Colofon In dit nummer

Historica is een uitgave van de Vereniging voor TWEEDE WERELDOORLOG THEOLOGIE Vrouwengeschiedenis en verschijnt drie keer per jaar I I (februari, juni en oktober). Foute vrouwen in Vlaanderen De receptie van het paradijsverhaal Informatie op internet: na de Tweede Wereldoorlog in de vroege Amerikaanse http://www.vrouwengeschiedenis.nl Machteld de Metsenaere 3 burgerrechtenbeweging Redactie Susanne Hennecke 21 Greetje Bijl VROUWENGESCHIEDENIS Sophie Bollen (eindredactie) I De Kweekschool voor VROUWENBEWEGING Cath van Meurs I Eva Midden (eindredactie) Onderwijzeressen en de Het ontstaan van het Vrouwen Mariken Schuur (hoofdredactie) Vrouwengeschiedenisgroep Overleg Komitee binnen de tweede Hilde Timmerman Mineke van Essen 6 feministische golf in Vlaanderen Mieke de Vos (penningen) Heleen van Loon 24 Redactieadres AUTOBIOGRAFIE Mariken Schuur I De autobiografieën van Betsy RECENSIE RUG/Faculteit der Letteren Perk en Mina Kruseman I Kuisheid voorop! Ovidius’ Postbus 716 9700 AS Groningen Marijke Huisman 9 Hollandse epigonen E-mail: [email protected] Mieke de Vos 27 Tel:050-3637752 ARCHITECTUUR I RECENSIE Lidmaatschap De sociaal en politiek geëngageerde VVG, p/a IIAV, Obiplein 4, 1094 RB architectuur van de Oostenrijkse I Emancipatie achter de dijken Tel:020-6651318; Fax: 020-6655812, Margarete Schütte-Lihotzky Madelon Stokman 28 Internet: www.vrouwengeschiedenis.nl Voor privé-personen bedraagt de contributie e 25,- (1897-2000) per jaar (lidmaatschap); reductie-lidmaatschap (voor Inge Arteel 12 studenten of mensen met een inkomen onder e 700,- VVG 29 p.m.: e 20,- per jaar (studentlid, ovv collegekaartnum- BIOGRAFIE mer). Leden van de VVG ontvangen Historica automa- tisch en hebben stemrecht bij de jaarlijkse Algemene I Johanna Schopenhauer en ONDER DE LOEP Ledenvergadering. haar zoon Arthur I Elkie Jordans 30 Voor instellingen kost een abonnement op Historica e 20,-.Abonnees kunnen geen aanspraak maken op de Angela Crott 15 rechten van de leden. Het abonnementsgeld dient BOEKEN EN SERVICE 31 vooruit te worden betaald. Abonnementen worden ECONOMISCHE EN SOCIALE automatisch verlengd, tenzij één maand voor het ver- GESCHIEDENIS strijken van de abonnementsperiode (voor 1 decem- ber) schriftelijk is opgezegd. I Bossche renteniersters U kunt lid of abonnee worden door te bellen, door het Jord Hanus 18 bedrag over te maken op het VVG-gironummer 4102980, of door een briefkaart te sturen naar de Vereniging voor Vrouwengeschiedenis. U ontvangt dan een acceptgiro. Donaties zijn ook van harte welkom. Onder historicae Inleveren kopij: Auteurs wordt verzocht tevoren contact op te nemen met de redactie. De redactie behoudt zich het recht voor om bij- dragen te weigeren.Auteurs zijn verantwoordelijk voor de Jong versus oud inhoud van hun bijdragen.

Bestuur Vereniging voor Vrouwengeschiedenis Afgelopen maand organiseerde het Centrum voor Gender Studies van de . Anneke Mulder-Bakker (voorzitter) Faculteit Letteren van de Universiteit Groningen in het kader van de start van Universiteit ,[email protected] . Machteld de Metsenaere (vicevoorzitter) het academische jaar een studiemiddag getiteld ‘Veranderend Perspectief’. De Vrije Universiteit Brussel, organisatoren wilden weten in hoeverre ‘de nieuwe generatie onderzoekers op [email protected] het terrein van gender studies een ander perspectief ontwikkelt op het functio- . Eveline Buchheim (secretaris) NIOD, [email protected] neren van het sekseverschil in cultuur en maatschappij’ en hoe die eventuele . Maaike Messelink (penningmeester) nieuwe visie er dan uitziet. Voor het beantwoorden van deze vraag waren drie [email protected] jonge promovendi, waaronder ondergetekende, uitgenodigd om een kort paper . Annemieke Windt (website) [email protected] te presenteren. We hadden er alledrie veel werk van gemaakt, zo bleek. Mijn . Evelien Rijsbosch (IIAV) twee collega’s beschreven aan de hand van hun promotieonderzoek hoe zij in [email protected] hun benadering verschilden van de ‘oude garde’ onderzoekers binnen vrouwen- . Renée Beukers (onderwijs) Hogeschool Edith Stein, [email protected] en gender studies. Zelf reflecteerde ik op de vraag in hoeverre jonge onderzoe- . Mieke de Vos (Historica) kers op het terrein van het feminisme van de tweede golf botsen met de bena- [email protected] dering van feministische onderzoekers ‘van de oude stempel’. Gek genoeg bleef stevig debat tussen ‘de oude garde’, die ruim vertegenwoor- Raad van Aanbeveling van de VVG prof.dr. (em.) Piet Blaas (EUR) digd was die middag, en de jongere onderzoekers uit, ondanks het feit dat de prof.dr. Hans Blom (UvA en NIOD) eersten ferme kritiek van de promovendi te horen kregen. Dat is jammer, want prof.dr. Rosi Braidotti (UU) de bedoeling van de organisatoren was wel degelijk een dialoog tussen ‘jong’ prof.dr. Maria Grever (EUR) prof.dr.Willy Jansen (KUN) en ‘oud’. Kennelijk wilden de oude rotten in het vak de echte discussie nog niet prof.dr. Paul Klep (KUN) aangaan. Tekend in dit verband is dat de enige keer dat er die middag stevig prof.dr. Selma Leydesdorff (UvA) gediscussieerd werd niet over nieuwe perspectieven in genderonderzoek werd prof.dr. Joyce Outshoorn (RUL) prof.dr. Marjan Schwegman (UU) gepraat, maar over een oud thema: de hoeveelheid mannen in de zaal. Eén van mijn collega-promovendi merkte op dat er nauwelijks mannen aanwezig waren Historica verschijnt met steun van het Internationaal die middag en dat dat typerend was voor het aantal mannelijke onderzoekers Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging (IIAV), www.iiav.nl binnen gender studies. Dat werd heftig en in alle toonaarden door de aanwezi- gen weerlegd. Ook mannen doen tegenwoordig aan genderonderzoek, was de ISSN 1382-3914 terechte boodschap. Niettemin mag de discussie over al dan niet aanwezige

Lay-out: Marieke Bausch mannen binnen gender studies tegenwoordig als achterhaald worden Bausch Graphic Design beschouwd. Helaas lukte het die middag dus niet om werkelijk nieuwe thema’s Druk: Zet & Print, Naarden aan te snijden. Distributie: AM-groep, Hoofddorp Foto omslag: Groningse meisjeskwekelingen, jaargang 1878. Bron: Kweekschool Mariken Schuur voor onderwijzeressen te Groningen 1876-1936. Gedenkboek IV (Groningen1958). Foute vrouwen in Vlaanderen na de Tweede Wereldoorlog

