Holland 2016-1 Nw Binnenwerk.Indb 1 08-03-16 07:57 Redactioneel | Voorbij Mokum En Mediene: De Joodse Regio Centraal
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
# 01 48ste jaargang 2016 HOLLAND HOLLAND historisch tijdschrift historisch historisch tijdschrift Joods in Holland Holland 2016-1_omslag.indd 1 08-03-16 11:12 Holland, Historisch Tijdschrift Inhoud Holland, Historisch Tijdschrift is een driemaandelijkse uitgave van de Stichting Historisch Tijdschrift Hol- land en wordt kosteloos verspreid onder de donateurs in Nederland. Dit nummer is mede mogelijk gemaakt door de genereuze bijdragen van de Dr. Henriette Boasstichting en de Maatschappij tot Nut der Israëlieten in Nederland. 5 23 29 Redactie – L. Almagor, M. Anema (eindredactie), A. Dlabačová, C. Gaemers, F. de Hoog, J. Kamp, H. 148 Looijestijn, K. Lurvink, D. van der Maas, S. Muurling, A. Nobel (hoofdredactie), A. Petterson, H. Pieters, G. Rommelse, A. van der Zee. Kopij – Kopij voor Holland, Historisch Tijdschrift moet conform de richtlijnen van de redactie voor stijl, notenapparaat en dergelijke in tweevoud worden ingediend bij de redactiesecretaris van Holland, mevr. S. Muurling, [email protected]. De richtlijnen van de redactie zijn verkrijgbaar bij de redactiesecretaris, of kunnen worden geraadpleegd op de website: www.tijdschriftholland.nl. Publicaties ter bespreking of aankondiging in Holland gaarne zenden aan de boekenredacteur: K. Lurvink, Vrije Universiteit – Faculteit de Letteren, afdeling Geschiedenis, De Boelelaan 1105, 1081 hv Amsterdam. 13 Stichting Historisch Tijdschrift Holland – Stichting Historisch Tijdschrift Holland stelt zich ten doel de beoefening van de geschiedenis van Noord- en Zuid-Holland en de kennis van en belangstelling voor de geschiedenis van Holland onder een breed publiek te bevorderen. 49 35 Secretariaat en donateursadministratie – Stichting Historisch Tijdschrift Holland, Postbus 2260, 1200 cg Hilversum, e-mail: [email protected], telefoon: 035-6859856 (Uitgeverij Verloren). Minimale donatie: € 37,50– per kalenderjaar, voor studenten € 27,95, na ontvangst van een donatienota te storten op bankrekening nl58abna0590346075 (bic abnanl2a) t.n.v. Stichting Historisch Tijdschrift Holland dona teurs administratie te Hilversum. Nieuwe donateurs krijgen kosteloos de in dat jaar reeds verschenen nummers van het tijdschrift Holland toegezonden. Losse nummers: bestellen bij Uitgeverij Verloren, Postbus 1741, 1200 bs Hilversum, tel. 035-6859856, [email protected]. Themanummers (€ 15,–) zijn te vinden op www.verloren.nl. De redactie van Holland heeft er naar gestreefd de rechten van de illustraties volgens wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog 44 tot de eindredacteur, M. Anema, wenden: Reigerstraat 48, 2025 xe Haarlem, e-mail: mariekeanema@ gmail.com. Afbeeldingen omslag – Boven: Foto uit het plakboek van Julius Reutlinger, Amsterdam 1950. Robert en 55 64 Angela Reutlinger, Amsterdam; onder: De Portugees-joodse synagoge te Amsterdam, Emanuel de Witte, 1680. Rijksmuseum, Amsterdam. issn 0166-2511 isbn 978-90-70403-69-0 © 2016 Stichting Historisch Tijdschrift Holland. Niets uit deze uitgave mag, op welke wijze dan ook, worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie. Basisontwerp Studio Els Zweerink Productie Uitgeverij Verloren 56 Torenlaan 25, 1211 ja Hilversum [email protected] Holland 2016-1_omslag.indd 2 08-03-16 11:12 48ste jaargang nr. 1, 2016 Joods in Holland 1 Redactioneel | Voorbij Mokum en mediene: de Joodse regio centraal 5 Bart Wallet | Regionale structuren en ideologische debatten. Het synagogaal ressort Rotterdam (1900-1917) 13 Henk Looijesteijujn | Van kosmopolitische koopman tot Hollandse edelman? Het geslacht Suasso, 1654-1818 23 Tsila Rädecker | ‘Moses is tot [de] Raad verheven’. De integratie van Amsterdamse, Rotterdamse en Haagse joden in de 19de eeuw 29 Wim Willems & Hanneke Verbeek | Joods Scheveningen. Portret van een gemeen schap 35 Laura Almagor | Jeruzalem: waar dan ook. Joods territorialisme en zijn ‘Hollandse dimensie’ Holland BLOC 44 Tijdingen Ad van der Zee | Joods erfgoed in Den Haag 49 Beeldessay Bernadette van Woerkom | Het Joodse Werkdorp Nieuwesluis in de Wieringermeerpolder 1934-1941 55 Column René Heij | De les van een mysterieuze vergadering 56 Topstuk Frank de Hoog | Joodse vluchtelingen 58 Noten 63 Over de auteurs 64 Uitsmijter Minte Kamphuis | Joods-Hollandse boterkoek 1 Holland 2016-1 nw_binnenwerk.indb 1 08-03-16 07:57 Redactioneel | Voorbij Mokum en mediene: de Joodse regio centraal In 1971 organiseerde het Amsterdams Historisch land als geheel? Welke impact en betekenis had- Museum een tentoonstelling onder de spreken- den ze op het Nederlandse jodendom? Maar ook: de titel ‘Mokum en mediene’.1 Het was een groot hoe valt de diversiteit van regionale identitei- succes, de