo)-pelasgiche e “simpatie” ﬁ lelleniche 513

Generosi de’ balzi d’Epiro, Chi mi rende di Suli il Guerriero? Ahi! (Non regge al funesto pensiero) Coi più prodi di Suli mancò. Interrotta da un forte sospiro Mentre piange di Suli la bella, Come raggio di lucida stella, Soffocata dai nembi, spirò54. Con il caso di Giovanni Schirò si aggiunge un piccolo e modesto tas- sello al complesso mosaico dei rapporti culturali greco-albanesi, che se- gnarono con insistenza il pensiero dei dotti siculo-albanesi, sin dagli anni della fondazione del Seminario greco-albanese di Palermo ad opera di padre Giorgio Guzzetta (1734). Mi preme ricordare, tuttavia, che una mole considerevole di dati, editi e non, attende ancora oggi di essere studiata con cura, allo scopo di portare alla luce nelle sue diverse angolazioni il ruolo particolare svolto da questa cerchia di dotti. Questi esercitarono un’azione determinante per la formazione della moderna cultura albanese, e insieme, in virtù dello storico rapporto con la Grecia e con la religiosità ortodossa, poterono farsi tramite diretto di conoscenze, sperimentando idee di grecità non necessariamente condivisibili ma di certo fondamentali nel tracciare un discorso nazionale albanese, che in più occasioni si è trovato e si trova ancora oggi obbligato a confrontarsi con quello greco.

54 SCHIRÒ, «La vergine di Suli» cit., p. 83-84.

Shaban Sinani

NJË PROFIL I SHKURTËR KRIJUES I STUDIUESIT MATTEO MANDALÀ (DHE DISA SHENJIME PËR DISA LIBRA TË TIJ)

1. Në botimin e ri të Fjalorit Enciklopedik Shqiptar (bot. i Akademisë së Shkencave, Tiranë 2008) Matteo Mandalà cilësohet fi lolog dhe profesor. Si fusha kryesore të veprimtarisë së tij shkencore veçohen: historia e letër- sisë arbëreshe, fi lologjia dhe dialektologjia arbëreshe, me disa ndihmesa edhe në fushë të didaktikës dhe të teksteve për mësimin e arbërishtes në shkolla. Dhe më tej renditen disa prej botimeve të tij kryesore: La diaspora e il ritorno (1990); Mito, storia e cultura tradizionale nell’opera di G. Schirò (1992); La parlata arbëreshe di Contessa Entellina, Fonologia (vol. I, 1992); Nicolo Figlia, Il codice chieutino (edizione critica e concordanza, 1995); Luca Matranga - E mbsuame e krështerë. Edizione critica dei tre manoscriti e dell’ edizione a stampa (2004); Nicolo Cheta, testi literati in albanese (edizione critica, 2004), si dhe botimi kritik i veprës së plotë (Opere) në 9 vëllime të G. Schirò-it (1998). Për cilësinë e studimeve të tij pohohet se dallohen për akribinë shkencore fi lologjike dhe sjellin risi në fushën e botimeve kritike-shkencore të teksteve arbëreshe. Duke qenë se Fjalori Enciklopedik Shqiptar është botuar dhjetë vjet më parë, mund të pohohet se, përmes këtij profi lizimi minimalist, siç është në cilësinë e botimeve enciklopedike dhe siç ishte në stilin e të shkruarit të Jorgo Bulos, autor i zërit, veprimtaria kryesore e 50-vjeçarit Matteo Mandalà është paraqitur drejt e në plotnì. Matteo Mandalà është prej shumë vitesh një albanolog i mirënjohur në gjithë botën shqiptare dhe hapësirat akademike ku ajo zë vend; fi gurë për- faqësuese e shkencave të identitetit historik dhe kulturor në veprimtarinë e qendrave më të rëndësishme të studimeve shqiptare në botë sot. Si studiues i historisë së letërsisë, Matteo Mandalà studiues u është drejtuar të gjitha periudhave të saj, duke përfshirë letërsinë më të hershme, me Lekë Matrangën, Buzukun e Budin; letërsinë parakombëtare të shekujve XVII-XVIII, të njohur edhe si pararilindje, me Nikollë Ketën e Nikollë Filjan; letërsinë romantike arbëreshe, të njohur si dega perëndi- more, dhe atë të romantizmit shqiptar të degës lindore (E. Çabej); letërsinë 516 Shaban Sinani e periudhës midis dy luftërave, me Fishtën, Migjenin dhe Camajn; si dhe atë të gjysmës së dytë të shek. XX, me Ismail Kadarenë në qendër. Në këtë fushë Matteo Mandalà, me origjinalitetin e mendimit të tij, ka ndryshuar përfytyrimin dhe vlerësimin për trashëgiminë letrare shqiptare nga shekulli në shekull, ka zgjeruar pamjen dhe ka shtuar burimet e saj, ka propozuar ndryshime bindëse në kriteret e periodizimit të deritashëm të historisë së letërsisë shqipe, ka saktësuar kalendarët e zhvillimit kulturor e mendor në botën shqiptare. Larg çdo fanatizmi burokratik, duke shthurur kanone tejet kufi zuese për studime ndërdisiplinare, veprat monografi ke dhe artikujt shkencorë të dijetarit Matteo Mandalà në fushën e letërsisë janë një bazë e rëndësishme për hartimin e një historie të re të saj. Së bashku me prof. dr. Francesco Altimarin, Matteo Mandalà është themelues i fi lologjisë moderne shqiptare, e cila, në pikëpamjen metodologjike, funksionon si një shkollë studiuesit e teksteve shqip jo vetëm në traditën letrare, por përgjithësisht në historinë e shkrimeve. Ai ka përgati- tur dhe botuar me shqyrtim kritik dhe me principe shkencore europiane ve- prën e Lekë Matrangës, veprën e Nicolò Chetta-s, veprën e Nicolò Figlia-s (Il Codice Chieutino), veprën e Giuseppe Schirò-it, veprën e Gavril Darës. Matteo Mandalà njihet si studiues që ka shtruar dhe ka zgjidhur probleme, sidomos çështje të autorësisë (Matranga, Figlia, Dara, Budi), të teksto- logjisë kritike dhe të hermeneutikës. Në 200-vjetorin e lindjes së De Radës, ai ishte njëri nga përkujdesësit kryesorë për botimin për herë të parë në Shqipëri të veprës së tij si në gjuhën e burimit, me tejshkrim në shqipen e sotme, në gjashtë vëllime. Kontributet e studiuesit Matteo Mandalà në fi lologjinë e tekstit nuk patën ndonjë traditë orientuese. Përveç disa hapave të parë që u hodhën në periudhën midis dy luftërave prej Àt Justin Rrotës dhe Dom Ndre Mjedës, sidomos përveç botimit kritik të Mesharit të Gjon Buzukut nga E. Çabej (1958) dhe punës së njëkohshme të Namik Ressulit dhe Martin Camajt për të njëjtën vepër, pak gjë tjetër mund të përmendet. Për një kohë të gjatë tejshkrimi qe një fushë shumë e kufi zuar kërkimi. Një tejshkrim i plotë i Mesharit prej G. Schirò-it, i zbuluar pikërisht nga Matteo Mandalà, që mbeti deri më sot i panjohur, ndonëse i përmendur aty-këtu në studime shkencore, i botuar në kohën e vet do t’i kishte dhënë fi lologjisë shqiptare së paku dhe një shekull më shumë hershmëri. Matteo Mandalà dhe studiues të tjerë të sotëm të tekstologjisë kritike (Francesco Altimari, Rexhep Ismajli, Anila Omari, Bardhyl Demiraj) mbyllet më në fund periudha e stërzgjatur e përshtatjeve, e lidhjeve të ndërmjetësuara të autorëve me lexuesit, periudhë që nis jo për shkaqe ideologjike, por qysh kur P. Kupitori rishkroi në të folme arvanite dy këngë të Milosaos të De Radës. Një profi l i shkurtër krijues i studiuesit Matteo Mandalà 517

Ballina e librit Mitet e historiograﬁ së arbëreshe, bot. Naimi, 2017 518 Shaban Sinani

Rindërtimi i teksteve mbi bazën e njohjes së thelluar të historisë së grafematizimit të shqipes; të evolucionit të vlerave fonologjike të shkronjave në shkrime e dorëshkrime në kontekst e jashtë kontekstit; si dhe botimi i tyre ashtu siç do të kishin dashur autorët, është tashmë një rrugë e hapur për shumë studiues të tjerë. Botimet kritike-fi lologjike të realizuara prej studiuesit Matteo Mandalà e kanë bërë të detyrueshme dhe të pashmangshme pyetjen për statusin e fi lologjisë si dije dhe për epistemologjinë e saj si shkencë, me tekstin në qendër e autenticitetin e tij. Me ndonjë përjashtim të rrallë, si libri i Àt G. Petrotta-s Popull, gjuhë dhe letërsi shqiptare, studimet shqiptare të dijetarëve arbëreshë kanë pasur prirjen për të konsideruar si objekt të vetëmjaftueshëm botën arbëreshe. Në fi llim Francesco Altimari, me botimin fi lologjik të poemës Bagëti e Bujqësia të Naim Frashërit (duke përfshirë konkordancat) dhe më pas (mund të thuhet dhe më intensivisht) Matteo Mandalà, me studimet e tij për letërsinë bashkëkohore shqiptare, për lidhjet kulturore mbi-e-ndër- adriatike, për misionarët arbëreshë në jetën kishtare të Shqipërisë, për procesin letrar sot, për shqipen e njësuar dhe tesaurus-in e saj, i prishën për- fundimisht kufi jt e nënsistemeve, duke u bërë zëra autoritarë të pranishëm jo vetëm në çështje që kanë të bëjnë me historinë e letërsisë. Matteo Mandalà prej shumë vitesh njihet si studiues i rendit parësor të letërsisë së Ismail Kadaresë dhe i disa autorëve bashkëkohore. Studimi hyrës i ribotimit të afërm të veprës së plotë të I. Kadaresë, me përmbajtjen e një monografi e, është njëherësh një vështrim sintezë rreth zhvillimeve të letërsisë shqipe pas vitit 1960. Duke pasur si tezë themelore karakterin europian të letërsisë së I. Kadaresë, në këtë parathënie tejkalohen debatet me karakter provincial që janë trashëguar, vepra e shkrimtarit i zbulohet lexuesit e ndërlidhur si një tërësi me fi je të padukshme, duke identifi kuar veprat-amzë nga kanë dalë vepra të tjera dhe duke vërtetuar se në krijimtarinë e I. Kadaresë nuk ka asgjë rastësore: as datat, as vitet, as stinët, as shiu, as emrat. Gjithçka është e menduar dhe e paramenduar mirë. Një vepër ka paralajmëruar e përga- titur tjetrën, deri në atë shkallë sa të mund të fl itet për një gjeni krijuese të autorit, që, ndërsa shkruante romanin Përbindëshi, kishte ndërkaq në mendje si projekte edhe vepra të shkruara në vitet 1980. Matteo Mandalà është përfaqësuesi më i suksesshëm i studimeve va- riantistike në letërsinë arbëreshe dhe shqipe, i gjenetikës së tekstit dhe i gjuhësisë tekstore. Libri i tij Në studion Kadare - botim kritik i dorëshkri- meve të romanit “Dimri i vetmisë së madhe”, megjithëse shumë pak i njohur për lexuesit, është një model i kombinimit të suksesshëm të shkollës Një profi l i shkurtër krijues i studiuesit Matteo Mandalà 519

Ballina e librit Në studion Kadare, bot. Onufri, 2017 520 Shaban Sinani gjenetike franceze dhe të shkollës fi lologjike italiane. Me këtë vepër ai ka zgjidhur problemin e evolucionit të tekstit në tre variantet e këtij romani, duke përfshirë dorëshkrimin, duke zgjidhur qartazi problemin e ndërhyrjes autoriale në tekst prej ndërhyrjes së ndikuar nga rrethana të jashtme. Me botimet e tij të viteve të fundme, sidomos me librat Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe (bot. Naimi, 2013), Mundus vult decipi - mitet e historiografi së arbëreshe (bot. Naimi, 2016, 2017 bis) dhe Jeronim de Rada – portret artisti në rini (bot. Naimi, 2018), Matteo Mandalà jo vetëm është bërë më i afërt me lexuesin shqiptar, por ka bërë të njohur gjithashtu një anë tjetër të veprimtarisë së tij të suksesshme, në fushën e an- tropologjisë kulturore. Duke u marrë me mitet shqiptare e arbëreshe Matteo Mandalà ka vënë kufi rin midis konstruktivistëve dhe dekonstruktivistëve. Si një dijetar me formim modern, ai ka tentuar me sukses shkodifi kimin e miteve të historisë dhe një interpretim më të thellë shkencor të miteve legjendarë. Por këtë shprishje të koncepteve tradicionale mbi mitet ai e realizon duke ruajtur thelbin e tyre si vlera që qendrojnë në boshtin e identitetit kombëtar si një proces dinamik. Matteo Mandalà është një prej zërave më të respektuar në të gjitha forumet dhe ngjarjet shkencore që zhvillohen kudo në botë; ai është bashkëpunëtor i shkollave më të rëndësishme të albanologjisë (italiane, gjermane, austriake, ruse, greke etj.). Profesor i ftuar në shumicën e universiteteve shqiptare dhe në vende të tjera, emri i tij çmohet shumë jo vetëm për ndihmesat e tij si shkencëtar, por edhe për besueshmërinë intelektuale si pjesëmarrës në debatet themelore për të cilat shqetësohet bota e sotme në pikëpamjen shkencore, si debati për njësinë e gjuhës letrare, debati për identitetin shqiptar, debati për qendrimin ndaj traditës së hershme e të afër- me dhe çështje të tjera.