De casus Gent-Wollestraat naamde ‘illegale’ interneringen zonder man- daat, die vaak gebeurden op initiatief van en door verzetslieden. Een eerste golf van interne- Zoals Hilde Timmerman in het februarinummer eerder ringen begeleidde de bevrijding van het Belgische grondgebied door de geallieerde dit jaar al aangaf, liet een genderonderzoek naar de legers (september 1944). Een tweede piek viel collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog en naar de te noteren in mei van 1945, toen de overleven- den uit de naziconcentratiekampen terugkeer-

zuiveringen na dezelfde oorlog in België lang op zich den en de nazigruwelen de emoties beroerden. Wereldoorlog Tweede wachten. Dit heeft zowel te maken met de maat- Hoe dan ook, de internering - eigenlijk admi- nistratieve aanhouding - van Belgische of bui- schappelijke gevoeligheid van de themata collaboratie tenlandse personen die verdacht werden van collaboratie, betekende voor heel wat verdach- en ‘repressie’ als met de stiefmoederlijke behandeling ten het begin van een lange tocht langsheen van vrouwengeschiedenisonderzoek. In het juninummer lokale en provinciale interneringscentra. Bedoeling was enerzijds de verdachten te ont- deed Sophie Bollen het genderkarakter van de admini- trekken aan de volkswoede en hen ook als stratieve zuiveringen in de RTT (Regie voor Telegrafie mogelijke hinderpalen voor de opmars van de geallieerde legers te neutraliseren, anderzijds en Telefonie) uit de doeken. Zij maakte daartoe de bestraffing van de collaboratie voor te berei- den. Het aantal geïnterneerden werd op 38 000 de Metsenaere Machteld gebruik van de dossiers die de RTT opstelde. In dit geschat per 1 december 1944, maar dit is wel- artikel illustreert de auteur de meerwaarde van gender licht een onderschatting. Nadien werden Consultatieve Commissies opgericht, die de onderzoek via een analyse van totaal andere bronnen, minister advies gaven over de geïnterneerde namelijk internerings- en strafdossiers van vrouwen die verdachten zodat hij uiteindelijk kon beslissen ze vrij te laten dan wel in beschuldiging te stel- na de tweede wereldoorlog geïnterneerd werden in één len. 58 commissies behandelden ruim 40 000 dossiers. van de interneringscentra in Gent, hoofdstad van de Wie in beschuldiging werd gesteld, belandde provincie Oost-Vlaanderen. in het formele bestraffingscircuit waarin geoordeeld werd door militaire rechtbanken die onder leiding stonden van een auditeur. Zij De ‘repressie’, zoals het geheel van worden en dit ging vaak gepaard met mishan- bestraften militaire, politieke, economische bestraffingsactiviteiten van de collaboratie in deling, brandstichting, plundering, vernielin- collaboratie en verklikking. Ze konden daartoe Vlaanderen wordt genoemd, dekt een brede gen en soms zelfs standrechtelijke executies. doodstraffen en gevangenisstraffen uitspreken, Dwaaier van zuiveringsactiviteiten en daarin Foto's getuigen van de specifieke mishandeling maar ze konden ook gebruik maken van geld- waren vrouwen op uiteenlopende wijze aanwe- van vrouwen, waaronder het kaalscheren. We boetes, verbeurdverklaringen, het onder poli- zig. Dat de ‘straatrepressie’ op vrouwen een weten niet hoeveel mensen er precies met de tietoezicht plaatsen, verlies van bepaalde rech- zeer sterke indruk heeft nagelaten, gaf Hilde straatrepressie te maken kregen. Duidelijkheid ten... Er werden zo'n 400 000 dossiers geo- Timmerman al aan. Voor duizenden burgers over de context en de mechanismen is er even- pend. Daarvan werd er uiteindelijk 71 procent begon zo een ‘repressiecyclus’ : ze werden min. Er is binnen ‘repressie’-middens wel zonder gevolg geklasseerd, 15 procent buiten meestal thuis opgepakt om geïnterneerd te steeds heel wat te doen geweest over zoge- vervolging gesteld en slechts 14 procent werd

Aanhouding van vrouwelijke collaborateurs door het verzet De vernielde winkel van Duitsgezinden te Antwerpen. te Mont-sur-Marchienne (provincie Henegouwen). Bron: Studie- en Documentatiecentrum Bron: Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Oorlog en Hedendaagse Maatschappij (SOMA). oktober 2006 HISTORICA Maatschappij (SOMA).

3 4 HISTORICA oktober 2006 Machteld de Metsenaere Tweede Wereldoorlog genen dienietwerdenvervolgd. namelijkdie- historisch onderzoekontsnapte, de groepvan geïnterneerdendietevoren aan ling reveleerde ookdeomvang endeaardvan aanhouding totberechtingofinvrijheidsstel- structie van hetinterneringsparcoursvanaf mannen envrouwenteschetsen.Derecon- bestraffing endeprofielen van debetrokken het gendergebonden karaktervan de ve analysevan hetICGent Wollestraat onstoe lietdekwantitatie- andere bestaandeanalyses, dimensie nietsystematischaanwezigwas inde enkel mannenopnamenaangeziendegender- in Vlaanderen werdgepubliceerdendeze grafische studieover eeninterneringscentrum Aangezien slechtséénenkele andereprosopo- wat langnietoveral hetgeval was. ten, er zowel mannenalsvrouwenwerdenopgeslo- de hetcomparatieve mogelijkhedenaangezien uitgebreid archiefaanwezig.Bovendien open- wens enkel voor hetICGent Wollestraat een was ertrou- de eeuwwisselingvan startging, stelling ofberechting. Toen hetonderzoekrond moment van deaanhoudingtotinvrijheid- ringsparcours inkaarttebrengenvanaf het bood degelegenheid omhetgeheleinterne- Het bestuderenvan ééninterneringscentrum Wollestraat ringscentrum (IC)Gent Vrouwen inhetinterne- aantal rechtenverstoken bleven. alle personendieuiteindelijkdefinitief van een hier opeenderdegeschat(7100inaantal)van te batenenz.).Hetaandeelvan vrouwenwerd omeenadvocaten-of dokterspraktijkuit geven, mogelijkheidomleste ontzegd (stemrecht, soon werdzoeenaantalfundamentelerechten iemand opdeepuratielijstplaatsen.Dezeper- kon zondertussenkomst van dekrijgsraad wezig inde‘burgerlijke epuratie’:deauditeur Vrouwen waren daarentegen veel sterker aan- in dezegroepop12procent(6800totaal). teerd. Menschathetaandeelvan devrouwen uiteindelijk meteenrechtszaakgeconfron- gearresteerd. We vermoeden datvrouwen eer- die indeseptemberdagenvan 1944werden leken eerdervrouwentetreffen en/ofpersonen zonder mandaatengegronde redenen steeds onderwerpvan discussie. Aanhoudingen vormt nog interneringen, van talrijke ‘illegale’ cedure werdgevolgd danofdatersprake was Of bijdeinterneringenvoorgeschreven pro- voor 31procentvan demannenhetgeval was. terwijldatslechts nadat hetICwas geopend, de vrouwenarriveerde binnendeviermaanden 54procentvan het mannenofvrouwenbetrof: was echterwel verschillend naargelang den, daar. Hetmomentwaarop zeinGentarriveer- arriveerden