Osmanlı Atlası Balkanlar Bosna Hersek Osmanlı Atlası Projesi

Balkanlar - Bosna Hersek

İstanbul Stratejik Düşünce ve Araştırma Derneği Adına Yönetim Kurulu Başkanı Ayhan Koç Neden

Osmanlı imparatorluğu 1. Dünya savaşı ile birlikte küresel bir Proje & Yayın Koordinatörü paylaşıma tabi tutulmuş, Balkanlar başta olmak üzere; Ortadoğu, Abdullah Serenli Kafkaslar ve Afrika ile olan siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel Yayına Hazırlık bağları kopartılmıştır. Mustafa Özşahin Vefa Can Kaya Osmanlı sonrası söz konusu coğrafyalarda ortaya çıkan savaşlar İçindekiler nedeniyle, imparatorluk döneminde yüzlerce yıl bir arada ve barış içerisinde yaşayan bu milletlerin, Osmanlı ile olan ilişkisi yeniden Araştırma Kurulu sorgulanmaya başlamıştır. Bu bağlamda Osmanlı siyasal sisteminin Ayhan Koç yapısal özellikleri ve siyasal kurumları üzerine birçok araştırma Büşra Mollaahmetoğlu yapılmıştır. Serkan Öztürk Yugoslavya’nın dağılması ile birlikte Balkanlarda Osmanlı bakiyesi İdris Akarçeşme birçok devlet kurulmuştur. Bu ülkelerin siyasal, ekonomik ve Ercan Akkılıç toplumsal yapısı maalesef ülkemizde yeterince bilinmemektedir. Söz konusu ülkelerle olan tarihi ve kültürel bağlarımız devam etmekle 6 Birgül Karakaş / SİYASET Ebrar Büşra Yıldırım birlikte; bu ilişkiler maalesef arzu edilen düzeyde değildir. Fatma Büşra Kaya Balkanlara yönelik yapılan bazı araştırmalarda bölgeye, reel politik 6 Tarihi Arka Plan Aysun Celep Şule Yavuzer bir yaklaşımdan daha ziyade tarihi bir perspektifle duygusal 8 Siyasi Kurumlar Songül Hatice Demirhan olarak yaklaşılmakta ve bu ülkelerin yaşadığı siyasal, ekonomik 11 Siyasi Partiler Esra Bıyıklıoğlu ve toplumsal değişim dikkate alınmadan değerlendirmeler 12 - 13 Siyasi Kültür Mine Gül yapılmaktadır. 14 - 16 Tarihi Şahsiyetler Osmanlı Atlası – Balkanlar başlıklı proje kapsamında, ilk olarak 17 Bugün Bosna’da neler tartışılıyor ? Grafik-Tasarım Bosna Hersek inceleme konusu yapılmıştır. Raporda Bosna Hersek, Salih Aydın Siyasal, Ekonomik ve Toplumsal açıdan ele alınarak; süreç Osmanlı sonrası geçirdiği değişim tarihsel bağlamda ele alınmıştır. Basım Üç kıtada yüzlerce yıl hüküm süren Osmanlı İmparatorluğu, devlet Bayem Ajans hayatında çok kısa denilebilecek bir sürede çözülme sürecine girmiş ve yüzlerce yıl bir arada ve barış içerisinde yaşadığı toplumlarla 18 olan tarihi, kültürel ve ekonomik bagları kopartılmıştır. Osmanlı / EKONOMİ cografyası üzerinde Avrupa’da 17, Kafkaslar’da 4, Ortadogu’da 15 ve İletişim 18 Genel Ekonomik Durum Afrika’da 15 olmak üzere 51 devlet kurulmuştur. İSDAM (İstanbul Stratejik Düşünce ve 21 Ekonomik Göstergeler Araştırma Merkezi) Proje ile, ilk etapta Osmanlı cografyasında kurulan Avrupa’daki Süleymaniye Caddesi Kanuni Medresesi Sokak No: 34 D. No: 1 6 ülkenin (Bosna Hersek, Yunanistan, Bulgaristan, Makadonya, Fatih / İstanbul Karadağ ve Arnavutluk) siyasi tarihi, siyasal kurumları, coğrafi özellikleri kültürel yapısı, tarihsel süreç içerisinde geçirdigi [email protected] degişimler, anahtar kavramlar ve günümüzde bu ülkelerde www.isdam.org.tr nelerin tartışıldığının araştırılarak gençlerimizle paylaşılması 26 planlanmaktadır. Bu ülkelerin seçilmesinde, bu ülkelerle ülkemiz / TOPLUM arasındaki tarihi ve kültürel baglar dikkate alınmıştır. Eğitim - Osmanlı’dan Günümüze Bosna-Hersek’te Eğitim Sistemi Projenin amacı, gençlerimizin, entelektüel ve sosyal manada 26 yetişmiş, evrensel ve insanî değerlere sahip, milli ve manevi 28 Bosna-Hersek’te Eğitim Hayatı değerlerine bağlı, uluslararası konularda ve ülkeler hakkında bilgi 30 Bosna-Hersek’te Din Eğitimi Bu Rapor Gençlik ve Spor Bakanlığı Aile ve Gençlik - Bosna Hersek’te Aile Yapısı 2016 Yılı II. Çağrı dönemi Gençlik ve özgüven sahibi ve uluslararası alanda akranlarıyla rekabet 37 Projeleri Destek Programı edebilecek seviyede bireyler olarak kendi potansiyellerini tam 42 Bosna Hersek’te Gençlik Kapsamında Hazırlanmıştır. anlamıyla gerçekleştirebilecekleri imkân ve zemini oluşturmaktadır. 44 Din ve Kültür - Bosna Hersek’te Dini Hayat 46 Bosna Hersek’te Kültür 54 Bosna Hersek ve Vakıflar 2018 55 Osmanlı Hakimiyeti ve Sonrasında Vakıf Faaliyetleri Başkent Saraybosna

Yüzölçümü 51.197 km2 Nüfus 3.861.912 (2016)

Para Birimi Konvertibıl Mark

Resmi Diller Bosnakça, Sırpça ve Hırvatça

GSYİH (Milyon $) 16.780 (2017, IMF)

KBGSYİH ($) 4.365 (2017, IMF)

Büyüme Oranı (%) 3,2 % (2017, IMF)

Cumhurbaşkanlığı Konseyi Üyeleri Bakir İzzetbegoviç Mladen Ivanic BOSNA HERSEK Dragan Covic OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 4 5 Dayton Anlaşması: Amerika Birleşik Devletleri’nin Ohio eyaletinin Dayton şehrinde bulunan Wright-Paterson Hava Kuvvetleri Siyaset Üssü’nde hazırlanan ve 14 Aralık 1995’te Paris te imzalanan anlaşmadır. Ayhan Koç - Büşra Mollaahmetoğlu

Tarihi Arka Plan

Balkanların kalbi konumundaki Bosna Hersek, yüzlerce yıldır süren iktidar mücade- lelerine sahne olmuştur. Bosna adını, dağlık bir iç bölgede doğduktan sonra büyü- yen ve kuzeyde Hırvatistan ile sınırı çizen Sava nehri ile birleşen Bosna Irmağından; Hersek kelimesi ise 15. yy’da “Hercegovina” derebeyinden almaktadır.

ugoslavya’nın dağılması ile birlikte sonra kurulan Yugoslav Sosyalist Federal 1992 yılında kurulan Bosna-Hersek Cumhuriyeti’nin bir parçası haline gelmiş kısa sürede Müslümanların zorla evlerinden Cumhuriyeti, İslam, Ortodoks Hıristi- ve 1991 yılında Yugoslavya’nın dağılmasının çıkartıldığı bir etnik temizliğe dönüşmüştür. Yyanlığı ve Roma Katolikliği idaresinde bu- ardından 1992 yılında yapılan referandumla “Bosna-Hersek bu antlaşmayla, 1995 yılında imzalanan Dayton Anlaşması ile üzerine ‘deli gömleği’ geçirmiş, lunmuş (www.britannica.com, 2017) ve bu üç bağımsızlığını ilan etmiştir. iç savaş sona erdirilmiştir. tarihi unsur Bosna-Hersek’in bugünkü siya- Avrupa’nın göbeğinde ‘sakat Bosna Hersek siyasi tarihini derinden etkile- sal ve toplumsal yapısını şekillendirmiştir. Anlaşmayı Bosna Hersek Cumhurbaşkanı bir ülke’ haline gelmiş oldu. yen olaylar 1992 yılında başlamıştır. Bağım- Bu antlaşmayla saldırganlar Boşnak, Sırp ve Hırvat olarak tanımlanan bu Aliya İzzetbegoviç, Sırbistan Cumhurbaşkanı sızlık referandumunun bir kısım Sırplar tara- ve soykırım failleri, Sırp üç unsur, Bosna Hersek’in etnik kimliğinin Slobodan Miloşeviç ve Hırvatistan Cum- fından boykot edilmesi ile başlayan olaylar Cumhuriyeti askerleri ve polisleri oluşmasında etkili olmuştur. hurbaşkanı Franyo Tucman imzalamış olup, kısa sürede iç savaşa dönüşmüştür. Bağımsız dönemin ABD başkanı Bill Clinton’ı temsilen ödüllendirilmiş, saldırı ve soykırımın kurbanı olan Boşnaklar 1463 yılında Fatih Sultan Mehmet zamanında bir Sırbistan devleti kurmak isteyen Sırplar, elçi Richard Hoolbruke temsil etmiştir. Osmanlı İmparatorluğu hâkimiyetine giren etnik milliyetçiliğe dayalı bir savaşın başla- ise sözde uluslararası toplum ve ve 1878 yılında imzalanan Berlin Anlaşması masına neden olmuşlardır. Yüzlerce yıl bir Söz konusu anlaşma ile Bosna Hersek, uluslararası hukukun vicdanına ile Avusturya Macaristan İmparatorluğu hi- arada yaşayan Boşnak Müslümanlar, Sırplar Bosna Hersek Federasyonu ve Sırp Cumhu- terk edilmiştir.” mayesine bırakılan Bosna Hersek, 400 yıldan tarafından yerlerinden edilmiş ve soykırıma riyeti olmak üzere iki entiteden oluşan bir fazla Osmanlı hâkimiyetinde kalmıştır. maruz kalmıştır. federasyona dönüşmüştür. Anlaşma ile tüm Prof.Dr. Cemalettin Latiç sığınmacı ve göçmenlere kendi topraklarına Bosna Hersek Milli Şairi, Bosna Hersek, 1. Dünya Savaşının başlama- 1992 yılında başlayan ve 1995 yılına kadar dönme hakkı verilmiş, yağmalanmış mülkle- Saraybosna Devlet Üniversitesi sında anahtar bir rol oynamıştır. Bosna’da devam eden iç savaşta, 100 Binden fazla rin tazmin edilmesi kararlaştırılmıştır. (Latiç, Öğretim Üyesi 1918 yılında Avusturya-Macaristan İmpa- masum sivil Müslüman katledilmiş ve yak- 2017) ratorluğu’na tabi olarak Sırplar, Hırvatlar laşık 2 milyon insan mülteci durumuna dü- ve Slovenlerden oluşan bir krallığa dönüş- şürülmüştür. Sırplar ve Hırvatlar tarafından müştür. Bosna Hersek, 2. Dünya Savaş’ından daha fazla toprak talebiyle başlatılan savaş

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 6 7 SİYASET

Siyasal Kurumlar FEDERASYONLAR

Bosna-Hersek ayton antlaşmasıyla Bosna-Hersek olarak ayrılmışlardır. Buna göre Federasyon Sırp Cumhuriyeti Özerk Bölge: Brčko Federasyonu ve Sırp Cumhuriyeti (Re- bünyesinde 5 Boşnak yoğun, 3 Hırvat yo- Federasyonu (FBİ) publika Srpska-RS) olarak iki entite- ğun ve 2 karışık kanton bulunmaktadır. Her Dye (devletçiğe) ve bir küçük özerk bölgeye kantonun kendi seçmenlerince doğrudan Başkenti Saraybosna olan Çoğunlukla Sırpların ya- Dayton anlaşmasında (Brcko) bölünmüştür. Federasyon da kendi seçilen bir Başkanı ve Meclisi bulunmakta- ve ağırlıklı olarak Boşnak şadığı bölgelerde kurulu çözüme kavuşturulama- içinde 10 Kantona ayrılmıştır. Bu anlaşma ile dır. Kanton meclislerinin üye sayısı her kan- ve Hırvatların yaşadığı en- olan federasyonun başkenti yan ve stratejik önemi ülke topraklarının % 51’i Boşnak ve Hırvatlar- tonun nüfusuna göre değişmektedir. Kanton titedir. Federasyonda 10 Anayasal olarak Banja Luka nedeniyle Boşnak, Hırvat dan oluşan konfederasyona %49’u ise Sırp Meclisleri, Başkan tarafından önerilen Kan- kanton bulunmakta olup, olmakla birlikte fiilen Sa- ve Sırpların hak talep et- konfederasyonu kontrolüne bırakılmıştır. ton Başbakanını ve Hükümetini onaylamak- kantonların kendi ana- raybosna’dır. (Ekinci, 2014, tikleri bölgedir. Bölgenin tadır. (Bosna Hersek Başkonsolosluğu, 2017) yasaları ve bu anayasaya s. 20) yönetim yetkisi, her iki Anlaşma ile birlikte her iki entite kendi ana- bağlı olarak siyasal örgüt- entiteye de bırakılmayarak yasasına, parlamentosuna ve hükümetine Oldukça karmaşık bir siyasal yapılanması lenmesi bulunmaktadır. uluslararası bir gözlemciye sahip olmuş; devlet başkanlığı ise her üç bulunan federasyonda, her entitenin siyasi bırakılmıştır. 2012’den son- kurucu halktan temsilcinin bulunduğu Üçlü ve ekonomik yapılanması birbirinden fark- ra yönetim yetkisi yerel Başkanlık Konseyi’ne bırakılmıştır. lıdır. Dayton Barış Anlaşması ile Bosna Her- halka bırakılmıştır. sek Cumhuriyeti, Hırvatistan Cumhuriyeti ve Bosna Hersek Federasyonu, Boşnaklar ve Yugoslav Federal Cumhuriyeti’nin yanı sıra, Hırvatlar arasında 31 Mart 1994 tarihinde AB, Fransa, Almanya, Rusya Federasyonu, imzalanan Washington Anlaşması ile kurul- İngiltere ve ABD temsilcileri de gözlemci ola- muştur. Federasyon içindeki 10 kanton nü- rak sözleşmeye imza atmıştır. (Bosna Hersek Siyasi Kurumlar / Yasama Siyasi Kurumlar / Yürütme fus yapılarına göre “Hırvat yoğun”, “Boşnak Başkonsolosluğu, 2017) yoğun” veya “etnik olarak karışık” kantonlar Yasama yetkisi, Bosna Hersek Temsilciler Yürütme yetkisi klasik parlamenter sistemde Meclisi ile Bosna Hersek Halk Meclisi’nden olduğu gibi Bakanlar Kurulu ve Cumhurbaş- oluşan Bosna Hersek Parlamentosu’na aittir. kanı arasında olup, ikili bir yapıdadır. Bosna Hersek Temsilciler Meclisi, 28’i Bos- Dayton Barış Anlaşmasına göre, ortak ku- na Hersek Federasyonu, 14’ü ise Republika rumların başında her üç milletin bir tem- Sırpska’daki seçmenlerin doğrudan oylarıyla silcisinin bulunduğu Cumhurbaşkanlığı belirlenen 42 üyelidir. Bosna Hersek Halk Konseyi gelmektedir. Dört yıllık bir süre için Meclisi ise entite meclislerince seçilen top- göreve gelen Konseyin başkanlığı sekiz aylık lam 15 üyeden oluşmaktadır ve her üç etnik rotasyonla el değiştirmektedir. grup 5’er üyeye sahiptir. Bakanlar Kurulu ise başbakan ve bakanlar- Dayton anlaşmasına göre anayasal kurum- dan oluşur. Başbakan dahil her bakanın iki- ları oluşturulan Bosna Hersek, parlamenter şer yardımcısı vardır. Bakan Boşnak ise, yar- sistemi benimsemiştir. Federal olarak yapı- dımcılarından birinin Sırp, diğerinin Hırvat lanan siyasal örgütlenme her iki entitenin olması gerekir. Bakanlar Kurulu, Başbakan, ve kurucu üç unsur olan Boşnak, Hırvat ve Maliye, Güvenlik, Sivil İşler ve İletişim, Dışiş- Sırpların alınacak kararlarda onayını gerek- leri, Avrupa ile Bütünleşme, Dış Ticaret ve tirdiğinden yasalar çıkartılamamakta ve sis- Ekonomik İlişkiler, İnsan Hakları ve Göçmen- temde tıkanıklıklar yaşanmaktadır. ler ve Savunma bakanlıklarından oluşur.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 8 9 SİYASET

