Granicami Biskupstwa Kamieńskiego Zajmowano Się Już Wielokrotnie1. W

ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom XXXV, zeszyt 2 — 1987

MAREK OKOŃ

g r a n ic e Średniowiecznej d ie c e z j i kamieńskiej

Granicami biskupstwa kamieńskiego zajmowano się już wielokrotnie1. W pracach badaczy niemieckich i polskich można zauważyć liczne błędne informacje dotyczące granic przedreformacyjnej diecezji kamieńskiej. Podstawowe mankamenty większości dotychczasowych ujęć to — z jednej strony — zbyt statyczne traktowanie omawianej kwestii, bez dbałości o po kazanie długiego procesu kształtowania się granic biskupstwa, z drugiej zaś — nieco pochopne utożsamianie ówczesnych granic politycznych z kościelnymi, przynajmniej na pewnych odcinkach. Dlatego przy rekon strukcji granic dawnej diecezji kamieńskiej nie można się opierać wyłącz nie na kilku najważniejszych średniowiecznych dokumentach, dotyczących Kościoła zachodniopomorskiego, ale trzeba uwzględnić znacznie obszerniej szy materiał dyplomatyczny, doprowadzając kwerendę badawczą aż do połowy XIV w., kiedy to ostatecznie ustabilizowały się interesujące nas tutaj granice. Istotnym materiałem pomocniczym są również szczegółow- sze prace na temat podziałów kościelnych omawianej diecezji, literatura odnosząca się do sąsiednich biskupstw, a także studia nad dawnymi gra nicami państwowymi i administracyjnymi Pomorza Zachodniego i pobli skich krajów. Najnowsze polskie opracowanie, autorstwa B. Kumora, zawiera wiele nieścisłości, ponieważ ten znany i ceniony historyk Kościoła nie mógł dokładnie prześledzić dziejów kształtowania się granic przedrefor- macyjnego biskupstwa kamieńskiego, skoro w swej pracy zajmował się nie jedną, ale kilkudziesięcioma diecezjami polskimi, doprowadzając ba dania aż do czasów współczesnych2. Najlepszym ujęciem tematu jest ar tykuł J. Petersohna, historyka niemieckiego specjalizującego się Kościo łem zachodniopomorskim w dobie średniowiecza, oparty na rzetelnej ana lizie licznych źródeł pisanych8. Podstawowym mankamentem tej ostat niej pracy jest brak jakiegokolwiek przedstawienia kartograficznego wy ników badań. Stąd nadal pojawiają się w pracach historyków polskich

1 Obszerny wykaz literatury przedmiotu zamieszczono na końcu artykułu. Ze względu na ograniczone ramy niniejszej pracy nie dajemy w przypisach odnośni ków do opracowań fachowych, a tylko odwołujemy się do średniowiecznych źródeł. 2 Granice metropolii i diecezji polskich 968-1939. ABMK 18: 1969 s. 338-345. 8 Die räumliche Entwicklung des Bistums Kammin. „Baltische Studien” Neue Folge 57: 1971 s. 7-25 (dalej cyt.: Balt. Stud.). 42 M A R E K O K O Ń

i niemieckich mapy z fałszywie naniesionymi granicami diecezji kamień skiej przerysowywanymi najczęściej z dawniejszych opracowań, skoro nowsze są pozbawione tak istotnego załącznika. Dwie wyprawy misyjne św. Ottona, biskupa górnofrankońskiego Bam- bergu, przeprowadzone w latach 1124/25 i 1128, doprowadziły do załama nia się pogaństwa na Pomorzu Zachodnim. W zasadzie schrystianizowa- no wyłącznie ludność w głównych ośrodkach ówczesnego państwa za chodniopomorskiego, rządzonego przez księcia Warcisława I z dynastii Gryfitów. Z inicjatywy Ottona wzniesiono 14 kościołów w 12 miejscowo ściach, v/ tym po dwa w Szczecinie i Wolinie, najważniejszych wtedy grodach pomorskich. Rywalizacja polsko-niemiecka, a nawet duńska, o wpływy na Pomorzu Zachodnim przyczyniła się do stosunkowo długiego utrzymania się tutaj misyjnej organizacji kościelnej, podległej bezpośred nio biskupowi odległego Bambergu. Po śmierci Ottona w 1139 r. Stolica Apostolska zdecydowała się na utworzenie osobnego biskupstwa pomor skiego. Papież Innocenty II bullą z 14 X 1140 r. zatwierdził Wojciecha, dawnego kapelana na dworze Bolesława Krzywoustego i towarzysza Ot tona w jego wyprawach misyjnych, na biskupa pomorskiego. Stolicą no wej diecezji został Wolin, a tamtejszy kościół p. w. św. Wojciecha pod niesiono do godności katedry*. Bulla protekcyjna dla nowego biskupstwa nie rozstrzygała ani przy należności metropolitalnej, ani nie określała bliżej jego granic. Diecezję wolińską nazwano w bulli z 1140 r. „Pomeranensem ecclesiam”, co mogło oznaczać, że jej granice są identyczne z terytorium ówczesnego państwa zachodniopomorskiego. Jurysdykcja biskupów wolińskich kończyła się więc tam, gdzie nie sięgały wpływy książąt Pomorza Zachodniego. W tejże bulli wymieniono jednak uposażenie diecezji, rozmieszczone w zasadzie we wszystkich prowincjach państwa zachodniopomorskiego, równoznacz nego z obszarem biskupstwa wolińskiego. Dlatego można w przybliżeniu ustalić obszar ówczesnego Kościoła pomorskiego. Na zachodzie diecezja obejmowała okręgi grodowe: Trzebudzice (Tribsees), Dymin (Demmin), Chocków (Giitzkow), Wołogoszcz (Wolgast), Szczytno (Ziethen) oraz Groź- win, u ujścia Odry Szczecin i Kamień, a także wyspy Uznam i Wolin, da lej na wschód Pyrzyce, Stargard i Kołobrzeg aż po rzekę Łebę „de tota Pomerania Usąue ad Lebam fluvium”. Z powyższego wynika, iż pierwot ne granice biskupstwa wolińskiego rozciągały się od dolnej Reknicy (Reck- nitz) na zachodzie, po Łebę na wschodzie i obejmowały wąski pas ziem położonych bezpośrednio nad Bałtykiem, poza bardziej lądowymi okoli cami Dymina w części zaodrzańskiej oraz Pyrzyc i Stargardu w części przedodrzańskiej. Zapewne około 1140 r. w skład diecezji nie wchodziły jeszcze ani Ziemia Wkrzańska, ani teren przyszłego Mecklenburg-Stre- litz, czyli niewielkie krainy: ostrowska (Wustrow), stargardzka (Stargard) i bezrzecka (Beseritz), znajdujące się prawdopodobnie poza wpływami państwa zachodniopomorskiego, a także kasztelania cedyńska, która cią żyła ku Wielkopolsce, a w jej ramach należała wpierw do diecezji poznań skiej, potem zaś lubuskiej. Od połowy XII w. nowo utworzona diecezja została zmuszona do ob rony swoich granic przed zakusami sąsiednich biskupstw, pragnących albo odzyskać pewne terytoria przyznane im jeszcze przez cesarza Ottona I w połowie X w., a utracone później w wyniku reakcji pogańskiej Słowian połabskich, albo po prostu rozszerzyć swoje wpływy kosztem Kościoła za-

4 „Pommersches Urkundenbuch” (dalej cyt.: PUB). T. I nr 30. GRANICE ŚREDNIOWIECZNEJ' DIECEZJI KAMIEŃSKIEJ 43

chodniopomorskiego. Najpierw upomniały się o ziemie położone między Pianą (Peene) a dolną Odrą biskupstwa hobolińskie (Havelberg) i bren- neńskie (Brandenburg), należące do metropolii magdeburskiej, potem zaś 0 tereny leżące na zachód od Piany diecezja swarzyńska (Schwerin), z hamburskiej prowincji kościelnej, natomiast archidiecezja gnieźnieńska od końca XII w. coraz skuteczniej podporządkowywała sobie Pomorze Słupskie i Sławieńskie. Uszczuplanie granic biskupstwa zachodniopomor skiego odbywało się różnymi metodami. Gniezno umacniało się na tzw. Pomorzu Środkowym, wykorzystując głównie zmianę przynależności po litycznej tych obszarów. Podobnie w końcowym rezultacie postąpił Hobolin, ale pierwotnie długo zabiegał o zmianę granic kościelnych na drodze dy plomatycznej. Prawie wyłącznie za pomocą pergaminu walczyły biskup stwa swarzyńskie, brenneńskie, miśnieńskie i lubuskie, odwołując się na wet do Stolicy Apostolskiej, aby rozstrzygnęła długoletnie spory. Ekspan sja brandenburska na pograniczu wielkopolsko-pomorskim w 2. poł. XIII w. wzmocniła diecezję kamieńską, która — uregulowawszy kwestię swoich granic z sąsiednimi biskupstwami na zachód od Odry — sama przy stąpiła do rozszerzania wpływów kosztem Kościoła polskiego, a więc die cezji lubuskiej, poznańskiej, gnieźnieńskiej, a nawet włocławskiej. Najwcześniej z roszczeniami granicznymi w stosunku do omawianego biskupstwa wystąpiła diecezja hobolińska. W 1150 roku król niemiecki Konrad III, a w 1179 r. cesarz Fryderyk I Rudobrody zatwierdzili ottoń- skie granice biskupstwa hobolińskiego. Wśród kilkunastu wzmiankowa nych terytoriów były m.in.: „Morizi, Dolenz, Ploth, Miserezs, Grozwin, Cithne, Wanzljer], Woztrose”. Poza okręgiem Szczytno, wspomnianym tyl ko w dokumencie Konrada III, reszta ziem figuruje w dokumencie funda cyjnym Ottona I z 946 r. oraz potwierdzeniu tegoż przez cesarza Fry deryka Is. Z powyższych źródeł wynika, że Havelberg rościł sobie pre tensje do jurysdykcji kościelnej nad okolicami wielkiego Jeziora Morzyc- kiego (Müritz See), Ziemią Dołęską, to jest obszarem między Pianą, roz ległym Jeziorem Komorowskim (Kummerower See) i zapewne także na wschód od Trzebiatowa n. Dołężą (Altentreptow am Tollense) aż po Land- graben, okolicami grodu Płoty (Plötz), a więc na wschód od Dymina, zie mią między Pianą a Dołężą, określaną dlatego międzyrzecką (Meseritz), a leżącą na południe od Chockowa z centrum w Jarominie (Jarmen), pro wincją groźwińską znajdującą się między Pianą, Zatoką Szczecińską 1 Landgraben, ,,Wanzl[er]” — prawdopodobnie południowo-zachodnią częścią wyspy Uznam i być może pobliskimi terenami należącymi do gro dów chockowskiego, wołogojskiego, a nawet lesiańskiego (Lassan), „Woz trose” — niewielkim okręgiem ostrowskim (Wustrow), położonym na za chód od dużego Jeziora Dołęże (Tollensee) koło dzisiejszego Neubranden- burga. Nieco później o Ziemię Wkrzańską (Ukrerland, Ueckermark) upo mniała się diecezja brenneńska. Fryderyk I w 1161 r. oraz papież Klemens III w 1188 r. potwierdzili jej granice, które były identyczne jak w doku mencie fundacyjnym Ottona I z 948 roku*. Obydwie wspomniane diecezje przez cały XII w. nie odzyskały żadnego terytorium kosztem biskupstwa zachodniopomorskiego, gdyż same powoli dźwigały się z upadku, poważniejsza zaś ekspansja margrabiów branden burskich między Pianą i dolną Odrą miała miejsce dopiero w 1 poł. XIII stulecia. Należy bowiem pamiętać, że od początku XII w. biskupi „połab-