ze bij deopeningvan hetICGent, interneringscentra enpasinnovember 1944, verbleven zeeerstinlokalegevangenissen of van hunmannelijke dorpsgenoten.Meestal ook eenvergelijkbaar parcoursaflegden alsdat dagen inhetICverbleven endatzemeestal mannen envrouwengemiddeldevenveel derd karakterhadden.Zosteldenwevast dat pant waren devaststellingen diegeengegen- maareven frap- sekseverschillen tenoteren, neerden. Inmenigopzichtvielenduidelijke mannelijke en21procentvrouwelijke geïnter- goed representatiefprofiel van de79procent Het kwantitatieve luikbezorgde onseenzeer interneringen inde Genderverschillen ging? Debestraftevrouwenenhun advocaten lidmaatschap van eencollaborerendevereni- wen vaak nietbewust haddengekozen voor of veronderstelden dekrijgsauditeursdatvrou- ren vanuit deaardvan het gepleegde misdrijf burgerlijke bestraffing Valt ditlouterteverkla- Veel meerdandemannenkregen zijeenlouter een derdevan deveroordeelden eenvrouw. beschouwd. Bijdepolitieke collaboratiewas daad van militairecollaboratie werd wat alseen men bijhetDuitseRodeKruis, diediensthaddengeno- zeer jongevrouwen, wen danvoor mannen.Hetbetrofhiervaak militaire collaboratiewaren lichtervoor vrou- tieve sanctiesopgelegd. Decelstraffen voor vrouwen lichterecelstraffen enminderalterna- gepakt. Bijdeverklikkers bijvoorbeeld kregen werden zeandersaan- teit werdenveroordeeld, ze voor eenzelfdesoortvan collaboratieactivi- cent) werdenuiteindelijkbestraft.Zelfsindien vrouwen (49procent)danmannen(77pro- significant minder ten lastegelegde feiten: wel opeenanderemanierbehandeldvoor de veel groterestempel. Vrouwen werdenechter (meer dandehelftvrouwen)druktenzeeen kleine minderheid.Opverklikkingszaken mische collaborateursvormden vrouweneen ze nietaanwezigenbijdemilitaireecono- in dedonkere vormen van collaboratiewaren actief inzowat allecollaboratievormen. Enkel speelden maareenkleinerol.Vrouwenwaren collaboratie (beidenaldannietbezwarend) wapendracht). Verklikking eneconomische gecombineerd metpolitieke collaboratieen 'donkere 'kantvan decollaboratie(verraad, collaboratie en2opde10hadtemaken metde boratie. 3opde10bestraftenbetrofpolitieke gebeurdedatwegens militairecolla- bestraft, Bij 4opde10geïnterneerdendiewerden bestraffing collaboratie ende bijde Genderverschillen voor delokalegemeenschap. daardoor ookveel duidelijker zichtbaarwas teit zichmeerophetlokaleniveau situeerdeen collaborateur en/ofdathuncollaboratieactivi- der werdenopgepaktalsfamilielid van een Genderspecifieke bestraffing indestraatrepres- sie: hetkaalscheren vaneenvrouwelijke Hedendaagse Maatschappij (SOMA). Documentatiecentrum Oorlog en collaborateur. Bron: Studie-en straf meteencelstrafen/ofanderestraffen. die eencombinatiewas van eenburgerlijke cent van debestraftemanneneenstrafkreeg terwijl85,5pro- tact metburgerlijke epuratie, bestrafte vrouwenkwam dehelftenkel incon- van alle fiek voor vrouwenwerdtoegepast: bestraffing leekduidelijkeenstrafdiespeci- gingsdiscours (zieverder). Deburgerlijke ze gebruiktenditargument ookinhunverdedi- want waren blijkbaarvan hetlaatsteovertuigd, omgeving. Van EulalieD.M.werd verteld dat macht telatengeldenindeonmiddellijke te beslechtenineigenvoordeel ofomhun ook hunreputatieompersoonlijke conflicten gebruikten king endeze‘gevreesde vrouwen’ sonen bestondsteedseenrisicovan verklik- foute overtuiging ofhunbandenmetfouteper- wegens hun derd als‘gevaarlijke vrouwen’: Incivieke vrouwenworden vooreerst afgeschil- typeren entestigmatiseren? werden gebruiktomincivieke vrouwente vrouw collaboratiedefinieerde. Welke criteria rol indewijzewaarop deomgeving van de Vrouwelijke reputatiesspeeldendusweleen scheen echterwelindegetuigenverklaringen. als eenexpliciet juridischcriterium.Hetver- ditfungeerdeimmersniet tatie van devrouw: oordelen. Ditwas niethetgeval voor derepu- den tegebruiken omover decollaboratiete uit dejuridischecriteriadieauditeursdien- de vrouw. Deeerstedriekeuzes vloeienvoort dereputatievan boratie eenpubliekfeitbetrof, dematewaarin decolla- relatie totDuitsland, de lidmaatschap van verboden organisaties, deaanklachtenover ons totdeviervolgende: beperktenwe behandeld indestrafdossiers, de. Van hetgrotescalaaanthematadatwerd opbouwden enwelke rolgenderdaarinspeel- welke verdedigingsstrategieën vrouwen getuigen àcharge enàdécharge aanhaalden, Ze verduidelijkt welksoortvan argumenten de getuigenenvan deaangeklaagdevrouwen. met gegenderde patroneninhetdiscoursvan liet onstoeditkwantitatief beeldaantevullen De kwalitatieve analysevan destrafdossiers incivieke vrouw Het archetype vande De wijzewaarop dezevrouw werd bestraft, verwijst naarhaarpolitieke collaboratie. Bron: Studie-enDocumentatiecentrum Oorlog enHedendaagse Maatschappij (SOMA). der opgenderbeelden.Dezevrouwen ontken- laboratie beschuldigdevrouwenbouwde ver- Ook hetverdedigingsdiscours van devan col- Nieuwe Orde. delijk alsuitingenvan sympathie voor de zagen dedadenvan debetrokken vrouwendui- uiteindelijke keuzes endegetuigen'àcharge' vriendschappen speeldeneencrucialerolinde familiale netwerken en boratie. Hoedanook, ook bijdebeoordelingvan mannelijke colla- familieleden? Dezevraagsteltzichwellicht werden zeinallenaïviteitmeegesleept door zelfstandige keuze of vrouwen eenbewuste, was Duitsgezind.”). Was de collaboratievan hadden alshunverwanten (“Ganschdefamilie dat vrouwendezelfdeideologischeovertuiging voor hetgemakwaarmee verondersteld werd opduikende beeldvan degevreesde vrouwen voor hetvaak van sentimentelecollaboratie, paald. Ditwas hetgeval voor debeschuldiging een aantalaspectenwas duidelijkgenderbe- maar beeld circuleerdevan incivieke mannen, We wetennietinwelke mateeenanaloog soort collectiefbeeldvan deincivieke vrouw. vormen aan.Ditwijstophetbestaanvan een namen debeschuldigingenzelfskarikaturale men tochvaak voor. Insommigedossiers maarzekwa- ook nietsteedsbewezen worden, niet voor elke vrouwgebruiktenzekonden vlucht). Dezeargumenten werdenuiteraard vrijwillige arbeid, beschouwd (vakantie, staatsgevaarlijk werdhetreizennaarDuitsland anti-Belgischen vermeld. Als onvaderlands, deze feitenwerdenruimschootsdoorgetuigen eveneens alsbezwarende feitenbeschouwden ele tekens van pro-Duitsesympathiewerden van debezetter. Uniformdrachtenanderevisu- organisaties envrijwilligearbeidtendienste de deelnamevan vrouwenaanNieuweOrde Wat eveneens goldalsbezwarende feitenwas ke grenzen. foute relatie.Seksueleautonomiehadduidelij- onbegrip daneenmeergeïnstitutionaliseerde botstenopveel meer relaties onderhielden, alleenstaande vrouwendieheelwat foutelosse wen dieereenfouteminnaaropnahieldenen gehuwde vrou- dezelfde manierbeoordeeld: maarnietallevormen werdenop getuigen, werdwelduidelijkafgekeurd doorde tie’ getuigen aangehaald.