Bosna’da herhangi bir grubun hâkim olmasını önlemek için ulusal kurumlarda kotalar kabul edilmiştir. Örneğin Bosna’nın üç üyeli başkanlık için bir Müslüman temsilci, bir Hırvat ve bir Sırp temsilci gerekmektedir. Diğer taraftan her temsilci kendi grubunun yaşamsal çıkarlarını Siyasal Partiler zayıflattığına inandığı yasaları veto edebilir. Sonuç olarak, merkezi hükümet düzeyinde he- men hemen her önemli konu kilitlenmiştir. osna Hersek’te yaklaşık olarak 3,2 milyondan fazla seçmen bulunmakta olup, 60’tan Parlamenter sistemle yönetilen Bosna’da etnik temelli olarak bölünmüş parlamento, siyasal fazla siyasi parti vardır. Etnisite temelli olarak Boşnak, Sırp ve Hırvat olmak üzere üç anlamda kararların alınmasını güçleştirmektedir. Etnik temelli çıkarların uzlaştırılmasındaki Bbüyük siyasi parti öne plana çıkmıştır. zorluk ve uluslararası müdahaleler parlamentoyu çalışamaz hale getirmiştir. Örneğin AB’nin zorlamasıyla merkezi yönetimi güçlendirmek maksadıyla yapılmak istenen polis teşkilatı ile Parti Adı Kurucusu Milleti ilgili bir yasal düzenleme Sırbistan Cumhuriyetinin engellemesi sonucu parlamentodan geç- memiştir. Demokratik Eylem Partisi (SDA) Aliya İzzetbegoviç Boşnak

Sırp Demokratik Partisi (SDS) Radovan Karadziç Sırp

Siyasi Kurumlar / Yargı Bosna Hersek Hırvat Demokratik Birliği (HDZ) Mate Boban Hırvat

Yargı yetkisi ise bağımsız mahkemeler ve Anayasa Mahkemesine aittir. Bosna’da yolsuzluğun yaygınlaşması ve kamu bürokrasisindeki şişkinlik bir başka olumsuzluk olarak karşımıza çık- Bosna Hersek’te komünizm sonrası çok par- Parti, kurulduğu yıllarda Boşnakların milli maktadır. Ülke genelinde çok fazla bürokrat vardır. 160 bakan ile ülke GSMH ’sının yaklaşık tili siyasal demokratik hayata geçilmesiyle kültür ve kimliğinin korunmasını amaç edin- yarısı bürokrasinin giderleri için ayrılmaktadır. Dahası bürokrasi ülke genelindeki iş imkân- birlikte, ilk seçimler 18 Kasım 1990 tarihinde mekle beraber demokrasi, eşitlik, ekonomik larının sınırlı olması nedeniyle her geçen gün genişleme eğilimindedir. Siyasal anlamda ku- yapılmıştır. liberalleşme ve Yugoslavya’nın toprak bü- tuplaşmanın arttığı Bosna da pazarlara varıncaya kadar siyasal ayrılıklar söz konusudur. tünlüğünün korunması gibi noktaların da Parti içi demokrasinin yeterince gelişmediği altını çizerek multi-etnik yapıya açık bir gö- (Bosnia’s Future, 10 July 2014) Bosna Her- rüntü vermiştir. (Stranka Demokratske Akcije, sek’te çok sayıda siyasi partinin varlığı zayıf 2017) ve istikrarsız hükümetlerin kurulmasına ne- den olmuştur. Boşnakların en büyük siyasi partisi konu- mundaki Demokratik Eylem Partisi içinden SDA, Bosna Hersek devletinin kurulmasında çıkan ve Başbakanlık da yapmış olan Haris ve Boşnak halkının varoluş mücadelesinde Silajdžić 1996 yılında Bosna Hersek İçin Par- Siyasal anlamda kutuplaşmanın arttığı Bosna’da pazarlara aktif rol oynamıştır. Yugoslav Müslümanla- tisi’ni (SBiH) kurmuştur. SBiH’i kurmasıyla varıncaya kadar siyasal ayrılıklar söz konusudur. rının 50 yıllık siyasal ve kültürel anlamda SDA bölünmüş ve gerek üyelerinden gerekse baskılarına karşılık Bosna-Hersek‘te kurulan oy tabanından önemli bir kesim bu partiye en önemli siyasal partilerden birisi olan kaymıştır. SDA, 1990 yılında Aliya İzzetbegoviç ve Fikret Abdic önderliğinde kurulmuştur. 45 yıllık ko- Siyasi partilerin ekonomik ve siyasal an- münist tek parti döneminden sonra kurulan lamda dar bir elit kadro tarafından kontrol ilk siyasi parti olan SDA, kuruluş deklaras- edilmesi ve siyasal partilerin etnisite temelli yonunda kendisini “Yugoslav Halklarının olarak siyasal faaliyetlerini yürütmesi Bosna Siyasi Birliği” olarak tanımlamış ve Bos- Hersek siyaseti için en önemli endişe kay- NATO’nun öncülüğünde Bosna’da görev yapan ve 7000’den fazla olan İstikrar Gücü (SFOR) na-Hersek’in ortak bir Müslüman, Sırp ve nağını oluşturmaktadır. Önde gelen Boşnak askerinin sayısı bugün itibariyle 2000’in altına inmiş durumdadır. Bosna’da gelecek yıllarda Hırvat devleti olarak korunmasına özel bir siyasi partileri birleşik bir Bosna Hersek si- sadece 200 kişiden oluşan bir eğitim birliğinin kalması planlanmakta bu da siyasal ve ku- ilgi gösterdiğini vurgulamıştır. (Stranka De- yaseti güderken Hırvat ve Sırp siyasi partileri rumsal altyapısını tamamlayamamış Bosna’da yeni güvenlik riskini beraberinde getirmekte- mokratske Akcije, 2017) Aliya Izzetbegoviç’in bağımsızlık yanlısı tutumları ile geçmişin dir. ilk başkanlığını yaptığı SDA, Bosna Hersek’in derin korkularını yeniden gündeme getir- birçok bölgesindeki 40 aydın, sanatçı ve giri- mektedir. şimcinin bir araya gelmesiyle kurulmuştur.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 10 11 SİYASET

Siyasi Kültür

”İşgal edilen yerlerde ikinci dünya savaşındaki görüntüleri anımsatan Visegrad, Foça, Bratunac ve birçok şehirde esir ve tecavüz kampları kuruldu. Özellikle de Banja Luka ve Bijelijina’da gerçekleşen sistematik katliamlarda bir çok Boşnak aydını, avukat, hakim, doktor, işadamları, dini liderler, şairler, müzisyen ve öğretmenler ilk kurbanlar arasındaydı. osna Hersek siyasal kültürü, önce 1945 tarafından öldürüldü. Bu baskı ve zulümlere yılından 1990 yılına kadar sosyalist bir rağmen bugün yaklaşık savaş öncesinde 700 Uluslararası Kızıl Haç Örgütü’nün teftişine kapalı olan rejimin etkisi altında, 1990 - 1995 yılları binden fazla Müslümanın yaşadığı Sırbistan bu bölgeler”deki katliamı durdurmak için yapılan Barasında ise yaşadığı iç savaşla birlikte geç- Cumhuriyeti sınırları içerisinde yaklaşık 100 çağrılara o dönemde NATO ve BM kayıtsız kalmıştır.” mişin ağır siyasal kültürü altında şekillen- binden fazla Müslüman yaşamaya devam miştir. etmektedir.

Bugün Bosna için en önemli siyasal sorun, Savaş sonrası Bosna Hersek’in yeniden yönetimde söz sahibi olan Sırp, Hırvat ve inşası için başlatılan uluslararası yardım Prof. Dr. Ahmet Alibasic Müslümanların ülkenin yönetiminde uzlaşa- kampanyası kapsamında toplanan yardım mamış olmalarıdır. Ekonomik anlamda fede- miktarı 14 Milyar Doları aşmış olmakla bir- rasyonun üstünde bir büyüme ve ekonomik likte, Bosna bu yardımlarla birlikte uluslara- performans sergileyen Sırplar bağımsız bir rası anlamda yenilikçi ve demokratikleşme devlet olmayı tartışırken, Hırvat federasyo- bakımından bir laboratuvara dönmüş du- nu daha fazla özerklik Bosnalı Müslümanlar rumdadır. Bu inşa hareketi 2. Dünya savaşı ise -savaştan haksız bir kazanç elde ede- sonrasında Almanya ve Japonya’da uygu- rek- kurulan özerk Sırbistan Cumhuriyetinin lanan inşa çalışmalarını geride bırakmıştır. Bu dönemde BM’in tek yapabildiği 6 adet vermiş olduğu notayı dinlemeyen Sırplar’a dağıtılmasını ve birleşik bir Bosna Hersek’i (McMahon & Western, 2017) güvenli bölge ilan etmek olmuştur. Bu böl- karşı ancak Nisan 1994 yılında NATO Barış istemektedir. (McMahon & Western, 2017) geler “ Sarajevo, Bihaz, Srabrenica, Tuzla, Gücü olarak Sırp mevzileri bombalanmıştır. Bosna iç savaşına damgasını vuran olay Gorozde ve Zepce” dir. Ancak bu güvenli böl- Bu bombardımandan sonra yapılan barış Bugün Bosna Hersek’te yaşayan Boşnaklar, ‘’Yeni Dünya Düzeni’’ adı altında söylenen geler de Sırplar’ı durduramamış ve en büyük görüşmeleri kısa süreli bir çözüm getirse de devlet kurumlarında iş sahibi olmadıkları doktrinin, söz konusu Müslümanlar olunca soykırımı BM güvenli bölgesi olan Srabreni- Sırpların katliamları tekrar başlamış ve NATO gibi Yugoslavya döneminde kazanmış ol- işlememesidir. Yeni dünya düzeninin en bü- ca’da gerçekleştirmiştir. Bu katliamdan son- ve BM tam olarak aralarında anlaşamasalar dukları emeklilik gibi birçok haktan mahrum yük özelliği Başkan Bush’un da bir çok kez ra Şubat 1994 te ABD Sırplara Bosna’yı bom- da Sırpların katliamlarını durdurmak için bırakılmış durumdadılar. Boşnakların kendi tekrar ettiği gibi doğulu-batılı kuzeyli-güney- balamayı durdurması ve katliamları sona “Deny Flight” operasyonu yaparak Sırpları dillerini “Boşnakça” olarak tanımlama hakla- li tüm ülkelere barış, demokrasi, adalet ve erdirmesi için nota göndermiştir. ABD’nin barışa zorlamıştır. rı olmadığı gibi, camilere sırplar tarafından hukukun üstünlüğünü vaat etmesiydi. Ancak saldırılar yapılmakta ve mezarları dahi yağ- bu doktrin Bosna-Hersek’te anlamını yitirdi. malanmaktadır. Tüm dünyanın gözü önünde Yugoslavya Halk Ordusu’nun tüm gücünü kullanan Sırpların Boşnaklar dinsel anlamda ayrımcılığa hatta yapmış olduğu katliamları Profesör Alibasic şiddete maruz kalıyorlar. Savaştan sonra şu sözlerle tarif etmektedir. evlerine dönen 100’den fazla Boşnak Sırplar

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 12 13 SİYASET

Tarihi Şahsiyetler Josip Broz Tito (1892-1980)

Yugoslavya tarihinin en etkili devlet adamı, asker ve yönetici şahıslarından birisi olan Tito, Hırvat asıllı olup, 1892 yılında dünyaya gelmiştir. Tito, Yugoslavya Aliya İzzet Begoviç (1925-2003) Komünist Partisi’nin kurucu kadrosunda yer almış ve fikirleri nedeniyle altı yıl hapis cezasına mahkûm edil- miştir. 2. Dünya savaşında Almanlara karşı savaşan Tito, 1943 yılında mareşalliğe 1945 yılında ise hükümet “Bir kelimeyi hiç aklınızdan çıkarmayın: başkanlığı görevine getirilmiştir. Devlet. Devletin ne kadar önemli olduğunu hepimiz idrak etmeliyiz. Devletsiz bir millet Tito, 1953 yılından 1983 yılındaki vefatına kadar “Yaşam boşluğa düşer, rüzgârda savrulup gider.” Boyu Devlet Başkanı” sıfatı ile Yugoslavya’yı yönetmiş- tir. Tito’nun vefatından sonra 1992 yılında Yugoslavya Siyasi tarihin, en önemli şahsiyetlerinden Sosyalist Federal Cumhuriyeti dağılmıştır. biri olan merhum Aliya İzzetbegoviç, Bosna bağımsızlık savaşının simge isimlerindendir. 2. Dünya savaşının devam ettiği 1941-1942 yılları ara- Aliya, bilge kişiliği, saygınlığı, entelektüel sında aşırı milliyetçi Sırp gerillalar (Çetnikler) tarafın- birikimi, düşünceleri ve ahlakı, iç ve dış si- dan Müslümanlar sistematik olarak; korkutularak din yasette asla taviz vermeden devam etmiştir. değiştirmeye yada göçe zorlanmış direnenler etnik Bosna’nın bağımsız bir devlet olduğu inancı- temizliğe maruz bırakılmış ve 100 Bine yakın Boşnak nı onda asla kaybolmamış ve bu düşüncesi Müslüman katledilmiştir. (Derman, 2018) sonuna kadar Bosna halkının milli bilincinin Tito yönetimindeki Yugoslavya’da Sovyetler benzeri uyanmasında etkin rol bir oynamıştır. (İzzet- sosyalist temellere dayanan bir devlet kurulmaya ça- begoviç, 2008) lışılmış ve dini yada etnik temelli farklılıklar şiddetle Aliya’nın, siyasete girişi ve siyasi kimliği bastırılmaya ve “milletler üstü bir yönetim” kurulmaya 1983’te Tito yönetimine (dönemin komünist çalışılmıştır. Bu dönemde Müslüman Türkler siyasi, iktidara ) kafa tutmasıyla başlamıştır. İnan- dini ve iktisadi anlamda baskılara maruz kalmıştır. Bu baskılar nedeniyle on binlerce Müslü- dığı ve savunduğu İslamcı düşüncelerinden man Türkiye’ye göç etmek zorunda bırakılmıştır. dolayı dönemin yönetimi tarafından hapis Komünist parti yönetimindeki Yugoslavya’da 1946 yılından sonra Müslümanlar üzerinde dini cezasına mahkum edilmiş olup çeşitli işken- baskılar arttırılmış ve başörtüsü yasağından kuran kurslarının yasaklanmasına, dini kurum- celere maruz kalmıştır. (Eliaçık, 2004, s. 57) larından yayınevlerinin kapatılması ve dini yayınların yasaklanmasına kadar bir dizi baskıy- Aliya’nın siyasi düşüncesi ve felsefesi, dö- la Müslümanlar sindirilmeye sosyal ve kültürel alanda yok edilmeye çalışılmıştır. nemin bağımsızlık mücadelesine damgasını Komünist rejim döneminde camiler, ahırlara, depolara ve müzelere dönüştürülerek İslam vurmuş, komünist rejime karşı İslamcı dü- kültür ve medeniyetinin Bosna’daki izleri silinmeye çalışılmıştır. Eğitim dilinde Boşnakça’nın şüncenin yayılmasının temellerini atmıştır. kullanımı yasaklanmış ve söz konusu haksızlıkları dile getirenler ağır cezalara çarptırılmıştır. 200 bin şehidin verildiği korkunç iç savaşın sonunda imzalanan, Dayton Antlaşması ile Birçok yazar tarafından Tito yönetimindeki Yugoslavya’nın farklı etnik ve dini gurupları zorla Bosna bağımsızlığını kazanmıştır. Aliya İz- da olsa bir arada tutması en büyük başarısı! olarak gösterilmektedir. zetbegoviç 1998’de de partisini bırakarak ülkesinin Cumhurbaşkanlığı görevini yürüttü. Aliya İzzetbegoviç, yaşamı ve tutkusu olan Saray Bosna’da 2003 yılında vefat etmiştir.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 14 15 SİYASET Bugün Ratko Mladic (1943 - ) Bosna’da Ratko Mladiç, 1943’te Bosna Hersek’in Kali- novik beldesinde doğdu. Belgrad’da askeri eğitim aldı. Bosna’daki savaş boyunca Sırp askerlerin komutanlığını yapan Mladiç, 11 neler Temmuz 1995’te sivil halka yönelik başlattık- ları saldırıyla, dünyanın gözü önünde en az 8 bin kişinin katliamından sorumlu tutuldu. Savaştan sonra kayıplara karışan Mladiç, yaklaşık 16 yıl saklandıktan sonra 26 Mayıs tartışılıyor 2011’de yakalandı.