bezoekersaantallen overtroffen de ver- ten bínnen Holland te duiden? Het zal duidelijk wachting. Veel Nederlanders hadden behoefte worden dat de Amsterdamse, Haagse en Rotter- aan een toegankelijk overzicht over de geschie- damse joden elk hun eigen kleur en eigenheid denis van de Nederlandse joden tot het rampza- hadden, terwijl ook de plattelandsgemeenten lige oorlogsjaar 1940. Naar die vooroorlogse ge- zich uiteenlopend ontwikkelden.3 schiedenis werd teruggekeken door de lens van de tegenstelling ‘Mokum en mediene’, die vanaf Lokale, nationale en regionale identiteiten dat moment niet meer uit de populaire joodse Tot aan het einde van de 18de eeuw was het geschiedschrijving weg was te slaan. Tegenover joodse leven in de Republiek der zeven verenig- Mokum, de Jiddische naam voor Amsterdam, de Nederlanden louter lokaal georganiseerd, in stond de mediene, strikt genomen het platteland, de vorm van de corporatieve ‘Joodse Naties’. De maar al snel verstaan als ‘de rest van Nederland’. structuur en de sociale en economische moge- Wat de titel terecht duidelijk maakte was de lijkheden van een joodse gemeenschap waren af- dominante plaats van Amsterdam, waar veelal hankelijk van de afspraken die met de stedelij- meer dan de helft van het totaal aantal joden in ke autoriteiten waren gemaakt. Het karakter van Nederland woonde. De hoofdstad was het klop- die afspraken kon van plaats tot plaats verschil- pend hart van joods Nederland. Daar waren de len, zo laat Bart Wallet duidelijk zien in zijn in- voornaamste instituties gevestigd, woonden de leidende artikel, waarin hij in het bijzonder aan- toonaangevende rabbijnen, bestuurders en in- dacht besteedt aan Rotterdam. Sommige steden tellectuelen. Maar de benaming ‘mediene’ voor kenden bovendien meerdere, parallelle ‘Joodse de rest van Nederland kan al te gemakkelijk de Naties’: zo hadden Amsterdam en Den Haag bij- diversiteit van het joodse leven laten onder- voorbeeld een Portugees-joodse en een Hoog- sneeuwen. Joden buiten Amsterdam waren al- duits-joodse Natie. Er waren echter ook plaatsen, lesbehalve een eenvormige groep, maar hadden zelfs binnen het relatief tolerante gewest Hol- vaak sterk ontwikkelde eigen lokale en regiona- land, waar geen toestemming werd gegeven voor le identiteiten. Jozeph Michman heeft er al op vestiging van joden. Zo bleef Gouda tot 1737 ver- gewezen dat het correcte vooroorlogse spraak- boden terrein.4 gebruik er één was waarbij gesproken werd over Tussen de verschillende lokale ‘Joodse Naties’ een bepaalde grote stad, zoals Rotterdam en Den bestonden louter informele banden. Elke joodse Haag met het daaromheen liggende gebied als gemeen schap was vrij om haar eigen koers uit te daarbij behorende ‘mediene’.2 zetten, elke vorm van een hiërarchisch verband Dit nummer beoogt vanuit de invalshoek van ontbrak. Wel zien we dat de opperrabbijnen van het gewest Holland die diversiteit zichtbaar te de grote steden mede als de geestelijk leiders van maken. Wat onderscheidde de joden van Hol- de regio werden beschouwd: zij onderteken den 2 Holland 2016-1 nw_binnenwerk.indb 2 08-03-16 07:57 | Voorbij Mokum en mediene brieven en haskamot – aanbevelingen voor boe- De oudere lokale joodse tradities werden on- ken – geregeld met aanduidingen als ‘opper- verminderd gekoesterd en verbonden met ge- rabbijn van Rotterdam en zijn mediene’. Henk hechtheid aan het vaderland en het Oranjehuis. Looijesteijn laat in zijn portret van de kosmo- Joden putten zich vanaf de eerste helft van de politische Portugees-joodse familie Suasso zien 19de eeuw uit in Nederlands nationalisme. Tsila hoe in de vroegmoderne tijd binnen de Portu- Rädecker vergelijkt in haar bijdrage de sociale, gees-joodse Natie een grote mate van mobiliteit economische en politieke mobiliteit van joden bestond. Tussen de Portugees-joodse gemeen- in Amsterdam, Rotterdam en Den Haag en laat schappen van Amsterdam en Den Haag best0n- zien dat ondanks de ‘gelykstaat’ de integratie van den hechte informele banden doordat Suasso’s brede lagen van de joodse bevolking in deze Hol- in beide steden woonden en in het bestuur za- landse steden pas in de tweede helft van de 19de ten. eeuw écht op gang kwam. In de 18de eeuw werd een proces zichtbaar Naast lokale en nationale identiteiten is er dat al eerder was ingezet: joden zoals de Suasso’s echter ook nog een niveau daartussen: de regio. hechtten zich aan hun woonplaatsen, leefden in- Daarbij voltrok zich met de overgang van ancien tensief mee met politieke en sociale ontwikke- régime naar moderniteit voor joden een verge- lingen en werden onderdeel van het lokale socia- lijkbare ontwikkeling. De regio was voor joden le landschap. Geleidelijk groeiden ook specifieke steeds van belang geweest, maar nergens was, religieuze gewoonten, minhagiem, die typerend zoals het geval