5 Tamże nr 10, 41, 81. 6 Tamże nr 11, 50, 112. 44 MAREK QKOSr

scy” rezydowali w metropolitalnym Magdeburgu, a dopiero potem utwo rzono przyczółki misyjne po prawej stronie Łaby, zamieszkałej wtedy przez pogańskich Słowian. Głównym ośrodkiem biskupstwa brenneńskie- go za Łabą stała się miejscowość Leitzkau, a hobolińskiego Jerichow. Niebawem do Leitzkau (1133) i Jerichow (1144) przybyli magdeburscy premonstratensi, których konwenty przekształcono wkrótce w kapituły katedralne. Do swych dawnych stolic powrócili tamtejsi biskupi nieco później: hoboliński w 1150 r., a brenneński w 1161 roku. Niewiele pomog ła biskupom „połabskim” awanturnicza krucjata z 1147 r., która dotarła aż do chrześcijańskiego Szczecina. Na jej czele, obok margrabiego Albrechta Niedźwiedzia, stanęli m.in. arcybiskup magdeburski Fryderyk oraz jego sufragani: hoboliński Anzelm i brenneński Wigger. Zapewne jednym z ważniejszych celów owej krucjaty słowiańskiej była swego rodzaju ma nifestacja zbrojna skierowana przeciwko Pomorzu Zachodniemu, coraz bardziej umacniającemu się na ziemiach dawnego Związku Lucickiego, do których to obszarów rościli sobie pretensje wspomniani biskupi7. Potwierdzeniem przynależności ziem między Pianą a dolną Odrą do Kościoła zachodniopomorskiego są informacje źródłowe dotyczące tego re gionu, a pochodzące z 2. poł. XII wieku. I tak w 1153 r. ówczesny biskup pomorski Wojciech był fundatorem, przy wsparciu księcia Racibora I, pierwszego zachodniopomorskiego klasztoru w Stołpiu (Stolpe) nad Pia ną. Tamtejszym benedyktynom przyznał biskup między innymi dziesię cinę „de tota provincia Grozwin”, a nawet przekazał opatowi uprawnie nia archidiakońskie w stosunku do kościołów mających powstać w przy szłości w tejże krainie groźwińskiej8. W pierwszym dokumencie z 1159 r. dla klasztoru premonstratensów w Grobii (Grobe), zlokalizowanym koło Uznamia, bp Wojciech potwierdził wszystkie nadania fundatorów: księ cia zachodniopomorskiego Racibora I i jego żony Przybysławy, oraz przy znał dziesięcinę z tych dóbr. Wśród spornych z diecezją hobolińską tery toriów wymieniono: „provincia Uuanzlo”, „provincia Scithene” i „provin cia Grozsuuina”9. Następca Wojciecha, biskup pomorski Konrad, potwier dził w 1168 r. wszystkie nadania książąt Racibora I, Bogusława I i Ka zimierza I dla klasztoru w Grobii. W dokumencie tym wymieniono „in provincia quoque Vera villa Gramsowe cum ecclesia”. Zapewne norber- tanie uznamscy mieli już wtedy swój klasztor filialny we wkrzańskim Grąbczowie (Gramzow). Ponadto w spornej z diecezją brenneńską Ziemi Wkrzańskiej wspomniano „in castro Pozdewolk ecclesia forensis”, a z te rytorium, do którego rościło sobie pretensje biskupstwo hobolińskie, na stępujące krainy: „Wanzłoue”, „Gozchowe”, „Scitene” oraz „Lessan’!W, Obok Pozdawilku (Pasewalk), w innym dokumencie dla premonstraten sów w Grobii, pojawił się w 1187 r. Przęcław (Prenzlau), drugi ważny gród wkrzański11. Podfałszowany dokument księcia dymińskiego Kazi mierza I z 1170 r. dla norbertańskiej kapituły katedralnej w Havelbergu wymienia miejscowość Brody (Brodę), leżącą koło Neubrandenburga, a także inne okoliczne wsie, które stanowiły uposażenie przyszłej filii tegoż konwentu w Ziemi Dołęskiej. Powyższą fundację Kazimierza I potwierdził w 1182 r. jego brat Bogusław I. Tym razem mamy do czynienia z doku

7 Annales Magdeburgenses a. 1147, Annales Palidenses a. 1147, Vincentii Fra- gensis annales a. 1147. 8 PUB I nr 43. 9 Tamże nr 48. 10 Tamże nr 51a. 11 Tamże nr 106. g r a n i c e Ś redniowiecznej d i e c e z j i kamieńskiej 45 mentem w pełni autentycznym, a wśród świadków figurują m.in.: „Conrado Pomeranensi episcopo, H elm wigo abbate de Ztulpe, preposito Walthero de Uznam, preposito Sifrido de Camin”, podczas gdy w poprzed nim: „Wichmanno Magdeburgensis ecclesie archiepiscopo, Walone Hauel- bergensi episcopo, Wilmaro Brandenburgensi episcopo, Gherungo Misnensi episcopo, Euermodo Raceburgensi episcopo”1*. Wynika stąd, że strona ho- bolińska w końcu XII w t . nie była w stanie nic zdziałać w dorzeczu Do- łęży bez zgoy faktycznych gospodarzy. Diecezja hobolińska dopiero w 1236 r. odzyskała część ziem spornych z biskupstwem kamieńskim. Wiązało się to z przekazaniem margrabiom brandenburskim przez księcia dymińskiego Warcisława III „terram Star- gardensem cum omnibus atenenciis et terram Beseriz eciam simili modo et terram Wostrowe [...] usque ad flumen, que dicitur Tholenze” na pod stawie układu w Kremmen", Odtąd Kościół hoboliński sięgał na północy aż po Landgraben. Natomiast diecezji brenneńskiej nie powiodło się roz ciągnięcie jurysdykcji na Ziemię Wkrzańską, chociaż w 1250 r. książę szczeciński Barmin I przekazał ten obszar Brandenburgii. W trakcie pomorsko-brandenburskim zawartym w Hohen Landin zaznaczono bowiem, że „Caminensis episcopus in predicta terra Vkerensi iuris hactenus ha- buit”11. Od zachodu diecezja kamieńska graniczyła z biskupstwem swarzyń- skim, wywodzącym się z dawnego mechlińskiego (Mecklenburg). Począt kowo na świeżo opanowanych przez Pomorze Zachodnie ziemiach lucickich i obodrzyckich granice kościelne wykazywały daleko idącą zbieżność z politycznymi. Władza biskupów wolińskich (od 1188 r. zwanych kamień skimi) rozciągała się wszędzie tam, gdzie sięgały podboje książąt zachod niopomorskich, bez względu na wcześniejsze niekiedy tytuły prawne są siednich diecezji. Na podstawie bulli z 1140 r. wnioskować można, że do biskupstwa pomorskiego należała między innymi kasztelania trzebudzic- ka15, dochodząca na zachodzie aż po rzekę Reknicę, czyli obszar położony znacznie dalej niż roszczenia metropolii hamburskiej, datujące się od cza sów cesarza Ludwika Pobożnego, kiedy to ustalono granice wschodnie tej nowej prowincji kościelnej na „flumine Pene”16. W tym miejscu należy podkreślić, iż około 1140 r. ludy obodrzyckie, a także część plemion lucickich, pozostawały nadal poza wpływami or ganizacji kościelnej oraz skutecznie opierały się agresji feudałów niemiec kich. Nawet krucjata, przedsięwzięta w 1147 r. przeciwko Słowianom po- łabskim, nie przyniosła ostatecznych rozstrzygnięć, chociaż jedna z dwóch grup krzyżowców, pod wodzą księcia saskiego Henryka Lwa i arcybisku pa hamburskiego Adalberona, wyruszyła na ziemie obodrzyckie. Nie udało się wtedy odrestaurować organizacji kościelnej wśród Obodrzyców, znisz czonej w 1066 r. wskutek reakcji pogańskiej, gdyż książę Niklot, trwający przy wierze przodków, potrafił obronić swoje państwo przed najazdem chrześcijańskich Sasów i Duńczyków. W zawartym pokoju obiecywał wprawdzie poparcie dla rozwoju akcji misyjnej w swym kraju, ale szybko zerwał warunki układu, ponieważ napływający osadnicy niemieccy zbyt