Bosna Kasabı olarak nitelenen Ratko Mladic, Lahey’deki Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Günümüz Bosna’sında adaletsiz bir ortamda imzalanmış olan, Dayton’la belirlenmiş anaya- Mahkemesince (ICTY) soykırım, insanlığa kar- sanın değişmesinin vaktinin geldiği tartışılıyor. Dayton antlaşmasına dayanan ve o günün şı suçlar ve savaş kanunlarını ihlal etmekten zor şartlarında Boşnaklara adeta dayatılan anayasanın değişmesi gerektiğini dile getiren müebbet hapse mahkûm edildi. Boşnaklar, yeni antlaşmanın uluslararası garantör ülkelerinden? birisinin mutlaka Müslüman Sırp komutanı Mladic, 1995 yılında Srebre- ülkelerden birisi olan Türkiye veya Suudi Arabistan’ın olması gerektiğini dile getiriyor. nitsa’da yapılan soykırımda 8 binden fazla Diğer taraftan adil olmayan bir barışın her an bozulabileceğinden ve 1999 yılı öncesi savaş erkeğin öldürüldüğü katliamdan sorumlu ol- durumuna yeniden dönülmesinden korkuluyor. maktan ceza aldı. Boşnaklar, Mladic’e verilen ceza kararından memnun olmakla birlikte; Etnik anlamda Boşnak, Hırvat ve Sırp olarak bölünmüş Bosna Hersek; AB başta olmak üzere Mladic’in sadece Srebrenitsa soykırımından Rusya, Suudi Arabistan ve geç de olsa Türkiye’nin nüfuz alanı mücadelelerine sahne oluyor. değil, aynı zamanda 1992 yılında Prijedor, Diğer taraftan Sırbistan üzerinden balkanlar üzerindeki etkinliğini arttırmak isteyen Rusya, Kljuc, Sanski Most, Kotor-Varos, Foca ve Vla- Bosna Hersek’i NATO dışında tutmaya çalışıyor. (Mujanovic, 2017) senica’da da işlediği suçlardan dolayı da Dayton anlaşmasına yapılan en önemli eleştirilerden birisi de, Dayton anlaşmasının şid- “soykırım” cezası alması gerektiği görüşün- deti durdurmuş olmasındaki başarısına karşılık devlet otoritesini parçalayan ve merkezi bir dedirler. yönetime imkân tanımayan yapısı ile istikrarsızlık kaynağı olmasıdır. (McMahon & Western, Mladic, Srebrenitsa katliamı öncesinde bir 2017) kameraya konuşarak söylediği, “İşte 11 Tem- Sırplar, Hırvatlar ve Müslümanlar arasında artan etnik gerilimlerle birlikte işsizlik ve yoksul- muz 1995’te Sırp şehri Srebrenitsa’dayız. Bü- luk da artmıştır. Nüfusun yaklaşık yüzde 25’i yoksulluk sınırının altında yaşamaya başlamış- yük bir Sırp bayramı arifesinde iken bu şehri tır. Sırp milletine armağan ediyoruz. Nihayet, yeniçerilere karşı ayaklanmasından sonra Bosna Hersek için en önemli güvenlik tehdidi oluşturan bir başka unsur ise sınırlarında bu toprakta “Türkler’den intikam almamızın bulunan Karadağ, Makedonya ve Kosova’da her an çıkabilecek herhangi bir karışıklık ya da vakti geldi” sözleri katliamın arkasındaki savaştan etkilenme durumudur. Balkan coğrafyasındaki halklarda etnik, kültürel ve dini ba- derin nefreti göstermesi bakımından son kımından benzerlikler bulunması bir şehirde yaşanılan istikrarsızlıkları bölgesel hale getire- derece ilginçtir. bilmektedir.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 16 17 EKONOMİ Ekonomi Serkan Öztürk

Genel Ekonomik Durumu

Bosna Hersek’in GSYİH içinde ağırlıklı pay, Bosna Hersek savaş öncesi sosyalist ülkeler arasında sanayinin gelişmişliği bakımından gelişmiş ülkeler arasında yer almakta idi. Sanayi sektörü yaklaşık 1000 adet sanayi tesisi ile GSMH’nın yarısını oluştururken, 450.000 kişiye istihdam sağlamaktaydı.

avaş bitiminde üretim tesislerinin büyük bir çoğunluğunun ya tamamen tahrip %65 %26 %7 edilmesi ya da, büyük ölçüde zarar görmesi nedeniyle toplam sanayi üretimi Hizmet Sektörü Sanayi Tarım savaş öncesi ile kıyaslandığında oldukça zarar görmüştür. Bugün itibariyle Simalat sanayinin GSMH içindeki oranı %14 seviyelerindedir. Savaş öncesi dönemde sanayiye dayalı olan Bosna Hersek ekonomisi günümüzde, hizmetler, bankacılık, enerji ve turizm alanlarına yapılan yatırımlarla farklı bir konuma gelmiştir. Sanayi içerisinde imalat sanayinin payı %14 seviyelerindedir. Tarihsel açıdan Bosna Hersek ekonomisi tarıma dayanmış olsa da bugün ülkenin gıda ihtiyacının ancak Savaş sonrası toparlanmak için yoğun çaba harcayan ve bu süreçte dış yardımlar- yarısını karşılayabilmektedir. la diaspora havalelerinden yararlanan Bosna-Hersek, sınırlı da olsa bazı piyasa İşsizlik ve dış ticaret açığı Bosna Hersek ekonomisinin en büyük sorunları arasında- ekonomisi reformları yapmıştır. Bosna Hersek ekonomi reformları sürdürmektedir. dır. Kayıt dışı istihdam nedeniyle işsizlik oranı gerçek değerinden daha düşük gös- 1995 sonundaki Dayton Barış Anlaşmasından bu yana, Bosna Hersek uzun, yavaş ve terilmektedir. Sürekli dış ticaret açıkları ve zorunlu borçlanmalar ülkenin çözmesi sancılı bir ekonomik iyileşme yaşamaktadır. Reform süreci birçok sebepten dolayı gereken ciddi problemleridir. yavaştır. Bosna-Hersek’in doğal kaynakları arasında kömür, demir cevheri, boksit, bakır, kur- Savaş sonrası dönemde söz konusu sanayi kapasitesinin bir kısmı devlet tarafından şun, çinko, kromit, kobalt, manganez, nikel, kil, jipsiyum, tuz, kum, orman ve akarsu- yeniden işletmeye açıldı, bir kısmı özelleştirilmiş, bir kısmı ise kapatılmıştır. Savaş- ları ön plandadır. tan önce ağırlıklı olarak devlet mülkiyetinde olan veya yönlendirilen üretim altyapı- sının özelleştirme veya iflaslar yoluyla özel mülkiyete geçmesi süreci çerçevesinde Rekabet gücü yüksek olan sektörler ormancılık, metal cevherleri madenciliği, ağaç önemli sayıda işletme satılmıştır. Yeni yatırımlarla sanayi tesislerinin verimlilik ve ve ağaç ürünleri, mobilya imalatı ve elektrik üretimi sektörleridir. kapasiteleri artırılmış, sanayi daha çok ham madde ya da ara malı ağırlıklı üretime Bosna Hersek Dünya Bankası iş yapma kolaylığı endeksinde 81. sırada yer almakta- yönelmiştir. dır.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 18 19 Ekonomik Göstergeler

Kişi Başına Düşen Milli Gelir Bosna Hersek 2016 yılı itibariyle yaklaşık 16.5 milyar USD’lik bir ekonomik büyüklüğe ve yaklaşık 4000 USD’lik kişi başı milli gelire sahiptir.

Kişi Başı Yurt İçi Hasıla Avrupa Birliği kişi başına düşen milli gelir rakamı olan 26.500 USD ile kıyaslandığın- da oldukça düşüktür. Bu rakam bize ekonomik olarak ülkenin alması gerektiği yolu göstermekte ve fırsatları da bununla birlikte sunmaktadır.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 20 21 EKONOMİ

Yıllık Büyüme Oranları Enflasyon Oranları Savaş sonrası yüksek büyüme oranları yakalayan ülkede yatırımların ve altyapının Ülkede enflasyon oranları hep makul seviyelerde kalmış olup zaman zaman eksiye oturmasıyla birlikte büyüme oranlarında düşüşler gözlenmiştir. 2016 yılında %1,99 indiği de gözlemlenmiştir. 2010 yılından itibaren enflasyonda görülen azalış eğilimi büyüme oranı gerçekleşmiş olup daha yüksek kişi başı gelir rakamlarına ulaşabil- devam etmiştir. Son yıllardaki düşüşün nedenleri arasında petrol ve diğer ürün mek için büyüme rakamlarının yükselmesine ve devamlılığına ihtiyaç bulunmakta- fiyatlarında meydana gelen azalışlar ile iç talepteki zayıflık gösterilmektedir. İç ta- dır. lepteki zayıflık da ekonomideki resesyonun en önemli sebeplerinden birisidir.

İhracat Bosna Hersek her dönem dış ticaret açığı veren bir ülke konumundadır. İhracat ra- İstihdam-İşsizlik Oranları kamları yıllar içerisinde belirli seviyelere kadar çıkmayı başarmış olmasına rağmen son yıllarda artış hızı düşmüştür. Ülkede ihracat rakamları ithalat rakamlarının al- Ülkenin en büyük ekonomik sorunlarının başında işsizlik gelmektedir. Bölgenin en tında kalmakta olup ciddi dış ticaret açığı veren ülke konumundadır. Başlıca ihracat yüksek işsizlik oranına sahip ülkelerden birisidir. Bunun nedenlerinin başında ül- kalemleri metaller, tekstil, orman ürünleridir. kede yeterli iş sahalarının bulunmaması ve bunu sağlayacak ekonomik büyümenin gerçekleştirilememesi, ülke idari yapısındaki karışıklıklar ve eğitim sisteminin iş dünyasının taleplerini karşılayacak yapıda olmaması şeklinde sayılabilir. 2000’li yılların başında %40 lar seviyesinde bulunan işsizlik oranları %25-%30 ara- lığına gerilemiş bulunsa da bu rakamların altına inilmesi mümkün olmamıştır. 2016 yılı itibariyle ülkenin işsizlik oranı % 25,4 dür.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 22 23 EKONOMİ

İthalat Toplam Dış Borç Stoku Bosna Hersek ekonomisinin üretmekten ziyade ithalata dayalı bir yapı sergilemekte Ülke ekonomisinin bir diğer problemi de borçluluk seviyesidir. Yüksek işsizlik ve dış ve bu da dış ticaret açığına neden olmaktadır. Ülkenin yıllar içerindeki ithalat trendi ticaret açıkları ülkeyi dışa bağımlı kılmaktadır. 2000 li yıllarda hızlı artış gösteren aşağıdaki gibi gelişme göstermiştir. İthalat artışındaki son yıllardaki durağanlık dış dış borçluluk seviyesinin artış hızının son yıllarda yavaşladığı ve USD cinsinden ticaret açığında da bir iyileşmeyi beraberinde getirmiştir. Ülkenin başlıca ithalat ka- 2014, 2015 ve 2016 yıllarında da azalış eğilimine girdiği görülmektedir. 2016 yılı itiba- lemleri makine ve yedek parça, kimyasallar, petrol, gıda ürünleridir. riyle toplam dış borç stoku 10.957.714.000 USD olup, dış borç stokunun toplam GS- YİH’ya oranı %65 dir.

Dış Ticaret Açığı Dış ticaret açığı ülkenin başlıca sorunlarından birisidir ve her dönem açık veren bir ülke konumundadır. 2015 yılı itibari ile dış ticaret açığının, ülkenin GSYİH’ya oranı % 18,99’dur. Ekonomideki resesyon, yüksek işsizlik oranı ve dış ticaret açıkları birlikte değerlendirildiğinde ihracat kaleminin önemi daha da artmaktadır.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 24 25 TOPLUM

II. Dönem: Avusturya-Macaristan IV. Dönem: Soğuk Savaş’tan İmparatorluğu yönetiminde Günümüze Bosna-Hersek Bosna-Hersek Yugoslavya’nın çözülmesi sürecinden sonra, Osmanlı’nın eski gücünü kaybedip çöküşe 1995 Dayton Anlaşması ile birlikte Bosna geçmesi, Bosna’da da etkisini göstermiş, Hersek, Bosna-Hersek Federasyonu ve Sırp özellikle 18. yüzyıl ve 19. yüzyıl başında Cumhuriyeti olmak üzere ikiye ayrılmış ve eğitimde büyük bir kriz içine girilmiştir. İm- bu durum ülke içindeki eğitim sistemini Toplum paratorluğun zayıflamasına paralel olarak de derinden etkilemiştir. Söz gelimi, Sırp ekonomi kötüleşmiş ve kaynak bulamayan Cumhuriyeti’nde eğitim işleri tek bir bakan- okullar gönüllü hocalar ile eğitimi sürdür- lıktan, yani Banja Luka’daki Pedagoji Ensti- mek durumunda kalmışlardır. Bu hocalar tüsü’nün rehberliğinde tek bir merkezden da geçim kaygısıyla tarım, ticaret vs gibi yürütülmesine karşın; Bosna-Hersek Fede- Eğitim işler ile ilgilenirken eğitimi ikinci plana bı- rasyonu’nda benzer bir merkezi yapı bulun- rakmışlardır. 19.yy’da eğitim sorunlarına çö- mamakta ve her bir kanton kendi sistemini züm olması için bazı reformlar yapılmıştır. uygulamaktadır. Bu yüzden 1995’ten bu yana Birgül Karakaş - Ebrar Büşra Yıldırım Eğitimde sekülerleşme başladığı için, dini Bosna-Hersek’te Boşnak, Hırvat ve Sırp okullar ve daha seküler okullar ayrımına kimliklerinin inşa edilmesi için öngörülmüş gidilmiştir. Bu yüzden mektepler sadece din üç farklı eğitim sistemi ve ders müfredatı eğitimi için kullanılmaya başlanmış, lise bulunmaktadır. Temel konularda düzenle- eğitimi de medreselerde verilmiştir. İlkokul meler hükümete bağlı olsa da, uygulama eğitimi devlet tarafından yürütüldüğü için, ve yürütmede her kantonda farklılık olabil- OSMANLI’DAN GÜNÜMÜZE gençlerin Hanedanın isteğine göre eğitilme- mektedir. Her biri farklı dil, kültür ve tarih si esas alınmıştır. Bu eğitim sistemine göre, yazımı üzerine temellenen bu tarz bir eğitim BOSNA-HERSEK’TE EĞİTİM SİSTEMİ Boşnak çocuklar Latin ve Kiril alfabesini bil- sistemi, hiç şüphesiz ülke genelinde uyumlu medikleri sadece Arap alfabesini bildikleri bir bütünlüğün tesisi ve toplumsal uzlaşının için, okuma-yazması yok kabul edilmiştir. sağlanmasını bir hayli zorlaştırmaktadır. İlerleyen süreçlerde, eğitimde köklü değiş- Bosna Hersek’te üç farklı eğitim sistemi var- likler yapılmış, yeni bir anlayışla iptidaiye dır ve ne yazık ki bu sistemlerin birbiri ile mektepleri kurulmuş ve dersler anadilde ilişkisi yoktur. Hatta aynı okulda okuyan iki verilmeye başlamıştır. Ardından kurulan farklı etnik grup, fiziksel olarak birbirinden I. Dönem: Osmanlı İdaresinde Dar’ül Muallimin Okulları ise, iptidaiyelere ayrı tutulmaktadır. Bunu farklı etnik grup- Bosna Hersek nitelikli öğretmen yetiştirmiştir. ların aynı okul çatısı altında teneffüslerini osna-Hersek’te 1463 yılına kadar bir bile aynı anda yapmamalarından anla- III. Dönem: Yugoslavya Cumhuriye- eğitim sisteminden bahsetmek müm- maktayız. Tam da buradaki sorundan yola kün değil. O vakte kadar genelde kilise- ti’nde Bosna-Hersek çıkarak, eşgüdümü sağlama, ortak paydada Blerde eğitim verilmiştir. Zengin aileler, ço- buluşma adına devlet düzeyinde bir Eğitim Avusturya - Macaristan İmparatorluğu 1. İdaresi oluşturulması için, AGİK (Avrupa Gü- cuklarını Dalmaçya ve Roma’ya göndererek Dünya Savaşı sonrasında parçalanmıştır. venlik ve İşbirliği Konseyi) tarafından yürü- eğitim almalarını sağlamışlardır. Bosna’ya Bosna-Hersek 1946’da II. Dünya Savaşı ar- tülen girişimlerle adımlar atılmıştır. Türklerin gelmesi ile Bosnalıların eğitim dından Yugoslavya Federal Halk Cumhuri- sistemi ile karşılaştıkları söylenmektedir. Bu yeti’ni oluşturan altı cumhuriyetten birisi süreç, Bosna’da, İslamiyet’i kabulle birlikte olduktan sonra, bu kez yeniden farklı bir camilerin inşası ile başlamıştır. Osman- doktrinle yönetilmeye başlanmıştır. Bu dö- lı’nın Bosna Hersek’e gelmesinin bir sonucu nemde üniversite müfredatları ve eğitim Amaç; mercek altına alınan olarak inşa edilen camilerin çevresinde sistemi seküler bir karakter kazanmaya Bosna’da eğitim önceliği; etnik öncelikle çarşılar ve mektepler açılmış ve Medreselerin başlamış ve üniversiteler kurulmuştur. Yu- eğitimin ilk basamağı mektepler olmuştur. yaygınlaştığı goslav eğitim sisteminin bir parçası olarak köken, din ve kültür ayrımcılığı Bu okullarda, Kur’an, okuma yazma ve ma- XVI. yy’da, eğitim Bosna-Hersek’de ders kitaplarının içeriği yapılmadan, ülkedeki tüm tematik öğretilmiştir. özellikle sosyalist toplumda insanın rolü geleneksel ve emekle ilişkili Marksist düşünce ve kav- çocukların haklarını gözeten Gerçek anlamda eğitim en çok cami, mescit Osmanlı medrese ve tekkelerde verilmiştir. Sipahi ve beylerin ramlara uygun bir şekilde hazırlanmıştır. eğitimine kültürel ve teknik anlamda çocukları özel eğitim almışlardır. Bunun 1950’lerde mektepler kapatılmış, camilerde yanı sıra, Müslüman çocuklar için de mek- uygun şekilde verilen din ve Kur’an dersleri yasaklan- etkili bir eğitim sisteminin tep ve muallimhaneler açılmıştır. XVI. yy’dan verilmiştir. mıştır. 1952’de aynı durum tekkeler için de uygulandığı okullar açmaktır. itibaren de medreseler nüfusun önemli bir gerçekleşmiştir. Hatta Müslümanlar ile ilgi- kısmını oluşturan Müslümanlar için vazge- lenen dernekler bile kapatılmıştır. çilmez eğitim kurumları haline gelmiştir.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 26 27 TOPLUM