‘Sentimentelecollabora- hadden metdeNieuweOrdewerdenvaak door Intieme relatiesmetmannendieietstemaken Deze laatstekreeg 11dagengevangenisstraf. tezeggen. digd hebbendoor‘Duitsehoer’ Feldgendarm endebuurvrouw zouhaarbele- Deze dochterhadeenrelatiemet tegen debuurvrouw bijdeFeldgendarmerie. dat dedochtervan I.C.éénklachtindiende conflict escaleerdezodanigtijdensdeoorlog gemeenschappelijke waterpomp. Ditburen- met haarbuurvrouw over hetgebruikvan een Zo hadhuisvrouwI.C.uitLovendegem ruzie door deoorlogeennieuwedimensiekregen. die verwijzingen opnaarouderuziesenvetes, In degetuigenverhalen doken echterookveel geen gratisklusjesopknapten. met deFeldgendarmerieindienzevoor hen vrouwen personenmoeilijkhedentebezorgen gestuurd. Intweeanderedossiersdreigden diedaadwerkelijk naarDuitslandwaren nen, voor verklikking van verschillende jongeman- Duitschland”. Zewerduiteindelijkgestraft Feldgendarmerie enwegvoering naar ste onmiddellijkdreigdemetaanklachtbijde steeds zeeruitdagendoptradenvoor hetmin- ze “inhaarbuurt gevreesd (werd)daarzij len van eendiscoursover vaderschap. sfeer probeerdentewissendoorhetontwikke- felen sterkdatmannenzichzelfuitdepublieke maarwebetwij- menten eveneens gebruikten, de”. We wetennietofmannendergelijke argu- zorgen enteomringenmetmijnmoederlief- den ouderdommoestachterlatenterugtever- heid testellenmijnkindjedatikop10maan- bezwaren zulthebbenmijterugindegelegen- “Ikhoop...datugeen moeder enechtgenote: ook datzethuisnietkonden gemistworden als man lerenkennen heb”.Zebeklemtoonden man...We haddendieprincipessedertikmijn ik hebhetookgedaanopaandringenvan mijn dezelfde waren van dezevan mijnman;doch natuurlijk haaroorzaakinmijnprincipesdie endeSSvindt mijn bedrijvigheidin‘DeVlag’ klaarde deechtgenotevan eenSS'erdat“al of vriendenverantwoordelijk gesteld.Zover- familie werdenvaak deechtgenoot, toegaven, gedaan.”). Indienzepolitieke betrokkenheid aan alsvergoelijking (“Ikhebnietaanpolitiek enhaalden eigen naïviteitofniet-ideologischemotieven vaak familieleden, van anderen, zes encollaboratieactiviteiten opdeschouders verantwoordelijkheid voor ideologischekeu- ratieaandeel zoveel mogelijk.Zelegden de dat niethielpminimaliseerdenzehuncollabo- den eerstdetenlastegelegde feitenenindien beperken toteenrolalsmoederenechtgenote. socialisme. Vrouwen diendenzichimmerste vraag wat vrouwenaantrokinhetnationaal- antwoord opdeondertussenvaak gestelde deze strafdossiersbiedtookeengedeeltelijk voor hetnationaal-socialisme.Deanalysevan riële voordelen bijvoorbeeld) ensympathie opportunisme(mate- bij mannenverwachtten: Voor hetoverige goldenmotieven dieweook banden speeldenersteedseengroterolin. laboratiemotieven van vrouwen.Familie- de strafdossiersonsookheelwat over decol- Tenslotte vertelde dekwalitatieve analysevan avontuur macht,statusen Familie, . Literatuur Vereniging van Vrouwengeschiedenis. ling. Sindshetvoorjaarvan2006isMachteld deMetsenaere vicevoorzitter vande Brussel envoorzittervanhetOnderzoekscentrumGenderDiversiteit vandezelfdeinstel- Machteld deMetsenaere (1955)ishoogleraar geschiedenis aande Vrije Universiteit van ...... F.Virgili, 2004. Vrije Universiteit Brussel, Onuitgegeven licentieverhandeling, de tweedewereldoorlog. West-Vlaanderen enhetBrugseonderdeloepgenomen C. VanLoon, 1944-1947 B. Rzoska, 1994. Instituut RechtenSamenleving). Leuven, L. HuyseenK.Hoflack, 1942-1952 L. HuyseenS.Dhondt(ed), Criminologie in: ‘Etudesurlarépressiondel’incivisme’, J. Gilissen, 2005. Vrije Universiteit Brussel, verhandeling, onderzoek naardeConsultatieve CommissievanIeper. G. Elaut, H. Diamond, (te verschijnen in2006). genre: quelgenre desavoir?Dezijkantvanvaderlandsegeschiedenis in: zuivering’, Tweede Wereldoorlog. Twee casestudiesover incivieke vrouwenin denaoorlogse ‘Vrouwenendebestraffing van decollaboratiena S. BollenenM.deMetsenaere, La France “virile”.Desfemmestonduesà laLiberation. De Consultatieve Commissies(1944-1946)binnenderepressie. Een . Leuven,1999. . Leuven,1991. Zij komen allenaandebeurt, dezwarten.HetkampvanLokeren Women andtheSecond World War inFrance 1939-48 9015,pp.513-628. 1950-1951, , De RoepvandeStraat. Eengegenderde studienaardevolksrepressie na Acta SophiaColloquium:Genderstudies: eengenre apart?Savoirs de Onverwerkt verleden.Eennaschrift. Onverwerkt verleden.Collaboratie enrepressie inBelgië zelfontplooiing evenzeer. statusen maardekansenopmacht, een rol, naal-socialisme speeldendaarbijzeerzeker ideologieensympathievoor hetnatio- ven: de motieven vrouwenindecollaboratiedre- verduidelijken ookdatzeeruiteenlopen- wend, ze hun(vaak informele)machthaddenaange- die vorm van collaboratieendewijzewaarop dorp. Hetsterke aandeelvan (huis)vrouwenin inhet ment omzichtelatengeldenindebuurt, verklikking bleekimmerseenmachtiginstru- dreigenmet niet toevallig vaak huisvrouwen: omgeving. Ditwas hetgeval bij verkliksters, me konden vrouwenmachtlatengeldeninhun nente angstvoor eenrepressiefbezettingsregi- omgeving. Zeker ineenperiodevan perma- bezorgde henmachtenstatusinhundirecte aanstaande rolinhetbezettingsapparaat.Dit vaak ookzelfofviahunechtgenooteenvoor- gelijkaardige motieven. Vrouwen speelden lig gingenwerken naarDuitslanddedendatuit voor lidmaatschap. Jongevrouwendievrijwil- zekerheid werdexpliciet genoemdalsreden werdenbeloofd.Ookwerk- “vele voordelen” door eenaantalvrouwenaangegaan omdathun Lidmaatschap van fouteorganisaties werd met eenDuitsesoldaat. Duitse RodeKruisviaeenliefdesgeschiedenis tenslotte belanddenalsverpleegster bijhet le controle.Eenaantal-zeerjongemeisjes milieu enaananderevormen van lokalesocia- konden ontsnappenaaneenverstikkend thuis- voor avontuur konden bevredigen entegelijk zezohunzin gen omgratisverder testuderen, Kruisverpleegsters omdatzezoeenkanskre- wen werdenimmersDuitseRode veelal weiniggefortuneerdevrou- teit. Jonge, oorlogsreali- plexe ensoms‘emancipatorische’ tieve nazigenderideologieeneenmeercom- de discrepantietussenuitermateconserva- maar destrafdossiersmaken onsookattentop punt was inhetNieuweOrde-ideeëngoed, moederschapscultus eensterkaantrekkings- We wetenondertussenweldatpreciesdeze Revue deDroit Pénaletde Onuitgegeven licentie- (Cahier 2van het ai,2000. Paris, . New York,1999. .