12 Tamże nr 54, 90. 13 Tamże nr 334. 14 Tamże nr 512. 15 Tamże nr 30. 16 Tamże nr 2-8 (podfałszowane dokumenty z lat 834-920) oraz nr 17 z 989 r. już w pełni autentyczny. 46 M A R E K O K O Ń mocno ingerowali w wewnętrzne sprawy Obodrzyców17. Sytuacji nie zmie niła jednostronna decyzja nowego arcybiskupa bremeńsko-hamburskiego Hartwiga I, wskrzeszającego w 1149 r. wśród ludów obodrzyckich orga nizację kościelną, nawiązującą do dawniejszych struktur z czasów księcia Gotszalka (poł. XI w.). Reaktywowano więc trzy diecezje: w Stargardzie Wągryjskim (Oldenburg), Raciborzu (Ratzeburg) oraz w Mechlinie. Nowo mianowanych biskupów nie uznał jednak Henryk Lew uważając, że prawo inwestytury należy do niego, a nie do abpa Hartwiga. Dlatego też książę saski nie dopuścił nominatów do ich diecezji18. Wprawdzie cesarz Fryderyk I przyznał Henrykowi prawo inwestytury już w 1154 r.19 ale przeznaczony na biskupstwo mechlińskie Emmehard nie dotarł w ogóle do swojej die cezji, gdyż do 1160 r. książę Niklot skutecznie udaremniał prowadzenie akcji misyjnej wśród tamtejszych Słowian20. Dopiero ostateczne pokonanie Niklota przez księcia saskiego, a także zmuszenie jego synów do uległości, dało podstawę do rozpoczęcia działalności kościelnej na ziemiach wschod- nioobodrzyckich i zachodniolucickich. Biskupem mechlińskim został cys ters Berno, a stolicę diecezji, zniszczoną w czasie walk ludności słowiań skiej z Sasami i Duńczykami, przeniesiono z Mechlina do bezpieczniejszego Swarzyna21. Startujące z punktu zerowego biskupstwo swarzyńskie nie by ło w stanie podjąć od razu walki o dawne swoje granice z okrzepłą już po morską organizacją kościelną. Dlatego do około 1170 r. diecezja wolińska bez żadnych problemów sprawowała jurysdykcję na terenach położonych również na zachód od Piany. Począwszy od 1170 r. biskupi swarzyńscy wystąpili z roszczeniami te rytorialnymi, uzyskując od cesarza Fryderyka I, księcia Henryka Lwa oraz papieży Aleksandra III, Urbana III, Klemensa III i Celestyna III do kumenty potwierdzające granice ich diecezji, częstokroć niezgodne ze sta nem faktycznym22. Z powyższych źródeł dowiadujemy się, że do Kościoła swarzyńskiego należały między innymi „Dimin et cum terris et villis, scilicet Tollense, Plotę, Losiste, Tribuses, Circipene” oraz „per Muriz et Tolenze perveniens usąue Groswin et Penem fluvium”. W zdecydowanej większości obszary te od dawna znajdowały się pod jurysdykcją biskupów pomorskich. Na ziemiach lucickiego plemienia Czrezpienian, leżących pomiędzy górną Pianą, Trzebulą (Trebel), Reknicą i górną Niewlą (Nebel), gdzie rzą dzili lokalni władcy, utrzymało się pogaństwo do 1171 r., złamane osta tecznie przez Duńczyków. O rzeczywistej przynależności kościelnej i pań stwowej tych okolic zadecydował faktyczny układ sił w tym regionie po najeździe króla Waldemara duńskiego. Z pierwszych dokumentów dla cy stersów z Dargunia, położonego 13 km na zachód od Dymina, dowiaduje my się, że ziemie te podlegały kościelnie biskupstwu swarzyńskiemu, po litycznie zaś księstwu dymińskiemu. W 1173 roku bp Berno potwierdził uposażenie konwentu darguńskiego, ofiarowane przez dynastów słowiań skich przy okazji poświęcenia tamtejszej kaplicy, która „primum consecra- tum est in tota Circipen”22. Natomiast podobne zatwierdzenie powyższej

17 Helmold lib. I, s. 66, 68. 18 „Mecklenburgisches Urkundenbuch” (dalej cyt.: MUB). T. 1 nr 49, Helmold 1. I, c. 69, 73, 77. 78 MUB I nr 56. 20 Helmold lib. I, c. 88. 21 MUB I nr 70, Helmold lib. I, c. 90, Annales Magdeburgenses a. 1160, Anna- les Palidenses a. 1160. 22 PUB I nr 53, 55, 56, 75, 99, 117, 121. 23 Tamże nr 61. g r a n i c e Ś redniowiecznej d i e c e z j i kamieńskiej 47 darowizny, wystawione w 1174 r. przez księcia dymińskiego Kazimierza I, pomija kwestię przynależności diecezjalnej, a także rolę biskupa swarzyń- skiego w tej fundacji cysterskiej21. Bulla Urbana III z 1186 r. wspomina jednak wyraźnie „locum Dargun dictum, in quo predictus episcopus cenobium fundavit"25. W nielicznych źródłach opactwa darguńskiego, po chodzących z XII w., brak w ogóle wzmianek o biskupach pomorskich, pod czas gdy bp Berno wystawił jeszcze dokument w 1178 r., na mocy które go przekazał mnichom dziesięciny ze wsi należących do ośrodka grodowe go w Darguniu29. Wspólnota darguńska, wywodząca się z duńskiej macie rzy w Esrom, przetrwała zaledwie do 1198 r., gdyż cystersi przenieśli się do Eldeny koło Gryfii (Greifswald) w diecezji kamieńskiej, a więc miejs cowości znacznie mniej zagrożonej długoletnimi walkami duńsko-branden- bursko-pomorskmi27. Natomiast z opactwa deberańskiego, znajdującego się w diecezji swarzyńskiej, przybyli mnisi do Dargunia w 1209 roku28. Nowa wspólnota cysterska w Darguniu od samego początku cieszyła się poparciem książąt dymińskich oraz biskupów kamieńskich. W licznych źródłach dla tegoż konwentu, wystawionych w latach 1216-1232, nie spo tykamy już biskupów swarzyńskich29. Zapewne na początku XIII w. Ka mień objął swoją jurysdykcją ziemie Czrezpienian kosztem Swarzyna. Wcześniej jednak diecezja kamieńska utraciła kasztelanię trzebudzicką na rzecz biskupstwa swarzyńskiego, po zdobyciu tegoż obszaru przez księcia rugijskiego Jaromara I na mocy porozumienia z księżną zachodniopomor ską Anastazją (po 1193 r.)89. W pierwszej tercji XIII w. zaobserwować można umacnianie się die cezji kamieńskiej na obszarze czrezpieniańskim oraz swarzyńskiej w Zie mi Trzebudzickiej, chociaż obydwa biskupstwa nie zrezygnowały z preten sji do utraconych terenów. Świadczą o tym dobitnie bulle Celestyna III (przed 1198) i Honoriusza III (1217) dla Kamienia81 oraz dokumenty cesa- rzana Ottona IV z lat 1209 i 1211 dla Swarzyna82. Już w 1216 r. biskup Ka mieński Zygwin przekazał cystersom w Darguniu dziesięciny oraz pra wo patronatu w dobrach klasztornych, które znajdowały się na terytorium czrezpieniańskim. Wśród kilku miejscowości wymieniono Pilchowo (Alt Polchow), wieś parafialną w dorzeczu górnej Reknicy, a więc położoną znacznie dalej na zachód niż wspomniany konwent88. Warto podkreślić, iż parafia pilchowska stanowiła aż do reformacji przygraniczną jednostkę administracji kościelnej w stosunku do biskupstwa swarzyńskiego. Przed 1235 r. biskup kamieński Konrad III utworzył archidiakonat obejmujący krainę biezdziedzką i trzebiedną (terram Bisdede sive Tribedene), tzn. ob szar leżący w dorzeczu górnej Niewli, czyli jeszcze dalej na zachód w sto sunku do Ziemi Czrezpieniańskiej, z centrum w Ostrowie (Güstrow). Ten że biskup zaznaczył, że „ecclesia in Guztrowe in nostra dyocesi planta- te”84. Natomiast książę rugijski Wisław I zatwierdził w 1221 r. „episcopi

14 Tamże nr 62. 85 Tamże nr 99. 26 Tamże nr 77. 27 Annales et Notae Colbazienses a. 1198, PUB I nr 142. 28 Annales Ryenses a. 1209, Annales et Notae Colbazienses a. 1209. 29 PUB 1 nr 169, 175, 193, 201, 227, 235, 237, 248, 249, 259, 264, 283. 80 Tamże nr 125. 31 Tamże nr 122, 178a. 52 Tamże nr 149a, 153. 32 Tamże nr 175. 34 Tamże nr 319, 320. 48 M A R E K O K O Ń