Okul Öncesi Eğitim nelik çok alanlı teknik okulu tamamlaması gerekmektedir. Bosna Hersek’te okul öncesi eğitim, 2005 yılında alınan bir kararla zorunlu ol- Genel liseler, mesleki ve teknik liseleri, sa- muştur. İlköğretime geçişte hazırlık mahiye- nat liseleri ve imam hatip liseleri tinde düşünülmüş ve ilköğretimin içerisinde BOSNA HERSEK’TE EĞİTİM HAYATI zorunlu eğitime dahil edilerek 8 yıllık ilköğ- Yükseköğretim retim süreci 9 yıl yapılmıştır. Burada hem Bosna Hersek’te Eğitim Sistemi’nin okula gitme yaşı henüz gelmemiş olanların son kademesi yükseköğretimdir. Yükse- ön bilgi edinmeleri sağlanmış hem de okul ğitime ve araştırmaya büyük yatırımlar yapan Bosna-Hersek’in eğitim politikasında; köğretim büyük oranda üniversitelerde yaşı gelip henüz okula devam edecek olgun- “her bireye kendi yetenek ve ilgi alanına göre en uygun eğitim imkanını sağlamak” verilmekte olup, okuma süresine ve alınan luğa erişmemiş olanlara eğitim verilmiştir. ilkesi, amaç olarak kabul edilmektedir. Bosna Hersek’te 9 yıllık zorunlu eğitim vardır eğitime göre dereceler kazanmaktadır. Eve eğitime 6 yaşından itibaren başlanır. Eğitim-öğretim yılı; Ekim ayında başlayıp Haziran Bu dereceleri; Lisans, Lisansüstü, Doktora ayında son bulur. Tatil süreci; 1 Temmuz ila 30 Eylül arasındadır. olarak sıralanabilir. Yaş aralığı hususunda İlköğretim net bir şey söylemek mümkün olmamakla birlikte, üniversiteye başvurma yaşına göre Günümüzde Bosna Hersek’te eğitim, farklılık göstermektedir. Yükseköğretime ilköğretim ve ortaöğretim açısından Yugos- geçişte sınav gibi bir kriterin olmaması, öğ- lav Eğitim Modelini esas almaktadır. Bu da renciler ve aileleri açısından pek tabi büyük yükseköğretim öncesi sağlam temellere sa- bir avantajdır. hip öğrenciler yetiştirmek adına söylenmesi gereken çok önemli bir husustur. İlköğre- Bosna Hersek’te üniversite eğitiminde kabul time 6 yaşında başlayan öğrenciler 9 yıl gören eğitim kalitesi anlayışı iki farklı pers- zorunlu eğitim ardından isteğe bağlı olarak pektiften incelenebilir; yükseköğretim önce- eğitimlerine devam edebilmektedirler. si eğitim ve yükseköğretim. İlkokul Okul öncesinde alınan 1 yıllık eğitimin ar- Bağımsızlığın kazanıldığı ilk yıllarda üniver- dından, 4+4 şeklinde tasarlanmıştır. İlk 4 site eğitimi düşük seviyede olsa da yurt- 9 Yıl ilkokul kısmını, ikinci 4 ise ortaokul kısmını dışındaki üniversiteler ile kurulan sıkı iş oluşturmaktadır. Ortaokul kısmı ile alakalı birliği sayesinde kısa sürede geliştirilmiş, Lise Yaş Grubu: 6 - 15 ise, zorunlu eğitimden sonra devam etme- AB ile yapılan antlaşma çerçevesinde, AB yecekler için, ortaokula denk lise alt sınıfla- standartlarına uygun bir eğitim verilmek 4 Yıl rı mevcuttur. Genel olarak ilkokuldan, orta- istenmiştir. okula geçiş sürecinde yani 4.sınıfın birinci Genel Lise yahut ikinci yarıyılında veliye çocuğunun ilgi Yükseköğretim; üniversite, akademi ve yük- alanı ile alakalı bilgi verilmesi eğitimin seyri sekokullardan oluşmaktadır. Akademiler; Mesleki ve Teknik Okulları açısında güzel bir uygulamadır. mesleki eğitimi veren okullar, çıraklık eğiti- mi ile edinilen meslekler, sosyal hizmet ve Sanat Lisesi Ortaokulun ilk sınıfından itibaren, sosyal sağlık hizmetlerini kapsamaktadır. Yüksek bilimler, doğa bilimleri, matematik ve dil okullar; uygulama ağırlıklı 8 yarıyıl devam İmamhatip alanları derslerinde başarı grupları oluş- eden okullardır. Bu okullara girmek için, turulur. Belli alanlara ağırlık veren okullar mesleki liyakat sınavında başarılı olmak 15-19 Üniversite oluşturulmuştur. Ortaokulun 3. ve 4. sınıfla- yeterli olmaktadır. Öğrenciler, herkes her rında öğrencilere meslekleri tanıma için zo- üniversitelere; herkes her üniversiteye giriş Lisans runlu seminerler, geziler düzenlenmektedir. yeterliliğine sahip olamasa da belli istediği Ortaokulda belli bir başarı düzeyine ulaşa- alanları seçebilmekte ve okurken bölüm de- Lisansüstü bilen öğrenciler genel ve mesleğe yönelik ğiştirebilmektedir. 3 ila 4 yıllık lisans eğitimi eğitim veren yüksek düzeydeki bir okula ardından 1 ila 2 yıl yüksek lisans eğitiminin Doktora doğrudan geçiş yapabilmektedir. yapılabilmektedir. Doktora da yine 1 ila 2 yıl içerisinde tamamlanmaktadır. Bosna Hersek’te 8 devlet üniversitesi bulun- Ortaöğretim maktadır. Bunlar; Banja Luka Üniversitesi, Bihać Üniversitesi, DžemalBijedić Üniver- 9 yıllık zorunlu eğitimin ardından, sitesi (Doğu Mostar), Doğu Sarajevo Üni- isteğe bağlı olarak devam edilen ortaöğre- versitesi, Mostar Üniversitesi (Batı Mostar) tim sürecinin yaş aralığı 15 ila 19’dur. Öğ- Sarajevo Üniversitesi, Tuzla Üniversitesi ve renciler buradan ortaöğretimi bitirdiklerine Zenica Üniversitesi. Bütün yüksek öğretim dair diploma alır, zorunlu eğitim sonrasında kurumları entite ya da kanton yüksek öğre- okula devam etmek istemeyenlerin 1 se- tim yasalarına uymaktadır.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 28 29 TOPLUM

HRİSTİYANLARDA EĞİTİM VE EĞİTİM KURUMLARI

BOSNA HERSEK’TE DİN EĞİTİMİ Katolikler Katolik din eğitiminde (Kateheza), aile, cemaat birliği ve okul önemli faktör- lerdir. Özellikle Katolik Kilisesi ailede din eğitimine önem vermiş ve bu yönde çaba- YAHUDILERDE EĞITIM VE EĞITIM KURUMLARI larda bulunmuştur. 5 Mayıs 1991 yılında Vrh- bosanska Metropolitliği, Eğitim Bakanlığına din dersinin okutulması için dilekçe gön- dermiştir. 1991/92 eğitim-öğretim yılından günümüze Bosna’nın on kantonunda, Sırp Cumhuriyeti’nde ve özerk bölge Brçko’da Katoliklik zorunlu veya seçmeli olarak ve- rilmiştir. Katolik Kilisesi ilk defa kendi müf- redatını yine aynı dönemlerde çıkarmıştır. VRAM’a (1987) göre Yahudilerden mad- Müfredat zaman içerisinde bazı değişimler di açıdan durumları iyi olanlar Os- geçirmiş 2007/08 yıllarında son halini al- manlı döneminde çocuklarını Bosna- mıştır. Katoliklerin çoğunlukta olduğu beş AHersek’ten İstanbul’a okumak için gönderir, kantonda bu eğitim, ortaokul ve liselerde imkânı olmayanlar ise Saraybosna’daki Katedral – Saraybosna (AVDİÇ, 2010). haftada iki ders saati olmak üzere devam Yahudi okulları olan; “Meldar” Yahudi il- etmiştir. Tuzla kantonunda, lise 3. ve 4. sınıf- kokulu, “Talmud ve Tora” okulu ve “Yeşiva” larda Katoliklik dersi verilmiştir. Saraybos- Katoliklerin devlet okulları dışında da rahip adında, yüksek Talmud tahsili okullarına na’da Katoliklik dersi haftada bir ders saati ve din öğretmeni yetiştirmek için kurdukları gönderirlerdi. 1928/29 yılında, “Yahudi Orta olarak işlenmektedir. ortaokul, lise ve fakülteleri vardır ve diplo- Teoloji Semineri” (Musad İvrit Teologi Ti- maları Bosna’da geçerlidir. kuni) okulu açılınca bu durum değişmiş ve Katolik müfredatında yer alan dersler ve İsteyen Yugoslavya’daki Yahudiler burada içerikleri hakkında Nedad Avdiç “Bosna Her- Katolikler üç fakültede faaliyetlerine devam tahsil görmüşlerdir. Bu okulda, İbranice dili sek’in inanç Coğrafyası” adlı tezinde şöyle etmektedir: ve edebiyatı, Yahudi tarihi ve Yahudi felse- belirtir: fesi, Mişna, Talmud ve Sinagog İlâhîleri gibi Vrhbosanska Katolik Teolojisi (Vrhbosanska dersler verilmiştir. 1939/40 yılında Saray- katolicka Teologija)- rahip ve din öğretme- bosna’da “Yahudi Lisesi” açılmış, Saraybos- ni yetiştirmek için 1890 yılında Travnik’te “Katolik okul kitaplarında başta kurulmuş, Saraybosna’ya 1893 yılında ta- na, Banja Luka, Travnik ve Zenica’dan olmak Katoliklik tarihçesi, diğer dinler üzere 70 kadar kız – erkek öğrencisi olmuş- şınmıştır. 2008/09 döneminde 94 civarında (Yahudilik, İslâmiyet, Budizm) diğer öğrencisi bulunmaktadır. tur. Savaşın başlamasıyla, bu okulların faa- Saraybosna’daki Aşkenazların Sinagogu (AVDİÇ, 2010). Hıristiyan dinleri (Ortodoksluk, liyetleri de durmuştur (AVDİÇ, 2010). Protestanlık, Roma Katolikliği) Mostar Teoloji Enstitüsü (Teološki Institut II. Dünya Savaşından sonra Yahudi Birliği hakkındaki bilgiler bulunmaktadır. Mostar)- Katoliklik dersi veren hocaların sayıları az olduğu için kendi imkanlarıyla Bunun yanında Eski ve Yeni Ahit ve eğitim aldığı bu okul 1987 yılında kurulmuş- din eğitimi vermeye çalışmış, Yahudi din tarihi, Peygamberler, onların getirdiği tur. 1994-2006 yılları arasında 140 öğrenci dersleri okul müfredatına dahil edilmemiş- kanunlar, Katolik kilisesinin tarihçesi, bu okuldan mezun vermiştir. Ortaokul ve tir. Menahen Roman’ın 1968 yılında ölmesiy- dogmaları, âyin, ritüel, sakramentleri Lise olarak faaliyet gösteren 9 tane okul bu- le birlikte Yahudi Birliği haham yetiştirme ve kutsalları hakkında da bilgiler yer lunmaktadır. almaktadır. Üst sınıfların kitaplarında, sorunuyla karşılaşmış ve öğrencileri çeşitli Fransiskenlerin Teolijisi (Franjevačka Teo- yerlerde organize edilen seminerlere gön- Hırvatların Hıristiyanlaşması, Katolik Kilisesi’nin teşkilatlandırılması ve logija)- rahip ve din öğretmeni yetiştirmek dermişlerdir. Dünyanın farklı yerlerinde öğ- için 1904 Guča Gora’da kurulmuş, Saray- rencilere dini bilgiler, Yahudi tarihi ve Yahu- faaliyetleri, Osmanlı döneminde Katoliklerin durumları, Avusturya- bosna’ya 1908 yılında taşınmış ve 2008/09 di geleneği gibi temel unsurlar öğretilmeye döneminde yetmiş civarında öğrencisi bu- çalışılmıştır (AVDİÇ, 2010). Macaristan döneminde dillerini korumak için verdikleri mücadele, lunmaktadır (AVDİÇ, 2010). Komünizm’de Katoliklerin sıkıntıları, Katoliklerden yetişen önemli adamlar ve buna benzer Katoliklikle ilgili konular incelenmektedir.”

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 30 31 TOPLUM

Ortodokslar Sırp Ortodoks Kiliseleri 1880’den itibaren okullar ile okuma salonları açmaya ve der- MÜSLÜMANLARDA EĞITIM VE EĞITIM KURUMLARI 1994 yılında devlet okullarında din nekler kurmaya başlamıştır. Sava Kosavoviç eğitimi başlamış, 1996 yılında yapılan de- Ortodoks İlahiyatı 1882’de açılmıştır. 1913/14 ğişiklikler ve planlamalarla en son halini yılına kadar Bosna-Hersek’te 123 Sırp okulu Bosna-Hersek’ te İslâm dini eğitiminin Osmanlı döneminden başlayarak günümüze kadar almıştır. Sırpların yaşadığı bölgelerdeki açılmıştır. İstanbul Patriği 1905’te Bosna’da- devam ettiği ve gelişmişler kaydettiği söylenmektedir. okullarda bir dine mensup en az otuz ki Sırplara ait kilise-eğitim otonomisini öğrenci olduğunda o dine ait ders açabil- tanıdıktan sonra burada görev yapan din mektedir. Bosna-Hersek sınırları içerisin- adamları, din dersi öğretmenleri ve kilise- deki Sırp Cumhuriyetinde ilk ve ortaokul nin bünyesinde çalışanların maaşı devlet smanlı döneminde Bosna’da cami ve seçtiği öğretmenler tarafından verilmiştir din dersi zorunlu, lisede ise zorunluluk tarafından ödenmeye başlamıştır (AVDİÇ, bulunmamaktadır. mektepler, medreseler, tekke, hani- (AVDİÇ, 2010). 2010). kahlar ve kütüphaneler dini eğitimin Ortodoksların müfredatında yer alan Ofaaliyet yapıldığı mekanlardır. Mektepler Komünizm döneminde din eğitiminde yaşa- Saraybosna’da Svetog Vasilija Ostroskog dersler ve içerikleri hakkında Nedad Avdiç önceleri İslamiyet’i yeni kabul etmiş kişilere nan sıkıntılardan sonra komünizmin çökü- Ortodoks İlahiyat Fakültesi ve Foça’da şüyle birlikte Bosna’daki İslâm Birliği kana- “Bosna Hersek’in inanç Coğrafyası” tezin- Svetog Petra Dabrobosanskog İlahiyat Fa- dini bilgilerin verildiği mekanlar şeklinde de şöyle belirtir: işlev görürken daha sonraki dönemlerde lıyla önemli değişiklikler meydana gelmiştir. kültesi bulunmaktadır. Bosna-Hersek’teki Camilerin yanına okuldan sonra Cumartesi, Sırp Ortodokslar Sırbistan’da bulunan, Sırp 6 ile 10 yaş arasında çocukların din eğiti- mi gördüğü ilkokul kurumları durumuna Pazar ve hafta içi bir gün ilk ve ortaokul “Alt sınıfların din eğitimi dersi Ortodoks Kilisesi’ne ait lise ve fakültelerde gelmişlerdir. Yetişkinler için ise camilerde öğrencilerinin gidip dini eğitim alabileceği kitaplarında, İncil’in kısa versiyonu ve Eski dini eğitimlerini sürdürebilmektedir (AVDİÇ, veya “beytu-lilm”, “beytu’t-ta’lim” ve “mu- mektepler açılmıştır. ve Yeni Ahitte ismi geçen peygamberler 2010). allimhane” denilen mekanlarda din eğitimi işlenmektedir. 5’ten 9’a kadarki sınıfların Bosna Hersek’te dinî eğitiminin yasal çerçe- verilmiştir. Mekteplerde öncelikle Arapça kitaplarında Hıristiyanlığa, Hıristiyanlık vesi 1994 yılında İlkokul Kanunu tarafından harflerinden başlayarak, Kuran ve tecvid tarihine ve peygamberlerine daha belirlenmiş, din eğitimi ve müfredatı resmi- öğretilmiştir (AVDİÇ, 2010). derin bir giriş yapılmıştır. 5. Sınıfların yetini kazanmıştır. Seçmeli ders olarak dü- kitaplarında Havarilerin çalışmaları Medreseler 7-8 senelik eğitimin olduğu, şünülen din eğitiminin müfredatını dini bir- açısından Hıristiyanlığı, Kutsal yüksek dini tahsilin yapıldığı okullar olup likler hazırlarken, okullar sınıf ayarlamakla Sinodları, Slavların Hıristiyanlaşmasını bu kurumlarda imamlar, hocalar, hatipler, yükümlü tutulmuştur. ve 1054’teki Kilise ayrılığı üzerinde müderrisler, müftüler ve kadılar yetişmiştir. durulmaktadır. 7. sınıfların kitapları Bosna Hersek’te din özgürlüğü ve kiliseler Medreseden icazetlerini alan öğrenciler ile diğer dinî birliklerin yasal durumu hak- daha çok Sırp Ortodoks Kilisesi Tarihi fakülte statüsünde olan Saraybosna’ da ve milli tarih ile ilgilenmekte, bunun kındaki Kanunun (2004), 4. maddesinde, Gazi Hüsrev Bey Medresesi veya İstanbul’da şöyle ifade etmektedir: yanında Sırp yöneticilerden kilise ve Süleymaniye’de devam edebilmiştir. Bu manastırlar inşa edenler ve onların okullarda genel olarak Tefsir, Hadis, Ah- hayatları işlenmektedir. 8. sınıfların kam, Usul, Kelâm, Meani ve Beyan dersleri kitapları, öğrencileri, Ortodoks Dogması, ve bunların dışında ortamın ve âdetlerin Tanrı, Dünyanın Yaratıcısı, Ölenlerin isteğine göre ilimler öğretilmiştir. Tekke ve dirilmesi ve Âhiret hayatı hakkında hanikahlarda zikir dışında da dini eğitimin ‘’Herkesin din öğrenme hakkı bilgilendirmektedir. 9. sınıfların verildiği mekanlar olmuştur (AVDİÇ, 2010). vardır ve bu görevi sadece o göreve kitaplarında ise daha çok ahlak üzerinde atanan kişiler veya onun kilisesinin durulmaktadır.” Bosna-Hersek, Avusturya-Macaristan İmpa- temsilcisi veya din birliklerinin ratorluğu tarafından işgal edildiğinde devlet temsilcisi yapabilecek ve ayrı dini statüsünde olan İslamiyet, daha son- düzenlemelerle kararlaştırılacak raları sınırları kanunlarla belirlenen bir din dinî kuruluşlarında olduğu olarak statüsüne düşürülmüştür. Avustur- gibi devlet ve özel pedagojik ya-Macaristan döneminde ilk ve ortaokulda kurumlarında, ilk öğretim okuyanlara kendi dinlerini öğrenmeleri için okullarında ve yüksek düzeydeki din adamlarının seçtiği öğretmenler tarafın- eğitimlerde bu görevi dan dersler verilmiştir. Okul idaresi öğrenci- yapabilecektir” lerin dini dersleri almaları için uygun ortam sağlarken Müslümanlara ilk önce mektep- lerde daha sonra okullarda İslâm dini ders- Lasica, Dostovic, leri için özel sınıflar açılmıştır. Müslüman çocukların okula gitmeleri için kız çocukları- Maleskic ve Focic, 2016 na kadın öğretmenler, erkekler çocuklar için de erkek öğretmenler getirilerek haftada iki saat din dersi verilmiştir. Cuma günü de tatil günü olmuştur. Lise okullarında da haf- tada iki defa din dersi yine din adamlarının