5 HISTORICA oktober 2006 Machteld de Metsenaere Tweede Wereldoorlog 6 HISTORICA oktober 2006 Mineke van Essen Vrouwengeschiedenis D rechtstreeks mijneigenverleden in. door halfvergane elastiekjes.Entuimelde bijeengebonden geschreven systeemkaartjes, met lichtetegenzin diestoffige bakvol hand- een koude februarimiddagvan 2004eindelijk nu vrijwelvanzelf spreekt.Zoopendeikop vrouwenperspectief indegeschiedschrijving dankzijwieeen van eenkwart eeuwgeleden, eigenzinnigestudentes respect voor diejonge, onmogelijk kon negeren. Al was hetmaaruit wistikdatdiekaartenbak onderwijzer(es), hoopvolgezegd. haddeschenkster over degeschiedenis vanmee’, deopleidingtot geleden begon methetschrijven van eenboek Dat scheptverplichtingen. kunjeerooitiets Dustoenikdriejaar misschien met onderwijsbezighoudt, bentdeenige nog vandegroep diezich waarom.‘Jij alleennog door wiedebakinmijnbezitgekomen was, Ikkon hoeen menieteensmeerherinneren gebleven. er éénartikel over gepubliceerd endaarwas hetbij Ooitwasvan deGroningse Vrouwengeschiedenisgroep. einde vandejaren zeventig aangelegd doorstudentes aanhet vooronderwijzeressenschool (1876-1937), archiefgegevens over deGroningse (Gemeente)kweek- met dekaartenbak een hoekjevanmijnwerkkamer, Jaren stond-iealseenwinkeldochter in teverstoffen Een Groningse raamvertelling Vrouwengeschiedenisgroep Onderwijzeressen ende De Kweekschool voor ook voor dievan onszelf. Enwewaren bereid patie van devrouwengeschiedenisendaarmee westreden voor deemanci- denis studeerden, nu middeleeuwenofcontemporaine geschie- naar elitevrouwen. Wie weookwaren enofwe en ofjeeigenlijkwelonderzoekmocht doen manieren van geschiedbeoefeningbestonden, ge discussiesover devraagofervrouwelijke overleden. Erkwamen beeldenterugvan hefti- van PieternelRoldiein1992 veel tevroeg was Ð enkreeg tranen inmijnogenbijdekaartjes dat eenmeisjewerkkringkiestalin1871!’ wordt duszondermeervanzelfsprekend geacht commentaar opwat zetegenkwamen –‘Het handschriften nietmeerherkende. Iklashun misschien nogeenpaaranderenvan wieikde Tineke en Wantje. En Pieternel, Magdaleen, Ine, Floor, Corneel, Boukje, tearchief van toen: ik zegaanenkomen indatGroningsegemeen- zag en aleenkwart eeuwterugbewerkte bron, afvroeg wat te doenmeteennietdoorhaarzelf gleden endehistoricainmijzichwanhopig Terwijl dehonderdenfiches doormijnhanden (1975-1980) Vrouwengeschiedenisgroep De Groningse ae a gwn’vrouwenenvan hun maken van ‘gewone’ tochvooral omhetzichtbaar deze periode, van deopkomst van desocialegeschiedenisin inhet verlengde Het gingdemeestenvan ons, bestand zoudenblijken. waarvan sommigetegen detijd banden, Gaandeweg ontstondenerookvriendschaps- Vrouwengeschiedenis van zowel het de vrouwengeschiedeniskrantÐvoorlopers Groningen enmaaktendanookdebijbehoren- den eenpaarvan zulke bijeenkomsten in organiseer- Vrouwen Geschiedenisisontstaan, waaruit de Vereniging voor Vereniging voor Landelijk Overleg Vrouwengeschiedenis het naar debijeenkomsten van hetLOV, deren van degeschiedwetenschap. We gingen vrouwen indegeschiedenisenaanhetveran- doel bijtedragenaanhetzichtbaarmaken van metals naar deonderwijzeressenkweekschool, zoalsdat deden weextra bronnenonderzoek, scripties over teschrijven. Inonzevrijetijd onderwerpen aantesnijdenenerdoctoraal- onze pogingenomopwerkcolleges vrouwen- niet aanbodkwam. We steundenelkaarin om vakliteratuur tebespreken dieindestudie vooral leden dieregelmatig bijelkaarkwam, De hardekern van degroepteldecircavijftien overwinning hebbenwe langmoetenteren. een publikatievan deuitkomsten. Maaropdie aantal ledenwerkteopdatmomentzelfsaan een was toenalbinnen, kiesrecht enÐarbeid, eendoctoraalwerkcollege over vrouwen- ces, Groningen erbijnatweejaar. Heteerstesuc- bestond de Werkgroep Vrouwengeschiedenis ouder dandereguliere studentenvan destijds, metmijn34jaarstukken begon testuderen, Groningen voor detweedekeer geschiedenis Toen ikin1976aandeRijksuniversiteit Geschiedenis onzenekvoor uittesteken. er opdatweerbarstigeGroningseInstituutvoor Jaar-boek voor als Historica . konden hieraan nietmeedoen. Voor hetgroot- gingen heten. Aanstaande onderwijzeressen een verzamelnaam normaallessenofÐscholen diemet time cursusseninhetleven geroepen, op zogenaamdekweekscholenwerden erpart- onderwijzers. Naasteenpaardagopleidingen opleidingsmogelijkheden voor aanstaande Voor 1850bestondenervrijwel uitsluitend opleidingen Onderwijzeressen- school hiervoor welgenoeg mogelijkheden? scholen. Boodhetarchiefvan deGroningse protestantse ofkatholieke len voor jongens, co-educatieve opleidingenofkweekscho- len, normaalscho- met anderetypenopleidingen: kweekschool verschilde danwel overeenkwam levensbeschouwelijke onderwijzeressen- komen waarin eensekse-specifieke enniet- gaan over beideseksenendusnaarvoren laten zag erandersuit.Mijnboekmoest eeuw later, eenkwart door ditperspectief.Datvan mij, kenmerkt zichvooral onderzoek destilleerden, artikel datIneMegens enPieternelRoluithet destijds ookvooral gelezenenverwerkt. Het onafhankelijkheid. Zoishetbronnenmateriaal opleiding bijdroeg aanhunzelfstandigheiden meisjes afkomstig waren eninhoeverre de om nategaanuitwelke socialemilieusdeze eerste feministischegolf.Hetwas interessant ontstaantentijdevan de de middengroepen, vroegste beroepsopleidingenvoor meisjesuit voor eenideaalproject.Hetbetrofvan de onderwijzeressenkweekschool vormde daar- emancipatie. HetonderzoeknaardeGroningse Bron: Kweekschool vooronderwijzeressen te Petronella M.Heringa,directrice vande Kweekschool voorOnderwijzeressen te Groningen 1876-1936.GedenkboekIV Groningen van1876tot1905. (Groningen 1958). atcapjttNtvn’ leen in ach- Maatschappij totNutvan ’t Algemeen, kweekscholen diegestichtwerden doorde endrielevensbeschouwelijk neutrale (1864), stants-christelijke dagnormaalschool inZetten eenprote- kweekschool in Tilburg (1852), een katholieke particuliere dagopleidingen: sen voor vrouwelijke kwekelingen alsenkele wijzeressen. Erontstondenzowel normaalles- opleidingsfaciliteiten voor aanstaandeonder- de tweedehelftvan denegentiende eeuwde Parallel aandezeontwikkkeling verruimden in wijs van enkele procenten tot26. steeg hetaandeel vrouweninhetlageronder- tussen1860en1890 Artikel 25hadsucces: tengoed van devrouwenemancipatiebeweging. duidelijkaangeraaktdoorhetgedach- Copello, schreefKappeyne van de alsmannen, leven” hadden evenveel recht“omvan eigenarbeidte vrouwen indegewone lagereschool. Vrouwen bestaande