2. Libri Lekë Matranga: njeriu, koha, vepra i studiuesit Matteo Mandalà, një emër i mirënjohur në pararojë të studimeve albanologjike në hapësirën shqiptare e jashtë saj, u botua në Tiranë më 2013. Për këtë vepër Matteo Mandalà ka punuar që prej mesit të viteve 1980 (saktësisht në vitet 1984-1987), kur ishte student. Botimi i saj në Itali afro një dekadë më parë (2004) u çmua fort prej studiuesve, por nuk e arriti përmasën e një ngjarjeje shkencore publike si në botimin e ri në Shqipëri. Autori e nxori veprën përtej ishullit të interesimeve të një urdhri të ngushtë specialistësh, duke realizuar një prej botimeve më cilësore në traditën e librit në Shqipëri dhe duke dëshmuar një kulturë të re librore. Matteo Mandalà, edhe me këtë libër, dëshmon se është nga ata studiues që shtron dhe zgjidh probleme shkencore që kanë qendruar para dijes për Një profi l i shkurtër krijues i studiuesit Matteo Mandalà 521 dekada, ndonjëherë dhe për më shumë. Përveç një studimi të Dhimitër S. Shuteriqit botuar kohë më parë në revistën Studime fi lologjike, për librin e Matragës E mbsuame e krështerë nuk kishte ndonjë interesim shkencor të shfaqur as në kohën kur nisën kërkimet e studiuesit tonë për këtë libër, as kur ai mori vendimin për ta ribotuar në Tiranë. Studimet për librin e dytë në gjuhën shqipe (1592), vetëm katër dekada pas Mesharit, tashmë mund të rifi llojnë prej një gjendjeje krejt të re. Në kohën e sotme ekziston një term shumë komod për të emërtuar punën dhe kompetencat ndërdisiplinare që i duhen kërkuesit për të realizuar botime si ky që përurohet sot: fi lologji kritike apo fi lologji teksti. Kjo duket si punë teknike dhe shpesh edhe nuk e merr vlerësimin e vet. Por prapa këtij termi gjenden një mal me vështirësi që duhet të përballojë studiuesi. Në rastin e kësaj vepre çështjet ishin të hapura qysh prej emrit e mbiemrit të autorit: Lekë apo Lukë, Matranga apo Matrënga dhe titullit të veprës së tij: E mbësuame e krishterë apo E mbsuame e krështerë. Duke dhënë zgjidhje për probleme të mëdha e të vogla të kësaj vepre Matteo Mandalà me këtë vepër i ka bërë letërsisë dhe dijes shqiptare të njëjtin shërbim si E. Çabej, N. Ressuli e M. Camaj me Mesharin e Gjon Buzukut. Për këtë vepër mund të thuhen shumë vlerësime, sepse këndet e vështri- mit të saj janë të tilla, që do të lejojnë pikëvështrime të larmishme. Arritja më e rëndësishme e këtij botimi është paraqitja për herë të parë së bashku, në vështrim të krahasuar dhe me zgjidhje të karakterit shkencor: e librit të botuar të Matrangës dhe më pas të zhdukur - dhe ku, në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit! - sipas ksomblës që ruhej në Tiranë, si dhe të tre dorëshkrimeve (në fakt, siç provon autori, janë tre dorëshkrime, por më shumë se tre shkrime dore), së bashku me të dhënat historike, gjuhësore dhe kronikale për patronimin Matranga dhe autorin vetë (të dhëna që janë të vlefshme jo vetëm për degën arbëreshe të kësaj familjeje); me historinë e botimit të librit dhe të ruajtjes së dorëshkrimeve; me traditën e studimeve rreth tyre (prej Marco la Piana-s deri tek brezi i sotëm i studiuesve); dhe mbi të gjitha me arketipin që frymëzoi botimet e doktrinës së krishterë në gjuhët popullore (Giacomo Ledesma). Kjo vepër është sot një luks i madh për brezat e studiuesve të rinj që duan të hyjnë në rrugën e studimeve albanistike, që, fare lehtë, mund të kthehet edhe në një rehati të pamerituar për ta, siç dhe ka ndodhur në raste të ngjashme të zgjidhjes së problemeve të mëdha. Një prej vlerave më të rëndësishme të këtij studimi të Matteo Mandalà- it lidhet me atë që quhet ars scribensi, që shpesh në studimet shqiptare është shpërfi llur. Raportet midis kopjuesit dhe autorit, e drejta e kopjuesit si autor, shkruesi si Bās i veprës vetë, il copista come autore (po të përdor- 522 Shaban Sinani nim një shprehje të paleografi t palermitan Luciano Canfora), i kanë ngatë- rruar punët herët e vonë në studimet kodikografi ke, duke mos përjashtuar dhe Codice Barberini Latino 3454, që i përgjigjet si titull reference burimit arkeografi k të librit E mbsuame e krështerë. Matteo Mandalà, për të krijuar një hierarki të paqortueshme jo vetëm midis arketipit dhe variantit shqip, por dhe midis tre dorëshkrimeve dhe tekstit të vetë e librit të botuar, niset prej shkruesit dhe shkrimit për të arritur tek autorësia e shkallës së parë dhe për të shkuar më tej tek vënia e tyre në një kronologji historike, gjuhësore dhe kontekstuale. Një çështje që po shqiptohet gjithnjë e më me qartësi në studimet shqiptare është ajo e historisë së alfabetizimit dhe grafematizimit të gjuhës shqipe. Duke qenë i dyti libër i shkruar në shqip dhe duke qenë në duart e një mjeshtri të punës ngulmuese njëherësh në shumë drejtime si Matteo Mandalà, E mbsuame e krështerë shenjohet si një prej referencave themelore në këtë proces dhe tashmë është e mundshme që pikërisht përmes atij që e quajtëm ars scribensi të arrihen kërkime të reja për gjendjen gjuhësore dhe kulturore e letrare të shqiptarëve të Italisë një shekull pasi ishin vendosur në mjedisin e ri demografi k; për raportet midis arbërishtes së Horës siç ishte në krye me toskërishten, për raportet midis dy dialekteve bazë të shqipes, gegërisht e toskërisht, që bashkohen e ndahen qysh në shekullin e 8-të, si dhe për shumë çështje të tjera. Përveçse për vlerat gjuhësore dhe letrare, mendoj se është me vend të pohohen edhe vlerat kishtare të këtij botimi, në kontekstin që, siç e pohon me të drejtë M. Mandalà, arbëreshët, grekët dhe popullsi e grupime të tjera të krishtera në jug të Italisë, që i mbaheshin ritualit lindor në liturgji, me sytë e autoriteteve kishtare të vendit shiheshin si heretikë. E mbsuame e krështerë në këtë pikëpamje përbën një hap mëvetësimi me rëndësi jo vetëm doktrinare, por edhe kombëtare për arbëreshët. Së fundmi, duhet thënë se, ashtu si vepra e Lekë Matrangës i jep autoritet historisë së shqipes së shkruar, ashtu puna e Matteo Mandalà-it dhe e Francesco Altimarit, dy bashkëdrejtues të suksesshëm të kolanës Klasikët e letërsisë arbëreshe, që i përket botimi, i jep dinjitet gjithë dijes shqiptare.