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 32 33 Dobrun Mânâstırı- Vişegrad (AVDİÇ, 2010). (AVDİÇ, Dobrun Mânâstırı- Vişegrad TOPLUM

Travnik’te Elçi İbarahim Paşa Medresesi (1705 yılında kurulmuş, Machacek’e (2005) göre, 1994 yılında getirilen kanuna göre il- 1892 yılında yıkılıp yeniden yapılmış, 1940’lı yıllarda kapanmış ve kokul, ortaokul ve liselerde din dersleri verilmeye başlanmıştır. 1994 yılında yeniden faaliyete geçmiş) Riyaset okullarda görülen din dersleri için kitaplar hazırlamış ve din hocaları yetiştirmek için Bihaç, Zenica ve Mostar’da İslâm Pedagoji Akademileri açmıştır. Daha sonra böyle bir akademi de Novi Pazar Sancak’ta açılmıştır (AVDİÇ, 2010). İfet Mustafiç “İslâmska Zajednica u Bosni i Hercegovini” adlı ça- lışmasında okul öncesi çocuklar için dini eğitim, genelde İslâmî prensipler üzerinde kurulmuş kreş ve ana okullarda verilmiştir. Bunun gibi yerler günümüzde çok az bulunmaktadır. Riyaset tarafından böyle bir yer kurulmamış, genelde özel kişiler tara- fından böyle yerler çalıştırılmıştır. Bunun dışında devlete bağlı anaokullarında çocuklar, ebeveynlerin seçtiği din derslerini gö- rürler (AVDİÇ, 2010). Din eğitiminde medreselerin (İmam Hatip Liseleri) özel yeri var- dır. Medreselerde hem dini hem seküler olmak üzere iki yönlü İslâm Bilimleri Fakültesi (FİN)- Saraybosna (AVDİÇ, 2010) eğitim verilmektedir. Medreselerde dört yıllık bir eğitim süreci bulunmaktadır. Bu okullardan mezun olan öğrenciler herhangi bir fakülteye gidebilmektedir. Günümüzde Riyasete bağlı olarak Cazin’de “Reis Cemaluddin Efendi ÇauĢeviç” Medresesi 1867 toplam 8 tane medrese faaliyet göstermektedir (Lasica vd.,2016). yılında kurulmuş, 1945 yılında kapanmış ve 1993 yılında yeni- den faaliyete geçmiş ve Mostar’da Karacoz Bey Medresesi 1557 Saraybosna’da bulunan Gazi Hüsrev-Bey Medresesi Bosna’daki yılında kurulmuştur, 1918’de kapanmış ve 1995 yılında yeniden en eski eğitim-öğretim kurumudur. 1537 yılından itibaren, yani faaliyete geçmiş Osmanlı döneminden beri faaliyet gösteren 481 yıldır faaliyet göstermektedir. Sarajevo’da bulunan Gazi Hüs- medreseler olmuşlardır. rev Bey Medresesi Bosna Hersek’te kuruluşundan günümüze, kesintisiz eğitim veren tek okul olmuştur. Bugün Gazi Hüsrev Bey Bunlardan başka bir de yeni kurulan, Sancak Novi Pazar’da medresesi biri erkek, diğeri de kız öğrencilere yönelik eğitim “Gazi İsa Bey Medresesi”(1990), Hırvatistan Zagreb’te “Dr. Ahmed veren iki bölümden oluşmaktadır. Medresenin her iki bölümü de Smayloviç Medresesi” (1992) ve Visoko’da “Osman Efendi Reco- de öğrencilere yatılı eğitim kurumu olarak hizmet verilmektedir. viç Medresesi” (1992) faaliyet göstermektedir. Müfredatı islami ilimler ve beşerî bilimlere dayanıp öğrencilere ilahiyat, felsefe, hukuk, filoloji ve uygulamalı alanlara dair ders- Nakičević (1998) tarafından aktarıldığına göre Yüksek din tah- ler sunulmaktadır. (Lasica vd.,2016). sili de Saraybosna’da bulunan İslâm İlimleri Fakültesi (Fakultet İslâmskih Nauka)’nde yapılmaktadır. 29 Eylül 1977 yılında, İslâm Birliği’nin Meclis kararıyla kurulmuş ve günümüze kadar faaliyet göstermiştir.

Gazi Hüsrev Bey Camisi (AVDİÇ, 2010) Elçi İbrahim Paşa Medresesi (İmam-Hatip)- Travnik (AVDİÇ, 2010).

Bunun yanında Tuzla’da Behram Bey Medresesi (1626 yılında ku- Kuran ve Kuran Bilimleri (Kuran, Tefsir, Arapça), Hadis ve Hadis rulmuş, I. Dünya savaşında zarar görmüş, 1949 yılında kapanmış Bilimleri, Kelam bilim dalı (Akaid, Tasavvuf, İslâm Felsefesi, Din- ve 1993 yılında yeniden faaliyete geçmiştir.) Behram Bey Medre- ler Tarihi), Fıkıh bilim dalı (İslâm Hukuku, Ahlâk), İslâm kültürü, sesi hem kız hem erkek öğrencilere konaklama imkanı sunmak- medeniyet ve sanat tarihi bilim dalı ve Dava, Pedagoji, Metodo- tadır. loji, Didaktik, Retorik bilim dalı olarak altı tane bilim dalı bulun- maktadır (AVDİÇ, 2010).

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 34 35 TOPLUM

Aile ve Gençlik BOSNA HERSEK’DE AİLE YAPISI

Fatma Büşra Kaya - Aysun Celep

ile, insanın dünyaya geldiği andan parçalanarak yerlerini çekirdek ailelere bı- itibaren yaşamını devam ettirebil- rakması söz konusudur. mesi için gerekli bakımın ve desteğin gerçekleştirildiği sosyal ortamdır. Geniş aileler kasaba ve şehirlerde yaygın AAile aynı zamanda kültürün üretilip bir olmakla birlikte Boşnak ailesinin ortalama sonraki kuşağa öğrenme yolu ile aktarıl- büyüklüğü hala oldukça geniştir. Bunun dığı (Ozer,1991:215) ve buna bağlı olarak nedeni, yakın aile içinde üç veya daha fazla toplumsal organizasyonun somutlaştığı bir çocuğa sahip olunmasıdır. Çocuklar büyüse alandır. bile Boşnak aileleri tarafından destek gör- meye devam ederler. Boşnaklar, Osmanlı bakiyesi bir toplum olmalarından dolayı kültürel kodlarında Saygı, aile içi ilişkilerde önemli bir unsur- Balkanlar, hem kültürel zenginliğin ve coşkunluğun hem de ayrışmanın ve çatışma- dur. Ailedeki büyüklerin sözü dinlenir ve nın merkezi olmuştur. Altı yüzyılı aşkın bir dönem Anadolu ile aynı siyasi ve idari yapı- Osmanlı kültürüne ait özellikleri taşımak- tadırlar. Boşnak aileler Osmanlı mirasının onlara öncelik gösterilir. Boşnaklarda yaş- nın içinde var olmuş ve uzun süreli olarak Osmanlı Türklerinin yönetimi altında olduğun- lılara bilgelikleri ve deneyimleri nedeniyle dan, siyasal bakımdan Avrupa’daki Türkiye olarak tanımlanmıştır (Sloane, 1987: 9) etkileriyle Türk ailelerine benzer bir yapıya sahiptirler. saygı duyulmaktadır. Onların görüşleri aile Bosna’da farklı milletler sadece aynı toprakları paylaşmakla kalmamış, dini farklılıklarını meselelerinde geçerli kabul edilen görüştür. ve kendilerine özgü yaşam biçimlerini korumalarının yanı sıra aynı ekonomik hayatı payla- Tıpkı Türkler gibi Boşnaklar da aile birliğine Eğer bir Boşnak ailesi üç nesilden oluşuyor- şarak sosyal hayatın birçok alanında beraber hareket etmişlerdir. (Bringa,1995:21) Bosna- çok önem gösterir. Geleneksel olarak Boş- sa, büyükanne ve büyükbabalar ailede en lılar için Bosnalı olmak, çok kültürlü ve çok dinli bir ortamda kültürel çoğulculuğun sosyal naklarda ‘Zadruga’ daha çok tarım topluluk- yetkili ve sözü geçen kişilerdir. düzenin ayrılmaz bir parçası olduğu bir yerde büyümek anlamındaydı. Kültürel farklılıkları larında görülen geniş aile tipi için verilen isimdir. Bu aile tipi toprak bölünmesinin Boşnak toplumunda çözülen aile tiplerine kabullenmeleri, toplumun kendi evlerinin sınırları dışındaki sosyal hayata dair en yakın de rastlanır. Bu aile tipleri genellikle dul eş deneyimlerinin bir parçası ve kimliklerinin asli unsurlarından biriydi. (Bringa,1995:83) önüne geçebilmek ve mallarının bölünme- yerek aile topluluğuna ait olmasını sağla- ve çocukları kapsar. 1992’de yaşanan Bosna Sahip oldukları farklılıklara rağmen Bosnalılar genel sosyokültürel özelliklerini belirleyen mak adına bir arada yaşamalarıyla oluşur. Savaşı erkek nüfusunu önemli oranda etki- aile yapılarına sahiptir. Bu çalışma Bosna Hersek’te yaygın olan aile yapısı ve gençlik üze- Günümüzde zadruga artık kendi geleneksel lediği için çözülen aile tipleri 1992’den son- rine genel özellikleri içermektedir. biçiminde görülmese bile Boşnaklar halen ra oluşmuştur. geniş ailelerini (zajednica) ve komşuluk iliş- Cinsiyet Rolleri kilerindeki ehemmiyeti korumaya çalışır. Boşnak aileler geleneksel olarak Boşnaklarda en yaygın aile tipi; aile reisinin, ataerkildir ve soy devamı ailenin erkek tara- karısı, evli oğulları, gelinleri ve bekâr çocuk- fından gerçekleşir. Kadının evdeki yetkinliği ları ile beraber oturduğu geleneksel geniş olsa da erkeğin hane halkının reisi olması, ailelerdir. Gelenekçi geniş aileden daha aileyi dışarıda da temsil etmesini gerektirir. küçük, aile reisinin kendi anne ve babası ile Bununla birlikte, kocalar ve eşler için çağ- bekâr kardeşlerinin birlikte oturduğu geçici daş toplumda karar alma gücünü paylaşma- aile tipi de görülmektedir. Ancak günümüz- ları daha yaygın hale gelmiştir. de şartların değişmesiyle büyük ailelerin

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 36 37 TOPLUM

Boşnak aile yapısında kadın aile içerisinde ziyaretleri azalmış ya da kesilmişse, komşu Evlenme ve Düğünle İlgili Adetler hça hazırlayıp verir. Bohça içerisinde damat önemli bir figür olmanın ötesinde birlikte iki aile arasında sorun olduğu düşünülebilir. için söz havlusu ya da söz mendili ve söz aile içinde ve sosyal yaşamda görünürlü- Boşnakların evlilik hususunda en almaya gelen kişiler için hediyeler bulunur. ğünün fazla olduğu bilinmektedir. Kadınlar Sıkı ilişkilere sahip olan topluluklarda her- titiz davrandığı konu akraba evliliğidir. Bu Kız isteme merasiminde gelin misafirler evde daha sık görülürken erkekler genelde kes birbirini tanır ve ailenin geçmişi bir kişi konuda oldukça hassas olan Boşnaklar, arasına girmez. evin geçimini temin ederler. Bosna’da işsiz- hakkında çok şey ifade eder. evlenecek kimselerin akraba olmamalarına çok dikkat ederler Bu duruma riayet etme- Nişan: Damat tarafından 3 ile 9 arası erkek lik birincil bir endişe kaynağı olması sebe- Bu mahremiyet eksikliği, bazen aile işlerinin yip akraba evliliği yapanlar ise Boşnak top- (tek sayı olmak kaydıyla) nişana gider. Da- biyle hane halkının herhangi bir üyesinin is- kısa sürede karışabileceği anlamına gelebi- lumu tarafından dışlanmaktadır. mat tarafından olan kadınlar nişan töre- tihdamı olumlu görülmektedir. Bu nedenle, lir. Konuştukları şeylerin topluluk nezdinde nine katılmamaktadır. Damat tarafı geline birçok kadın kocası başka yerde çalışırken dedikodu halini almasından çekinirler. Bu Akraba evliliğine kesinlikle karşı çıkan ihtiyacı olan bütün eşyaları ve takıları alıp evinde aile işletmeleri yürütebilmektedir. nedenle buna fırsat verecek şeyler yapmak Boşnaklarda iki kişinin evlenebilmesi için nişanda erkekler ile yollar. Kız evinde de kız Kırsalda yaşayan Boşnaklar için, erkeğin köy hususunda temkinlidirler ve hane adını aralarında en az 5 kuşak akrabalık ilişkisi tarafından erkekler toplanır (kız tarafında dışında çalışması olağandır. utandırmaya meyyal kişilere karşı dikkatli- olmaması gerekir. sayıda bir kısıtlama yoktur. Tek ya da çift dirler. Bosna kültürünün güçlü bir kadınlık ve er- Savaşı takiben yaşanan toplumsal deği- olabilir). Damat evinden giden erkekler kız keklik anlayışı vardır. Kadınların bakımlı Samimi komşuluk ilişkileri mahalle sakinleri şimler ve sosyalizm çağında, evliliğe ilişkin evinde ağırlanır. Ardından gelin bohçası olması beklenirken erkeklerin de aktif ve arasında aidiyet ve güvenlik duygusu oluş- geleneksel normlar Bosna’da gevşemeye bırakılır ve kız tarafının damada hazırladı- becerikli olması gerekir. Genel anlamda, turur. Bu anlamda Bosna kültürü oldukça başlamıştır. Hem Müslüman hem Hıristiyan ğı bohça alınır. Damat evinde ise kadınlar Bosnalı Müslüman ailelerde cinsiyetler kolektivist bir yapıya sahiptir. Topluluk ruhu cemaatlerinden gelen dini yasaklara rağ- gelin evine giden erkekleri bekler ve damat arasında Bosnalı Hıristiyan ailelerden daha sadece kırsal alanlara veya ilçelere özel men Bosnalılar geç yaşta evlenmektedirler. evinde ağırlanırlar. Gelen damat bohçasını fazla ayrım görülmektedir. Müslüman ka- değildir. Şehirlerde, apartman bloklarında Bosna’da ilk evliliğin yaş ortalaması kadın- damat, gelin bohçasını da gelin açar. Nişan dınlar ayrıca daha muhafazakâr kıyafetleri dahi sıkı bir komşuluk ilişkisi mevcuttur. lar için 26,4, erkekler için 29,6’dır (UNECE, yüzükleri ayrı ayrı takılır. tercih etmektedirler. Boşnaklar her zaman misafirperver olmaya 2014). Etnik gruplar arası / dini gruplar arası özen gösterir ve misafirlerini en iyi şekilde evlilikler de kentlerde yaygın olarak görül- Kına: Kınada gelin ‘Dimija’ denilen Boşnak Topluluk ve Komşuluk İlişkileri ağırlar. mektedir. şalvarlarından giymektedir ve en az yedi kere kıyafet değiştirmektedir. Bu kıyafetler Boşnak aileler için komşuluk destek Boşnaklar komşularını aile fertleri olarak içerisinde dimija denilen şalvarlar daha bakımından özellikle akrabaları farklı bir görürler. Güven ve aidiyet duygusu berabe- fazla tercih edilir. Dimija adı verilen şalvar- köyde ya da şehrin farklı yakasında yaşayan rinde çeşitli yaptırımları da getirmektedir. lar sadece evli ve nişanlı kişiler tarafından insanlar için şarttır. Boşnaklar komşuluk Evlenecek olan kişilerin akraba olmamasına giyilir. Saç ve makyaj abartılı şekilde yapılır. ilişkilerine oldukça önem verirken yakın önem verdikleri gibi komşuyla evliliğe de Gelin ‘jencalar’(yengeler) ile birlikte kıyafet komşularını düzenli olarak ziyaret etmeyi karşı çıkarlar. Bunu güven ilişkisi ile açık- değiştirdikten sonra misafirleri selamlar. adet edinmişlerdir. Komşuluk ilişkileri ve lamaktadırlar. Aynı mahallede büyüyen ki- Her kıyafet değiştirdiğinde gelin kayınvali- ziyaretleri özellikle ev kadınlarının sosyal- şileri ailenin fertleri olarak gördükleri için desinin ve annesinin elini öper. Kayınvalide leşme alanlarını oluşturmaktadır. Erkekler komşular arasında evlilik yapılması uygun gelinin başından şeker, pirinç ve madeni ise sosyalleşme alanı olarak genelde kah- görülmez. Bu durumun aile ortamının ve para döker. Bu kurulacak yuvanın bereket- vehaneler gibi daha kamusal mekânları ter- samimiyetin getirisi olan güven duygusunu li olması için gerçekleştirilen bir ritüeldir. cih eder. Bu iki etkinlik dostluk ve topluluk zedelediğine inanılır. Boşnaklar akraba ya 26,4 29,6 Kına faslında geline kına yakılırken aynaya ruhunu korur. İnsanlar birbirlerini sık sık da komşular arasında evlilik gerçekleştiren baktırılır. Gelinin aynaya bakmasıyla kera- ziyaret ederler. Bir sebepten dolayı komşu kişileri toplumdan dışlar ve ilişkilerini sınır- metinin ve bereketinin aynaya yansıdığına lar. inanılır. Ardından gelinin baktığı aynaya Evlilik Adetleri genç kızlar bakar. Gelinin bereketinin kızlar üstüne olacağına inanıldığı için bu uygula- Kız isteme: Her Müslüman toplu- ma yapılmaktadır. munda olduğu gibi Boşnaklar arasında da flört usulü ile evlenme pek yaygın olmadığı gibi bu durum tasvip edilmeyen bir usuldür. Bundan dolayı gelin adayı olan kız genelde görücü usulü ile görülmekte ve istenmekte- dir. Kız istemeye gidilmeden önce erkek tarafın- dan bir heyet ile haber yollanır, eğer kızın ailesi kabul ederse erkek tarafından bir ya da üç kişi söz almaya gider. Giden kişi sayısı tek olmak zorundadır. Söz almada kahveler içildikten sonra kahve tepsisine damadın babası tarafından kahve hakkı diye bir mik- tar para bırakır. Kız tarafı gelen kişilere bo-

