Granicami Biskupstwa Kamieńskiego Zajmowano Się Już Wielokrotnie1. W
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom XXXV, zeszyt 2 — 1987 MAREK OKOŃ g r a n ic e Średniowiecznej d ie c e z j i kamieńskiej Granicami biskupstwa kamieńskiego zajmowano się już wielokrotnie1. W pracach badaczy niemieckich i polskich można zauważyć liczne błędne informacje dotyczące granic przedreformacyjnej diecezji kamieńskiej. Podstawowe mankamenty większości dotychczasowych ujęć to — z jednej strony — zbyt statyczne traktowanie omawianej kwestii, bez dbałości o po kazanie długiego procesu kształtowania się granic biskupstwa, z drugiej zaś — nieco pochopne utożsamianie ówczesnych granic politycznych z kościelnymi, przynajmniej na pewnych odcinkach. Dlatego przy rekon strukcji granic dawnej diecezji kamieńskiej nie można się opierać wyłącz nie na kilku najważniejszych średniowiecznych dokumentach, dotyczących Kościoła zachodniopomorskiego, ale trzeba uwzględnić znacznie obszerniej szy materiał dyplomatyczny, doprowadzając kwerendę badawczą aż do połowy XIV w., kiedy to ostatecznie ustabilizowały się interesujące nas tutaj granice. Istotnym materiałem pomocniczym są również szczegółow- sze prace na temat podziałów kościelnych omawianej diecezji, literatura odnosząca się do sąsiednich biskupstw, a także studia nad dawnymi gra nicami państwowymi i administracyjnymi Pomorza Zachodniego i pobli skich krajów. Najnowsze polskie opracowanie, autorstwa B. Kumora, zawiera wiele nieścisłości, ponieważ ten znany i ceniony historyk Kościoła nie mógł dokładnie prześledzić dziejów kształtowania się granic przedrefor- macyjnego biskupstwa kamieńskiego, skoro w swej pracy zajmował się nie jedną, ale kilkudziesięcioma diecezjami polskimi, doprowadzając ba dania aż do czasów współczesnych2. Najlepszym ujęciem tematu jest ar tykuł J. Petersohna, historyka niemieckiego specjalizującego się Kościo łem zachodniopomorskim w dobie średniowiecza, oparty na rzetelnej ana lizie licznych źródeł pisanych8. Podstawowym mankamentem tej ostat niej pracy jest brak jakiegokolwiek przedstawienia kartograficznego wy ników badań. Stąd nadal pojawiają się w pracach historyków polskich 1 Obszerny wykaz literatury przedmiotu zamieszczono na końcu artykułu. Ze względu na ograniczone ramy niniejszej pracy nie dajemy w przypisach odnośni ków do opracowań fachowych, a tylko odwołujemy się do średniowiecznych źródeł. 2 Granice metropolii i diecezji polskich 968-1939. ABMK 18: 1969 s. 338-345. 8 Die räumliche Entwicklung des Bistums Kammin. „Baltische Studien” Neue Folge 57: 1971 s. 7-25 (dalej cyt.: Balt. Stud.). 42 M A R E K O K O Ń i niemieckich mapy z fałszywie naniesionymi granicami diecezji kamień skiej przerysowywanymi najczęściej z dawniejszych opracowań, skoro nowsze są pozbawione tak istotnego załącznika. Dwie wyprawy misyjne św. Ottona, biskupa górnofrankońskiego Bam- bergu, przeprowadzone w latach 1124/25 i 1128, doprowadziły do załama nia się pogaństwa na Pomorzu Zachodnim. W zasadzie schrystianizowa- no wyłącznie ludność w głównych ośrodkach ówczesnego państwa za chodniopomorskiego, rządzonego przez księcia Warcisława I z dynastii Gryfitów. Z inicjatywy Ottona wzniesiono 14 kościołów w 12 miejscowo