3. Të shkruash për librin Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe (bot. Naimi, Tiranë 2013) të studiuesit Matteo Mandalà është diçka e ndërlikuar. Kjo ka lidhje jo me ndonjë hermetizëm të tekstit të autorit, por me disa të vërteta që kërkojnë përgjegjësi etike dhe intelektuale për t’u pranuar, para se të marrësh guximin për të shenjuar mendime për vetë librin. Një prej këtyre të vërtetave më të thjeshta që duhen pranuar në rastin e këtij libri është se letërsia romantike arbëreshe, gjatë një shekulli Një profi l i shkurtër krijues i studiuesit Matteo Mandalà 523 të historiografi së letrare shqiptare (nëse marrin si pikënisje Kohëtoren ... e Konicës), ose nuk është njohur fare, ose është njohur me shtrembëri- me të papërfytyrueshme, ose është vendosur keq në periudhizimin e përgjithshëm të zhvillimit të letrave shqipe, ose është përjashtuar vijimë- sisht prej shkencës letrare. Kjo është vetëm njëra prej atyre të vërtetave të thjeshta paditëse që e pengojnë studiuesin, duke përfshirë dhe të nënshkruarin, të thotë fjalën e parë për këtë libër: vetëm pasi të jetë pranuar me kurajë ky raport, mund të fi tohet e drejta morale për të shkruar diçka modeste, jo aq për të thënë se kush është Matteo Mandalà e çfarë shërbimi i bën dijes shqiptare libri i tij, se sa për të ndihmuar lexuesin si të hyjë në përmbajtjen e veprës dhe të përfi tojë sa të jetë e mundur më shumë prej saj. Këtu nuk është fjala thjesht për atë që quhet origjinalitet krijues dhe metodologjik. Sepse në këtë libër gjithçka është e re për lexuesin shqiptar. Të reja janë leximet e trashëgimit letrar në botën arbëreshe, prej veprave të De Radës, Gavril Darës, Zef Skiroit, Frangjisk Santorit, Emanuele Bideras dhe autorëve më të hershëm, si Nikollë Filja e Nikollë Keta. Janë të reja në kuptimin parësor të fjalës, në kuptimin këndimet, siç e përdornin këtë fjalë më shumë se një shekull më parë rilindësit; jo si interpretime shkencore me karakter rilexues. Për fat të keq, gjatë një shekulli a më shumë, qëkurse lindi interesi për një histori të letërsisë shqipe, dhjetëra breza nxënësish e studentësh, por edhe kërkuesish e studiuesish, nuk kanë lexuar vetë autorët arbëreshë, por përshtatje të tyre, shpesh përshtatje që i largohen aq shumë tekstit burimor, sa të mund t’i quash lehtësisht dhe pa ndonjë vrarje ndërgjegjeje thjesht funksionalizime didaskalike të tyre për qëllime shkollore. Nëse do të për- dornim një shprehje të fi lozofi t gjerman F. Nietzsche, në këtë rast gjendesh pashmangshmërisht përballë pyetjes: A janë përdorur apo janë keqpërdorur këta autorë prej se kanë hyrë në botën shqiptare këndej Adriatikut? E keqja më e vogël do të ishte mundësia e parë, por libri i Matteo Mandalà-it nuk të lejon ta pohosh lehtësisht një gjë të tillë. Jo vetëm ky libër, që përmban vetëm sintezat e shumë nismave të tij shkencore, që janë fi nalizuar me ri- shpirtëzimin e letërsisë arbëreshe, me ngjalljen e vullnetit të vërtetë të autorit. Prapa këtij libri qendrojnë dekada të tëra pune murgu, pune për të tjerët, një virtyt gati i harruar ndër ne; pune në shërbim të lehtësimit të kërkimeve, që zakonisht i bëjnë nxënësit për mjeshtrit dhe jo anasjelltas. Janë dekadat e përgatitjes së botimeve fi lologjike të veprës së plotë (Opere) të Zef Skiroit, Gavril Darës, Nikollë Filjas (e njohur deri vonë me emrin Codice Chieutino), po dhe të autorëve më pak të njohur gjatë katër shekujve letërsi arbëreshe në Italinë ishullore palermitane, botuar në antologjinë më të madhe të kësaj letërsie, realizuar në tre vëllime, me titullin Profi lo storico-antologico del- 524 Shaban Sinani la letteratura degli Albanesi di Sicilia (2005-2007-2012). Dhe prapa çdo studimi qendron një çështje jo e propozuar, e parashtruar, por e zgjidhur e historisë së letërsisë, historisë së shkrimeve, historisë së gjuhës. Eshtë i njëjti vetëkushtim intelektual që i ka provuar e dhënë shumë njohjes së botës shqiptare puna e Francesco Altimari-t, me Biblioteca deradiana bujarisht e lejuar për këshillim në distancë për këdo që ka dëshirë të njohë gjithçka që është trashëguar nga poeti i Maqi-t. Së afërmi me siguri do të kemi prej tij edhe një Thesaurus - të parin në historinë e kulturës shqiptare - të rreth 50 të folmeve (heteroglosa) të arbëreshëve të Italisë, trajtuar si etnotekste, edhe ky i pari metodologjikisht në përvojat shqiptare të arkivimit të kujtesës shpirtërore. Nuk duhet shumë mund për të kuptuar se sa pak njihet letërsia arbëreshe në rrethet e studiuesve. Edhe sot, si tridhjetë vjet më parë, diskutimi për karakterin e kryeveprës Milosao të Jeronim de Radës: roman lirik, idil, po- emë, fragmente të ndërlidhura, bëhet duke iu referuar esesë së I. Kadaresë për ngjashmërinë e kësaj vepre me Eugjen Onjeginin të Pushkinit. Kurse Matteo Mandalà, duke kryer studimet e tij, duke iu rikthyer jo vetëm veprave, por edhe receptimit kritik të tyre prej fi llimeve deri në kohët e sotme, na njofton se shprehjen terminologjike romani i dyfi shtë lirik (doppio romanzo lirico) e ka përdorur i pari vetë autori, në letrën dërguar mikut të tij Raffaele Zagarese, që u botua me vullnetin e tij në vendin e parathënies së botimit të parë të Milosaos në vitin 1834. Jo vetëm kaq, por, duke thelluar studimet ndërtekstore dhe fi lologjike të kolegëve të tij F. Altimari e E. Miracco, autori, përveçse krijon një kalendar të shëndetshëm të kontributeve dhe meritave sa i takon strukturës dhe tipologjisë gjinore të veprës së De Radës, fortifi kon përfundimin se kur poeti njëzetvjeçar fl iste për një inkurajim dhe ide për një roman lirik të dyfi shtë (ne fui incoraggiato ed ideai il mio doppio romanzo lirico) nuk e kishte fjalën për tipologjinë e poemës Milosao, por për një projekt letrar që do të tendoste gjithë jetën e tij krijuese; për një projekt letrar që do të përfshinte bashkë me të edhe Serafi na Topian; për një projekt letrar që shpjegon përfundimisht pse poeti iu rikthye aq herë veprave të veta, pse i ribotoi tri herë e më shumë duke i dhënë shenjat e ngulmimit për përkryerjen e vijimësisë midis dy veprave qysh në fronte- spicet e tyre. Studimi Për një interpretim të poemave dhe të poetikës së De Radës, i mbititulluar me një thënie të njohur të A. Pipës: The crux [...] is the phrase double lyrical narrative, përkundër asaj që dihet, provon se sponta- neiteti i De Radës, shpirti lirik i tij, nuk qe një vrull djaloshar që e kalojnë shpesh edhe njerëz të patalent, por vetëm njëri prej faktorëve që e bënë bri- lante poezinë e tij. Faktori i dytë dhe më i rëndësishmi është projekti letrar për një vepër dypjesëshe, e cila përbën eposin e vërtetë të tij, eposin e një Një profi l i shkurtër krijues i studiuesit Matteo Mandalà 525 kohe heroike, me sundimtarë aristokratë, në Shkodër e Himarë; me princër idealë, që ndoronin Arbërinë paraosmane. Duke u nisur prej të dhënash që vetëm vëmendja e një studiuesi të rreptë mund t’u japë vlerë, si ndryshimet në frontespice nga një botim në tjetrin; duke krahasuar çfarë mbetet e çfarë ndryshohet në këtë proces, dhe duke provuar me burime arkivistike e dëshmi të tjera se Jeronim de Rada punonte mbi tekstet edhe kur veprat ishin në tipografi (si rasti i poemës Serafi na Topia), në të vërtetë studiuesi certifi kon ndoshta cilësinë më të rëndësishme në lidhje me procesin krijues të tij: përkryerjen. Ky studim është njëherësh dhe një histori gjenetike e këtyre dy veprave dhe e poemave të tjera të De Radës, histori receptimi dhe vlerësimi; një histori tekstocentriste, por e përmbushur edhe me dëshmi kontekstuale. Ndonëse studiuesi nuk e pohon në mënyrë të drejtpërdrejtë, lexuesi shkon vetiu drejt përfundimit se jo Rapsodi e një poemi arbëresh, siç është shkruar shumë shpesh, por dy poemat e ndërkushtëzuara, janë ato që përbëjnë epopenë romantike që De Rada kishte si qëllim për t’i dhënë popullit të vet. Kur përfundon së lexuari studimin Prejardhja e mitit pellazgjik: Jeronim De Rada dhe Giovanni Emanuele Bidera, pyetja e parë që të vjen në mendje është se cila kompetencë e studiuesit sundon mbi tjetrën: antro- pologu (etnologu), historiani i letërsisë, fi lologu, burimologu apo mendim- tari shpërfi llës ndaj skajeve, siç preferonte të shprehej Koliqi për termat? Matteo Mandalà është një studiues model që provon se shembja e mureve midis disiplinave dhe nëndisiplinave, shpesh të farkuar për t’i dhënë komo- ditet vetes në një rreth të rehatshëm, lejon që historia e letërsisë shqipe të rinjihet duke u vlerësuar, duke fi tuar hershmëri dhe karakter sistemor. Mitet arbëreshe, mitet shqiptare, si janë krijuar, sa i kanë shërbyer ndërgjegjes politike dhe thesarit shpirtëror, si duhet të jetë sjellja e sotme me to, kanë qenë një interesim i kryehershëm i studiuesit. Dy librat monografi kë të tij: Diaspora dhe rikthimi: miti, historia dhe kultura tradicionale në veprën e Zef Skiroit (La diaspora e il ritorno. Mito, storia, cultura tradizionale nell’opera di Giuseppe Schiro, 1990) dhe Botës i pëlqen të mashtrohet: mitet e historiografi së arbëreshe (Mundus vult decipi: I miti della storiografi a arbëreshë, Palermo 2007) janë dy referenca të mjaftueshme për të pohuar se sa i qendrueshëm mbetet ky interesim në punën e tij krijuese. Por studimi për historinë e lindjes, promovimit dhe të gjeneralizimit të mitit pellazgjik, si histori e kërkimit të një prius parens për popullin arbër prej dijetarëve arbëreshë pikërisht kur kishte ardhur koha e një zgjimi kombëtar; një histori që nis qysh në shekullin XVIII dhe fi ton autoritet dominues me Jeronim de Radën dhe E. Biderën, ka rëndësi jo vetëm për të njohur ndihmesa shpesh të dytësorizuara të protagonistëve të botës së vlerave shqiptare, por mbi të 526 Shaban Sinani gjitha për një koncept të ri për periudhizimin e historisë së letërsisë shqipe. Matteo Mandalà këtë përfundim ia lë mendjes së studiuesit ta shqiptojë, por metoda që ndjek, gjithnjë duke krijuar kalendarin e përpiktë të lindjes dhe propozimit të ideve para një communis opinio, të çon rrjedhshmërisht te ky mendim. Shpesh thuhet se të nyjëtosh një pyetje thelbësore në studimet shkencore është gjysma e suksesit. Matteo Mandalà ua siguron suksesin punimeve të tij jo vetëm duke formuluar pyetje të tilla, por dhe duke përmbaruar procesin e argumentimit. Si erdhi miti pellazgjik te De Rada (Divinazione pelasghe, në Lucifero, 1843) dhe tek Bidera (Passeggiata per Napoli e contorni, 1844), është vetëm pjesa e dukshme e kërkimit të autorit, që ka të bëjë me një mit sundues në të dyja degët e romantizmit shqiptar, nëse do të përdornim një përcaktim të E. Çabejt. Sipas mendimit tim, pjesa më e rëndësishme e studimit lidhet me një parahistori të këtij miti dhe të shumë miteve të tjerë, që Rilindja Kombëtare i gjeti të gatshëm. Qysh në gjysmën e parë të shekullit XVIII, siç vërtetohet prej studimeve të autorit tonë, me themelimin e dy kolegjeve, njëri prej At G. Guzzetta-s në Sicili, dhe tjetri, kolegji i Shën Benediktit të Ullanos, zhvendosur më pas në Shën Mitër Koronë, me pëlqimin e vetë Papa Klementit XII, nis një periudhë e re, një lëvizje mendimi, që mund të sintetizohej me shprehjen latine ratiō pro natio, ide për gjenezën, mendim për bashkësinë. Kalimthi autori shenjon se miti pellazgjik u shqiptua prej Jeronim de Radës jo vetëm në kontekstin italian të kthimit te lavdia e të parëve (latinëve, pellazgëve), por edhe si vijim i rezultateve të kërkimeve albanologjike që kishte nisur në Sicili at Gjergj Guxeta, vijuar pas tij nga Paolo Maria Parrini e përsosur nga Nikollë Keta, që mbetet pa dyshim studiuesi arbëresh më gjenial i shek. XVIII. Midis mendimtarëve të mëhershëm që kishin shkruar vepra për origjinën pellazge të shqiptarëve ai veçon: Memoria sulla lingua albanese di cui se ne dimostra l’indole primordiale e se ne rintraccia la rimota antichità sino ai Pelasgi, ai Frigi, ai Macedoni e agli Eoli primitivi, che la costituisce in gran parte madre della lingua greca (1836) të G. Crispi-t dhe Rapporti tra l’Epiro e il regno delle Due Sicilie. Memorie (1834) të G. Schirò-it. Këtij kërkimi ai do t’i rikthehet më vonë në mënyrë të posaçme, për të shtruar ndoshta një prej pyetjeve më preokupuese të historisë së letërsisë shqipe: si do të cilësohet kjo periudhë e para-rilindjes, periudhë e kolegjeve, semina- reve, shkollave, akademive, alfabeteve, gramatikave, fjalorëve, tipografi ve, mallit të shtampësë, rivendosjes së lidhjeve mbiadriatike të arbëreshëve dhe shqiptarëve. Nëse Rilindja Kombëtare i gjeti të gatshme mitet themelorë që përbëjnë kushtet e një zgjimi politik: mitin e gjuhës amtare, mitin e her- shmërisë absolute (Crispi, na njofton autori, nuk ngurronte ta krahasonte Një profi l i shkurtër krijues i studiuesit Matteo Mandalà 527 shqipen edhe me aramaishten), mitin e lavdisë së të parëve, atëherë së paku duhet hequr dorë përfundimisht prej përcaktimit shekull heshtjeje, shekull krize. Për mjaft arsye, historike-kulturore, botës arbëreshe i takonte pesha epokale për të paraprirë. Sa i takon mitit të dheut të të parëve, le të përmen- dim se në botimin e antologjisë së poezisë arbëreshe, që e përmendëm më parë, botuar pikërisht nga Matteo Mandalà, në një poezi të Nikollë Ketës, që përmban tetë vargje, Arbëria përmendet tetë herë:

Kush Arbërit së ruan krahtë me gjak, edhè Arbr s’isht, e gjakunë e dhelprësë ka, I ndritm Arbr, e i nderm, kurrë thënë kle Kush të huajt ndih, përkëmb Arbrinë tha. Përse Arbri ndien dhunë, ka nder, e he, Arbri qime ndërroi, zakonë s’e la. Me kordhë, me tifek, Arbri përble, Për gjakun e tij po gjak Arbri dha.