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 39 TOPLUM

Düğün: Düğün öncesi gelin almaya gelin Gosti: Yeni gelin evlendikten üç hafta sonra evine üç sağdıç (dever) (büyük dever ve babasının evine gider ve orada 1-2 hafta yanında iki dever) ve yanında kız tarafı ne kalır. Giderken de bütün aile fertlerine he- kadar kabul ederse o kadar yenge (jen- diyeler götürür. Gelin gostiye her sene git- ca) gider. Gelin, gelen herkesin elini öper. mektedir. Ardından hemen şerbet ikram edilir ama ikram edilen şerbetler içilmez ve giden de- Doğum verler(sağdıç) ve jencalar(yenge) oturmaz. Çocuk, Boşnaklarda tüm toplumlar- Büyük dever gelinin ellerini birleştirir ve da olduğu gibi sevinç ve mutluluğu arttıran bütün parmaklarında üç defa bir yüzüğü en önemli hususiyetlerden birisidir. Bu gezdirip parmağına takar, kırmızı duvağı ge- durum anne açısından çok daha önem taşı- linin başına örter ve gelini hafifçe kaldırıp maktadır. Yakın akrabaya ve konu komşuya üç kere güneşe doğru kendi etrafında dön- dedesi veya herhangi bir büyüğü tarafından dürür. Ardından dever kendi getirdiği ve içi- müjde hediyesi adı verilen bir hediye dağı- ne para koyduğu ayakkabıyı geline giydirir. tılır. Bu ritüeller bittikten sonra herkes otu- İki üç gün sonra çocuğa ad koyma merasimi rur, şerbetler içilir ve bardağın altına para yapılır. Bu merasim Müslüman geleneğine konulur. Ardından erkek tarafından olan uygun bir merasimdir. Çocuğun dedesi veya herkes evden çıkar. Gelini kendi ailesinden mahalle camisinin imamı çağırılır. Ezan ve bir erkek evden çıkarır ve arabaya bindirir. kamet ile çocuğun ismi kulağına okunur. Gelin evden çıkarken gelinin başına ve gelin İsmi koyan kimseye çeşitli hediyeler verilir. arabasının üstüne şeker ve madeni para Çocuğun iyi bir insan olması için dualar edi- dökülür. Bu uygulamanın adı ‘Svatovi’dir. lir, Kur’an-ı Kerim okunur. Akrabaya ve kom- Svatovide deverlere havlu verilmektedir. şulara yemek verilir. Düğün alanında deverler verilen havluyu boyunlarına asar ve bayrakla birlikte sade- Misafir Ağırlama ce damat tarafından erkeklerin açılış oyunu oynamasıyla düğün başlar. Boşnaklar misafirin bereketiyle ge- lip bereketiyle gittiğine inanır. Bu yüzden gelen misafir sayısı onlar için bir sorun teş- kil etmemektedir. Misafirlerini güler yüzle ağırlayıp onu hoşnut etmeye çalışan Boş- Eski kuşaklar; yeni kuşaklara sevgi, alaka gösterirlerse ve onların dertlerini kendi dertleri naklar, misafiri uğurlarken de onu memnun gibi kabul edip aynı dili konuşabilmeyi başarırlarsa, kendi kültürlerini, âdetlerini onlara etmeye çalışırlar. Bu bağlamda misafirle- aktarırken daha dikkatli olurlarsa, yeni kuşaklar da kendi milletinin kültürünü, örf ve âde- rinin gideceği yere sağ salim gitmeleri için tini korumak için çaba gösterip büyüklerini dinlerlerse yeni nesli sağlam yetişerek toplu- dua ederler. mun ve kültürün sağlıklı bir şekilde devam edebilmesi kolaylıkla sağlanır. Kuşaklar Arası İlişkiler Bir toplum kültürünü, örf ve adetle- rini, hayata bakış tarzını ve dinini yeni gelen Osmanlı bakiyesi bir toplum olan Boşnaklar kuşaklar arasındaki nesiller sayesinde ölümsüzleştirmektedir. aktarımı sağlıklı bir şekilde gerçekleştirebilmişler ve kültürlerini Yeni nesil sayesinde diğer toplumlardan ayrılır, başka milletlerin içinde yaşasa bile iyi bir şekilde muhafaza edebilmişlerdir. Yaşadıkları farklı siyasi yine onlar sayesinde asimile olmaktan kur- deneyimler, tarihsel olaylar, kimliklerini ve dinlerini direkt olarak tulurlar. hedef alan savaşlar ve katliamlara rağmen asimile olmamışlar ve Yeni nesillerini çok iyi yetiştirmiş, kuşaklar kültürel yapılarını, alışkanlıklarını, örf ve adetlerini, dinlerini ve arası dengeyi kurmuş olan toplumlar hiçbir zaman kendi öz benliklerini kaybetmemiş- kimliklerini korumayı başarabilmişlerdir. Kültürün, inançların ve lerdir. Gelecek toplumun kaderini belirleyen kimliğin korunmaya devam edebilmesi için yaşananlar kuşaktan nesiller kolay yetişmemektedir. Kuşaklar arası ilişkilerin devamlı ve düzenli olması kuşağa aktarılmaya devam edilmeli ve yaşananlardan dersler çı- için geçmişini iyi bilen, bugünü yaşayan ve karılmalıdır. geleceği yaşayacak olan kuşaklara büyük işler düşmektedir.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 40 41 TOPLUM

yoluyla akrabalık ilişkileri de kurulmuştur. Avrupa’ya giderek hayatlarını kazanmak, Boşnaklar yaşadıkları ortam sebebiyle ken- gençler tarafından çözüm yolu olarak be- di dinleriyle entegre olmuş etnik yapılarla iç nimsenmiştir. içe yaşamaktadırlar. Vakti zamanında diğer etnik yapılarla yapılan karışık evlilikler za- manla toplumsal yozlaşmayı da beraberin- Sadece 2015 yılında 68 bin gencin Avrupa’ya de getirmiş ve bu durum artık toplum ta- gittiği ileri sürülmektedir. (Korkmaz, 2016: rafından kanıksanmış bir hal almıştır. 1992 21) yılında gerçekleşen Bosna Savaşı’nda kom- şu komşuyu katlederken birçok evlilik sona ermiş ve yakın ilişkilere sahip kişiler bir- birlerinin düşmanı olmuştur. Bosna Savaşı Bosna Hersek’te yaşayan farklı etnik ve dini toplumlar arasındaki dinin ve tarihsel süre- cin getirdiği farklılıklar sebebiyle belirlenen sınırların tekrar hatırlatılmasını sağlamış ve BOSNA HERSEK’TE GENÇLİK mesafeyi belirlemiştir. Boşnak gençliğinin karşı karşıya kaldığı te- yılında mel sorunların başında devam eden ve ül- 2015 kede hâkim olan savaş psikolojisidir. Bunun sebebi savaşı birebir hatırlamasa ya da yaşamasa bile ailesinden mutlaka bir savaş tanığı olmasıdır. Savaş sebebiyle Bosna- Hersek çok kültürlü ve mevcut siyasi yapısı kendi iç dinamikleri ve tarihsel bir ailesinde kayıplar yaşayan kişilerde durum sürece sahiptir. Bosna Hersek’i incelerken bahsi geçen özelliklerine göre analiz etmemiz daha da hassas görülmektedir. gerekmektedir. Komünist dönemin verdiği refah kalitesi düşüncesi gençlerin aklında önemli yer Bosna’nın siyasi bütünlük ve istikrar- düşük maaşlarla iş bulabilen gençler- etmiştir. Bu durum onları günümüz şart- sızlıktan sonraki en önemli prob- se evlilikten kaçınma eğiliminde- larına karşı karamsar bir bakış açısına sü- lemi ekonomi olarak karşımıza dirler. Bu da ülkede doğumla- rüklemektedir. Savaş sonrası ülkenin içinde 68 Bingenç çıkmaktadır. Gayri resmî rın en alt seviyeye gelmesine bulunduğu kaotik yapı bu karamsarlığın işsizlik oranlarının % 40’ı yol açmaktadır. Sağlık ve devam etmesine sebep olmaktadır. bulduğu söylenen ülkede eğitim sisteminin yetersiz- gençler, geleceğe yönelik liği, iş imkânlarının oluş- Boşnak gençlerinin yaşadıkları en temel so- umutsuz düşüncelere sa- turulmaması, yolsuzluk- runların başını işsizlik çekmektedir. Eğitimli hiptir. Yoksulluk ve kısıtlı ların önüne geçilmemesi, insanlar ülke içinde iş bulmakta zorlanırken imkânlar sebebiyle ülkede, milletvekillerinin aldığı eğitim için yurt dışına çıkan Boşnakların sosyal güvence çok zayıftır. yüksek maaşlar, ülkede birçoğu eğitim aldıktan sonra geri dönmek Bu sebeple gençler kurtuluş mafyatik yapılanmalara göz istememektedirler. Ülkenin olumsuz şartları yolunu Avrupa ülkeleri olarak yumulması gibi rahatsızlık beyin göçüne sebep olmaktadır. Bosna Hersek görmektedir. konuları gençliğin yanı sıra Alija İzzetbegoviç savaşı bitirmek için Day- Boşnak toplumunun da öncelikli ton Antlaşması’nı imzalarken aklında iki şey Bosna’nın kendine özgü İslami gele- sorunları arasında yer almaktadır. neğiyle bağdaşmayan radikal dinî akımlar, vardı: ilki akan kanı durdurmak, ikincisi de gençlerin terör örgütlerine kanalize edi- Bosna- Hersek’in çok kültürlü ve çok sistem ne kadar kötü olursa olsun gidişatı lebilmesine yol açmaktadır. Balkanlardan dinli yapısı toplum yaşantısını da etki- düzeltecek olan Boşnak gençlerine inan- DAEŞ’e katılım oranlarının en yüksek olduğu lemektedir. Özellikle savaş öncesinde ve mak... Mevcut sorunları okuyabilen ve mis- ülkelerden biri Bosna-Hersek olarak karşı- komünizm sisteminin getirdiği toplumsal yon sahibi olan gençler Bosna Hersek’teki mıza çıkmaktadır. Bununla birlikte özellikle yaşantıda Hristiyan ve Müslümanlar aynı sorunların çözüm kaynağı olacak ve ümmet DAEŞ’e yönelik ilgi son dönemlerde giderek sosyal ortamlarda bulunmakta ve kültü- coğrafyasına fayda sağlayacak işler yapa- azalmaktadır. rel benzerlikler sebebiyle de birbirlerini caklardır. farklı görmemekteydiler. Bu durum top- Üniversiteden mezun olan gençlerin çoğu lumsal hayatta komşuluk ve arkadaşlık Avrupa niteliklerine uygun iş bulamamakta ve çok ilişkilerinin yanı sıra akrabalık ilişkilerine düşük ücretlerle çalışmak zorunda kalmak- de yansımıştır. Dini kurumlar tarafından tadır. Hatta düşük ücretli iş bulmakta bile gerçekleştirilen uyarılara rağmen farklı zorlanmaktadırlar. Sigortasız şartlarda çok dinlere mensup kişiler arasından evlilik

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 42 43 TOPLUM

Din ve Kültür

Şule Yavuzer - Songül Hatice Demirhan - Esra Bıyıklıoğlu

BOSNA HERSEK’TE DİNİ HAYAT

İlahi Dinler Öncesi Dönem lığı kabul eden Slaveniler zaman içerisinde Meryem’in kutsallığını reddederler, kilise mezhepsel ayrılıklar yaşamışlardır. Dini ayinlerini protesto edip ikonalara ve haça Balkan coğrafyasında bilinen en kimlik etnik kökenin önüne geçmiş ve bö- da saygı göstermezler. Ortodoks ve Katolik eski toplum, Arnavutların ataları olarak bi- lünmüşlerdir. kiliselerini ise “şeytanın mabetleri” olarak linen, tarihleri M.Ö. 12 yy’a dayanan İliryalı- isimlendirirler. (İmamović 1998: 89) lardır. İliryalılar Tuna havzasından, Adriyatik Bosna Hersek’te Hristiyanlık kıyılarına kadar olan alanda varlıklarını sür- Bogomilizm inancı Bosna’nın fethedilişine dürmüşlerdir. Bosna Hersek’in Hristiyanlıkla ta- kadar devam etmiş ve altınçağını bu dö- nışması hakkında muhtelif rivayetler bu- nemde yaşamıştır. Bosna’nın İslamlaşma- Balkanlara M.S. 4 yy’a kadar Roma İmpa- lunmaktadır. Slav rahiplerin misyonerlik sından sonra tarih sahnesinden silinmiştir. ratorluğu hükmetmiştir ve Pagan inancı faaliyetleri ile veya Dalmaçya kıyılarından Bazı iddialara göre İslam’ın Bosna’da bu vardır. Roma İmparatorluğu ikiye bölününce ticaret yoluyla geldiği iddia edilse de en kadar hızlı yayılmasının sebebi öncesinde balkanlarda ikiye bölünmüştür. Hırvatistan güçlü veriler Roma hakimiyeti ile birlikte var olan Bogomilizm inancıdır. ve Slovenya batıda, diğerleri doğuda kal- Hristiyanlığın bölgeye hâkim olduğu yönün- mıştır. M.S. 30 yılından itibaren halkın yok- dedir. Osmanlı Hakimiyeti ve İslamlaşma sul kesiminde Hristiyanlık yayılmaya başla- Slavların Hıristiyanlaşması uzun zaman al- 1463’te Osmanlı’nın Bosna’yı fet- mıştır. M.S. 313’de doğu Roma ‘da resmi din hetmesiyle dini ve toplumsal yapı yavaş Hristiyanlık olmuştur. Fakat buna rağmen mış bölgenin coğrafi şartları Hristiyanlığın yayılmasını geciktirmiştir. Tüm bu şartlar yavaş değişikliğe uğramıştır. Katolik kilisesi M.S. 600’lü yıllara kadar mitraizm inancı tarafından baskı altında tutulan ve Bogo- balkan coğrafyasında yaygındır. heretik bir akım olan bogonalizm inancının bölgede yayılmasına sebep olmuştur. mil inancına sahip olan Bosnalılar Osmanlı Mitraizm: Hristiyanlıktan önceki en büyük devletini desteklemişlerdir. kültlerden biridir. Bu kült gittiği her yerde Bulgaristan topraklarında doğan Bogomi- lizm inancı kendisini Hristiyanlığın bir kolu Bosna’da İslam’ın yayılışında en büyük et- yerel inançlarla etkileşime geçmiştir. Kay- ken dervişlerdir. Bölge fethedildikten sonra nağını güneş ve ışık olan Mitra’dan almıştır. hatta “gerçek hristiynalık” olarak tanımla- maktadır. Bogomiller, Ortodoks ruhban sı- kurulan tekkeler sayesinde İslam- şehir Mitra, Tanrı ile insanlar arasında aracı ve merkezlerinden kırsal kesimlere yayılma ruhların kurtarıcısıdır. nıfına karşı çıkıp, lüks hayatı, özel mülkiyet edinmeyi ve içki içmeyi reddederler. Dünya- fırsatı bulmuştur. Bosna 400 yıl Osmanlı M.S. 380 yılında bölgeye Hunlar ve Slavlar yı kötülüğün sembolü olan şeytanın yarat- idaresinde kalmıştır. Saraybosna’da din et- hâkim olmuştur. Slaveniler; Hırvat, Sırp ve tığına inanırlar, Tevrat’ı kabul etmezler, Hz. nik kimlik haline gelmiştir. Boşnak milletlerinin atalarıdırlar. Hristiyan-