verzet tegen deaanwezigheidvan rekende hijzoookafmethetnogsteeds sen indelaagsteklassen.Inéénmoeitedoor kel 25)van eenvoorkeur voor onderwijzeres- van deCopelloinhetopnemenwet(arti- bestrijden zagdeliberaleministerJ.Kappeyne effectief middelommogelijke tekorten te binnen afzienbare tijdtotextra vacatures leiden.Een zowas iedereenwelduidelijk, zou, nog ondertoezichtwerken. Dezemaatregel laten lesgeven. Zijmochtenvoortaan alleen Ð overdag zelfstandigaaneenjaargroep te met eenverzamelwoord kwekelingen genaamd om onderwijzersdienoginopleidingwaren Ð maakte eeneindeaanheteeuwenoudegebruik heeft inditopzichtveel betekend. Dezewet snelling in. Vooral deonderwijswetvan 1878 loop van dejarenzestigzetteeenstroomver- maarinde onderwijs incidenteelvan aard, was deinzetvan vrouweninhetgewone volks- ging diesituatiegaandeweg veranderen. Eerst In detweedehelftvan denegentiende eeuw opleidingsfaciliteiten inhetleven te roepen. de redenomvoor aanstaandeonderwijzeressen bewaarscholen. Erbestonddusgeendwingen- domein van demeisjes-enkleinekinder- of ten uitsluitendinhetvoornamelijk private gemengde ofco-educatieve scholen.Zewerk- gens enmeisjessamenindeklaszatenÐ waar jon- lesgaven opdoorsneelagerescholen, ste deelkwam datomdatertoengeenvrouwen Kweekschool voorOnderwijzeressen teGroningen. Aquarel van A. Robbe, 1933. Bron: Kweekschool vooronderwijzeressen te Groningen 1876-1936. Gedenkboek IV(Groningen 1958). ressen afleveren. Weinig tijdgenoten zullen vig optredendeenzelfverzekerde onderwijze- ste- degelijk opgeleide, zelfstandig denkende, laginhetvolgen van eenvaste koers: kaartjes, zo schreefikopgrondvan aldiesysteem- schoolleiderschap van Heringa.Haarkracht, voor mijnboekdaaromscharnierenrondhet aan eenmantoevertrouwd. Ikliethetverhaal direct bijdeoprichtingofnaeenaantaljaren, verantwoordelijkheid voor hetonderwijs, ArnhemenHaarlemwerdde Zetten, Tilburg, Petronella M.Heringa(1847-1905).In indepersoonvan eenhoofdig directoraat, de opleidingalleenvanwege hetvrouwelijk, den ofergens indekost waren. Bijzonderwas zodatdemeestemeisjesthuiswoon- verplicht, internaat was erinparticulierehandenenniet het tend opvoor dehulponderwijzeressenakte, vergeleken heelgewoontjes. Hijleiddeuitslui- Nederland. DeGroningseschoolwas hiermee len voor onderwijzersdeelite-opleidingenvan school vormde samenmetderijkskweekscho- gelijke variant destijdsniet.De Apeldoornse Voor aanstaandeonderwijzersbestondeender- tweede- enderdegraads lerarenopleidingen. ke nadrukoptalenstudieleken opdelatere maar waren bijzonderdoordatze methunster- Haarlem hanteerdeneenietssoepelerregiem Arnhemen De scholenmetinternaatinZetten, op hetkloosterstelselgebaseerdeleefregels. opleidingen dedenverbazen doorhunstrenge, school hetminstspectaculair. Katholieke onderwijzeressen bleekdeGroningsekweek- Van allegenoemdevarianten voor aanstaande een afzonderlijke onderwijzeressenopleiding. alle niet-katholieke meisjeskwekelingen naar ging daaromnogmaarzo’nvijfprocentvan lescenten nueenmaalondenkbaarwas. In1920 waar co-educatievoor ado- in katholieke kring, onderwijzeressenopleidingen totstandkomen Daarna zoudeneralleennogafzonderlijke ontstondin1896. gevestigd te Apeldoorn, Rijkskweekschool voor onderwijzeressen, rijksnormaallessen gemengd.Deenige Met ingangvan 1881waren bovendien alle gemeentelijke kweekschoolvan Amsterdam. tebeginnen metde opleidingen totstand, jaren zeventig kwamen erookgemengde en Groningen(1876). Vanaf het midden van de (1870) Haarlem tereenvolgens(1860), Groningen 1876-1936.GedenkboekIV(Groningen 1958). Groningse meisjeskwekelingen, jaargang 1878. Bron: Kweekschool vooronderwijzeressen te benoemingsbeleid telatenzien. Vrouwengeschiedenisgroep omHeringa’s artikel defiches van deGroningse gebruikikindit dieuit1883, kwekelingen, treerde aandehandvan éénjaargang meisjes- Waar ikvoor mijnboekHeringa’s missieillus- leiderschap eveneens onmisbareeigenschap. visie paardeaanpragmatismeÐeenvoor goed wat eropduidtdatzij water bijdewijndoen, opzichten moestHeringaoverigens regelmatig voor onderwijzerskon doorstaan.Inbeide king metdeprestigieuzerijkskweekscholen imagodatdevergelij- een ‘wetenschappelijk’ en stemming om(staats)examen tegaandoen, zowel aandepoortalsbijhetverlenen van toe- strenge selectie, beleid rustteoptweepijlers: dan Heringazelfzalhebbengewild. Haar werd aangeduidÐalklinktdatstrijdbaarder zoalszijaltijd cipatie als‘juffrouw Heringa,’ veel hebbenbijgedragenaandevrouweneman- daarom inhunprofessioneledoenenlatenzo is ef rsi nfr aatr beschaafd heefternstigenfermkarakter, wijs, levendig enduidelijk onder- lijk ontwikkeld, echt wetenschappe- “scherpverstand, geweest: moment Heringa’s idealelerares tezijn didaten meegedaan. Klaassenlijktopdat velijk elfenachtuitsluitendvrouwelijke kan- In desollicitatieprocedureshadden respectie- andere vakken inzetbaar. meer aktendanvereist enwaren dusookvoor M.E.Jochim.Beidevrouwenbezaten ven” vrouwelijke handwerken enschoonschrij- de, Nederlands A.J. Klaassenendievoor “wiskun- dedocente zo tweevrouwenbenoemd, Toezicht voor dekweekschool.In1889werden van tweeofdrieaande Commissievan referenties inendeedtenslotteeenvoordracht won lijkende kandidatenlessenbijtewonen, Nederland dooromvan in principegeschikt trokheel voerde gesprekken, Zij lasdebrieven, tamelijk autonoomtehebbenkunnenopereren. geslacht. Bijsollicitatieprocedureslijktze van wieslechtsdrievan hetmannelijk naast haarzelfelfvol- endeeltijdsedocenten, geslaagd. In1890bijvoorbeeld teldedeschool stellen van vrouwen.Daariniszegoed Heringa’s uitgangspuntwas enbleefhetaan- benoemingsbeleid Emancipatorisch

7 HISTORICA oktober 2006 Mineke van Essen Vrouwengeschiedenis 8 HISTORICA oktober 2006 Mineke van Essen