Nuk është pra fjala për një studim që na bën të njohur rrethanat në të cilat miti pellazg hyri në veprën e Jeronim de Radës, në publicistikë, studime dhe letërsinë e tij; apo në ç’rrethana historike dhe letrare i njëjti mit propozohet edhe prej Emanuele Bidera-s. Studimi bën të detyrueshëm rishikimin e kufi jve të fi llimeve të romantizmit shqiptar, një periudhizim të ri të gjithë historisë së letërsisë shqipe, duke përfshirë dhe një rilindje të vogël para Rilindjes, e cila, po të shpreheshim me fjalët e vetë autorit, mbetet çështje e hapur si të përcaktohet se çfarë ishte: racionalizëm, iluminizëm, postiluminizëm, pararomantizëm, romantizëm a një dukuri ndërkulturore, aq e shpeshtë në historinë e letërsisë shqipe. Për botimin kritik të Kënkës së sprasëme të Ballës: shënime fi lologjike paraprake është një tjetër studim që mund të konsiderohet vetëm një medium për të hyrë në veprën e plotë të Gavril Darës, botuar për herë të parë në mënyrë tërësore pikërisht prej tij (Kënga e sprasëme e Ballës - Il canto ultimo di Balla, 2007). Mendimi i parë që të vjen në mendje pas leximit të këtij studimi është se fi lologjia shqiptare e sotme, sigurisht nëse është e gatshme të ndryshojë në pikëpamjen epistemiologjike, ka një gjedhe paradigmatike për të kthyer tekstin tek vullneti i autorit, për ta risjellë vër- tetësisht në qarkullim atë letërsi që njihet vetëm prej përshkrimeve dhe jo prej botimeve vetë. Mbi të gjitha, modeli i punës së Matteo Mandalà-it: në zgjidhjen e ekuacioneve grafematike, në stabilizimin e konteksteve të tyre në lexim, duke nisur prej emrit të personazhit, të cilin ai në mënyrë 528 Shaban Sinani bindëse e shmang nga tradita (Bala) dhe e nyjëton në formën Balla; pastaj me leximin e krahasuar shqip e italisht, një lexim i munguar historikisht; më tej me plotësimin e shkrimeve në prozë dhe të teksteve me përmbajtje religjioze, edhe këto të munguar; me pyetjet dhe përgjigjet për çështjet e autorësisë, Darën dhe Darenjtë, artin dhe faktin, shenjon kapërcimin prej gati një shekull pune vullnetmirë, por anekdotike, në një metodologji krejt të shkencorizuar, me ekdotikë të ngritur mbi parime të drejta. Gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX emra të mëdhenj të letërsisë iu nënshtruan fenomenit të përjashtimit. Ndër ta qe edhe Zef Skiroi, emri i të cilit u ripërmend për herë të parë në shtypin shqiptar, edhe me një ndjenjë autopërgjegjësie për mungesën e padrejtë të tij në historinë e letër- sisë shqipe, në mesin e vitit 1990 nga studiuesi i letërsisë arbëreshe A. Xhiku. Vepra e Zef Skiroit qe e dënuar me mosnjohje tërësore: Fishta dhe Koliqi, Konica dhe Lumo Skëndo, në mos prej të tjerësh, nga disa breza të mëhershëm ishin studiuar në gjimnaze, normale dhe lice. Për këtë arsye, studimi Çështje paraprake të botimit të veprave të Zef Skiroit, që autori e ka realizuar në procesin e përgatitjes së botimit të plotë të trashëgimit letrar të tij, merr një rëndësi jo vetëm kulturore. Matteo Mandalà nuk ka kohë për të humbur me polemika pse ndodhi kjo vonesë dhe kush duhet të përgjigjet, siç ngjet rëndom në raste të tjera. Studimi ka karakter ndër- disiplinar: njofton për historinë e botimeve dhe fatin e keq të shumë veprave të Skiroit, të ardhura me vonesë në qarkullimin letrar, të mbetura në dorëshkrim; shkyç arkivat e poetit me një histori më vete të ruajtjes dhe trashëgimit; vë veprat në kronologji, zgjidh problemet e tejshkrimit dhe më në fund përgatit botimin vetë, që është një opus më vete. Për lexuesin shqiptar një prej studimeve më interesante të këtij vë- llimi është ai me titull Aspekte dhe momente të formimit rinor të Luigji Pirandello-s e të Zef Skiroit. Pyetja se kur e rifi toi letërsia shqipe përmasën e saj europiane, që e kishte humbur qysh prej Marin Barletit për shkak të pushtimit osman, përgjithësisht ka marrë përgjigje pesimiste. Më entuzia- stët kanë përmendur lidhjet e De Radës me Lamartin-in dhe F. Mistral-in; me albanologë dhe udhëpërshkrues të huaj; lidhjet e Dora d’Istria-s me ari- stokracinë frënge e italiane; një ngjashmëri të Serafi na Topias me Eloizën e re; komunikimin e F. Konicës me Apollinaire-in, ndikimin e Poradecit prej Beaudelaire-it; veprat në anglisht të Fan Nolit, një frymë niçeane tek Migjeni, për të ardhur tek përkthimi i Lahutës së Malcìs, i korpuseve të së drejtës tradicionale, i eposit heroik legjendar dhe letërsia e I. Kadaresë, L. Starovës dhe e ndonjë tjetri. Studimi i Matteo Mandalà-it certifi kon një lidhje krejt të panjohur të poetit arbëresh Zef Skiro me një prej shkrim- tarëve më të njohur italianë të shekullit XX, nobelistin L. Pirandello. Këto Një profi l i shkurtër krijues i studiuesit Matteo Mandalà 529 lidhje që nuk raportohen aq në Amicizie mie të këtij të fundit, për shkak se letrat e dërguara atij nga Skiroi, me sa duket, nuk janë ruajtur, dëshmohen përmes letrave të ruajtura në arkiva familjarë të të afërmve të tij. Nga këto letra kuptohet se sa të shumanshme kanë qenë diskutimet miqësore midis Skiroit dhe Pirandello-s: prej gjendjeve të tyre shpirtërore, dashurive të paarritura ose me fund të trishtuar, mendimeve për kombet e tyre, lidhjeve me fascio-n palermitane dhe me socialistët, deri tek konceptet për veprat që kishin në duar, gjykimet për to dhe nevojën për këshillime profesionale. Me rëndësi është evidentimi i fakteve që emri i Skiroit rezulton dendë- sisht i pranishëm në letërkëmbimin e Pirandello-s me familjen e tij ose miq të tjerë, që konsolidon bindjen se kemi të bëjmë me një miqësi të qëndrueshme dhe në asnjë situatë jo rastësore. Ndër të tjera ky studim hap dritare për kërkime të mëtejshme të karakterit ndërtekstor: shenjat për një navigim të suksesshëm i kemi tashmë. Pasi kishte zgjidhur problemin e autorësisë së Dottrina Christiana të N. Filjas, me kërkime sistematike në arkivat italiane dhe sidomos në Bibliotekën Mbretërore të Danimarkës, duke krahasuar tre tekstet aufogra- fe, si dhe duke stabilizuar tekstin përfundimtar, Matteo Mandalà u kthehet dorëshkrimeve të një autori tjetër arbëresh, F. Santori, një prej autorëve më fatkeqë për sa i takon njohjes (mjafton të përmendim se romani i tij, i pari në historinë e letërsisë shqipe, mbetet ende në dorëshkrim, ndërsa botimi i tij do të urdhëronte së paku ndryshimin e historisë së kësaj gjinie, romanit, duke i dhuruar disa dekada të vërteta më shumë hershmëri). Ka të ngjarë që studimi Për botimin e veprës letrare të Françesk A. Santorit: disa probleme ekdotike paraprake të ketë marrë pikënisje prej kërkimeve në Albansk Samling të Bibliotekës Mbretërore Daneze. Fakti që edhe herë të tjera autori është marrë me qortimin e informacionit të raportuar herët prej G. Gangale-s, në regestin e tij për dorëshkrimet shqip në këtë institucion, është një dëshmi se kërkimet e tij janë policentrike dhe shumëqëllimëshe. Historia e shtegtimit të aq e aq dorëshkrimeve të autorëve arbëreshë në Danimarkë, repertori i plotë i tyre, vendi i dorëshkrimeve të Santorit në këtë pasuri, alfabetet (më së paku tre) që u përdorën prej tij, metoda që duhet të ndiqet në punën me dorëshkrimet, parimet e tejshkrimit dhe më pas edhe të botimit, janë çështjet e zgjidhura nga studiuesi. Një self-made-man arbëresh në kohë trazirash: Mbi poezitë e pabotuara të Trifonio Guiderës është një studim tjetër, që Matteo Mandalà re- zervon për pjesën krejt të panjohur të letërsisë arbëreshe, ku bën pjesë dhe socialisti i skeduar e njeriu i vetëformuar Trifon Guidera. Megjithëse në kohën e sotme studiuesit e letërsisë janë të prirur të mendojnë se autori ka vdekur, se gjithçka është vetëm teksti, madje dhe se nuk ka më nevojë 530 Shaban Sinani për histori letërsie, sepse dhe historia vetë ka vdekur, ky studim i Matteo Mandalà-it na bën të besojmë se për rrethanat në të cilat është zhvilluar letërsia shqipe, sidomos për rrethanat në të cilat ajo (më shumë) është ar- kivuar (s)e është botuar, njohja e kushtëzimit të veprës së shkrimtarit me fatin e tij jetësor, së paku edhe për disa kohë, do të mbetet një faktor i papërjashtueshëm. Studimi Gjurmimet leksikografi ke në mjedisin arbëresh të Sicilisë krijon një simetri të dukshme me veprën dyvëllimëshe që u përmend, anto- logjinë e poetëve arbëreshë të Sicilisë prej fi llimeve deri në shekullin e romantizmit. Kërkimet e autorit për leksikun e arbëreshëve mbështeten kryesisht në dëshmitë shkrimore, pra, më shumë bëhet fjalë për një leksik historik, të risjellë në vëmendje prej dorëshkrimeve dhe veçmas prej fja- lorëve dhe gramatikave, duke fi lluar prej një personaliteti të tillë si Nilo Catalano dhe duke vijuar me fjalorët dygjuhësh, shumica e të cilëve ose të panjohur, ose të kthyera në rrallësi librore. Megjithëse autori ka preferuar ta titullojë librin e tij Studime fi lologjike për letërsinë romantike arbëreshe, me sa mundëm të pohojmë, kemi të bëjmë me një vepër që kërkon rishqyrtime kritike për gjithë historinë e letërsisë shqipe, duke përfshirë periudhizimin e saj, ndryshimin e ka- lendarëve, karakterizimin e dukurive dhe zhvillimeve kulturore e letrare, prekjen e status quo-së së deritashme, funksionimin e një sistemi letrar që mbështetet mbi njësinë e gjuhës, historinë e gjinive letrare, historinë gjenetike të veprave, vështrimin krahasues të varianteve të tyre. Kjo edhe për faktin se Matteo Mandalà njihet si një prej studiuesve më të referuar të letërsisë së I. Kadaresë, M. Camajt dhe të autorëve të tjerë shqiptarë këndej Adriatikut. Në historiografi në tradicionale shqiptare me të drejtë është konsideruar një hap përpara pjesëmarrja në polemikat shkencore për letërsinë shqipe e autoriteteve italo-shqiptare (rasti i debatit për Poradecin, për shembull, me tri- ninë Kuteli-Petrotta-Maloki). Matteo Mandalà është një emër që na lejon ta pohojmë bindshëm këtë progres. Mbi të gjitha, duke iu referuar parimit se është humbje kohe të kërko- sh për diçka që dikush tjetër e ka zgjidhur më së miri, mund të pohohet me bindje se fi lologjia shqiptare, fi lologjia e re shqiptare, siç kuptohet në epistemologjinë perëndimore, e ka një adresë: Matteo Mandalà, Università degli Studi - Palermo, ose edhe më thjesht: Matteo Mandalà, Piana degli Albanesi, Palermo, Itali. Për fat, kjo adresë, me kontribute fi lologjike të dy dekadave të fundme, që u takojnë: F. Altimarit, R. Ismajlit, V. Belmontes, A. Omarit, B. Demirajt, G. Gurgës, I. Fortinos, G. Abazit, M. Brucit, po bëhet shpresëdhënëse se më në fund letërsia shqipe do të botohet, se botimet do Një profi l i shkurtër krijues i studiuesit Matteo Mandalà 531 të jenë si në vullnetin e autorit dhe se mbi këtë bazë do të shëndoshet gjithë procesi i studimit të saj.

4. Libri i fundmë i studiuesit Matteo Mandalà titullohet Jeronim de Rada: Portret artisti në rini (botimet Naimi, Tiranë 2018) dhe është rezultat i kërkimeve të autorit në kuadër të 200-vjetorit të lindjes së poetit arbëresh, të përgatitjeve shkencore për këtë ngjarje dhe të sistemimit të gjendjes së dijes më pas. Libri përmban pesë kapituj, ku me radhë trajtohen çështje me karakter letrar, historik, fi lologjik dhe antropologjik lidhur me veprën e De Radës, duke fi lluar me gjeografi në historike dhe gjeografi në letrare të kësaj vepre, me rikrijimin e Arbërisë mesjetare në emërtime; më tej duke evokuar krijimtarinë e hershme të De Radës në gjuhën italiane dhe veprat e munguara të tij (Esule di Croia); me kushtëzimet ideore dhe përmbajtësore të dy poemave (Milosao e Serafi na) në konceptin e heroit të dyfi shtë lirik; me historinë e lindjes dhe të stabilizimit të mitit pellazgjik si mit origjine kombëtare dhe me vendin e De Radës në jetën shpirtërore të arbëreshëve të Sicilisë. Autori ka bashkuar në këtë libër edhe letërkëmbi- min De Rada - Gentile Mandalà, që botohet për herë të parë. Ky libër është një sintezë e një vargu kërkimesh shumëvjeçare të autorit në arkivat dhe bibliotekat e institucioneve shkollore dhe të se- minareve e kolegjeve historike arbëreshe e italiane, në Vatikan e në Kopenhagë, në Tiranë dhe në vise të tjera. Matteo Mandalà njihet në gjithë botën albanologjike për botimet fi lologjike të veprave të plota të shkrimtarëve arbëreshë, si G. Schirò e G. Dara, duke zgjidhur përfundi- misht problemet e stabilizimit të alfabeteve, të interpretimit dhe krahasimit të teksteve në variante; si dhe për studimet që ka realizuar rreth tyre. Ai i ka dhënë një zgjidhje shkencore krejtësisht të argumentuar problemit të trashëguar në diskutimet albanologjike rreth varianteve të Codice Chieutino dhe tekstit të E mbësuame e krishterë të Lekë Matrangës. Matteo Mandalà ka rijetëzuar traditën e dorëshkrimeve të autorëve arbëreshë prej periudhës së humanizmit deri në fundin e Rilindjes. Ai ka punuar me një përgjegjësi shkencore të admirueshme: si tekstolog, si fi lolog, si gjuhëtar, si historian i letërsisë, si albanolog, duke krijuar shkollën bashkëkohore të fi lologjisë (së munguar) shqiptare. Botimet e tij janë një model për ribotimin kritik-shkencor të gjithë letërsisë shqipe të traditës, duke përfshirë dhe atë të kohërave më të vona.

Kolec Topalli

GJURMIME ETIMOLOGJIKE NË FJALORIN ARBËRESH

Arbërishtja e Italisë përbën një arkipelag gjuhësor, që është shkëputur valë-valë nga trungu i gjuhës-nënë para më shumë se pesë shekujsh. Duke mos qenë në kontakt me atdheun e lashtë dhe duke mos marrë pjesë në ndryshimet e shqipes, arbërishtja ka ruajtur fjalë e shprehje, forma gramatikore e struktura sintaksore, që i ka pasur dikur gjuha shqipe para emigri- mit të arbëreshëve, por kanë ardhur duke humbur në shekujt e mëvonshëm. Njëkohësisht, duke jetuar në një mjedis tjetër, në rrymë të zhvillimit të brendshëm gjuhësor, ajo ka krijuar shumë fjalë të reja duke pasur si mbështetje brumin e gjuhës amtare. Me to jemi ndeshur gjatë hartimit të “Fjalorit etimologjik të gjuhës shqipe”, duke analizuar shumë prej tyre. Emrin gëlthatër e ka Variboba te “Gjella e Shën Mërīs Virgjër”, në vargjet “Qenëria nëng’ do jatër / mose mish’ ndër gëlthatër”1, me përkthi- min italisht “La canaglia non vuole altro / che carne fra gli artigli”. Nga ky autor e ka marrë Giordano, që e ka pasqyruar në fjalorin e tij të arbëreshëve të Italisë2, duke e shpjeguar me “artiglio, unghia”, domethënë “çapok, kthetër, thua”. Fjala pasqyrohet edhe në Fjalorin Arbërisht-Shqip të Kolë Kamsit, ku gëlthatër shpjegohet me emrin “hell”3. Duke hulumtuar nëpër fjalorët etimologjikë të gjuhës shqipe, këtë emër nuk e gjejmë të shpjeguar në asnjërin prej tyre: mungon në Fjalorin etimologjik të Gustav Meyerit4; mungon gjithashtu në studimet etimologjike të Çabejt5 dhe në Fjalorin etimologjik të Vladimir Orelit6. Mbetet një fjalë e patrajtuar në studimet tona etimologjike. Duke u nisur nga kuptimi i fjalës, ky emër lidhet përbrenda gjuhës me emrin thadër, që është “një lloj sqe-