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 44 45 TOPLUM

Geleneksel Hayat Ana dil bir milletin en önemli özeliklerden bir tanesidir. Boşnaklar Boş- nakça konuşmakta ve 30 harfli bir alfabe kulanmaktadırlar. Ayrıca, ilkokulda Bosna Hersek’in eski alfabesi olan kirill de öğretil- mektedir. Ama bu alfabe artık günlük hayat- ta pek fazla kullanılmamaktadır. Müzik, dans ve halk toplama, Bosna Her- sek’in sosyal hayatında önemli yer tutar. Müzik tarzları arasında sevdalinka en önem- lisidir. Sevdalinka kelimesi “sevmek“ keli- mesinden gelir ve doğal olarak tabiki aşkı anlatmaktadır. Bu şarkılar genellikle saz çalınarak söylenir. Bosna Hersek’in nüfusu- nun çoğu müslümanlardan oluştuğu için, sosyal hayatta dini şarkılar ve şarkıcılar da vardır. Ilahi şarkılar din, Allah, ve dinle ala- kalı olaylardan bahsetmektedir. Bir evde, ya da bir merkezde toplanarak ahali şarkı söy- ler ve halk oyunları oynar. Fakat, insanlar BOSNA HERSEK’TE KÜLTÜR sadece eğlenmek için toplanmazlar. Grup bir aile ona karşı terbiyeli olur. Yemeklerden toplanmalarında millet aynı zamanda top- konaklamaya kadar, her şeye dikkat eder lum için faydalı olmaya da çalışır. Köylerde ve kendi imkânlarına göre ona en güzel şe- yaşayan insanlar bir işi birlikte bitirmek kilde ikramlarda bulunmaktadırlar. Misafir amacıyla toplanırlar. evde olunca, hiçbir anlaşmaz- lık çıkmaz ve misafiri rahatsız Bosna Hersek Bayrağı ve İsmi Bosna Hersek’te, “komşuları- edebilecek konularda tartışma mız bize akrabalarımızdan bile yaşanmaz (Serdarević & Ajnija, Bayrak; ülkenin ve toplumun ya- daha yakınlardır”, diye bir ata- 2009, s. 232) şadıklarının temsil edildiği bir aynadır. sözü vardır ve hakikaten Bosna 18.yüzyıla kadar Türk bayrağını andırırken; Hersek’te insanlar arasında “Güzel bir Önceden bahsettiğimiz kibarlık 1945’lerde Yugoslavya’nın etkisini taşıyan bu davranışı fark edebilirsiniz. yerde, ve güzel ve saygı gösterme davranışları, bayrak ve 1992’de bağımsızlığını ilan etse Boşnak mahalleleri içerisinde, bardaklardan tam bir Boşnak’a ait özelikler- de 1995’e kadar süren savaş’ın neticesinde bir komşuya yardımcı olmak, kahve içmek – dir diyebiliriz. Ancak, Boşnak kabul edilen bayrak, milletini yansıtan bir kuşkusuz Boşnak kültürünün bu keyiftir, ama kimliğinde daha başka özellik- ler de bulunur ve gururlu ol- bayrağın özgürlüğünü taşıyamamıştır. Bosna şartıdır. Bu şartın önemi, özel- canının istediği Hersek farklı aşamalardan geçerek bugünkü likle zor durumlarda belli olur. mak da onlardan bir tanesidir. anda kahve içmek Boşnaklar çok gururlu insanlar niteliği taşımak zorunda kalmıştır. Bayrak Nitekim son savaşlar sırasında – bu meraktır.” zemini koyu mavi renkli, yukarıdan aşağıya her evde su olmadığı için suyu olmalarına rağmen, hiç kim- doğru sarı bir üçgen iniyor ve tam orta- olan evlerin kapıları her zaman seye insafsızca davranmazlar. sından da beyaz yıldızlar geçiyor. Bayrakta açıkmış (Serdarević & Ajnija, Öyle ki, mütevazılık ve eşitlik bulunan sarı üçgenin köşeleri Boşnak ve 2009, s. 230) Serdarević & Ajnija özellikleri Boşnak kimliğinde Hırvat halkını temsil ediyor, beyaz yıldızların mevcuttur. anlamı ise Avrupa’dır. Boşnak Müslümanlara göre komşularla iyi ilişkiler kurmak, Günlük hayatta keyif ve merak Bosna adını ‘Horion Bosona’dan alır. İyi insanların bölgesi bir insanın en temel yüküm- önemlidir. “Boşnak davranış lülüğüdür. Bu konuda, din, millet, sosyal kültürü” kitabının yazarları, bu iki terim ara- anlamına geldiği gibi Hint-Avrupa dilinde ‘Su’ anlamındaki mevki ve buna benzer faktörler, kesinlikle sındaki farklılıkları şu şekilde anlatıyorlar: ‘Bosana’dan geldiği de bilinmektedir. Taş anlamına gelen ‘seng’in, arka planda kalır. Öyle ki, mahalleye veya “Güzel bir yerde, ve güzel bardaklardan kah- apartmana yeni bir aile geldiğinde veya biri ve içmek – bu keyiftir, ama canının istediği bölge için Sarı Saltuk’un her yerinin taş demesi ile de Hersek yeni ev inşa ederken, onlara herkes yardım- anda kahve içmek – bu meraktır.” (Serdare- olarak anılmaktadır. Güney Avrupa ‘da bulunan üç etnik grubun cı olmaya çalışmaktadır. vić & Ajnija, 2009, s. 235) bir arada yaşadığı dili ve yönetimi bir arada yaşayan Bosna bir Bu anlattığımız kibarlık ve saygı göstermek, Ayrıca, dua, şükran ve verilen sözler, değerli misafirlerle de uygulanmaktadır. Bosna eylemlerdir. Eski zamanlarda, evladı evden Balkan ülkesidir. Boşnaklar iki bölgede de yer alırken; Bosna’da Hersek’te misafirlik kültürde önemli bir yer çıkarken anneler hayır dualarıyla onları yol- tutmaktadır. Bir misafir eve gelince, Boşnak cu ederlerdi. Günümüzde bu adetlerin azal- Sırplar’ın, Hersek bölgesinde ise Hırvatların yoğun olarak yaşadığı dığı belirtilmektedir. görülmektedir.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 46 47 TOPLUM

Bayramlar, Şenlikler ve Festivaller Sırplarla ilişkilendirilmesine karşın herkes- Bosna Hersek, farklı halkların birlikte yaşadığı bir yer çe benimsenmiş bir bayramdı. Bosna’da dini bayramlar diğer Müs- olması sebebiyle festival zamanları çok çeşitlilik gös- lüman toplumlarda olduğu gibi büyük önem taşımaktadır. Kurban Bayramı’nda kesilen terir ve gelişmiştir. Vatandaşlar ve turistler için tiyatro, kurbanlar sayesinde kardeşlik yardımlaşma müzik, sinema, çocuk festivalleri gibi farklı festivaller ve dayanışma ruhu canlı tutulmaktadır. düzenlenmektedir. Bosna-Hersek Ramazan ayını büyük afişlere Bosna’da kutlanan diğer günler: Türkçe ‘Ramazan şerif mübarek olsun’ ifa- desiyle kutlamaktadır. Ramazan tebrikleri de aynı şekilde Türkçe yapılıyor ve cevaben • Bağımsızlık Günü - 1 Mart ‘Allah razı olsun’ denmektedir. Bosna’da • İşçi Bayramı - 1 Mayıs iftar vakitleri, okunan ezanlar ve şehrin de- 1997 yılından beri • Devlet Günü - 25 Kasım ğişik noktalarından atılan havai fişeklerle Bosna Hersek’de yaşanan düzenlenen ve uluslararası halka ilan edilmektedir. savaşa tepki olarak 1995 bir festival olan Ramazan’da birçok şehirde her yaştan bin- Saraybosna Jazz Festivali lerce insanın iştirak ettiği dinî musiki kon- yılında başlayan Saraybosna serleri verilmektedir. Medreseler (imam-ha- Film Festivali, ülkenin en her yıl kasım ayında farklı tip liseleri) tatil edilerek öğrenciler, halka önde gelen film festivali milletlerden sanatçıları bir dinî konularda yardımcı olması, hizmet etmesi için ülkenin her tarafına dağıtılmak- sayılmaktadır. Temmuz ve araya getirmenin yanı sıra tadır. ağustos ayları arasında yeni yeteneklere de kapı Ayvaz Dede Şenlikleri, Boşnakların düzenlenmektedir. açar. Orta Bosna’da Kraula, Prusac kasabaları ve Ajvatovica dağında her haziran ayının son pazar günü düzenledikleri şenliklerdir. Aj- vatovica, Bugojno ve Kladanj (Donji Vakuf kasabası ) yakınında bir dağdır. Ayvaz dede, Akhisar’dan gelen ve Bogomiller`in yaşadığı Bosna Hersek’in eski bu dağı yurt tutan bir Alp eren derviştir. geleneklerini sunan Kozara Boşnakların sevgisini kazanıp Müslüman Etno Festivali temmuz ayının olmalarında etkili olmuştur. başında yapılmakta ve iki Yugoslavya döneminde yapılamayan fakat 2004 yılından beri düzenlenen 2006 yılından itibaren yeniden yapılmaya ve Bosna Hersek’in her yerinden gün sürmektedir. Kozara başlanan Ayvaz Dede şenliklerinde, Bos- ve Piskavica’da yapılır. Eski na’dan ve Türkiye’den gelen misafirler, Boş- yaklaşık 40 bin çocuğun katıldığı nakların Müslümanlığı kabulüyle bir millet Çocuk Festivalinde eğlence ve adetleri, geleneksel giyim, oluşlarını ve bu dönüşümde en büyük katkı- mutfağı ve etnik müzikler sı olan Anadolu Alperen dervişlerini coşku, eğitim odaklı atölyeler, oyunlar, minnet ve dualarla anmaktadırlar. dans performansları ve daha sunulmaktadır. birçok etkinlik düzenlenir. Durdevdan 23 Nisan’da kutlanan, Yorgi’ye Festival güneydoğu Avrupa’nın ithaf edilmiş, Hristiyanlara özgü bir Güney- doğu Avrupa bayramıdır. Hıdrellez bayramı- en kapsamlı çocuk festivali nın Hristiyan karşılığıdır. olarak bilinmektedir. 1960 yılından bu yana Bosna’da herhangi bir dinî bayram, Yu- goslavyanın dağılmasıyla dinî bayramların düzenlenen ve Güneydoğu etnik köken veya ırkları ayıran emareler hâ- Avrupa’nın en seçkin tiyatro line gelmesine dek, diğer tüm dinlere men- festivali olan Uluslararası sup etnik gruplarla birlikte kutlanmaktaydı. Tiyatro Festivali Mess her yıl Roman Katolik Noel’i, Ortodoks Noel’i ve Müslüman bayramları tüm halk tarafından Sonbahar’da Saraybosna’da birlikte kutlanan bayramlardı. Durdevdan düzenlenmektedir. da Ortodoks bayramı olması ve genelde

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 49 TOPLUM

Mutfak Kültürü Sevdalinkalar Bosna Hersek coğrafi konumu itibariyle hem Doğu hem Batı kültürlerinin etkisini Sevdalinka Bosna-Hersek’te gelenekçi bir müzik tarzıdır. Sevdah kelimesi ise ge- taşımaktadır. Ancak, farklı kültürlerin etkisine rağmen, çağımızın Bosna Hersek’inde bulu- nellikle (Türkçe: Sevda) Boşnak geleneği ve folkloru için kullanılır, çoğunlukla aşk duygu- nan kültür ne tam Doğu’ya ne de tam Batı’ya katılmamaktadır. Aslında, bu tam bir Boşnak larının veya derin, dindirilemeyen (bir kişiye, şehre ya da yöreye karşı duyulan) tutkunun kültürüdür, yani bu bölgede yaşayan insanlara ait bir kültürdür. Fakat Osmanlılarla yüz- yarattığı ağır ve melankolik duyguları anlatmaktadır. yıllarca aynı toprakta yaşanıldığı için, Boşnakların günlük hayatında Osmanlı kültürünün, daha doğrusu İslam kültürünün etkisi fark edilmektedir. Bundan dolayı, bir Müslüman Boş- Sevdalinka için farklı farklı söylemler olsa da hepsinin anlamını yüklenen Müzisyen Pob- nak herhangi bir işe kesinlikle Besmele okuyarak başlamaktadır. (Serdarević & Ajnija, 2009, riç’in sözleri bu çalışmada yerini almaktadır: “Sevdah görünmez ve insanın etrafını çeviren s. 169) ‘auradır’. Hayata iyimser bakan, öyle yaşayan ve o güzellik ve memnuniyet unsurlarını bu- lanlara Allah vergisidir. Canın ‘sevdah’ güzelliğiyle fazlasıyla dolduğu zaman ‘sevdalinka’ Bosna Hersek’in beslenme kültürünün en temel özelliği elbette ki temiz ve düzgün olma- en iyi tazeleyici unsurdur: ‘canımı tazelemek için çala şarkı söylesene’. ‘sevdah’ sadece bir larıdır. Boşnaklar için bu önemli bir noktadır. Bu yüzden yemek hazırlanacağı zaman hem kelime değildir, canların sınırsız genişliğinde neşenin zerresini bulup onlarla mozaik yapa- ellerinin hem kullandığı malzemelerin hem de bulaşıkların temiz olması gerekmektedir. rak, kendilerine hayatı güzel kılan hayali güzellik muhitidir. Hayat, maalesef sadece aşktan Yemeğe çok saygı gösterilmesi nedeniyle, Boşnak bir evde ekmek ve diğer yemekleri çöpe ibaret değil, ‘sevdah’ın en üst noktası olan Sevdalinka ise Boşnakların yaşantılarının tarihi atmak günah olarak görülmektedir. Bu yüzden, tabağın üzerinde yemekten sonra kalan yi- kâtibidir.” (Ömer Pobriç/Müzisyen) yecekler, çoğunlukla hayvanlara verilir. Boşnak mutfağında, Osmanlı ve Avrupa etkisinden dolayı, farklı kültürlerden gelen bir sürü yemek çeşidi bulunur. ‘Boşnak davranış kültürü’ Sevdalinkalar, başlangıç tarihi kesin olmamakla birlikte 16. yüzyıl itibariyle Boşnak halk kitabında açıklandığı gibi bu çeşitlilik elbette bir eksiklik olamaz, aslında bu Boşnak mut- kültürüne özgü bir anonim tür olduğu kaynaklarda rastlanılmaktadır. Yazılı bir kaynakta ilk fağının bir özelliğidir. (Serdarević & Ajnija, 2009, s. 172) olarak 1574 yılında Hırvat yazar, Luka Botić bahsetmiştir (İyiyol & Ćatović, 2012) Geçmişte, farklı kültürlerden gelen yemekleri ustaca yapan kadınlara ‘aşçi-kadun’ diye isim koymuşlardır. Genç kızlara aşçılık öğretmek, bu kadınların ayrı bir özelliğidir. Boşnak Boşnakça Metin Türkçe Tercüme mutfağında hem tuzlu hem tatlı yemeklerden bir sürü çeşit vardır. Bu tüm çeşitlerin ara- sında, ‘Pita’ isimli yemek en ünlüsüdür ve Pita’nın çeşitlerinden ‘burek’ en önemli yeri alır (Serdarević & Ajnija, 2009, s. 181). “Bulbul mi poje “Bülbül öter, Zora mi rudi, Șafak sökünce, amogadragog nema. Benim yârim yok. Enaga, majko İşte yâr orada annem! udžul-bašči Gül bahçesinde Podružicom mi spije” Gülün altında uyuyor.” (Žero, 1995: 37).

Boşnak Halk Kültürünün yansıması olan Sevdalinkalar‘da sevda, aşk anlatılmaktadır. Sev- dalinkalar da toplumsal hayattan karelere rastlanmaktadır. İslamiyet’in etkisi ile sosyal hayatın içinde din ve dini vecibelerde yerini bulmaktadır. Siyasilerle birlikte siyasete karşı eleştirilerde kendine pay almaktadır. Edebiyatında yansımaları teşbihlerde, istiharelerde yankılanmaktadır. Genellikle paşa, vezir ve beylerden oluşan hikâyeleri sevgili-padişah, âşık-vezir teşbihleri ile de anlatılmaktadır. Osmanlı’nın aksayan yanlarına vezir-âşık örnek- lemi ile ifade edilmiştir. Boşnak halk kültüründe Türk kültürünün esintileri, “yaşa, aman, hey, vah, ey, of, cici” gibi Türkçe ünlem-hitaplarına da rastlanılmaktadır (İyiyol & Ćatović, 2012, s. 262,263)

Boşnakça Metin Türkçe Tercüme

“Ne prestašePaše i veziri, Nice paşalar ve vezirler geçti, Bosnumojuniko ne umiri” Bosna’yı kimse teskin etmedi. (Žero, 1995: 66).