Zuuerinensis” dziesięciny od ludności niemieckiej oraz biskupownicę od Słowian „Qui terram Tribuzes inhabitarent’”5. W tejże Ziemi Trzebudzic- kiej z inicjatywy wspomnianego Wisława powstał klasztor w Neuen- kamp, którego uposażenie znajdowało się w najbliższym sąsiedztwie. Bis kup swarzyński Brunward przyznał tamtejszym cystersom w 1231 r. dzie sięciny z dóbr klasztornych'“. Zapewne w 1235 r. Swarzyn objął Ziemię Wołogojską kosztem Ka mienia, kiedy to w wyniku sukcesów wojennych król duński Eryk IV za jął jedną połowę tego obszaru, drugą zaś jego lennik Wisław I rugijski’7. W ten sposób, przynajmniej na krótko, Swarzyn zrealizował swoje pre tensje, nawiązując jeszcze do karolińskiej tradycji wschodnich granic hamburskiej prowincji kościelnej. Biskupi swarzyńscy po 1235 r. wzmoc nili znacznie swoją pozycję i przystąpili do ofensywy w sporach granicz nych z Kamieniem. Już w 1236 r. bp Brunward uważał się za posiadacza dziesięcin nie tylko z „terris Cyrspanie et Wozlende”, czyli z obszaru czrezpieniańskiego i okolic Małkinia (Malchin), ale również „decimam totam in terra Wolgust parte domini Wizlai”'8. W kilka miesięcy później odstąpił on księciu Janowi I meklemburskiemu dziesięciny z 4000 łanów „in terra Cyrspanie”, dalej „medietatem etiam decime in terris Lusyz et Gusekow et totam decimam in terra Lassan” oraz w „terra Wolgast”’9. Z powyższego wynika, że bp Brunward rościł sobie pretensje nie tylko do terytorium czrezpieniańskiego, lecz także do krain łosickiej, chockow- skiej, lesiańskiej i wołogojskiej. Pomorze Zachodnie odzyskało Ziemię Wo łogojską w 1250 r. na mocy układu w Hohen Landin40, co oznaczało trwa łą jej przynależność do diecezji kamieńskiej. Państwo zachodniopomorskie utraciło przed 1229 r. większość tery torium czrezpieniańskiego, które zajęli trwale książęta meklemburscy41. Biskup Brunward usiłował rozciągnąć tam jurysdykcję kościelną, o czym pisaliśmy już wcześniej, dlatego Kamień wniósł skargę do Rzymu. Papież Grzegorz IX wyznaczył w 1236 r. Wilhelma z Modeny swoim legatem, aby rozstrzygnął na miejscu spór42. Tenże papież w 1239/1240 r. potwierdził Swarzynowi posiadanie „Cirspanie” i innych spornych z Kamieniem tery toriów48. Wobec nieskuteczności mediacji Wilhelma, Grzegorz IX miano wał w 1240 r. opatów klasztorów cysterskich w Buch (Saksonia) i Dobri- lugk (Łużyce) swoimi przedstawicielami w załagodzeniu wspomnianego konfliktu granicznego44. Epilog sporu miał miejsce dopiero w 1247 r., gdy doszło do ugody między samymi zainteresowanymi — a więc nowym bi skupem swarzyńskim Dietrichem i nowym biskupem kamieńskim Wil helmem46 — potwierdzonej w 1260 r. przez biskupa kamieńskiego Herma na von Gleichen z maleńką tylko różnicą, iż „uilla Ridermanneshagen cum tota parrochia Mertinesdorpe ad diocesin pertineat Zuerinensem”4'. Osta tecznie Ziemia Trzebudzicka pozostała przy diecezji swarzyńskiej, zaś

15 Tamże nr 208. 36 Tamże nr 277, 278. 37 Tamże nr 317. 38 Tamże nr 326. 33 Tamże nr 335a. 40 Tamże nr 512. 41 MUB I nr 331; PUB I nr 166, 167, 258. 42 PUB I nr 329. 43 Tamże nr 364. 44 Tamże nr 377a. 45 MUB I nr 590. 46 PUB II nr 671, 672. GRANICE ŚREDNIOWIECZNEJ DIECEZJI KAMIEŃSKIEJ 49

Ziemia Czrezpieniańska przy kamieńskiej. W 1268 roku papież Kle mens IV ratyfikował powyższe ustalenia47 i odtąd granice obu diecezji po zostawały w zasadzie nie zmienione aż do reformacji. W bliżej nie określonym czasie doszło również do sporów terytorial nych między biskupstwami kamieńskim i miśnieńskim, chociaż trudno wyobrazić sobie, aby obydwie diecezje w ogóle miały wspólne granice. 0 zatargu granicznym wspomnianych biskupstw dowiadujemy się w 1237 r., kiedy to papież Grzegorz IX polecił swojemu legatowi Wilhelmo wi z Modeny rozstrzygnięcie sporu48. Warto nadmienić, że pomiędzy die cezjami kamieńską i miśnieńską znajdowało się niewielkie biskupstwo lu buskie, a od początku XIII w. stopniowo „wciskało się” brenneńskie w ślad za podbojami brandenburskimi, zwłaszcza w okolicach Odrzycka (Oderberg)49. Jedynym prawdopodobnym obszarem granicznym Kamienia 1 Miśni były krainy Barnimska i Teltowska, zajęte przez Brandenburczy- ków około 1230 r., gdyż w następnym roku margrabiowie darowali wieś Parstein koło Angermiinde dla założenia tam klasztoru58. W 1233 roku bi skup kamieński Konrad II zatwierdził dziesięcinę ze 100 łanów kanoni kom z Gottestadt „in térra iacent, que Slauice Lipana nuncupatur” za znaczając, że czyni to dla podkreślenia swych zakwestionowanych upraw nień w tej okolicy51. Ponieważ miejscowość Lipa (Liepe) znajduje się nad Winawą (Finów), lewobrzeżnym dopływem Odry, stąd można wnioskować że przejściowo diecezja kamieńska sięgała na południu aż po wymie nioną rzekę. Potwierdzeniem powyższego jest dokument Grzegorza IX dla premonstratensów w Gottestadt, wystawiony w 1233 r., a informują cy „Episcopi Caminensis, loci diocesanus”52. W 1258 roku na miejscu tam tejszych premonstratensów pojawili się cystersi, biskupstwo brenneńskie zaś wyparło kamieńskie w krainie Barnimskiej i Teltowskiej53. Do konfliktów granicznych między diecezjami kamieńską a lubuską doszło w latach trzydziestych XIII w., kiedy to w dorzeczu Myśli pow stało ogromne latyfundium zakonu templariuszy z inicjatywy wielkopol skiej i zachodniopomorskiej. Najpierw książę wielkopolski Władysław Odonic nadał zakonowi wieś Chwarszczany wraz z 1000 łanów54. Na stępnie książę szczeciński Barmin I ofiarował templariuszom w 1234 r. wieś Dargomyśl w Ziemi Kiniekiej (terra Chinz) z 200 łanami, a nieco potem całą Ziemię Bańską (Banen), zatwierdzając także wszystkie ich pra wa w Ziemi Kostrzyńskiej (iurisdictionis in terra Custerin)55. Z powyż szego wynika, iż Barnin I posiadał wtedy obszary nie tylko nad Myślą, ale nawet terytorium kostrzyńskie między Odrą a dolną Wartą. W tym czasie Kamień zaczął rościć sobie pretensje do wspomnianych ziem, cho ciaż jeszcze w 1235 r. biskup lubuski Henryk ofiarował templariuszom dziesięciny z 200 łanów „in territorio castri de Kinch” oraz „castri Ze- den”58. Wobec ofensywy biskupa kamieńskiego w dorzeczu Myśli bp Hen ryk oskarżył go przed Stolicą Apostolską. Papież Grzegorz IX zlecił w 1237 r. rozpatrzenie sporu i ustalenie granic obydwu diecezji legatowi

47 MUB II nr 1157. 48 PUB I nr 342. 49 Annales Ryenses a. 1214, Annales Danici a. 1214. 50 Codex Diplomaticus Brandenburgensis. (dalej cyt.: CDB) XIIIA s. 202. 94 PUB. I nr 294. 52 CDB. X IIIA s. 203/204. 68 Tamże s. 204. 54 Tamże. XX A s. 2. ;5 PUB. I nr 308, 309. 53 Tamże nr 310.