ściach, v/ tym po dwa w Szczecinie i Wolinie, najważniejszych wtedy grodach pomorskich. Rywalizacja polsko-niemiecka, a nawet duńska, o wpływy na Pomorzu Zachodnim przyczyniła się do stosunkowo długiego utrzymania się tutaj misyjnej organizacji kościelnej, podległej bezpośred nio biskupowi odległego Bambergu. Po śmierci Ottona w 1139 r. Stolica Apostolska zdecydowała się na utworzenie osobnego biskupstwa pomor skiego. Papież Innocenty II bullą z 14 X 1140 r. zatwierdził Wojciecha, dawnego kapelana na dworze Bolesława Krzywoustego i towarzysza Ot tona w jego wyprawach misyjnych, na biskupa pomorskiego. Stolicą no wej diecezji został Wolin, a tamtejszy kościół p. w. św. Wojciecha pod niesiono do godności katedry*. Bulla protekcyjna dla nowego biskupstwa nie rozstrzygała ani przy należności metropolitalnej, ani nie określała bliżej jego granic. Diecezję wolińską nazwano w bulli z 1140 r. „Pomeranensem ecclesiam”, co mogło oznaczać, że jej granice są identyczne z terytorium ówczesnego państwa zachodniopomorskiego. Jurysdykcja biskupów wolińskich kończyła się więc tam, gdzie nie sięgały wpływy książąt Pomorza Zachodniego. W tejże bulli wymieniono jednak uposażenie diecezji, rozmieszczone w zasadzie we wszystkich prowincjach państwa zachodniopomorskiego, równoznacz nego z obszarem biskupstwa wolińskiego. Dlatego można w przybliżeniu ustalić obszar ówczesnego Kościoła pomorskiego. Na zachodzie diecezja obejmowała okręgi grodowe: Trzebudzice (Tribsees), Dymin (Demmin), Chocków (Giitzkow), Wołogoszcz (Wolgast), Szczytno (Ziethen) oraz Groź- win, u ujścia Odry Szczecin i Kamień, a także wyspy Uznam i Wolin, da lej na wschód Pyrzyce, Stargard i Kołobrzeg aż po rzekę Łebę „de tota Pomerania Usąue ad Lebam fluvium”. Z powyższego wynika, iż pierwot ne granice biskupstwa wolińskiego rozciągały się od dolnej Reknicy (Reck- nitz) na zachodzie, po Łebę na wschodzie i obejmowały wąski pas ziem położonych bezpośrednio nad Bałtykiem, poza bardziej lądowymi okoli cami Dymina w części zaodrzańskiej oraz Pyrzyc i Stargardu w części przedodrzańskiej. Zapewne około 1140 r. w skład diecezji nie wchodziły jeszcze ani Ziemia Wkrzańska, ani teren przyszłego Mecklenburg-Stre- litz, czyli niewielkie krainy: ostrowska (Wustrow), stargardzka (Stargard) i bezrzecka (Beseritz), znajdujące się prawdopodobnie poza wpływami państwa zachodniopomorskiego, a także kasztelania cedyńska, która cią żyła ku Wielkopolsce, a w jej ramach należała wpierw do diecezji poznań skiej, potem zaś lubuskiej. Od połowy XII w. nowo utworzona diecezja została zmuszona do ob rony swoich granic przed zakusami sąsiednich biskupstw, pragnących albo odzyskać pewne terytoria przyznane im jeszcze przez cesarza Ottona I w połowie X w., a utracone później w wyniku reakcji pogańskiej Słowian połabskich, albo po prostu rozszerzyć swoje wpływy kosztem Kościoła za- 4 „Pommersches Urkundenbuch” (dalej cyt.: PUB). T. I nr 30. GRANICE ŚREDNIOWIECZNEJ' DIECEZJI KAMIEŃSKIEJ 43 chodniopomorskiego. Najpierw upomniały się o ziemie położone między Pianą (Peene) a dolną Odrą biskupstwa hobolińskie (Havelberg) i bren- neńskie (Brandenburg), należące do metropolii magdeburskiej, potem zaś 0 tereny leżące na zachód od Piany diecezja swarzyńska (Schwerin), z hamburskiej prowincji kościelnej, natomiast archidiecezja gnieźnieńska od końca XII w. coraz skuteczniej podporządkowywała sobie Pomorze Słupskie i Sławieńskie. Uszczuplanie granic biskupstwa zachodniopomor skiego odbywało się różnymi metodami. Gniezno umacniało się na tzw. Pomorzu Środkowym, wykorzystując głównie zmianę przynależności po litycznej tych obszarów. Podobnie w końcowym rezultacie postąpił Hobolin, ale pierwotnie długo zabiegał o zmianę granic kościelnych na drodze dy plomatycznej. Prawie wyłącznie za pomocą pergaminu walczyły biskup stwa swarzyńskie, brenneńskie, miśnieńskie i lubuskie, odwołując się na wet do Stolicy Apostolskiej, aby rozstrzygnęła długoletnie spory. Ekspan sja brandenburska na pograniczu wielkopolsko-pomorskim w 2. poł. XIII w. wzmocniła diecezję kamieńską, która — uregulowawszy kwestię swoich granic z sąsiednimi biskupstwami na zachód od Odry — sama przy stąpiła do rozszerzania wpływów kosztem Kościoła polskiego, a więc die cezji lubuskiej, poznańskiej, gnieźnieńskiej, a nawet włocławskiej. Najwcześniej z roszczeniami granicznymi w stosunku do omawianego biskupstwa wystąpiła diecezja hobolińska. W 1150 roku król niemiecki Konrad III, a w 1179 r. cesarz Fryderyk I Rudobrody zatwierdzili ottoń- skie granice biskupstwa hobolińskiego. Wśród kilkunastu wzmiankowa nych terytoriów były m.in.: „Morizi, Dolenz, Ploth, Miserezs, Grozwin, Cithne, Wanzljer], Woztrose”. Poza okręgiem Szczytno, wspomnianym tyl ko w dokumencie Konrada III, reszta ziem figuruje w dokumencie funda cyjnym Ottona I z 946 r. oraz potwierdzeniu tegoż przez cesarza Fry deryka Is. Z powyższych źródeł wynika, że Havelberg rościł sobie pre tensje do jurysdykcji kościelnej nad okolicami wielkiego Jeziora Morzyc- kiego (Müritz See), Ziemią Dołęską, to jest obszarem między Pianą, roz ległym Jeziorem Komorowskim (Kummerower See) i zapewne także na wschód od Trzebiatowa n. Dołężą (Altentreptow am Tollense) aż po Land- graben, okolicami grodu Płoty (Plötz), a więc na wschód od Dymina, zie mią między Pianą a Dołężą, określaną dlatego międzyrzecką (Meseritz), a leżącą na południe od Chockowa z centrum w Jarominie (Jarmen), pro wincją groźwińską znajdującą się między Pianą, Zatoką Szczecińską 1 Landgraben, ,,Wanzl[er]” — prawdopodobnie południowo-zachodnią częścią wyspy Uznam i być może pobliskimi terenami należącymi do gro dów chockowskiego, wołogojskiego, a nawet lesiańskiego (Lassan), „Woz trose” — niewielkim okręgiem ostrowskim (Wustrow), położonym na za chód od dużego Jeziora Dołęże (Tollensee) koło dzisiejszego Neubranden- burga. Nieco później o Ziemię Wkrzańską (Ukrerland, Ueckermark) upo mniała się diecezja brenneńska. Fryderyk I w 1161 r. oraz papież Klemens III w 1188 r. potwierdzili jej granice, które były identyczne jak w doku mencie fundacyjnym Ottona I z 948 roku*. Obydwie wspomniane diecezje przez cały XII w. nie odzyskały żadnego terytorium kosztem biskupstwa zachodniopomorskiego, gdyż same powoli dźwigały się z upadku, poważniejsza zaś ekspansja margrabiów branden burskich między Pianą i dolną Odrą miała miejsce dopiero w 1 poł. XIII stulecia. Należy bowiem pamiętać, że od początku XII w. biskupi „połab- 5 Tamże nr 10, 41, 81. 6 Tamże nr 11, 50,