1 Variboba Maria 4355-4356. 2 Giordano Fj. 129. 3 Kamsi Fj. 83. 4 Meyer EW. 5 Çabej SE IV. 6 Orel AED. 534 Kolec Topalli pari i ngushtë e me dy presa”. Me këtë lidhje, emri përfaqëson një fjalë të prejardhur, që analizohet në parashtesën gël- dhe emrin thadër. Forma gël- thatër përkundrejt thadër paraqet shurdhimin e bashkëtingëllores dhëm- bore, si një dukuri asimilimi nga bashkëtingëllorja ndërdhëmbore. Rrënja e fjalës është e njohur edhe në shqipen e përkëtej Adriatikut dhe ka burim të trashëguar nga rrënja ie. ṡes- “pres” duke u krahasuar me ind. vj. çásati “pret”, çastrá- “vegël për të prerë, thikë”, gr. κεάζω “çaj”, lat. castro-āre “pres”7. Forma e sotme thadër vjen nga thadrë, si të gjithë emrat e tjerë me këtë përbërje, të gjinisë femërore e mashkullore, si p.sh.: mjeshtër nga mjeshtrë, kodër nga kodrë etj. Këto forma janë ruajtur deri vonë në gjuhën shqipe, duke u shfaqur me trajtën e tyre të hershme tek autorët e vjetër; p.sh., te Buzuku: Mëria muor një litrë u8nguent të pāçmuom (LVI b = LXVI b), eme motrë muo më lëshoi vetëmë (LXXXVIII/2b = LXXXXVIII/2b); Matrënga: Mjeshtrë: -Jē ti i krështē? (dsh I 8). Parashtesa gël-, që ka ky emër, është një variant i parashtesës gë- me shtimin e lëngëzores ose me bashkim parashtesash dhe përdoret për formim emrash nga tema emërore, si p.sh. gëlvozhgë e gëlvojkë, ose për formim foljesh nga tema foljore, si te gëlçoj nga folja çoj8. Një lidhje tjetër e fjalës gëlthadër është me emrin kthetër, që përmban rrënjën thadër, por në numrin shumës me metafoninë /a/ > /e/, në pajtim me kuptimin e fjalës, që përdoret më tepër në këtë numër. Kështu, gël- thatër e kthetër ndryshojnë nga njëra-tjetra në zanoren e brendshme dhe në parashtesat që kanë marrë. Me këtë grup fjalësh lidhet edhe një fjalë tjetër e arbërishtes së Italisë, emri gërthat-i, që ka Fjalori i Giordanos për “artiglio” domethënë “çapok, kthetër”. Forma e shumësit të këtij emri del me metafoni, gërthetë, ashtu si kthetër, që është një shumës i tillë. Kështu dalin tri fjalë me kuptime të njëjta por me forma të ndryshme: kthetër, gërthat me shumësin gërthetë dhe gëlthatër, që kanë marrë parashtesa të ndryshme në ballë të tyre. Një fjalë tjetër, që e kanë vetëm arbëreshët, është jetull me kuptimin “shirit për të lidhur ﬂ okët, kordele”. E ka De Rada te “Këngët e Milosaos”: me këshén të pjeksurith, ndë një jetullëz të bardhë, ku emri ka marrë pra- pashtesë zvogëluese. Mitkoja e shënon si italianizëm. Giordano e ka me trajtën hjetull me grupin hj-, karakteristik i të folmeve arbëreshe, i cili në disa fjalë mund të jetë për -fj-; si te hjivull nga it. ﬁ evole. Në rrethana të tilla, hjetull është formim me prapashtesën -ull nga it. fetta me kuptimin “rrypinë”, që del edhe në it. fettuccia “shirit, kordele”. Sipas këtij burimi,

7 Jokl LKU 157 v., Çabej SF 3, 1966, 51. 8 Xhuvani-Çabej BUST SSS 4, 1956, 72. Gjurmime etimologjike në fjalorin arbëresh 535 më e lashtë është hjetull, më e re jetull, me rënie të e h-së. Arbëreshët kanë edhe foljet hjetullonj e jetullonj “lidh me kordele ﬂ okët”. Një fjalë tjetër e arbërishtes së Italisë është folja gëlmonj, që del në Fjalorin e Giordanos9, ku folja është marrë nga Frasnita dhe ka kuptimin “shpoj, ther, kruaj”, it. “pungere, prurire”, p.sh.: më gëlmon këmisha “mi punge la camicia”. Me këtë rrënjë lidhen: mbiemri gëlmor-e, që jepet në këtë Fjalor për “therës”, it. “pungente” dhe emri gëlmor-i me shumësin gëlmorë që jepet për “hosten, thimth, thumb”, it. pungolo, acúleo”. Folja nuk është trajtuar në fjalorët etimologjikë të shqipes dhe në studimet e tjera të kësaj fushe, prandaj mungon te Meyeri, Çabej e Oreli, si rrjedhim, mbetet e pastudiuar. Duke u nisur nga kuptimi leksikor i foljes, ajo paraqet një formim me prapashtesën -o nga rrënja glemb, që është forma e lashtë e emrit gjemb, ku është ruajtur grupi bashkëtingëllor i përbërë nga një grykore e një lëngëzore. Këtë formë të hershme ku është ruajtur lëngëzorja, e gjejmë në të folmen çame, që ka glëmp, glimp, nga të cilat është krijuar edhe folja glëmbohem “qukem nga gjembat”10, një formim paralel me arbërishten gëlmonj, që të dyja nga e njëjta rrënjë dhe me të njëjtën prapashtesë. Te gëlmonj përkundrejt emrit glëmb, lëngëzorja ka lëvizur në drejtim të fundit të fjalës duke u vendosur në kuﬁ rin e rrokjes së patheksuar, një dukuri e njohur e lëngëzoreve të gjuhës shqipe, që dëshmohet edhe në raste të tjera, si p.sh.: në formën e shumësit pëlfej nga njëjësi plaf “velenxë”, te foljet pëlcas nga plas e këlthas nga klith, në huazimin pëlqej nga lat. placeo,-ēre, në toponimin Kelmend në Veri, që lidhet me patronimin Clementi; në Jug, në toponimin Këlcyrë nga gr. re κλεισ@Øρα etj.11. Një fjalë tjetër që lidhet me këtë rrënjë është gëlpenje, që Giordano e përkthen me it. serpenti “gjarprinj”: me gëlpenje të mundashtë “con serpenti di seta”. Është shumësi me formantin -enj, si lumë ~ lumenj, nga rrënja glep-, prej së cilës është formuar gjemb, i përligjur kuptimisht nga pickimi i gjarprit. Një fjalë tjetër arbëreshe që meriton vëmendje në planin etimologjik, është ndovorria, që e jep Giordano në Fjalorin e tij për lidhëzën “megjithëse” e ndajfoljen “ndoshta” me përkthimin italisht “benchè, forse”12. Në Fjalor, te lema rrjet-i jepet edhe një shembull me përdorimin e saj si lidhëz: ndo se binje ndë rrjetin tim, qëndronje idhka e gjallë, ndo-

9 Giordano Fj. 129. 10 Haxhihasani DS II 1974, 49. 11 Topalli Fon. 403. 12 Giordano Fj. 306. 536 Kolec Topalli vorria se pak je nderme, me përkthimin italisht “se cadessi nella mia rete, rimarresti ancor viva, benchè poco onorata”. Këtë shembull autori e ka marrë prej dramës “Emira” të Anton Santorit. Një shembull tjetër me këtë fjalë, gjithnjë nga Santori, pati mirësinë të na e shërbejë studiuesi arbëresh Vincenzo Belmonte, i cili shënon se e ka gjetur atë në veprën e pabotuar “Leukotea” në faqet 178-179: “Vemi, po ndovorria / na prikullin e shkuamë”, ku “ndovorria” ka kuptimin “megjithatë”. Fjala është një krijim në ngërthim të fjalisë, e formuar nga ngjizja e një protase të një periudhe hipotetike, ndo rri “ndonëse rri”, duke ndërhyrë elementi vo, që në origjinë përfaqëson pjesëzën thirrëse o dhe bashkëtingë- lloren -v- për zhdukje të hiatit, që del shpesh në të folmet arbëreshe në pozicione të ndryshme, ndërmjet dy fjalëve ose në trup të tyre, si p.sh., te Camarda: Do t’e thoshëja vash e re-vo13; te Filja: Sa vo janë faqet e shejtës Triadhë14; tri-vo milë e tet qind15; te Marchianòi: me liot të sijvo- vet16. Zanorja -a, që del në fund të fjalës, është prapashtesë me origjinë nga nyja shquese e gjinisë femërore, që e marrin përgjithësisht ndajfoljet, si: para, mbrenda, prapa etj. E njëjtë për nga formimi me këtë, por pa ndërhyrjen e elementit epente- tik vo në trup të fjalës, është lidhëza tjetër e këtij dialekti ndorrina me kuptimin e lidhëzës “ndonëse”, të cilën e shënon Gustav Meyeri në Fjalorin e tij Etimologjik si ndajfolje nga Kalabria me kuptimin “megjithatë”17, por pa shpjeguar formimin e saj. Shpjegimin e saj e ka dhënë Çabej në studimet e tij etimologjike, ku sheh me të drejtë një formim fjalësh nga leksi- kalizimi i një fjalie, ndo rri “ndonëse rri”18. Emrin cíezë e shënon Giordano për “laureshë”, lat. Alauda cristata, fjalë e Shën Soﬁ së së Kalabrisë. Është formim i brendshëm me formantin -e të emrave femërorë dhe prapashtesë zvogëluese nga një rrënjë me burim onomatopeik, imitim i zërit të këtij zogu. Nga kjo rrënjë është formuar folja cijat “nxjerr një zë të hollë, pingëron (për minjtë dhe zogjtë jo këngëtarë)”, që ka marrë prapashtesën -at dhe bashkëtingëlloren -j- për zhdukje të hiatit, fjalë kryesisht e gegërishtes, e njohur edhe në toskërishte, në Gjirokastër.

13 Camarda Gr. 130. 14 Figla KA 15. 15 Figlia CC E III 88. 16 Marchianò Canti 54. 17 Meyer EW 301. 18 Çabej SE I 97, SE VI 35. Gjurmime etimologjike në fjalorin arbëresh 537

Mbiemrin cimblor e shënon Giordano prej Bilottës me kuptimin “pungente, stimolante, frizzante”, domethënë “therës, nxitës”: keq më mëshojën të thënat e atyre fjalëve cimblore. Është formim i brendshëm me prapashtesat -lë + -or nga cimb “pickoj, thumboj”, që lidhet përbrenda shqipes me thimth e thimc “thumbi i arzës a i bletës” me ndërrimin c- : th-, më tej me cëmat e thumat “pykë e vogël” e me një tjetër shkallë vokalike me thumb, që afrohet me rrënjën ie. ṡom- “shtagë”, ku bën pjesë ind. vj. çamyā “shkop, hell, gozhdë druri, kunj”, gr. κάμαξ “shtagë, hu”. Emrin citanik e shënon Giordanoja prej Bilottës me kuptimin “anë, shirit zbukurimi që vihet në fund të fustanit”. Është formim i brendshëm me prapashtesën -anik prej citë “shtizë çorapesh e trikosh, pykë e hollë për të çarë dru”, fjalë e tosk. jug. dhe e nëndialektit çam me burim prej gr. së re τσίτα “kapsë, karﬁ cë, dantelë”19. Foljen grah e ka mbarë shqipja me kuptimin “nxis një kafshë që të ecë, i bërtas, i thërras”, por kuptimin më të lashtë “thërras, ulurij” e kanë arbëreshët e Italisë: grahu Turku si i tërbuam, në fjalorin e Kolë Kamsit; grahmë “britmë”. Edhe Bogdani, ku fjala dëshmohet së pari, e ka me kuptimin “thërras”: E Zotynë prej Sioni kā me grahunë “Et Dominus de Sion rugiet”. Duke u nisur prej kuptimit “thërras”, që e ka ruajtur arbërishtja, folja është e trashëguar, e afërt me skt. gṛnḆti “thërras”, lit. giriù, gìrti “lavdëroj, mburr”. Çabej e lidh me ngreh e ngrë20. Të gjitha këto fjalë që u analizuan nga ana etimologjike, janë formi- me në truallin arbëresh. Por shumicën e elementeve përbërëse me të cilat janë krijuar, i ka mbarë shqipja, duke qenë të trashëguara nga gjuha indoeuropiane.

Bibliograﬁ a

Camarda, Demetrio - Saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese. Livorno, 1864. Çabej, Eqrem - Studime rreth etimologjisë së gjuhës shqipe, I-XXVIII. BUST SSS 4, 1960 - 4, 1963; SF 1, 1964 - 3, 1968.