moesten gaan–het‘nieuweleren’ kwekelingen juistzelfopontdekkingstocht terwijlHeringavond datde waren geweest, ten indelessenteveel zelfaanhetwoord Daarmeebedoeldezedatdezekandida- den.” zooveel mogelijkzelf eenewaarheid laatvin- alsmendeleerlingen wikkelend werkt, waarheid dathetonderwijseerstwaarlijk ont- omdat zenietdoordrongenwaren “van de handwerklerares vielentweekandidatenaf den. Bijdeselectievoor dewiskundeannex dan datdesollicitantengeenordekonden hou- woonde lessenleiddetotafwijzing.Zijvreesde bedeesd optredentijdensdoorHeringabijge- heid enmetgebrekaanervaring. Ookeente tanten zondervoldoende theoretischebevoegd- Onder deafgewezen kandidatenzatensollici- zeressenkweekschool. opgeleidaande Arnhemse onderwij- docenten, alsHeringazelfenmeervan haar waren, kon zijn.Beidedames ding wat krachtiger” haar enigenadeelzagHeringadat“haarhou- enkon zestiptdeordehandhaven. Als dig, Verder was haaronderwijsduidelijkenleven- “zeheefteenechtstudiehoofd.” geroemd: echt wetenschappelijke ontwikkeling” zij intelegramstijl. Ookvan Jochimwerd“de schreef goedegezondheid”, in haaroptreden, Vrouwengeschiedenis tre slechte gezondheidstoestandvan haarman. van deprocedure.Hetprobleemechterwas de schreefHeringainhaarverslag onderwijs”, [wat] zeker sterkpleitvoor hareliefde voor het van Passaroean. “[T]ijdenshaarhuwelijk, onderwijzeres geweest van demeisjesschool rende haarverblijf inNederlandsIndiëhoofd- sollicitanten uitsteeg. Bovendien was zegedu- waarmee zequaervaring boven alleandere Haarlemse onderwijzeresenkweekschool, Middelbare MeisjesschoolteUtrechtenopde kweekschool. Zijhadlesgegeven opde alweer van de Arnhemse onderwijzeressen- Nederlands mevrouw A.E. Stolp-Hoekstra, de naarschattingveertigjarige lerares afwijzen van deenigegetrouwde sollicitante, cedures. Demeestemoeitehadzemethet uitanderesollicitatiepro- bleek per definitie af, maardieweesHeringatoch dures niettussen, Verloofde sollicitantenzatenerinbeideproce- heid?” harer plichten?Genietzijeengoedegezond- werven? Iszijnauwgezetindevervulling en? Weet zijdegenegenheid dermeisjestever- onderwijs zodatzijdeleerlingenwetteboei- 14-18 jaar?Geeftzijlevendig enduidelijk xxx flinkoptetredentegen over leerlingenvan “Weet deling. Heringavroeg dereferenten: Eerste schoolgebouw vandeKweekschool voor Bron: Kweekschool vooronderwijzeressen te . Ookdereferentiesteldenmeeinbeoor- Groningen 1876-1936.GedenkboekIV Onderwijzeressen teGroningen. (Groningen 1958). avant lalet- rnne,1958. Groningen, riële sporenvan ditbijzonderestukjevrouwen- Ð endatallemaalinhunvrijetijd. Alleen mate- toondenzevoorbeeldig vakvrouwschap sters, geannoteerd. Hoewel beginnende onderzoek- controleren. Nietswas slordigofonvolledig een kwart eeuwterugsteekproefsgewijs ging ik hetwerkvan degeschiedenisstudentesvan zobleektoen Kloppen dedendekaartjesook, beroepsopleiding van niveau tebieden. ambitie omookmeisjeskwekelingen een dezekeer alsillustratievan de destilleren, vanuit mijnperspectiefnogeenmooiecasuste Met defiches van 25jaargeledenvieldusook Plaatsen vanherinnering der onderwijzeresindeschool.” “eenedegelijke opleidingvoor detaak ambitie: gerde Heringaconcessiestedoenaanhaar school dieminderhogeeisenstelde. Toch wei- positie metdeplaatselijke parttimenormaal- vooral doordeconcurrentie- reden totzorg, ook deleerlingenpopulatiegafregelmatig Middelbare Meisjesschoolvertrokken. Maar regelmatig van dekweekschoolnaareen redenwaarom docenten delbaar onderwijs, salariëring achterbleefbijdiebinnenhetmid- school. Deelswerdditveroorzaakt doordatde verloop binnenhetdocentencorpsvan de snelle vertrek isexemplarisch voor hetgrote een paarjaarlateralweervoor gezien.Hun Beide benoemdedocentenhieldenGroningen tijd welandersworden. len van eengehuwdevrouw. Datzoulaterinde op zichzelfeenprobleemhadmethetaanstel- uit mannenbestaandeCommissievan Toezicht gang van zaken duidelijkdatHeringanochde ze tochvoor hetlaatste. Wel blijktuitdeze koos zen moesttussenkwaliteit encontinuïteit, onder dehuiselijke zorgen”. Als Heringakie- danzou“deschoolstelliglijden vergissen, het risicotochnietaan.Mochtdedokterzich durfdezij getrouw mogelijkzouvervullen”, voor manen kindhareschoolplichtenzoo kennen omteverwachten datzijbijdezorgen Heringa meende“haarkaraktervoldoende te Hoewel dedokterbeterschapverwachtte en [1901]. 99 pp.88-118. 1979, ...... Literatuur enbronnen Kwekeling tussenakteenideaal.Deopleidingtotonderwijzer(es)vanaf 1800. Rijksuniversiteit Groningen. Hetartikel houdtverbandmethaarmeestrecente publikatie: Mineke vanEssen(1942)isonderwijshistoricaenhoogleraar genderstudies aande voor degeschiedenis vanhetsocialismeendearbeidersbeweging 1979 1889-1919 vanaf 1800 eeln SG,1977. Nederland (SSGN, socialisme Mineke van Essen, WerkgroepGroningen, Vrouwengeschiedenis Vrouwengeschiedeniskrant 2(1979) nr. 3. Klaas Toornstra, Kweekschool voor onderwijzeressen(108-118). DepartementGroningenvan deMaatschappijtotNutvan ’t Algemeen, (1179), (Gemeente)Kweekschoolvoor onderwijzeressen1876-1937 RHC Groninger Archieven: in: opleiding enorganisatie van onderwijzersenonderwijzeressenrond1900’, ‘Rijkeluisdochters enarbeiderszonen.Socialeafkomst, Ine Megens enPieternelRol, Kweekschool vooronderwijzeressen teGroningen 1876-1936.GedenkboekIV gelegenheid vanhetzilveren feestderschool, den7denSeptember1901. door dedirectrice, Mejuffrouw P.M. Heringa opdeReünievanoudleerlingen bij Geschiedenis derKweekschool voorOnderwijzeressen teGronin-gen, meegedeeld plor,1972. . Apeldoorn, rnne:Stichtingterbevordering van de Studie indeGeschiedenis . Groningen: mtra,2006. . Amsterdam, Van onderwijzertotburgemeester. ’nHalveeeuwstrijdbaarinhet Kwekeling tussenakteenideaal.Deopleidingtotonderwijzer(es) even langs. zijn coryfeeën.Zonuendangaikersindsdien baar opschriftwetenÐmijnstadiszuinigop lieteennogsteedsgoedlees- precies eeneeuw, ik hetnaeenfietstocht op.Zelagdaartoen Op eenzonnigeherfstmiddagvan 2005zocht hetgrafvan juffrouwHeringa ÐopdeoudeNoorderbegraafplaats. zovond ikuit, dan, onderwijzeressenkweekschool.Behalve ge” Groningen herinnertdusaandie“nogaldefti- ter rechterzijdenogovereind. Nietsin staatalleenhethuis A. Robbein1933maakte, isverdwenen. Van deaquareldie Martinitoren, Turfsingel endusopnieuwaandevoet van de gelegen aande tweede schoolgebouw, voormalige provinciehuis verrezen. Ookhet te zijnafgebroken. Opdieplaatsisna1915het allang bleek Jansstraat enhetMartinikerkhof, opdehoekvan deSt Het eersteschoolgebouw, zoek naarplaatsenvan herinnering. weinig aandacht.Ikgingdaaromalsnogop eu,voor terug, verleden vond ikinhunaantekeningen niet Vrouwen, kierecht enarbeidinNederland Noorderbegraafplaats teGroningen. Foto: Graf vanPetronella M.Heringaopde Mineke vanEssen,2006. lieux demémoires . Nijmegen, Groningen, was toennog Jaarboek . ‘B jaren 1870hunautobiografieën publiceerden: dat tweevooraanstaande feministesalinde gering is.Hetisdaaromdesteopmerkelijker autobiografieën doorvrouweninderdaad zietdathetaantal (www.inghist.nl) bekijkt, van hetInstituutNederlandseGeschiedenis tiende-eeuwse egodocumenten opde website praktijk was. Wie deinventarisatie van negen- grafie voor vrouwennoggeengebruikelijke