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 50 51 TOPLUM

Bosna’nın imarında büyük katkısı olan Sokullu Mehmet Paşa’ya da Sevdalinkalar da yer Kültür- Sanat Aktörleri verilmesi ona duyulan büyük minnettarlığın da göstergesi olmaktadır.

Aida Begiç Boşnakça Metin Türkçe Tercüme Aida Begiç, 1976 Saraybosna doğumludur. 2000 yılında Saraybosna Film Akademisi’n- den mezun olmuş, mezuniyet proje filmi Mehmed-Pašatri cara dvorio, Mehmet Paşa üç sultana hizmet etti, olan “First Death Experience” ile Cannes Film Festivali’nin Cinefondation bölümünde Izdvoriodevet kula blaga. Dokuz kule altın kazandı. yarışarak önemli ödüller kazanmıştır. 2008 yılında ilk uzun metrajlı filmi “Kar”da savaş Pa je sjeo misli razmišljati, Oturup düşünmeye başladı. sonrasının Bosna’sının kadınlarını anlatmış ve önemli ödüller kazanmıştır. Kudćetol’koblagodijevati? Bu kadar altını nereye koyacağız? (Aida Begiç, 2017) Nit’ ćeblagosirotinjidjeliti, Bu altını fukaraya mı dağıtalım, Nit’ ćeblagopopiti u vinu, Yoksa şaraba yatırıp içelim mi? Nit’ ćeblagobaciti u Drinu, Yoksa Drina Nehri’ne mi atalım, Veććepravit’ poBosnihaire, Yoksa Bosna içinde hayır mı yapalım, Cemalettin Latiç A najprije na Drinućupriju. Önce Drina üzerinde köprü (yapalım). Cemalettin Latiç, Bosna’nın milli şairidir. Bosna’nın milli marşının ilhamını bilmeden, Nek se Bosna popjesmamaspominje. Bosna şarkılarda geçsin diye. siyer konulu yazmış olduğu şiir ile Aliya’nın muhabbetine daha tanışmadan müşerref Aman, fmanjašajaša Aman, aman yaşa yaşa olmuştur. Aliya ile 3 yıl hapishanede birlik- te kalan Latiç, Bosna Millî Mücadelesinde Mehmet-Paša. Mehmet Paşa. önemli görevler üstlenmiştir. Edebi kişiliği ile Mehmet Akif Ersoy’un Safahat’ı ve Yunus (Žero, 1995: 192). Emre’nin Divan’ını Boşnakçaya tercümesi ile de meşgul olmuştur.

Boşnakların İslamiyet’i kabul etmesiyle birlikte Boşnak toplumunun sosyokültürel yapısın- da tarihe bıraktığı izler bugünde etkisini göstermektedir. Sevdalinkalar bu toplumsal etki- nin önemli bir anonim örneğini yansıtmaktadır. Dino Merlin Asıl adı Edin Dervişhalidoviç’dir. Şarkı sözü En bilinen Sevdalinka Müzisyenleri ise: yazarı, besteci ve şarkıcıdır. Eski Yugos- lavya ülkelerinin tamamında çok satan albümler yapmıştır.Savaş dönemi saray- Zehre Deovic bosnayı terk etmemiş ve halka umut veren Safet Isovic parçalar yapmıştır. Nada Mamula Zaim ImamovicA Himzo Polovina

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 52 53 TOPLUM

OSMANLI HAKİMİYETİ VE SONRASINDA Bosna Hersek ve Vakıflar VAKIF FAALİYETLERİ

Mine Gül

Vakıflar, kuruluş gayeleri itibariyle bir top- Bosna Hersek ile Osmanlı Devleti’nin tarih Avusturya-Macaristan döneminde kurulan luluk ya da bir kimse tarafından bırakılan sahnesindeki geçmişleri uzun bir sürece ve amacı gereği lise ve üniversite okuyan mülk ve paranın idare edildiği yerdir. Daha tekabül eder. Bu zaman diliminde Osmanlı Müslüman gençlerin eğitim hayatlarına net bir tanımla, toplum ve kültür hayatında faaliyetlerini vakıflar aracılığıyla insanlara destek veren Gayret vakfı sayesinde kültürel önemli rol oynayan hayır kurumlarıdır. ulaştırmıştır(Atabay, 2012; 314). Bu hizmet, ve sosyal faaliyetler artmış, bugünkü sivil gözle görülür bir gelişme göstermiş ve Os- toplum kuruluşlarında görülen burs ve yurt Osmanlı’nın varlığının hissedilmesi yani manlı eserleri Bosna sokaklarını mahallele- hizmetleri o gün de Müslüman öğrenciler şehirleşmesi noktasında vakıflar önemli rol re çevirmiştir. için sağlanmıştır. Hem öğrencilere hem de oynamaktadır. Şehrin ihtiyaçları, toplumun Müslüman halka yaptığı katkıların yanında kültürel kodları vakıflar aracılığıyla sağ- Saraybosna’daki Hüsrev Bey Cami ve Kütüp- takvim basma ve dergi yayıncılığı ile de aktif lanmış ve vakıflar o zamanlarda daha çok hanesi, Sarı Saltuk Tekkesi, İsa Bey Camii bir şekilde rol almıştır. mimari yönüyle hizmet vermiştir. Bu hizmet, Külliyesi, Kadiri Tekkesi, Mostar’da Karagöz inşa edilen han, kervansaray, bedesten, Mehmet Bey Camii ve Blagay Tekkesi gibi I. Dünya Savaşı sürecinde kapatılan fakat çarşı, cami, tekke ve medrese gibi halkın değerler Bosna’da vakıf hizmetiyle insan- Bosna’nın önemli bir başka sivil toplum ihtiyaç duyacağı ticari, eğitimsel ve dini ların kullanımı ve yararlanması için yapılan kuruluşu olan İlmiyye de faaliyetlerini mekanlarla sunulmuştur. vakıflardır(Atabay, 2012; 313). Yalnızca bir Müslüman gençlerin dini eğitimlerine katkı kaçını saymakla yetinebildiğimiz Bosna va- noktasında sürdürmüştür. Bunun yanında Bosna’daki vakıf faaliyetlerine bakıldığında kıfları kamu hizmeti için inşa edilmiş yapılar eşi vefat etmiş dul hanımlara da yardım Osmanlı ile vakıf kültürünün yaygınlaştığı olarak günümüze kadar gelmiştir. ederek yardımlaşma gücünü Müslümanlar görülmektedir. Öyle ki, şehirlerin kurulması arasında yaymayı hedefleyen İlmiyye Top- dahi vakıflar yoluyla olmuştur. Bunun en Müslümanlar, Avusturya-Macaristan Dev- luluğu, dönemin Müslüman halkına büyük bariz şekilde görüşeceği şehir, Saraybos- leti’nin sağladığı bazı haklar çerçevesince hizmetler vermiştir. na’dır. Aynı zamanda Bosna-Hersek’in de daha çok kimlik mücadelesi vermişler ve başkenti olan bu şehir, Üsküp ve Bosna’da bunu yaparken de teşkilatlanmaya baş- Sonuç olarak Boşnaklar, Osmanlı Devleti sancakbeyliği yapmış olan İshakoğlu İsa lamışlardır. Milli ve manevi kimliklerini döneminde vakıflar, sonrasında ise sivil Bey’in kurduğu vakıflar sayesinde oluşmuş- koruma ihtiyacı hisseden Müslümanlara toplum kuruluşlarıyla hizmet almaya devam tur. O zamanın dikkat noktası, insanların tanınan bu hakların ne derece halis oldu- etmiş ve dönemin sıkıntılı süreçlerinden namazlarını kılabileceği bir cami ve alışve- ğu tartışılacak bir mevzudur. Zira istenen, doğan imkanları birlik içinde değerlen- rişini yapılacağı çarşı olduğu için yapılan Osmanlı Devleti ile olan bağın koparılması dirmişlerdir. Her biri kendine has kuruluş inşalar bu yönde yapılmıştır. Bu stratejik ve Osmanlı’nın İstanbul’dan, Edirne’den, felsefesiyle inşa edilen vakıflar, bugün de adımı ise mahallelerin kuruluşu tamamla- Bursa’dan ayrı görmediği Bosna’da yaşayan Osmanlı mirası olarak araştırılmakta ve mış ve tam bir yaşam alanı ortaya çıkmıştır. Müslüman halkın kendilerine has kültür envanter çalışmaları yapılmaktadır. kodları bulmalarıdır.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 54 55 Kaynakça Toplum Eğitim

Siyaset ÖZDER, A. (2010). Bosna Hersek’te ortaöğretim düzeyinde coğrafya eğitimi. htt- ps://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ Bosna Hersek Başkonsolosluğu. (2017, 11 27) http://www.izmirkonzulatbih.org/?pa- ge_id=4 adresinden alınmıştır AVDİÇ, N. (2010). Bosna-Hersek’in inanç coğrafyası. https://tez.yok.gov.tr/Ulusal- TezMerkezi/ (10 July 2014). Bosnia’s Future. International Crisis Group. Brussels, Belgium: Inter- national Crisis Group. Değerler Eğitimi Merkezi, (2016). Balkanlarda din eğitimi.İstanbul. Çınar mat. ve yay. san. tic. ltd. şti. Ekinci, M. U. (2014). Bosna-Hersek Siyasetini Anlama Klavuzu. Ankara: SETA Yayınla- rı. https://www.bosnahersekegitim.com/bosna-hersek-egitim-sistemi/ 13.01.2018 Eliaçık, R. İ. (2004). Çağa İz Bırakan Müslüman Önderler: Aliya İzzetbegoviç. İstan- https://www.bosnauniversiteleri.net/bosna-hersek-egitim-sistemi/ 13.01.2018 bul: İlke Yayıncılık. Hacıoğlu, C. Y. (2017, 12 04). Bosna-Hersek: Batının Güvenini Kaybetiği Medeniyet. Aile ve Gençlik https://www.researchgate.net/profile/Cueneyt_Yeniguen/publication/281440332_ Babuna, Aydın (2000). Bir Ulusun Doğuşu Geçmişten Günümüze Boşnaklar, Tarih Bosna-Hersek_Bati%27nin_Guvenini_Kaybettigi_Medeniyet_Bosnia-Herzego- Vakfı Yayınları. vina_The_Civilization_Where_the_West_Lost_Its_Trust/links/55e701bd08a- e65b638994528/Bosna-Hersek-Batinin-Guvenin adresinden alınmıştır Bahadır, Bilal Enis, (2014). Bosna Hersek’teki Müslüman Gençlerin Sorunları ve Çözüm Önerileri, Ortak Tarih Ortak Gelecek: Balkanlar, UGB Akademik Forum İzzetbegoviç, A. (2008) Konuşmalar. İstanbul: Klasik Yayınları Dizisi-3, s.74-77. Latiç, C. (2017, 11 27). Anadolu Ajansı. http://aa.com.tr/tr/analiz-haber/bosna-her- Bayraktar, Zülfikar, Balkanlar’da Bir Arada Yaşama Kültürü Bağlamında Kim- sekin-deli-gomlegi-dayton-antlasmasi/691481 adresinden alınmıştır lik Çatışmasından Kültürel Entegrasyona Türk Dili ve Kültürünün Önemi, Karade- McMahon, P. C., & Western, J. (2017, 11 27). www.foreignaffairs.com. https://www. niz Araştırmaları, Sayı 36, 223 - 234. foreignaffairs.com/articles/bosnia-herzegovina/2009-08-17/death-dayton adresin- Bringa, Tone, (1995). Being Muslim the Bosnian Way, Identity and Community in a den alınmıştır Central Bosnian Village, Princeton University Press, s. 21. Mujanovic, J. (2017, 11 27). www.foreignaffairs.com. https://www.foreignaffairs.com/ Bringa, Tone, (1995). Being Muslim the Bosnian Way, Identity and Community in a articles/bosnia-herzegovina/2017-09-06/russias-bosnia-gambit?cid=mfa-artic- Central Bosnian Village, Princeton University Press, s. 83. le_reminder-11272017 adresinden alınmıştır İsmaili, Adnan, (2013). Balkan Müslümanlarının Son Durumu, Bölge Raporları-1, Stranka Demokratske Akcije. (2017, Aralık 6). http://sda.ba/home/o-name/lic- İDSB. na-karta-stranke/ adresinden alınmıştır Karasu, Mithat Arman, (2008). Bir Kentin Ölümü: Kentkırım ( Bosna Hersek Örneği), www.britannica.com. (2017, 11 27). https://www.britannica.com/place/Bos- Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 17, Sayı 3, s. 51-64. nia-and-Herzegovina adresinden alınmıştır Korkmaz, Yusuf, (2016). Etnik Gerilimler Balkanlarda Kırılmalara Sebep Olmaya De- vam Ediyor, İNSAMER, s. 19-25. Ekonomi Ozankaya, Özer, (1991) Toplumbilim, Cem Yayınları, İstanbul,s. 215. Al Jazeera ve ajanslar Özkan, Behlül, (2014). Bosna’da Kalıcı Barış Mümkün mü?, Bilge Strateji, Cilt 6 Sayı Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı 10, s.63-84. Türkiye Cumhuriyeti Kalkınma Bakanlığı Rüma, İnan, Uluslararası Toplum Egemenliği Bosna Hersek Örneği, Ankara Üniversi- tesi SBF Dergisi 63-1, s. 237-272. 25 Ekim 2016 World Bank Data Union Sloane, William M, (1987). Bir Tarih Laboratuvarı Balkanlar, çev. Sibel ÖZDURAN, Saray Bosna Büyükelçiliği-Bosna Hersek Raporu Süreç Yayınları, İstanbul, s. 9. World Bank Group, “Doing Business 2017: Equal Opportunity for All/ Regional Profi- Todorova, Maria, (2010). Balkanları Tahayyül Etmek, çev. Dilek ŞENDİL, İletişim Ya- le 2017: European yınları, İstanbul.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 56 57 Din ve Kültür Bosna Hersek Başkonsolosluğu. (2017, 11 27). http://www.izmirkonzulatbih.org/?pa- ge_id=4 adresinden alınmıştır (10 July 2014). Bosnia’s Future. International Crisis Group. Brussels, Belgium: Inter- national Crisis Group. Ekinci, M. U. (2014). Bosna-Hersek Siyasetini Anlama Klavuzu. Ankara: SETA Yayınla- rı. Eliaçık, R. İ. (2004). Çağa İz Bırakan Müslüman Önderler: Aliya İzzetbegoviç. İstan- bul: İlke Yayıncılık. Hacıoğlu, C. Y. (2017, 12 04). Bosna-Hersek: Batının Güvenini Kaybetiği Medeniyet. www.researchgate.net: https://www.researchgate.net/profile/Cueneyt_Yeniguen/ publication/281440332_Bosna-Hersek_Bati%27nin_Guvenini_Kaybettigi_Medeni- yet_Bosnia-Herzegovina_The_Civilization_Where_the_West_Lost_Its_Trust/link- s/55e701bd08ae65b638994528/Bosna-Hersek-Batinin-Guvenin adresinden alın- mıştır İzzetbegoviç, A. (2008). Konuşmalar. İstanbul: Klasik Yayınları. Latiç, C. (2017, 11 27). Anadolu Ajansı. http://aa.com.tr/tr/analiz-haber/bosna-her- sekin-deli-gomlegi-dayton-antlasmasi/691481 adresinden alınmıştır McMahon, P. C., & Western, J. (2017, 11 27). www.foreignaffairs.com. https://www. foreignaffairs.com/articles/bosnia-herzegovina/2009-08-17/death-dayton adresin- den alınmıştır Mujanovic, J. (2017, 11 27). www.foreignaffairs.com. https://www.foreignaffairs.com/ articles/bosnia-herzegovina/2017-09-06/russias-bosnia-gambit?cid=mfa-artic- le_reminder-11272017 adresinden alınmıştır Stranka Demokratske Akcije. (2017, Aralık 6). http://sda.ba/home/o-name/lic- na-karta-stranke/ adresinden alınmıştır www.britannica.com. (2017, 11 27). https://www.britannica.com/place/Bos- nia-and-Herzegovina adresinden alınmıştır

STK Atabay, Cuma: Balkan Ülkeleri Vakıfları(Bosna Örneği), Balkanlarda Osmanlı Vakıf- ları ve Eserleri Uuslararası Sempozyum, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları - 107, Ankara, 2012, s. 311 - 323 Bosna Hersek’te Vakıflar Tarihi, Bugünü ve Geleceği, Bosna - Herkesek Diyanet Vak- fı Vakıflar Müdürlüğü, 2010, İstanbul Bosna’nın Osmanlı Sonrası Müslüman Sivil Toplum Kuruluşları, Boşnak Medya, https://www.bosnakmedya.com/bosnanin-osmanli-sonrasi-musluman-sivil-top- lum-kuruluslari/ Oruç, Hatice: Bosna Şehirleri ve Vakıflar: http://www.sabahulkesi.com/2017/09/15/ bosna-sehirleri-ve-vakiflar-hatice-oruc/

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Bosna Hersek 58