19 Çabej SE III 49. 20 Camarda I 152, Meyer EW 128, Mann ICD 342, Çabej SE IV 281, Orel AED 121. 538 Kolec Topalli

- Studime etimologjike në fushë të shqipes. Tiranë, I 1982, III 1987, IV 1996, VI 2002. De Rada Girolamo - Poesie albanesi del secolo XV. Canti di Milosao, ﬁ glio del despota di Scutari. Napoli, 1836. Demiraj, Bardhyl - Albanische Etymologien. Amsterdam, 1997. Figlia, Nicola - “I krishteu i arbresh” në Marchianò Michele, Il cristiano albanese. Roma, 1911. - Il Codice Chieutino. A cura di Matteo Mandalà. Palermo, 1995. Giordano, Emanuele - Fjalor i arbëreshëve t’Italisë. Bari, 1963. Haxhihasani, Qemal - Vështrim i përgjithshëm mbi të folmen e banorëve të Çamërisë. DS I 1971, II 1974. Jokl, Norbert - Linguistisch - kulturhistorische Untersuchungen aus dem Bereiche des Albanischen. Berlin und Leipzig, 1923. Kamsi, Kolë - Fjalor arbërisht - shqip. Shkodër, 2000. Marchianò, Michele - Canti popolari albanesi delle colonie d’Italia. Foggia, 1908. Mann, Stuart E. - An Indo-European comparative dictionary. Hamburg, 1984-87 (ICD). Meyer, Gustav - Etymologisches Wörterbuch der albanesischen Sprache. Strassburg, 1891. Orel, Vladimir E. - Albanian Etymological Dictionary. Leiden, 1998. Topalli, Kolec - Fonetika historike e gjuhës shqipe. Tiranë, 2007. Variboba, Giulio - Gjella e Sh. Mëris Virgjër. Roma, 1762. - La vita di Maria. A cura di Italo Costante Fortino. Cosenza, 1984. Xhuvani, Aleksandër - Çabej, Eqrem - Parashtesat e gjuhës shqipe. BSS 4, 1956. Giuseppina Turano

LA REALIZZAZIONE DEL POSSESSO PREDICATIVO NELLA LINGUA ALBANESE

1. Introduzione Il possesso è stato deﬁ nito in differenti modi nella letteratura. L’idea prototipica di possesso è quella che implica una relazione tra un possessore, dal tratto [+umano], che possiede qualcosa, e un possessum, una entità concreta che rappresenta la cosa posseduta. La relazione tra i due nominali è mediata da un verbo funzionale (AVERE, in alcune lingue ed ESSERE, in altre) che porta nella frase le informazioni relative a tempo, aspetto, tipo di frase. Una costruzione esempliﬁ cativa è quella transitiva in (1), che è parafrasabile come ‘Gianni possiede un libro’:

(1) Gianni ha un libro Questa deﬁ nizione non è però esaustiva giacché vi sono frasi come quelle in (2), che sono formalmente identiche a quella in (1), ma nelle quali il soggetto ‘Gianni’ non è interpretabile come il possessore legale della cosa posseduta: (2) a. Gianni ha il mio libro b. Gianni ha un fratello Benché esulino dall’idea prototipica del possesso, anche strutture come quelle esempliﬁ cate in (2) vengono considerate, in letteratura, come casi di possesso predicativo, giacché hanno la stessa struttura sintattica della frase in (1). Molte lingue modellano le loro strutture possessive basandosi su un criterio che distingue tra possesso alienabile e possesso inalienabile. Il primo indica una relazione nella quale il possessum è autonomo rispetto al possessore e la relazione di possesso può essere temporanea, come in (3a) oppure permanente, come in (3b): 540 Giuseppina Turano

(3) a. Gianni ha un libro b. Gianni ha una casa

Il possesso ‘inalienabile’ indica, invece, una relazione nella quale il possessum è inerentemente relato al possessore; è dunque una entità inseparabile o una sua parte. Una lista di possessum inalienabili è stata proposta da Heine (1997: 10). Questa comprende relazioni come quelle di parentela (4a), relazioni che coinvolgono parti del corpo (4b), relazioni tra un intero e una sua parte (4c), relazioni che esprimono uno stato ﬁ sico/ mentale (4d): (4) a. Gianni ha un fratello b. Gianni ha gli occhi azzurri c. L’albero ha molti rami d. Gianni ha la febbre/paura/fame

Benché le strutture in (4) non indichino semanticamente possesso di qualcosa (e infatti è impossibile sostituire, in queste, il verbo ‘avere’ col verbo ‘possedere’, contrariamente a quanto si può fare col possesso alienabile in (3)), le relazioni di tipo inalienabile vengono trattate, in letteratura, come esempi di possesso. Molte lingue modellano appunto le loro strutture possessive sulla distinzione alienabile vs inalienabile sulla base del fatto che alcune differenze sintattiche oppongono le due classi. Per esempio, solo il possesso alienabile è ammesso in strutture post-copulari, mentre il possesso inalienabile non lo è, come si vede dal contrasto tra (5b) e (6b):

(5) a. Gianni ha un libro b. Il libro è di Gianni (6) a. Gianni ha gli occhi azzurri b. *Gli occhi azzurri sono di Gianni L’italiano non distingue formalmente le strutture che indicano possesso alienabile da quelle che esprimono possesso inalienabile: in entrambi i casi abbiamo strutture in cui il possessore si comporta come il soggetto della frase, mentre il possessum rappresenta l’oggetto diretto e la relazione tra il possessore e il possessum è mediata dal verbo AVERE. L’italiano non è un caso eccezionale. Più in generale, pare che nessuna lingua europea faccia la distinzione formale tra possesso alienabile e possesso inalienabile (Stolz et al. 2008). Mentre, all’opposto, altre lingue del mondo (dell’Australia, dell’Oceania e delle Americhe) differenziano i due tipi di possesso. Per esempio, alcune lingue appartenenti al gruppo arawak (sud America) hanno La realizzazione del possesso predicativo nella lingua albanese 541 un sistema di possesso predicativo nel quale l’espressione del possesso alienabile richiede strutture morfo-sintattiche molto più complesse e articolate di quelle richieste per esprimere il possesso inalienabile (Myler 2014). Tuttavia, anche la dicotomia alienabile-inalienabile si è rivelata insuf- ﬁ ciente a cogliere la varietà semantica e sintattica legata all’espressione del possesso. Stassen (2009), usando un campione di 420 lingue diverse, propone una descrizione tipologica delle strutture possessive basata su un modello che comprende quattro diverse categorie di relazione di possesso. Alla distinzione classica tra ‘alienabile’ e ‘inalienabile’, Stassen (2009: 17) aggiunge il possesso ‘temporaneo’ e quello ‘astratto’ (quest’ultimo copre quelle relazioni nelle quali il possessum è qualcosa di non visibile e non tangibile, come una malattia, una sensazione, uno stato ﬁ sico o mentale):

(7) Alienabile: John has a car (‘Gianni ha un’auto’) Inalienabile: John has brown eyes (‘Gianni ha occhi castani’) Temporaneo: That guy has a knife! (‘Quel ragazzo ha un coltello!’) Astratto: Bill has a cold/strange feeling (‘Bill ha il raffreddore/una strana sensazione’) (Stassen 2009: 17) A supporto delle quattro macro-tipologie individuate da Stassen sta il fatto che, in molte lingue del mondo, la distinzione tra possesso alienabile, inalienabile, temporaneo e astratto si riﬂ ette nella struttura sintattica utilizzata per esprimere i vari tipi di possesso. E, per quanto riguarda le strutture sintattiche, Stassen (2009) individua quattro differenti modelli:

(8) a. Locational Possessive b. WITH-Possessive c. Topic Possessive d. HAVE-Possessive

L’italiano è una lingua con strutture possessive del tipo (8d), ovvero con strutture tipo HAVE-Possessive, giacché la strategia utilizzata per esprimere il possesso predicativo è quella col verbo AVERE. L’italiano è anche una lingua molto omogenea dato che possiede solo questa struttura, indipen- dentemente dal tipo di relazione coinvolta (alienabile/inalienabile) ed in- dipendentemente dalla natura (concreta/astratta, temporanea/permanente) del possessum (si veda la traduzione italiana degli esempi in (7)). In tutte le strutture, il possessore rappresenta l’argomento esterno, ovvero il soggetto del verbo AVERE, mentre il possessum rappresenta l’oggetto diretto. 542 Giuseppina Turano

Altre lingue, invece, esprimono il possesso predicativo non con una struttura transitiva ma con una struttura locativa. Un caso esempliﬁ cativo di questa seconda strategia è il russo dove il possesso predicativo si esprime col verbo ESSERE e la stessa preposizione u ‘a/da’ che viene utilizzata nelle strutture locative:

(9) U menja est’ kniga a/da me.GEN è libro.NOM ‘Ho un libro’ (Myler 2014: 6)

In russo, il possessore riceve il caso genitivo e viene realizzato come complemento della preposizione locativa, mentre il possessum riceve il caso nominativo. Il russo rappresenta dunque un esempio di lingua con strutture da Stassen deﬁ nite del tipo Locational Possessive (8a). Molte lingue non indoeuropee esprimono il possesso predicativo con una struttura che, come quella del russo, ha il verbo ESSERE, ma i ruoli di possessore e possessum sono realizzati in maniera differente. In particolare, il possessore è realizzato come un soggetto, al caso nominativo, mentre il possessum è il complemento di una preposizione comitativa, cioè una preposizione corrispondente a ‘con’. Questa strategia, che rappresenta il tipo (8b) e che Stassen ha deﬁ nito, per l’appunto, ‘comitativa’ (WITH- Possessive), benché presente in molte lingue non indoeuropee, è piuttosto rara nelle lingue indoeuropee. Nella letteratura (Stolz et al. 2008, Stassen 2009), vengono riportati esempi di queste strutture limitati a due sole lingue: islandese (10a) e portoghese (10b):

(10) a. Sumir krakk-ar vor-u meɚ litil ﬂ og alcuni.NOM bambini.NOM erano.3PL con piccolo bandiere ‘Alcuni bambini avevano bandierine’ b. Estava com uma ponta de ﬁ bre por causa da sede era.3SG con una punta di febbre per causa della sete ‘Aveva la febbricola a causa della sete’ (Stolz et al. 2008: 429)

Il quarto tipo, che Stassen chiama Topic Possessive (8c), è una struttura sintattica nella quale il possessum rappresenta il soggetto del predicato, mentre il possessore è realizzato come un elemento topicalizzato. Questa struttura è esempliﬁ cata dal cinese mandarino in (11): La realizzazione del possesso predicativo nella lingua albanese 543

(11) Tā yŏu sān-ge háizi lui/lei è tre bambini ‘Lui/lei ha tre bambini’ (Myler 2014: 104)

Certo i quattro modelli sintattici individuati da Stassen non sono esau- stivi, come mostra lo stesso autore presentando i dati dell’ungherese, che offre un ulteriore modello di possesso predicativo contenente un verbo funzionale, corrispondente alla copula ESSERE e un possessore al caso dativo, anziché al nominativo che è riservato invece al possessum. Stassen (2009: 107) ha deﬁ nito questo tipo Adnominal Possessive:

(12) Nekem van könyvem me.DAT è libro.NOM ‘Ho un libro’ (Myler 2014: 291)

Nella struttura ungherese in (12), i due nominali della relazione pos- sessiva hanno una realizzazione sintatticamente simile a quella del latino in (13), dove il possessore Marco ha la marca di caso dativo e il possessum liber ha il nominativo:

(13) Liber est Marco libro.NOM è Marco.DAT ‘Un libro è di Marco’

Quel che diverge tra ungherese e latino è l’ordine lineare dei due costituenti: in latino il possessum precede il possessore mentre in ungherese è l’opposto. Dunque, non solo vi è una certa diffi coltà a defi nire semanticamente le varie relazioni di possesso, ma c’è anche una certa variabilità sintattica nella realizzazione delle strutture che esprimono tali relazioni. Il possesso predicativo della lingua albanese non è mai stato oggetto di studi specifi ci e approfonditi, neppure nell’ambito della grammatica tradizionale. L’albanese, come vedremo, occupa una posizione interessante all’interno delle lingue indoeuropee: essa possiede: a) strutture transitive contenenti il verbo KAM (AVERE), simili a quelle dell’italiano; b) strutture copulari realizzate col verbo JAM (ESSERE) ed un possessum preposizionale (‘comitativo’, nel senso di Stassen) e quindi simili a quelle dell’islandese e del portoghese; c) strutture col verbo JAM (ESSERE) ed un possessore al caso dativo, simili a quelle dell’ungherese e del latino. Per 544 Giuseppina Turano questa sua varietà, l’albanese si qualifi ca come una lingua di tipo misto, quindi relativamente rara, almeno nel panorama delle lingue indoeuropee (Isačenko 1974, Freeze 1992). 2. I dati 2.1. Strutture transitive con KAM Come anticipato, l’albanese ha un sistema di possesso predicativo diversifi cato, caratterizzato dalla presenza di più modelli sintattici. La prima strategia corrisponde a quella che Stassen (2009) ha defi nito HAVE- Possessive, ovvero una struttura contenente il verbo KAM ‘avere’. Si tratta di una struttura transitiva nella quale il possessore rappresenta il soggetto della frase, mentre il possessum è interpretato come l’oggetto diretto del verbo. Il primo ha il caso nominativo ed il secondo ha il caso accusativo. Questa strategia copre tutti i domini funzionali del possesso predicativo: può indicare relazioni di possesso alienabile, sia di tipo temporaneo (14a) che permanente (14b) e può esprimere tutte le relazioni di possesso inalienabile individuate da Heine (1997), ovvero le relazioni di parentela (14c), quelle che coinvolgono parti del corpo (14d), le relazioni tra un intero e una sua parte (14e), quelle che esprimono uno stato fi sico/mentale (14f).