4 — Roczniki Humanistyczne 50 M A K E K O K O Ń

Wilhelmowi z Modeny”. Nie znany jest finał tego zatargu. Z późniejszych źródeł możemy wnioskować, że Ziemię Cedyńską przyznano Kamieniowi, gdyż bp Konrad III wykonywał tutaj jurysdykcję. Już w 1240 r. Barnim I kupił od wspomnianego Konrada jako lenno dziesięciny biskupie z nowo zasiedlonych wsi „in territorris Ceden”, w 1247 r. zaś biskup kamień ski Wilhelm nadał klasztorowi cystersów w Lehnin dziesięciny z 250 ła nów „in territorio Cedenensi”58. Ale nie wystarczyło to Kamieniowi, stąd zaczął rościć sobie pretensje do ziemi nadodrzańskich (de Odera) biskup stwa lubuskiego. Papież Grzegorz IX zlecił w 1240 r. zbadanie sporu ko misji pod przewodnictwem opatów z Buch i Dobrilugk5”. Proces zakoń czył się w 1246 r. polubownym wyrokiem, wydanym przez arcybiskupa inflanckiego Alberta, legata papieskiego80, zatwierdzonym ponownie w 1266 r. przez kardynała Gwidona, także legata Stolicy Apostolskiej81, z któ rego wynika „quod terram Costerin deinceps ecclesia Lubucensis posside- re debeat et terram Chintz cum suis attinenciis intégré Caminensis eccle sia possidebit”. Odtąd granica między tymi diecezjami biegła wzdłuż My śli, rozgraniczającej jednocześnie posiadłości Piastów śląskich (następnie Brandenburgii) od Pomorza Zachodniego. Stosunkowo najmniej konfliktów granicznych miała z początku die cezja kamieńska z biskupstwem poznańskim. Dopiero ekspansja branden burska na pograniczu pomorsko-wielkopolskim w 3 ćwierci XIII w. przy niosła nie tylko zmiany polityczne, ale również kościelne. Margrabiowie brandenburscy od czasu zawarcia układu w Hohen Landin (1250) uzna wali biskupów kamieńskich „za swoich”, gdyż ci sprawowali jurysdykcję w Ziemi Wkrzańskiej, należącej wówczas do Askańczyków. Natomiast arcypasterze poznańscy byli dla nich „obcymi”, ponieważ wspierali wro gich im książąt wielkopolskich, utrudniających opanowywanie ziem sło wiańskich w dorzeczu dolnej Warty i Noteci przez żywioł niemiecki. Dlatego w 1270 r. margrabiowie Otto IV i Konrad przekazali jurysdykcję kościelną w Nowej Marchii biskupowi kamieńskiemu Jaromarowi, gdzie powstała „prepositure Noue Terre vitra Oderam”62. Po zamordowaniu Przemysława II (1296) Brandenburczycy oderwali już ostatecznie cały okręg zanotecki od Poznania, wchodzący dotąd w skład prepozytury san tockiej, a poświadczonej źródłowo w 1232 r.68, poddając go samowolnie jurysdykcji kapituły w Myśliborzu, ale w ramach diecezji kamieńskiej84. Poznań nie pogodził się z utratą tego obszaru, co potwierdził bp Andrzej w 1298 r., kiedy to p>odzielił diecezję na 3 archidiakonaty, zaznaczając wyraźnie „quod se ultra Notes fluvim non extendat, quia illam partem archidiaconatui quarto reservamus”85. W tymże jednak samym roku ju rysdykcję kościelną w Nowej Marchii sprawowali prepozyci w Strzel cach Krajeńskich (in Vredelan), w Myśliborzu (in Soldyn) oraz w Gorzo- 87 Tamże nr 342. 58 Tamże nr 377, 458. 59 Tamże nr 377a. 60 Tamże nr 462. 81 CDB XIX A s. 6. 62 PUB III nr 1555, 1556. 63 KDWP I nr 138: „prepositus de Santhec”. 64 MPH II s. 595: „Nam postquam marchionem Brandenburgenses, occiso re- ge Brzemisliio Folonorum, castellaniam et castrum Santhocense occupavissent, pre- posituram Santocensem deleverunt, et capitulo Soldinensi omnem jurisdictionem praepositurae Santocensis addere procuraverunt. Per quod factum magna pars dio- cesis Posnaniensis in praefata castellania ab ecclesia Fosnaniensi, per negligentiam episcoporum est evulsa.”; CDB XVIIIA s. 442. 85 KDWP II nr 770. GRANICE ŚREDNIOWIECZNEJ DIECEZJI KAMIEŃSKIEJ 51 wie Wielkopolskim (in Landesberghe), oczywiście z ramienia biskupów ka mieńskich68. Do Kamienia należały przejściowo w 1 poł. XIV w. nawet okolice Kalisza Pomorskiego, Złocieńca i Czaplinka67, leżące w części wschodniej Nowej Marchii, ale już w 1349 r. biskupi poznańscy sprawo wali tam normalną służbę kościelną68. Ostatecznie granice obydwu diecezji ustaliły się na dolnej Warcie i Noteci oraz Drawie. Do sporów granicznych z archidiecezją gnieźnieńską doszło w 2 ćwier ci XIII wieku. Przedmiotem konfliktu było Pomorze Środkowe, czyli Zie mia Sławieńska i Słupska stanowiące do trzeciego dziesięciolecia XIII stulecia osobne księstwo, rządzone przez dynastię Raciborzyców, spokrew nioną z zachodniopomorskimi Gryfitami. Ostatni znany przedstawiciel pa nów na Sławnie to Racibor II, występujący jeszcze w dokumencie z 1223 ro ku69. Po zniknięciu z widowni Raciborzyców, region sławieńsko-słupski opa nował w latach trzydziestych Świętopełk II, książę wschodniopomorski70. Omawiany region od 1140 r. należał do biskupstwa pomorskiego. Zajęcie Pomorza Środkowego przez księcia gdańskiego ułatwiło arcybiskupom gnieźnieńskim rozciągnięcie tutaj swojej jurysdykcji. W związku ze wspo mnianymi zmianami polityczno-kościelnymi, biskup kamieński Konrad III zwrócił się do Stolicy Apostolskiej ze skargą na arcybiskupa gnieźnień skiego, naruszającego granice jego diecezji. W odpowiedzi papież Grze gorz IX zlecił legatowi Wilhelmowi w 1236 r. rozpatrzyć sprawę oderwa nia od Kamienia niektórych obszarów na rzecz Gniezna71. Wyroku legata wprawdzie nie znamy, ale Gniezno utrzymało jurysdykcję na terenie roz ległej kasztelanii słupskiej do końca XIII stulecia. W dokumencie Świę topełka II z 1240 r. znajdujemy następującą wzmiankę: „in Zlupensi dyocesi”, świadczącą wyraźnie, że obszar ten stanowił już wtedy jakąś wy odrębnioną jednostkę terytorialnej organizacji kościelnej archidiecezji gnieźnieńskiej7*. Z przełomu XIII/XIV w. posiadamy znacznie więcej in formacji na temat kościelnej przynależności Ziemi Słupskiej. W 1299 roku arcybiskupa gnieźnieńskiego reprezentował tutaj „Andrea Kopidlouicz ar chidiácono Stolpensi”7*. Natomiast na początku XIV w. przedstawicielem abpa Jakuba Świnki (zm. 1314) był w Słupsku Dominik, posiadający god ność biskupa74. Zmiana przynależności kościelnej Ziemi Słupskiej nastąpiła w 1308 r., kiedy to Pomorze Wschodnie zdobyli margrabiowie brandenburscy, a na stępnie podzielili się łupem z państwem krzyżackim. Granicę ustalono na Łebie. Na brandenburską zachodnią część rozciągnął wkrótce jurys dykcję kościelną biskup kamieński Henryk Wachholz, popierany w tym przez margrabiów i zakon krzyżacki, wrogo nastawionych do polskiego Kościoła. Arcybiskup gnieźnieński Janisław odwołał się do mediacji Sto licy Apostolskiej. Papież Jan XXII polecił w 1319 r. biskupom włocław skiemu i chełmińskiemu, jako delegatom apostolskim, zbadanie i roz strzygnięcie sporu75. Wyroku ostatecznego nie znamy, ale chyba nie sa

66 PUB III nr 1846. 67 Kalisz Pomorski. PUB VII nr 4512 (1329); Złocieniec. PUB V nr 3114 (1317); Czaplinek. PUB VIII nr 5197, 5224 (1334). 88 KDWP II nr 1284. 89 PUB I nr 215. 70 „Pommerellisches Urkundenbuch” nr 73. 71 PUB I nr 329; VMPL T. I nr 60. 72 PUB I nr 376. 73 Tamże II nr 1898. 74 MPV I nr 96. 75 PUB V nr 3302.

4* 52 MAREK OKOfí tysfakcjonował Gniezna, skoro wspomniany bp Dominik (sufragan gnieź nieński dla Słupska) jeszcze w 1320 i 1324 r. zaskarżył w Awinionie bisku pa kamieńskiego, który siłą wydarł mu władzę kościelną na Pomorzu78. Ostatecznie archidiakonat pomorski odpadł na zawsze od archidiecezji gnieźnieńskiej. Zabór Pomorza Wschodniego przez Brandenburgię i Krzyżaków osła bił pozycję biskupów włocławskich w Ziemi Bytowskiej, związanej dotąd z kasztelanią słupską. Skorzystał na tym biskup kamieński Henryk, po pierający zaborczą politykę margrabiów, rozciągając swoją jurysdykcję nie tylko w archidiakonacie słupskim archidiecezji gnieźnieńskiej, lecz także podporządkowując sobie okolice Bytowa. Biskupi kujawscy, wobec trudności jakie czynili im Krzyżacy na terenie Pomorza, nie potrafili obro nić granic diecezji. Sytuacja Włocławka w sporze granicznym z Kamie niem znacznie pogorszyła się, kiedy to w 1317 r. margrabia Waldemar odstąpił księciu zachodniopomorskiemu Warcisławowi IV wołogojskiemu niedawne zdobycze askańskie na Pomorzu Wschodnim, w tym oczywiście Ziemię Bytowską77. W 1329 roku Ziemia Bytowska znajdowała się już w rękach rodziny von Behr, o czym dowiadujemy się z dokumentów ksią żąt zachodniopomorskich Ottona I i Barnima III, potwierdzających wcześ niejsze nadanie Warcisława IV78. Wspomniani von Behr w tymże 1329 r. sprzedali Ziemię Bytowską państwu krzyżackiemu79. W 1335 roku pojawił się w źródłach „Mathias notarius castri Stolpensis et plebanus in Bu tów”80. Jest rzeczą oczywistą, że urzędnik państwowy w jednej z ówczes nych stolic Pomorza Zachodniego, a zarazem proboszcz w Bytowie, to przedstawiciel biskupstwa kamieńskiego, a nie włocławskiego. Biskupi kujawscy nie dali jednak za wygraną i wnieśli skargę do Stolicy Apostol skiej. Szczegółów sporu nie znamy, ale papież Benedykt XII wyznaczył w 1335 r. oficjała poznańskiego do zbadania konfliktu. Biskup włocław ski Maciej Golanczewski jeszcze wtedy rościł sobie prawo do 2 parafii i 37 wsi w Ziemi Bytowskiej, które przejął Kamień81. Ostatecznie By tów wraz z okręgiem utrzymał się przy biskupstwie kamieńskim. Granice diecezji kamieńskiej ukształtowały się ostatecznie dopiero oko ło połowy XIV wieku. Od zachodu na stosunkowo długim odcinku sąsia dował Kamień z biskupstwem swarzyńskim. Nad Bałtykiem obydwie die cezje stykały się z sobą w pobliżu Gryfii. Naturalną granicę stanowiła tutaj niewielka rzeka Ryck, a właściwie jej dolny i środkowy bieg. Gra nica biegła początkowo na zachód, a do Swarzyna należały: Wieck, Neuen- kirchen, Wackerow, Gr. Petershagen i Horst, a do Kamienia: Eldena, Greifswald, Levenhagen, Kreutzmannshagen oraz Neuendorf. Następnie granica pomiędzy wspomnianymi diecezjami skręcała na południowy za chód aż po dolny bieg Trzeboli. Swarzyńskimi miejscowościami by ły w tej okolicy: Grimmen, Kaschow, Klevenow, Donnie, Bretwisch, Gle- witz, Medrow, zaś kamieńskimi: Gr. Bisdorf, Kandelin, Raków, Düvier, Gülzow, Drosedow, Toitz, Nossendorf. Środkowa Trzebola stanowiła da lej naturalną granicę międzydiecezjalną. Do biskupstwa swarzyńskiego na leżały: Volksdorf, Nehringen, Deyelsdorf i Tribsees, a do kamieńskiego: Brudersdorf, Gr. Methling, Wasdorf oraz Behren-Lübchiii. Następnie gra

78 MPV III nr 154 (1320) PUB VII nr 4774; MPV I nr 96 (1324). 77 PUB V nr 3152. 73 Tamże VII nr 4494: 4495. 73 Tamże nr 4532. 80 Tamże VIII nr 5288. 81 Tamże nr 5297. g r a n i c e Ś redniowiecznej d i e c e z j i kamieńskiej 53

nica wykręcała na południowy zachód aż po Ostrów nad Niewlą. Tylko po czątkowo naturalną granicą była tu środkowa Reknica. Swarzyńskie miejscowości to: Sülze Kölzow, Tessin, Weitendorf, Kammin, Gr. Ridse- now, Laage, Recknitz, Suckow, Lüssow, a kamieńskie: Thelkow, Vilz, Alt Polchow, Belitz, KL Bützin, Warnkenhagen, Wattmannshagen, Rein shagen, Kussow, Güstrow. Od Ostrowia granica biegła prosto na południe aż po duże jezioro Gołcz (Goldberger See). Do Swarzyna należały: Pa rum, Karcheez, Gr. Upahl, Lohmen, Dobbertin i Goldberg, a do Kamie nia: Badendiek, Zehna oraz Kirch Kogel. Począwszy od jeziora Gołcz granica skręcała na wschód, a swarzyńskimi miejscowościami były: Po- serin, Karow, Alt Schwerin, Kieth, Hohen-Wangelin, Lütgendorf, Som mersdorf, Vielist, Schönau, Rittermannshagen, Lansen, Gr. Gievitz, Var- chentin, Gr. Varchow i Luplow, zaś kamieńskimi: Alt Sammit, Krakow, Dobbin, Serrahn, Kirch-Grubenhagen, Dahmen, Rambow, Schwinkendorf, Demzin, Faulenrost, Zettemin, Kittendorf, Sülten, Rosenow, Tarnow, Kleeth, Mölln oraz Gr. Helle. Luplow (swarzyńskie) i Gr. Helle (kamień skie) to ostatnie miejscowości nadgraniczne pomiędzy obydwiema oma wianymi diecezjami. Dalej Kamień sąsiadował z Hobolinem. Do biskupstwa kamieńskiego należały: Gevezin, Passentin, Chemnitz, Pinnow, Breesen, Woggersin, a do hobolińskiego: Flotow, Gr. Lucków, Puchów, Lapitz, Wulkenzin, Weitin, Zirzow. Następnie granica pomiędzy tymi diecezjami biegła na północny wschód Dołężą i jej prawobrzeżnym dopływem Darczą (Datze), a potem na wschód dochodząc aż po bagnisty teren oddzielający Mecklenburg-Stre- litz od kasztelanii groźwińskiej, gdzie znajduje się dzisiaj kanał Grosser Landgraben. Kamieńskimi miejscowościami były: Gr. Teetzleben, Alten- treptow, Grischow, Werder, Siedenbollentin, Japenzin, Rebelow, Zinzow, Boldekow, Putzar, Löwitz i Altwigshagen, a hobolińskimi: Neubrandenburg, Trollenhagen, Neddemin, Ganzkow, Brunn, Dahlen, Beseritz, Schwane beck, Bresewitz, Friedland, Sandhagen, Klockow oraz Schwichtenberg. Od dużego jeziora Gołąbki (Galenbecker See) granica kamieńsko-hoboliń- ska wykręcała na południe aż po rozległe jezioro Lucin (Luzinsee), od dzielając krainę stargardzką w Mecklenburg-Strelitz od Ziemi Wkrzań- skiej. Do Kamienia należały: Neuensund, Schwarzensee, Strasburg, Wolfs- hagen, Hildbrandshagen, Fürstenwerder, Parmen, Fürstenhagen, Witten hagen, zaś do Hobolina: Galenbeck, Gehren, Schönhausen, Badresch, Kręć ków, Gr. Daberkow, Mildenitz, Woldegk, Göhren, Grauenhagen, Wrechen, Lichtenberg, Schlicht. Począwszy od jeziora Lucin diecezja kamieńska graniczyła z bren- neńską. Najpierw granica biegła w kierunku południowo-wschodnim przez Jezioro Kielpińskie (Kölpinsee) aż po duże Jezioro Grzymnickie (Grimnitz- see). Brenneńskimi miejscowościami były: Feldberg, Carwitz, Thoms dorf, Rosenow, Warthe, Jakobshagen, Klosterwalde, Templin, Ahrensdorf, Milmersdorf, Petersdorf, Gollin, Friedrichswalde i Joachimsthal, zaś ka mieńskimi: Conow, Krewitz, Hardenbeck, Boitzenburg, Klaushagen, Herz felde, Mittenwalde, Petznick, Kölpin, Ringenwalde oraz Parlow. Da lej granica skręcała na północny wschód i wzdłuż rzeki Olszy (Welse) pro wadziła ku dolnej Odrze. Do Brenny należały: Alt Künkendorf, Anger münde, Kerkow, Weisów, Frauenhagen, Schönermark, Grünow, Passow, Stendal, Vierraden i Schwedt, a do Kamienia: Glambeck, Wolletz, Görls- dorf, Greiffenberg, Bruchhagen, Biesenbrow, Briest, Wendemark, Schö now, Jamikow Kummerow, Kunow, Hohenfelde, Blumenhagen oraz Ga tow. Naturalną granicę stanowiła następnie dolna Odra. Brenneńskie 54 M A R E K O K O S miejscowości to: Zützen, Criewen, Stützkow, Stolpe, Stolzenhagen, Lu- now, Hohensaaten, Altglietzen, Neuküstrinchen, Neulietzegöricke, a ka mieńskie: Ognica, Krajnik Din., Zatoń Din., Piasek, Bielinek, Lubiechów Din., Cedynia, Osinów Din., Str. Rudnica, Siekierki, Gozdowice, Czelin. Dolny i środkowy bieg Myśli, prawobrzeżnego dopływu Odry, stano wił granicę pomiędzy diecezją kamieńską a lubuską. Do Kamienia na leżały: Boleszkowice, Dargomyśl, Dębno, Grzymiradz i Dolsk, a do Lubu- sza: Chwarszczany, Cychry oraz Barnówko. Następnie granica między tymi diecezjami biegła łukiem na południe ku dolnej Warcie. Kamień skimi miejscowościami były tutaj: Ściechów, Marwice, Baczyna, Racław, Stanowice, Kwiatonowice, Jeniniec, zaś lubuskimi: Tarnów, Wysoka, Lub no, Stare Dzieduszyce, Mosina, Witnica, Pyrzany. Dolne biegi Warty i Noteci oraz Drawa rozgraniczały biskupstwo po znańskie od kamieńskiego. Do Poznania należały: Kołczyn, Ulim, Cie cierzyce, Lipki Wlk., Gościm, Drezdenko, Niegosław, Drawsko, Żelicho- wo, Przesieki, Barnimie, Dębsko, Kalisz Pomorski, Poźrzadło Wlk., Str. Studnica, Lubieszewo, Linowo, Gudowo, Suliszewo, Kosobudy, a do Ka mienia: Włostów, Lubczyno, Gorzów, Wawrów, Santok, Górki, Gościniec, Przynotecko, Redowo, Str. Bielice, Przeborowo, Łęczyn, Str. Osieczno, Radęcin, Zatom, Drawno, Swięciechów, Żółwino, Pełkinica, Redowo, Żo- łędowo, Konotop, Mielenko Drawskie, Drawsko Pomorskie. Diecezja po znańska obejmowała również okolice Czaplinka, czyli tereny nad górną Drawą (późniejszy Drahim), wciskając się klinem między biskupstwo ka mieńskie. Dalej granica obydwu omawianych diecezji biegła na wschód przez jeziora Komorze i Pile, a stąd kierowała się na południowy wschód aż po środkową Gwdę. Poznańskimi miejscowościami były: Złocieniec, Rzepnowo, Nw. Worowo, Kluczewo, Czarne Wlk., Rakowo, Łubowo, Je ziorna, Sypniewo, Brzeźnica i Jastrowie, zaś kamieńskimi: Dalewo, Doł- gie, Ostrowice, Toporzyk, Połczyn, Popielewo, Barwice, Kiełpino, Pile, Krągi, Borne, Płytnica, Ciosaniec, Pniewo, Borucino oraz Podgaje. Środkowa i górna Gwda, prawobrzeżny dopływ Noteci, stanowiła na turalną granicę z arcybiskupstwem gnieźnieńskim. Do Kamienia należały: Okonek, Węgorzewo Szczec., Drawień, Gwda Wlk., Stepień, Drezno, a do Gniezna: Lędyczek, Krzemieniewo, Sierpowo, Czarne, Drzonowo, Biały Bór. W okolicy jeziora Wierzchowo granica skręcała na wschód. Kamień skimi miejscowościami były: Sępolno Wlk., Miłocice, Miastko, Świeszy no, Dolsko, Wałdowo, Głodowo, Trzebiatkowo, Tuchomie, Rekowo i Kłączno, a gnieźnieńskimi: Grabowo, Koczała, Starzno, Pietrzykowo, Brzeźno Szlach. oraz Borzyszkowy. Na samym wschodzie diecezja kamieńska graniczyła z archidiakona tem pomorskim biskupstwa włocławskiego. Do Kamienia należała cała Ziemia Bytowska, a dalej granica prowadziła dolnym biegiem Łeby aż po Bałtyk. Kamieńskie miejscowości to: Ugoszcz, Półczno, Pomysk Wlk., Jasień, Rokity, Mikorowo, Skórówo, Stowięcino, Cecenowo i Izbica, a włocławskie: Trzebuń, Lipusz, Parchowo, Sierakowice, Bukowina, Łebu nia, Unieszyno, Lębork, Redkowice, Janowice, Białogarda, Charbrowo oraz Łeba. g r a n i c e Ś redniowiecznej d i e c e z j i kamieńskiej 55 56 M A R E K O K O Ń