(14) a. Beni ka një libër ‘Ben ha un libro’ b. Beni ka një shtëpi ‘Ben ha una casa’ c. Beni ka një vëlla ‘Ben ha un fratello’ d. Beni ka sy gështenjë ‘Ben ha occhi castani’ e. Pema ka shumë degë ‘L’albero ha molti rami’ f. Beni ka frikë/uri/etje ‘Ben ha paura/fame/sete’

Per quanto la strategia sembri esaustiva, giacché con essa si possono esprimere i quattro tipi di possesso predicativo identiﬁ cati da Stassen, cioè quello alienabile (14a-b), quello inalienabile (14c-d), quello temporaneo (14a) e quello astratto (14f), essa tuttavia non copre tutti i casi di possesso astratto. E infatti, come si vede in (15b), essa non può essere usata in tutti i contesti in cui il possessum denota malattia: La realizzazione del possesso predicativo nella lingua albanese 545

(15) a. Beni ka pneumoni/bronkit/dhimbje koke ‘Ben ha la polmonite/bronchite/mal di testa’ b. *Beni ka grip ‘Ben ha l’infl uenza’ La struttura con KAM non può neppure essere utilizzata per specifi - care l’età (16), anche questa, per estensione, inclusa nella lista dei nomi inalienabili: (16) *Beni ka dhjetë vjeç ‘Ben ha dieci anni’ A giudicare dagli esempi sembra che l’albanese associ a tutti i tipi di possesso la stessa confi gurazione sintattica, non distinguendo, dunque, tra possesso alienabile, inalienabile, temporaneo e astratto mentre mostra una frammentazione all’interno della classe del possesso astratto giacché non tutte le relazioni di questa classe ammettono la struttura con KAM (cf. (15b) e (16)). 2.2. Strutture copulari con JAM Oltre alle strutture transitive col verbo KAM ‘avere’, in albanese è presente una seconda strategia per esprimere il possesso predicativo: una costruzione col verbo JAM ‘essere’ seguito dalla preposizione me ‘con’. È il tipo presente nell’islandese e nel portoghese e che Stassen (2009) ha defi nito WITH-Possessive, ovvero il tipo ‘comitativo’. In questa confi gurazione sintattica, il possessum funziona come un predicato nominale mentre il possessore rappresenta il soggetto della predicazione. Il possessore ha il caso nominativo, invece il possessum è il complemento della preposizione me, dalla quale riceve il caso accusativo. Questa struttura sintattica è più limitata del tipo HAVE-Possessive giac- ché può essere associata con alcuni tipi di possesso predicativo ma non con tutti. Per cominciare, la strategia WITH-Possessive può essere utilizzata per esprimere alcune relazioni di possesso inalienabile, quali, ad esempio, la relazione tra una persona e una parte del suo corpo (17a) e la relazione tra un intero e una sua parte (17b): (17) a. Beni është me sy gështenjë Ben è con occhi castani ‘Ben ha occhi castani’ b. Pema është me shumë degë l’albero è con molti rami ‘L’albero ha molti rami’ 546 Giuseppina Turano

Non copre però l’intera gamma del possesso inalienabile giacché non può essere utilizzata per esprimere le relazioni di parentela: (18) *Beni është me vëlla Ben è con fratello ‘Ben ha un fratello’ Tuttavia, è possibile riscattare strutture di questo tipo se al possessum viene aggiunto un modifi catore: (19) Beni është me baba shqiptar Ben è con papà albanese ‘Ben ha il papà albanese’ Oltre ad essere associata ad alcuni tipi di possesso inalienabile, la strategia WITH-Possessive può essere usata per esprimere il possesso astratto: (20) a. Beni është me grip Ben è con infl uenza ‘Ben ha l’infl uenza’ b. Beni është me dhimbje koke Ben è con mal di testa ‘Ben ha mal di testa’ c. Beni është dhjetë vieç Ben è dieci anni ‘Ben ha dieci anni’ Anche all’interno di questa classe, però, troviamo una certa frammentazione giacché la strategia in oggetto può essere associata ad alcuni stati fi sici/psicologici (20) ma non a tutti (21): (21) *Beni është me frikë/uri/etje Ben è con paura, fame, sete ‘Ben ha paura/fame/sete’ Come detto sopra, questa strategia è più limitata di quella contenente il verbo KAM visto che, diversamente dall’altra, non può essere associata con due dei quattro tipi identifi cati da Stassen (2009): il possesso alienabile (22a) e quello temporaneo (22b):

(22) a. *Beni është me (një) libër/shtëpi Ben è con (un) libro/casa ‘Ben ha un libro/una casa’ La realizzazione del possesso predicativo nella lingua albanese 547

b. *Beni është me (një) thikë! Ben è con (un) coltello ‘Ben ha un coltello!’ Dunque, riassumendo, i dati mostrano che le due strutture predicative dell’albanese, quella con KAM e quella con JAM + me, sono parzialmente in distribuzione complementare: i nomi di parentela ammettono solamente la struttura con KAM ed escludono la struttura copulare (cf. (14c) vs (18)); il possesso alienabile di tipo temporaneo e permanente possono essere realizzati solo con la struttura contenente KAM (cf. (14a-b)) e mai con quella contenente JAM (22a-b); gli stati ﬁ sici o psicologici che ammettono la struttura con KAM escludono quella del tipo JAM + me (cf. (14f) vs (21)) e, inversamente, quelli che ammettono la struttura con JAM + me escludono la struttura con KAM (cf. (20a-c) vs (15b)-(16)). Le due strategie si sovrappongono nell’espressione della relazione tra un intero e una sua parte (cf. (14e) vs (17b)), nelle relazioni che includono parti del corpo (cf. (14d) e (17a)) o alcuni stati di sofferenza (cf. (15a) vs (20b)).

2.3. Strutture col possessore dativo Come emerge dalla letteratura (Stolz et al. 2008), la differenza che maggiormente oppone le lingue nell’espressione del possesso predicativo è la scelta dell’ausiliare: AVERE vs ESSERE. Vi sono lingue, come l’italiano o l’inglese, che associano il possesso predicativo alla struttura transitiva con AVERE ed altre che invece ricorrono al verbo ESSERE. Col verbo ESSERE sono distinguibili due diverse strutture: una nella quale il posses- sivo viene realizzato come una relazione locativa (quella che ricorre nel russo) ed un’altra nella quale il possesso è realizzato come una relazione comitativa (si ritrova nell’islandese e nel portoghese, tra le lingue europee). Contrariamente a quanto riportato da Stolz et al. (2008), l’islandese e il portoghese non sono, di fatto, le sole lingue che hanno possessivi comitati- vi, dato che la struttura, come abbiamo visto, si ritrova anche nell’albanese ed è presente anche nel bulgaro e, parzialmente, nel neogreco (Krapova e Turano 2018). Non tutte le lingue associano le loro strutture possessive ad un solo modello sintattico: alcune ne possiedono più d’uno. Così, da un lato troviamo lingue come l’italiano o l’inglese, che hanno solo il sistema HAVE- Possessive o il russo col solo sistema Locational-Possessive e, dall’altro, troviamo lingue miste come l’islandese, il portoghese, l’albanese, il bulgaro e il neogreco, che, oltre ad avere il tipo HAVE-Possessive possiedono anche il tipo WITH-Possessive. 548 Giuseppina Turano

L’alternanza tra AVERE ed ESSERE comporta in genere anche differenze nella marca di caso del possessore e del possessum: con AVERE il possessore ha solitamente il caso nominativo, giacché gioca sempre il ruolo sintattico di soggetto, ed il possessum ha il caso accusativo giacché è interpretato come l’oggetto sintattico del verbo. Con ESSERE il caso del possessore e del possessum possono variare: nel caso del russo, per esempio, il possessore, oggetto della preposizione locativa, afﬁ ora col caso genitivo, mentre il possessum ha il caso nominativo; nelle strutture di tipo comitativo, il possessore mantiene il caso nominativo mentre il possessum ha il caso assegnatogli dalla preposizione. Dunque, la realizzazione del possesso predicativo comporta, a volte, il cambiamento delle comuni re- gole di assegnazione di caso, portando a scelte di tipo marcato, che variano da lingua a lingua. Non solo nel russo il possessore perde la marca di nominativo (che va al possessum), l’ungherese mostra un ulteriore modello nel quale il possessore ha il caso dativo mentre, anche qui, il caso nominativo è assegnato al possessum: (23) Nekem van könyvem io.DAT è libro.NOM ‘Ho un libro’ Secondo l’analisi di Szabolcsi (1981, 1983, 1994), la struttura esem- pliﬁ cata in (23) sarebbe una struttura esistenziale contenente un nominale ‘posseduto’, dunque con una interpretazione più vicina all’italiano ‘È il mio libro’. Anche in albanese sono rintracciabili strutture di possesso predicativo simili a quella dell’ungherese in (23). L’albanese ha infatti una struttura che può essere comparata a quelle dell’ungherese discusse da Szabolcsi (1981, 1983) contenente il verbo JAM ‘essere’, il possessum espresso al caso nominativo ed il possessore al caso dativo, e la cui interpretazione corrisponde a quella di una struttura esistenziale:

(24) Benit i është vëlla1 Ben.DAT gli.DAT è fratello.NOM ‘È fratello di Ben’ In (24), il nominale vëlla ‘fratello’, pur comparendo nella forma inde- terminata, non rimanda ad una interpretazione generica; piuttosto il valore

1 In albanese, è obbligatoria la riprese clitica del nominale dativo. La realizzazione del possesso predicativo nella lingua albanese 549 semantico di questo costituente rimanda ad un individuo già disponibile ed identifi cato nel discorso. Anzi, una caratteristica saliente di questo costrut- to è proprio il fatto che è assolutamente esclusa la possibilità che il termine di parentela affi ori in una forma determinata. Gli esempi in (25) mostrano che il nome di parentela non può essere accompagnato né dall’articolo indeterminativo një ‘un/uno’, né dall’articolo determinativo posposto -i, incorporato al nominale: (25) a. *Benit i është një vëlla Ben.DAT gli.DAT è un fratello.NOM ‘È un fratello di Ben’ b. *Benit i është vëllai Ben.DAT gli.DAT è il fratello.NOM ‘È il fratello di Ben’ Dunque c’è un possessum morfologicamente indefi nito che però pro- duce una interpretazione specifi ca e defi nita. Sebbene la frase in (24) appaia strutturalmente identica a quella ungherese in (23), se allarghiamo la base dei dati notiamo che ungherese e albanese differiscono nelle possibilità d’uso di questo costrutto. In ungherese, questa struttura sintattica è possibile con ogni tipo di possessum, non solo quello alienabile, esemplifi cato in (23) col nominale corrispondente a ‘libro’, ma anche con quello inalienabile in (26), dove il possessum è rappresentato da una parte del corpo, come ‘braccio’ (26) Peternek van karja Pietro.DAT è braccio.NOM ‘Pietro ha un braccio’ In albanese, invece, questa struttura sintattica è ristretta ai soli nomi di parentela, come indica il contrasto tra (24), dove appunto è contenuto un nome di parentela, e (27), dove sono esemplifi cati il possesso alienabile (27a) e quello inalienabile associato alla relazione che coinvolge parti del corpo (27b):

(27) a. *I është libër gli.DAT è libro.NOM ‘È il suo libro’ b. *I është krah gli.DAT è braccio.NOM ‘È il suo braccio’ 550 Giuseppina Turano

Dunque, diversamente dall’ungherese, in albanese questa struttura sintattica pare essere peculiare di un solo sottotipo di possesso inalienabile: quello associato ai nomi di parentela. A ben guardare, questa sottoclasse mostra una variabilità sintattica ancora più ampia, potendo ammettere un’ulteriore struttura, realizzata col verbo KAM ‘avere’, il possessum al caso accusativo e la ripresa clitica di quest’ultimo obbligatoria:

(28) a. E ka vëlla lo.ACC ha fratello.ACC ‘È suo fratello’ b. *Ka vëlla ha fratello.ACC ‘È suo fratello’ Anche questa rappresenta una peculiarità del possesso inalienabile associato alle relazioni di parentela. È impossibile estenderne l’uso agli altri contesti di possesso, sia alienabile (29a) che inalienabile (29b):

(29) a. *E ka libër lo.ACC ha libro.ACC ‘È il/un suo libro’ b. *E ka krah lo.ACC ha braccio.ACC ‘È il/un suo braccio’ Questa struttura, allo stesso modo di quella con JAM, non ammette la realizzazione del tratto della deﬁ nitezza sul possessum:

(30) a. *E ka një vëlla lo.ACC ha un fratello.ACC ‘È suo fratello’ b. *E ka vëllanë lo.ACC ha il fratello.ACC ‘È suo fratello’ Riassumendo, in albanese i nomi di parentela possono fi gurare in più strutture: nella confi gurazione da Stassen (2009) defi nita HAVE-Possessive (14c), dove il possessum ha caso accusativo e il possessore ha caso nominativo; in una struttura con JAM ‘essere’, dove il possessum ha caso nominativo e il possessore ha caso dativo; in una struttura con KAM ‘avere’, La realizzazione del possesso predicativo nella lingua albanese 551 dove il possessum è al caso accusativo ed è ripreso da un clitico obbligato- rio e il possessore è al caso nominativo. Tra tutti i tipi di possesso, pare che solo i nomi di parentela vengano trattati in un modo particolare.

3. Diffi coltà ad unifi care le strutture sintattiche Freeze (1992) ha tentato di proporre una struttura sintattica di base unica per tre tipi di possesso predicativo: Have-Possessive, Locational- Possessive e WITH-Possessive, lasciando fuori il tipo Adnominal- Possessive. La struttura dalla quale è partito Freeze è quella rappresentata in (31). Secondo l’autore, Possessum e possessore si generano all’interno di un sintagma preposizionale, rispettivamente nelle posizioni di specifi catore e di complemento della testa P:

(31) [IP [I’ [I BE/HAVE] [PP NP Possessum [P’ [P NP Possessore]]]]] Nelle lingue con Locational-Possessive, come nell’esempio russo in (9), ripetuto per comodità in (32), il nodo intermedio P’, contenente la preposizione e il possessore, sale nella posizione dello speciﬁ catore di IP, producendo l’ordine lineare possessore-possessum: (32) U menja est’ kniga a/da me.GEN è libro.NOM ‘Ho un libro’

(33) [IP [P’ u menja]i [I’ est [PP [NP kniga] [P’ ti ]]]] Da un punto di vista tecnico, questo movimento della categoria intermedia P’ non sarebbe lecito, dal momento che le uniche categorie abilitate al movimento sono le teste X° (dunque nel caso speciﬁ co, solo P) o le pro- iezioni massime XP (dunque l’intero sintagma preposizionale), mai quelle intermedie X’. Freeze (1992) aggira comunque l’ostacolo per salvare questa derivazione. Nelle lingue col modello HAVE-Possessive (un esempio è l’italiano ‘Gianni ha un libro’) sale nello speciﬁ catore di IP solamente il possessore, mentre la preposizione, che non ha realizzazione morfologica, si incorpora in BE (verbo originario) trasformandolo in HAVE2.