Marek Okoń KSZTAŁTOWANIE SIE GRANICY ŚREDNIOWIECZNEJ DIECEZJI KAMIEŃSKIEJ

•S w a rz y n

Noteć, 'H ob olin

6NiK N 0.W(0cta « ik GNIi ZN0 ¿ ło c ła * £ k Lubusz f B re n n a -UbUS2 Poznań ■Poznań (MAGDEBURG (MAGDEBURG

•Kamień; i w a rz y n

H o b o lin '^ H o b o lin

GNIEZNO ■ o r ła w e k W ło c ła w e k f * B re n n a ..ubusz ’ oznan (MAGDEBURG •(MAGDEBURG

S w a riy n p Ę

No tli. 'Hobolin •H o b o iii

GNIEZNO Włocławek GNIEZNO wtoęła^ek ■ Lu buszi busz ^ "B re n n a ■Lubuszi •Poznań ^ •(MAGDEBURG IAGDEBURG

•K am ień •Kamień

S w a rz y n Sw arzyn

Nottc.

'H o b o lin 'H o b o lin

GNIEZNO W ło c ła w e k GNiK N 0 WtocttkSk ^ •Brefvna f B re n n a -ubusz 'P oznań (MAGDEBURG (MAGDEBURG

•Kamień •Kamień

S w a rz y r^

• siedziba metropolii [Noteć. • Siedziba diecezji NottJ, •H o b o lin — granice diecezji M ź obszar przyłączony GNIEZNO obszar odłączony W łociawe* ^Brenna (Lu bu S 2 0 50 100 km (MAGDEBURG GRANICE ŚREDNIOWIECZNEJ DIECEZJI KAMIEŃSKIEJ 57

WAŻNIEJSZA LITERATURA

J. A 11 e n d o r f. Die Archidiakonate den Bistum Cammin. Ein Beitrag zur Kir chengeschichte. Berlin 1927; J. Bahr. Die Verwaltungsgebiete Ostpommerns zur herzoglichen Zeit (bis 1308). „Altpreus Forsch”. 15: 1938 s. 171-234; W. Bier eye Bischof Brunward von Schwerin. „Meckl. Jb.” 98: 1934 s. 101-138; M. Biskup. Tomczak A., Mapy województwa pomorskiego w drugiej połowie XVI w. To ruń 1955; H. B o l I n o w. Der Kampf um Vorpommern im 12. und 13. Jahrhundert von Lothar von Sachsen bis zum Ende der Staufer. „Balt. Stud.” N.F. 47: 1960 s. 47-64; A. Breitsprecher. Die Komturei Rörchen-Wildenbruch. Ge schichte des Landes Bahn und Wildenbruch. Stettin 1940. W. Brüske. Untersu chungen zur Geschichte des Lutizenbundes. Deutsh-wendische Beziehungen des 10-12 Jahrhunderts. Münster-Köln 1955; F. Curschmann. Die Diözese Bran denburg. Untersuchungen zur historischen Geographie und Verfassungsgeschichte eines ostdeutschen Kolonialbistums. Leipzig 1906; tenże. Die Landeseiteilung Pom merns im Mittelalter und die Verwaltungseinteilung der Neuzeit. „Pomm. Jb”. 12: 1911 s. 159-337; G. Dierfeld. Die Verwaltungsgrenzen Pommerellens zur Or denszeit. „Altpreus. Forsch”. 10: 1933 s. 9-64; O. Dietrich. Der geistliche Grund besitz in Pommern bis zur Reformation. Greifswald 1934; J. Do wiat. Ekspansja Pomorza Zachodniego na ziemie wielecko-obodrzyckie w drugiej połowie XII wie ku. PHis 50: 1959, z. 4 s. 698-719; U. D y m a c z e wska, Z. Ho ło wińsk a. Z dzie jów Santoka i kasztelanii santockiej. Poznań 1961; W. Dziewulski. Biskup po morski Wojciech. Z His 23: 1957 z. 4 s. 7-42; tenże. Stosunek Ottona bamber- skiego do organizacji kościelnej terenów zachodniopomorskich. Z His 23: 1957 z. 1/3 s. 119-140; O. Eggert. Dänisch-wendische Kämpfe im Pommern und Mecklen burg 1157-1200. Th. 2. „Balt. Stud.” N.F. 30: 1928 s. 1-74; tenże. Die Wendenzüge Waldemars I und Knuts VI von Dänemark nach Pommern und Mecklenburg. „Balt. Stud.” N.F. 29: 1927 s. 1-149; W. Fenrych. Nowa Marchia w dziejach politycznych Polski XIII i XIV wieku. Poznań 1959; E. F i d i c i n. Die Territorien der Mark Brandenburg. Bd. 4. Berlin 1864. H. Frey tag. Das Archidiakonat Pommerellen der Diözese Włocławek im Mittelalter. „Altpreus. Monatschr.” 41: 1904 s. 204-233; W. H. Fritze. Das Vordringen deutscher Herrschaft in Teltow und Barnim. „Jb. f. brandenb. Landesgesch.” 22: 1971 s. 81-154; Germania Sacra, Abt.: Die Bistümer der Kirchenprovinz Magdeburg: Bd. 1: Das Bistum Brandenburg. Bearb. von G. Abb und G. Wentz. Berlin-Leipzig 1929; Bd. 2: Das Bistum Havelberg. Bearb. von G. Wentz. Berlin 1933; H. Grotefend. Die Grenzen des Bistum Kammin „Meckl. Jb.” 66: 1901 s. 1-6; tenże. Die Grenze des Bistums Schwerin gegen Kammin von Ort zu Ort fortschreitend beschrieben. „Meckl. Jb.” 68: 1903 s. 219-266; M. H a- m a n n. Mecklenburgische Geschichte. Von den Anfängen bis zur Landständischen Union von 1523. Auf Grundlage von H. Witte neu bearb. Köln-Graz 1968; J. Har tung. Die Territorialpolitik der Magdeburger Erzbischöfe Wichmann, Ludolf und Albrecht (1152-1232). „Geschichtsblätter f. Land u. Stadt Magdeburg” 21: 1886 s. 1- -58, 113-137, 217-252; Heidenmission und Kreuzzungsgedanke in der deutschen Ostpo litik des Mittelalters. Hrsg. von H. Beumann. Darmstadt 1963; H. Heyden. Die Archidiakonate im Bistum Kammin und ihre Sprengel. „Wichmann Jb.” 15/16: 1961/62 s. 25-63; tenże. Kirchengeschichte Pommerns. 2 Aufl. Bd. 1. Köln-Braun sfeld 1957; tenże. Kirchen Pommerns und ihre Weihetitel. Ein Beitrag zur Pa- triozinienkunde „Balt. Stud.” NF. 45: 1958 s. 43-71. tenże. Neue Aufsätze zur Kir chengeschichte Pommerns. Köln-Graz 1965; Historia Pomorza. Red. G. Labuda. Wyd. 2. T. 1 cz. 1-2. Poznań 1972; Historischer Atlas der Provinz Brandenburg. Hrsg. von d. Hist. Komm. f. d. Prov. Brand, u. d. Reichshauptstadt Berlin. Berlin 1929-1939 (szczególnie istotne: Kirchenkarten. Bearb. von G. Wentz); Historischer Atlas von Mecklenburg. Hrsg. von F. Engel, Köln 1960- (poszczególne części ukazują się nadal); Historischer Atlas von Pommern. N. F. Hrsg. von Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Pommern. Reihe III. Köln 1959- (poszczególne części ukazują się nadal); Historischer Handatlas von Brandenburg und Berlin. Hrsg. Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin. Berlin-New York 1962- (poszczególne części ukazują się nadal); H. Hoogeweg. Die Stifter und Klöster der Provinz Pommern. Bd. 1-2. Stettin 1924-1925; W. Hoppe. Die Neu mark. Ein Stück ostdeutsche Geschichte. Würzburg 1957; W. Hübner. Bemer kungen zu den Archidiakonaten des Bistums Kammin. „Blätter f. Kirchengesch. Pomm.” 10: 1932 s. 38-56; K. Jordan. Die Bistumsgründungen Heinrichs des Löwen. Untersuchungen zur Geschichte der ostdeutschen Kolonisation. 2 Aufl. Stuttgart 1952: H. D. Kahl. Slawen und Deutsche in der brandenburgischen Ge schichte des zwölften Jarhunderts. Die letzten Jahrzehnte des Landes Stodor. Köln- 58 SIAREK, OKOŃ

-Graz 1964; tenże. Zum Ergebnis des Wendenkreuzzugs von 1147. „Wichmann Jb.” 11/12: 1957/58 s. 99-120; H. Kloer. Die Zisterzienserkloster Eldena in Pom mern. 3 Aufl. Berlin 1929; L. Koczy. Duńczycy na Pomorzu w latach 1157-1227. W: Tydzień na Pomorzu. Red. L. Zabrocki. Poznań 1933 s. 34-67; H. K r a b bo. Die ostdeutschen Bistümer, besonders ihre Besetzung unter Friedrich 11. Berlin 1906; Kreis Bütow. Bearb. von G. Broniach, W. Ohle, H. Tischmüller. 2 Aufl. Fran kenberg 1962; W. K u h m. Kirchliche Siedlung und Grenzschutz 1200-1500 (am Beispiel des mittleren Oderraums). „Ostdit. Wissenschaft” 9: 1962 s. 6-55; B. K u- mor. Granice m etropolii i diecezji polskich 968-1939. ABMK 18-23: 1969-1971; odb. Lublin 1972; G. Labuda. Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny Zachodniej. T. 1-3. Poznań 1960-1975; tenże. Polska granica zachodnia. Tysiąc lat dziejów politycz nych. Poznań 1971; tenże. Początki diecezjalnej organizacji kościelnej na Pomo rzu i Kujawach w XI i XII wieku. ZHis 33: 1968 z. 3 s. 19-60; tenże. Przynależność terytorialna Ziemi Lubuskiej w XII i XIII wieku R His 35: 1969 s. 19-32; L. L e- ciejewicz. Miasta Słowian północnopołabskich. Wrocław 1968; D. Lucht. Die Aussenpolitik Herzog Barnims I. von Pommern. „Balt. Stud.” N.F. 51: 1965 s. 15-32; tenże. Herzog Wartisław III. von Pommern. „Balt. Stud.” N.F. 53: 1967 s. 13-17; H. L ü p k e. Beiträge zur Geschichte des Templerordens in der Neumark. „Die Neu mark. Jb. d. Vereins f. Gesch. der Neumark” 9: 1934 s. 39-94; K. Menke. Das Amt Wolgast. Hist.-topographische Untersuchung zur Entwicklung eines vorpommerschen Verwaltungskörpers. „Pomm. Jb.” 26: 1931 s. 47-168; F. Müller. Kloster Buckow von seiner Gründung bis zum Jahre 1325. „Balt. Stud.” N.F. 22: 1919 s. 1-84; K. Myś li ń s k i. Słowiańska Brenna-Brandenburg i jej przejście pod rządy margrabiów w połowie XII wieku „Rocznik Lubelski” 10: 1967 s. 63-99; P. N i e s sen. Beiträge zur Geschichte der Stadt Falkenburg. Falkenburg 1933; J. Nowacki. Dzieje ar chidiecezji poznańskiej. T. 2: Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój. Poznań 1964; S. Nowogrodzki. Walka o biskupstwo kamieńskie za Kazimierza Wielkiego. „Jantar” 2: 1938 s. 209-218; M. Okoń. Granice średnio wiecznej prepozytury pozdawilskiej (Pasewalk). „Summarium” 9: 1980 s. 261-266; tenże. Sposoby podporządkowywania ziem Słowian nadbałtyckich przez organiza cję kościelną ościennych państw chrześcijańskich w XII wieku ZN KUL 18: 1975 nr 4 s. 19-32; K. Olejnik. Obrona polskiej granicy zachodniej 1138-1385. Poznań 1970; J. Petersohn. Der südliche Ostseeraum im kirchlich-politischen Kräfte spiel des Reiches, Polens und Dänemarks vom 10. bis 13. Jahrhundert. Mission-Kirch- organization-Kultpolitik. Köln-Wien 1979; tenże. Die räumliche Entwicklung des Bistums Kammin. „Balt. Stud.” N.F. 57: 1971 s. 7-25; Th. Pyl. Geschichte der Greifswalder Kirchen und Klöster sowie ihrer Denkmäler, nebst einer Einleitung vom Ursprung der Stadt Greifswald. Bd. 1-3. Greifswald 1885-1887. Nachträge H. 1-3. Greifswald 1898-1900; E. R a n d t. Die Grenzbeziehungen der schlesischen Piasten Herzog Heinrich I. und Heinrich II. mit Herzog Barnim I. von Pommern- Stettin und dem Bistum Kammin. „Zeitsohr. d. Vereins f. Gesch. Schlesiens” 65: 1931 s. 183-204; M. Rudolph. Die Nordwestgrenze der Uckermark. „Heimatkal. Frenzlau” 9: 1934 s. 56-62; F. Sali s. Die Schweriner Fälschungen. Diplomatische Untersuchungen zur mecklenburgischen und pommerschen Geschichte im 12 und 13 Jh. „Archiv f. Urkundenforsoh.” 1: 1908 s. 273-354; tenże. Forschungen zur älte ren Geschichte des Bistums Kammin. „Balt. Stud.” N.F. 26: 1924 s. 1-155; tenże. Zur Beurteilung der Gründungsbulle des Bistums Wollin (Kammin). „Zeitsch. f. Ost- europ. Gesch.” 4: 1914 s. 52-67; F. Schillmann. Beiträge zum Urkungenwesen der älteren Bischöfe von Cammin (1158-1343). Leipzig 1908; W. Schlesinger. Bemerkungen zu der sog. Stiftungsurkunde des Bistums Havelberg von 946 Mai 9. W: Mitteldeutsche Beiträge zur deutschen Vorfassungsgeschichte des Mittelalters. Göttingen 1961 s. 413-446; K. Schmalz. Die Begründung und Entwicklung der kirchlichen Organisations Mecklenburgs im Mittelalter. „Meckl. Jb.” 72: 1907 s. 1- -81; tenże. Kirchengeschichte Mecklenburgs. Bd. 1. Schwerin 1935; J. Schultze. Die Mark Brandenburg. Bd. 1. Berlin 1961; B. Schulze. Brandenburgische Lan desteilungen 1258-1317. Berlin 1928; H. K. Schulze. Zisterziensersiedlung im Br andenbur gisch-Mecklenbur gischen Grenzgebiet. „Jb. f. Beriin-Brandenburgische Kirchengesch.” 41: 1966 s. 10-29; T. Silnicki. Początki chrześcijaństwa i organi zacji kościelnej na Pomorzu. W: Z dziejów Kościoła w Polsce. Warszawa 1960 s. 105- -200; Słownik starożytności słowiańskich, T. 1-7. Wrocław 1961-1982; B. S t a s i e w- s k i. Kirchengeschichtliche Beiträge zu Entwicklung des deutsch-polnisch Grenz raumes im Hochmittelalter. „Forsch, zur osteurop. Gesch.” 2: 1955 s. 7-138; J. Strzelczyk. Brandenburgia. Warszawa 1975; Z. Sulowski. Geneza i upa dek państwa Wieletów-Luciców. K H is 70: 1963 z. 2 s. 325-340; tenże. Najstarsze dokumenty biskupstwa hobolińskiego. R His 19: 1952 s. 1-67; tenże. Początki bis g r a n i c e Ś redniowiecznej d i e c e z j i kamieńskiej 59 kupstwa lubuskiego STN KUL 10: 1959 s. 193-199; tenże. Początki Kościoła pol skiego. W: Kościół w Polsce. Red. J. Kłoczowski. T. 1: Średniowiecze. Kraków 1968 s. 15-123; tenże. Słowiańszczyzna nadbałtycka do XII wieku. ZN Stow. PAX 4: 1974 s. 7-23; S. M. Szacherska. Rola klasztorów duńskich w ekspansji Danii na Pomorzu Zachodnim u schyłku XII w. Wrocław 1968; K. S 1 a s k i. Podziały terytorialne Pomorza w XI1-XIII wieku. Poznań 1960; J. Walicki. Przynależ ność metropolitalna biskupstwa kamieńskiego i lubuskiego na tle rywalizacji Mag deburga i Gniezna. Lublin 1960; A. Weiss. Organizacja diecezji lubuskiej w średniowieczu. Lublin 1977; G. Went z. Havelberg, Jerichow und Broda. Probleme der märkischen Kirchengeschichte und Beiträge zu ihrer Lösung. Weimar 1931; A. Wiese. Die Cisterzienser in Dargun von 1172 bis 1300. 2 Aufl. Güstrow 1900; E. Wiśniowski. Pierwsze wieki Kościoła na Pomorzu Zachodnim. „Novum” 7/8: 1971 s. 100-112; W. Wiesener. Dis Grenzen des Bisthums Cammin. „Balt. Stud.” 43: 1893 s. 117-127; tenże. Die Gründung des Bistums von Pommern und die Verlegung des Bischofssitzes von Wollin nach Cammin. „Zeitschr. f. Kirchen- gesch.” 10: 1888/89 s. 1-53; F. Wigger, Berno, der erste Bischof von Schwerin, und Mecklenburg zu dessen Zeit. „Meckl. Jb.” 28: 1863 s. 3-278; B. Włodarski. Rzekomy dokument Świętopełka pomorskiego z 1180 r. R His 5: 1929 s. 1-16; tenże. Swiętopeł i Mściwój II. (Z dziejów Pomorza Gdańskiego w XIII w.). Z His 33, 1968 z. 3. s. 61-94; G. W re de. Grenzen der Neumark 1319-1817. Greifswald 1935; Z dziejów ziemi myśliborskiej. Red. K. Golczewski. Szczecin 1966; B. Zientara. Polityczne i kościelne związki Pomorza Zachodniego z Polską za Bolesława Krzy woustego. PH is 61: 1970 z. 2 s. 192-232; tenże. Stosunki polityczne Pomorza Za chodniego z Polską w drugiej połowie XII wieku. P H is 61: 1970 z. 4 s. 546-576.