2 Si vedano Freeze (1992) e Kayne (1993) per una analisi di AVERE/HAVE come risultato dell’incorporazione di una preposizione in ESSERE/BE. 552 Giuseppina Turano

(34) [IP [NP Gianni]i [I’ [ I+Pi = HA] [PP un libro [P’ ti ] NPi ]]] Il problema più serio per Freeze (1992) è rappresentato dalla derivazione delle strutture del tipo WITH-Possessive. Freeze le analizza come quelle del tipo HAVE-Possessive, quindi con la salita del possessore in SpecIP. Qui però è costretto a dire che I e P (BE WITH) si ‘rianalizzano’ in modo tale da formare un costituente, anziché conﬂ uire nella forma HAVE. Dunque esempliﬁ cando con l’albanese, la struttura (35) verrebbe derivata come in (36): (35) Beni është me sy gështenjë Ben è con occhi castani ‘Ben ha occhi castani’

(36) [IP [NP Beni]i [I’ [ është+mei [PP [sy gështenjë [P’ ti ] NPi Il meccanismo di questa derivazione appare piuttosto cavilloso e la spiegazione di Freeze alquanto vaga: l’autore non spiega come si attua il processo di rianalisi tra il verbo JAM/BE e la preposizione ME/WITH (non c’è incorporazione morfologica della preposizione nel verbo e l’aggiun- zione della preposizione al verbo non avviene alla sinistra di quest’ultimo, come vuole la regola, ma alla sua destra) né l’autore si sofferma sul fatto che quando la preposizione si incorpora in BE, il risultato dovrebbe essere HAVE mentre in questa derivazione troviamo ancora la forma BE. Quanto alle strutture possessive del tipo Adnominal-Possessive (presenti nell’ungherese), lo stesso Freeze riconosce di non poterle uniﬁ care nel modello illustrato in (31) giacché queste non hanno un predicato preposizionale ma il possessore è generato all’interno di un NP:

(37) [IP [I’ [I BE [DP [D’ [D [NP NPPossessore [N’ [NPPossessum]]]]]]]] Dunque il tentativo di uniﬁ cazione di Freeze apre più problemi di quanti non ne risolva. Harley (2002) propone una struttura nella quale il possessore c-comanda il possessum. I due costituenti sono realizzati rispettivamente nella posizione dello speciﬁ catore e del complemento di una testa di tipo preposi- 3 zionale (PHAVE), il cui ruolo è per l’appunto quello di relare i due elementi :

3 Manzini et al. (2015), Manzini e Franco (2016), Franco e Manzini (2017) usano il simbolo (⊆) per indicare la relazione istanziata dalle preposizioni che introducono una relazione di possesso tra un possessore ed un possessum. La realizzazione del possesso predicativo nella lingua albanese 553

(38) [vP [v BE [PP NPPossessore [P‘ [P PHAVE NPPossessum]]]]]

Anche Harley difende l’idea che PHAVE può incorporarsi in BE, origi- nando HAVE. La struttura proposta da Harley può forse cogliere in una maniera più lineare i diversi dati relativi al possesso predicativo. Consideriamo, per esempio, i dati dell’albanese, cominciando dalle strutture del tipo WITH- Possessive realizzate con JAM + ME. Per derivare una struttura come quella in (35), è prevista la salita del verbo JAM nel nodo I per controllare i tratti di tempo e di accordo, posizionati qui. Dopo la salita del verbo ad I, anche il soggetto/possessore si sposterà nello speciﬁ catore di I per control- larne e farsi controllare i tratti di accordo condivisi col verbo e per farsi controllare i tratti del caso nominativo. Il possessum resterà nella sua posizione basica, dove otterrà il caso accusativo dalla preposizione ME ‘con’.

(39) [IP [NP Beni]i [I’ ështëi [vP [vi [PP [NP]i [PHAVE’ me sy gështenjë]]]]]]

Quando la testa PHAVE non ha realizzazione morfologica, avremo strutture come quella in (40), con la derivazione in (41), ottenuta dall’incorporazione di PHAVE in Jam, che originerà la forma kam. Questo verbo salirà ad I per controllare i tratti di tempo e quelli di accordo col soggetto, il possessore, che si sposta nella posizione dello speciﬁ catore di I per farsi controllare i tratti di accordo ed il caso nominativo mentre il possessum riceverà il caso accusativo da KAM, che è transitivo: (40) Beni ka sy gështenjë ‘Ben ha occhi castani’

(41) [IP [NP Beni]i [I’ kai [vP BE+ PHAVE [PP [NP]i [PHAVE’]i sy gështenjë]]]]]] Quanto alla struttura col possessum al nominativo e il possessore al caso dativo, limitata alle sole relazioni di parentela (42), la rideﬁ nizione dei casi potrebbe derivare dall’assenza di una preposizione morfologicamente realizzata, (in grado di assegnare caso al possessum) e dall’assenza di incorporazione di PHAVE in JAM. Questo, essendo intransitivo, assegnerà un solo caso, quello nominativo, al possessum, attraverso una relazione a distanza (Chomsky 2005)4. Il possessore (non essendo più disponibile il

4 Secondo Chomsky (2005), un nominale può rimanere nella sua posizione di base e controllare i propri tratti attraverso una relazione a distanza. 554 Giuseppina Turano caso nominativo) avrà, di conseguenza, un caso ‘speciale’: il dativo, che potrebbe essere assegnato dalla testa v. (42) Benit i është vëlla Ben.DAT gli.DAT è fratello.NOM ‘È fratello di Ben’ In conclusione, i dati relativi al possesso predicativo dell’albanese presentano un quadro piuttosto vario. La distinzione tra i vari tipi di possesso (alienabile, inalienabile, temporaneo, astratto) non coincide perfettamente con le diverse strutture sintattiche individuate, quella con il verbo Kam ‘avere’ e quella con il verbo Jam ‘essere’. Queste, in alcuni casi si comple- tano, in alcuni si escludono ed in altri si sovrappongono. Una derivazione sintattica con il possessore in una posizione che c- comanda il possessum, sulla scia di Harley (2002), si rivela superiore a quella proposta da Freeze (1992) che difende l’ordine opposto ma non coglie tutti i dati. La realizzazione del possesso predicativo nella lingua albanese 555

Riferimenti Bibliograﬁ ci

CHOMSKY, Noam (2005) On Phases. Manoscritto. Cambridge, MA. FRANCO, Ludovico; M. Rita MANZINI (2017) “Instrumental Prepositions and Case: Contexts of Occurrence and Alternations with Datives”. Glossa: a journal of general linguistics 2/1: 1-37. FREEZE, Ray (1992) “Existentials and other locatives”. Language 68: 553- 595. HARLEY, Heidi (2002) “Possession and the double object construction”. Yearbook of Linguistic Variation 2: 29-68. HEINE, Bernd (1997) Possession: Cognitive Sources, Forces, and Grammaticalization. Cambridge-New York: Cambridge University Press. ISAČENKO, Alexander V. (1974) “On ‘have’ and ‘be’ languages. A typological sketch”. In M. FLIER (Ed.) Slavic Forum. Essays in Linguistics and Literature. The Hague-Paris: Mouton: 43-77. KAYNE, Richard (1993) “Toward a Modular Theory of Auxiliary Selection”. Studia Linguistica 47: 3-31. KRAPOVA, Iliana e Giuseppina TURANO (2018) “Types of Possessive Structures in Balkan Languages and in Arberesh”. In T. Kahl, I. Krapova and G. Turano (Eds.) Balkan and South Slavic Enclaves in Italy. Cambridge Scholars Publishing: 274-295. MANZINI, M. Rita; Leonardo SAVOIA; Ludovico FRANCO (2015) “Ergative Case, Aspect and Person Splits: Two Case Studies” Acta Linguistica Hungarica 62: 297-351. MANZINI, M. Rita; Ludovico FRANCO (2016) “Goal and DOM Datives”. Natural Language and Linguistic Theory 34:197-240. STASSEN, Leon (2009) Predicative Possession. Oxford: Oxford University Press. SZABOLCSI, Anna (1981 ) “The Possessive Construction in Hungarian: a Conﬁ gurational Category in a Non-Conﬁ gurational Language”. Acta Linguistica Academiae Scientarum Hungaricae 31: 261-289. SZABOLCSI, Anna (1983) “The Possessor that Ran Away from Home”. The Linguistic Review 3: 89-102. SZABOLCSI, Anna (1994) “The noun phrase”. In F. Kiefer e K. Kiss (Eds.) The Syntactic Structure of Hungarian [Syntax and Semantics 27]. New York: Academic Press: 179-274. STOLZ, Thomas; KETTLER, Sonja; STROH, Cornelia; URDZE, Aina (2008) Split Possession. Amsterdam: John Benjamins.

PASQYRA E LËNDËS

Tabula gratulatoria 3 Francesco Altimari Matteo Mandalà dhe albanologjia sot 9 Gëzim Gurga Bibliografi e botimeve shkencore të Matteo Mandalasë 17 Gjilda Alimhilli Prendushi Analizë dydimensionale gjeometrike e llojeve aspektore 29 Lindita Aliu Tahiri Bota që do të gënjehet dhe lexuesi që do të dyshojë 45 Benedetta Baldi & Leonardo M. Savoia Variation in the neuter morpho-syntax in Arbëresh dialects 49 Anton Nikë Berisha Dorëshkrimi i Kieutit një gurthemel i traditës letrare gojore dhe të shkruar arbëreshe 65 Walter Breu Das Italoalbanische zwischen balkanischem Erbe und kontaktbedingter Entwicklung 77 Carlo Spartaco Capogreco L’internamento degli ebrei e la geografi a della Shoah in Italia durante la Seconda guerra mondiale 97 Giovanni Cimbalo Le politiche demografi che in Albania e Kosovo 119 Floresha Dado Parimi i “rindërtimit” - boshti metodologjik në studimet e Mandalasë 127 Mario de Matteis Was Münzen und Geldscheine über die kulturhistorische Geschichte Albaniens erzählen könnten 139 Bardhyl Demiraj Rishtarë arbëreshë në Kolegjin Urban 165 558 Pasqyra e lëndës

Eda Derhemi The newspaper “Mondo Albanese” and its editor’s impact on Arbëresh maintenance 177 Fiorella De Rosa Sulla raccolta di testi folclorici di Falconara Albanese ne La Calabria, rivista di letteratura popolare (1888-1902) 195 Monica Genesin & Joachim Matzinger Linguistic Landscape and Urban Toponymy in a Minority Enclave in Italy: the Case of San Marzano (Apulia) 205 Francesco Guida I Balcani occidentali tra eccesso di storia e problemi politici correnti 221 Gëzim Gurga Shënime mbi fjalorin “Leksiko liti kthiellë arbërisht” të Nikollë Ketës 231 Merita Gjokutaj Letërsia dhe kultura arbëreshe në optikën e Prof. Matteo Mandalà 245 Rexhep Ismajli Nuk narth 251 Genc Lafe Nuovi spunti per la defi nizione degli italianismi nell’albanese 259 Ethem Likaj “E mbsuame e krështerë” e Lekë Matrangës 273 Kastriot Marku Matteo Mandalà dhe shkolla e fi lologjisë arbëreshe 277 Donato Martucci Un siculo-albanese esemplare: Rosolino Petrotta 287 Vito Matranga Il mutamento lessicale in contesto siculo-albanese 303 Valter Memisha Akademiku Matteo Mandalà për leksikografi në shqipe në mjedisin arbëresh të Sicilisë 319 Lucia Nadin C’era una volta il re di Albania... ovvero una biografi a di Scanderbeg dimenticata 339 Pasqyra e lëndës 559

Alexander Novik Украшения арбрешей Италии (по материалам полевых исследований 2009 г.) 351 Anila Omari Kontributi i Matteo Mandalasë për fi lologjinë arbëreshe 369 Evalda Paci Testi antichi albanesi, testimonianze degli inizi della storia della letteratura scritta albanese 389 Tomorr Plangarica Prej tekstit që bart literalitet, në shqyrtimin e tij si diskurs 411 Spiridhulla Poçi Vepra “E mbsuame e krështerë” e Lekë Matrangës në këndvështrimin e Matteo Mandalasë 425 Mimoza Priku Matteo Mandalà dhe dija albanologjike shkodrane 429 Dhori Qiriazi Takime arbëresho-arvanito-shqiptare në gjysmën e dytë të shek. XIX 435 Gëzim Rredhi Zbulime interesante në veprën e Zef Skiroit si dhe raportet miqësore me Luigi Pirandello-n 449 Italo Sarro La questione dei Coronei 461 Nicola Scaldaferri “Nusazit”, i pupazzi pirotecnici della festa della Madonna della Stella a S. Costantino Albanese 485 Francesco Scalora Stravaganze (neo)-pelasgiche e “simpatie” fi lelleniche Il caso di Giovanni Schirò 497 Shaban Sinani Një profi l i shkurtër krijues i studiuesit Matteo Mandalà 515 Kolec Topalli Gjurmime etimologjike në fjalorin arbëresh 533 Giuseppina Turano La realizzazione del possesso predicativo nella lingua albanese 539 560

Matteo Mandalà dhe albanologjia sot (në 60-vjetorin e lindjes) / Me kujdesin e / A cura di Francesco Altimari, Gëzim Gurga, Shaban Sinani; red. Teuta Toska. Tiranë: Fast print, 2018 560 f.; 160 x 230 cm.

ISBN 978-9928-271-01-3

1.Albanologjia 2.Albanologë 3.Letërsia shqipe 4.Letërsia arbëreshe 5.Filologjia 6.Itali

008(496.5) 821.18 ‘282.4(450) .09 929(=18:450) [Mandalà, Matteo]