stelt Boschdatdepublicatievan eenautobio- hun autobiografie publiceerden. Tegelijkertijd dierespectievelijk in1898en1914 Pankhurst, Elizabeth CadyStantonenEmmeline Amerikaanse enEngelsefeministenals grafe Mineke Boschineentraditievan Daarmee plaatsteJacobszichvolgens haarbio- Jacobs haarHerinneringen. biografische genre.In1924publiceerde Aletta had kennelijk minderproblemenmethetauto- Een andereveteraan van devrouwenbeweging staan. niet altijddetoetsderhistorischekritiekdoor- mensenkon volgens dehistorica de ‘nobelste’ den. Zelfsdeautobiografische informatievan tekens bijdebetrouwbaarheidvan deantwoor- en terugsturen.Zesteldedanookgrotevraag- delijstinvullen ‘overdreven ideevan zichzelf’ meteen den slechts‘leeg- enwarhoofden’ uit devrouwenbeweging. Volgens Naberzou- biografische bijzonderhedenvan ‘veteranen’ te werken aaneenIAV-vragenlijst naarauto- geen. In1937was Naberooknietvan planmee maarzepubliceerdeer Nabers leven geweest, autobiografisch boekeenpassendslotvan sche historicaJohannaNaber. Wellicht was een status alspublieke persoonlijkheden. deze woorden uitdemondvan defeministi- de journaliste W.A. Itallie-van denEmbden geld teverdienen methun Zoo goedalsaaneenboek’.In1929noteerde hendekans bood, lezers ‘Bij eenbewust leven hóórteenslotdatpast. de human-interestbelangstelling vaneennieuwegroep betoogt realiseerden datPerk enKrusemanzich dat andere vrouwen datnog nietdeden?Marijke Huisman met eenlevensgeschiedenis naarbuitentetreden toen des temeerinhetoog.Wat bewoog deze feministes daarom(1874) enMinaKruseman(1877)springen De autobiografieën vanBetsyPerk door vrouwen. isgeschreven eenkleindeeldaarvan Slechts neemt. de autobiografieën indenegentiende eeuwsterktoe- cumenten maaktduidelijkdathetaantalgepubliceer- vanNederlandseegodo-Eén blikopdeinventarisatie en MinaKruseman De autobiografieën vanBetsyPerk commercieel Het persoonlijke is schrijfster van defeministische roman Mina Krusemanbekendheid verworven als wegens eengebrek aanabonnees.Datjaarhad ze haartijdschriftin1873moestopheffen de zijlijnvan Arbeid Adelt werdgerangeerden naar BetsyPerkals‘ere-presidente’ scheurde, stonden conflictenwaarna deorganisatie wijze geldkonden verdienen. Ookhieront- zodatverarmde damesopbeschaafde werken’, bemiddelde indeverkoop van ‘fraaiehand- Arbeid Adelt opgericht.Dezevereniging onder leidingvan Perkdevrouwenorganisatie nam alleabonneesmee.Eenjaarlaterwerd het concurrerendetijdschrift kreeg zeechterruziemetdeuitgever. Zebegon huwelijk inIndië den. Daardoorkon Krusemanindevolgende korte tijddestatusvan publieke persoonlijkhe- negatief. Desondanksbereiktendevrouwen in maar dereactiesinperswaren overwegend Perk enKrusemanwerdendruk besproken, en zelfgeldteverdienen. Deoptredensvan recht van ongetrouwdevrouwenomtewerken lijkheden voor meisjesenbepleittenzehet Daarin eistenzeonderandereopleidingsmoge- door Nederlandmeteenserievoorlezingen. samen toerdenzetussenmaartenmei1873 Beide feministensloegen dehandenineenen ste nummervan schrift van Nederlandop.Directnadatheteer- de schrijfsterPerkheteerstefeministischetijd- vrouwenbeweging markeren. In1870richtte vrouwen diehetbegin van deNederlandse (1839-1922) staanbekend alsvooruitstrevende Betsy Perk(1833-1906)enMinaKruseman Publieke opinie deze vrouwen? Betsy PerkenMinaKruseman. Wat bewoog Ons streven . Onze roeping was verschenen, Een en zelfverdediging opaanhaar ‘trouwenvriend biografie opdepublieke opinie.Zijdroeg haar Ook MinaKrusemanberiepzichin haarauto- daagt. opinie’ Arbeid Adelt voor de‘regtbank derpublieke requisitoir waarin ze zes bestuurstersvan eninhetlaatstehoofdstukvolgt eensoort ren, ring van Arbeid Adelt volgens haarkon gebeu- haar naamzuiveren. Zevertelt hoedescheu- Door middelvan eenautobiografie wilde ze gen voor nieuwefeministischeinitiatieven. endatzedaardoorgeensteunkon krij- bedrog, naam synoniemwas geworden voor leugensen waren uitgevochten. Perkmeendedathaar viabrochuresenkrantenartikelen, openbaar, tegenstanders binnen Arbeid Adelt deelsin het leven jaar latervolgde MinaKrusemanmet voor vriendenvijand ruzies metdeuitgever van commotie rondomPerkwas namelijkdatde is juisthaarprobleem.Hetvervelende van alle bij vriendenvijandgenoegzaam bekend. Dat want haarnaamis zelf nietzalintroduceren, schrijft BetsyPerkindeinleidingdatzezich- hun statusalsbekende Nederlanders.Zo isdatbeidedamesexpliciet refererenaan ken, Een van deinteressanteaspectenaandezeboe- 1874 verscheen ceerden zeechternoghunautobiografieën. In publi- Nederlandse openbaarheidverdwenen, Voordat PerkenKrusemandefinitief uitde Valkenburg enverhuisde laternaarBelgië. was verdwenen. Zetrokzichterugin nee metgezondheidsklachtenuitdespotlights terwijlPerkaldirectnade tour- te vertrekken, besloot zeomdieredennaarNederlands-Indië kreeg zenegatieve kritieken. Eind1876 maarooktoen jaren naammaken alsactrice, eenautobiografie inbrieven. , www.tesselschade-arbeidadelt.nl. Betsy Perk (1833-1906).Bron: Mijn ezeltjeenik.Eenboek door BetsyPerk.Drie Ons streven en haar Mijn

9 HISTORICA oktober 2006 Marijke Huisman Autobiografie 10 HISTORICA oktober 2006 Marijke Huisman Autobiografie wisseling tussenhaar enMultatuli.Daaruitkon Kruseman uitgebreide fragmentenuitdebrief- publiceerde opgevoerd. Om dittebewijzen, gekregen dathetstuküberhauptkon worden was zeerverbolgen omdatzijvoor elkaarhad een andereactricewerdtoebedeeld. Kruseman toneelstuk had hijgezorgd datMina’s hoofdrolinzijn ce. Multatuliwas eveneens eenvijand.In1876 Krusemans kwaliteiten alsschrijfsterenactri- tijdschriften negatief haddengeoordeeldover in deeersteplaatscriticidiekrantenen heeft tegen mijnvijanden’.Dievijandenwaren Publiek Spotprent uithetsatirische tijdschrift Uilenspiegel, 29maart1873.Bron: Margot de Waal, Mina omdathijalleenmijsteedsgesteund , Vorstenschool Kruseman, portret vaneenmilitantefeministeenpacifiste (Amsterdam 1978). na depremièreaan band gebrachtmet deexpansie van deboeken- human-interestbelangstelling wordt welinver- ten van ‘belangwekkende personen’.Deze naaregodocumen- grenzende weetgierigheid’ het leespubliekeen‘aanonbescheidenheid Tegelijkertijd signaleerde eencriticusonder ging ombrieven van noglevende personen. ven hoogstongepastgevonden Ðzeker alshet In dejaren1870werdhetpubliceren van brie- bieden dan‘vriendschap’. terwijlMinanietmeerwilde lens hadgehad, enmisschienzelfsamoureuzegevoe- geweest, vankelijk welonderde indrukvan haarwas de lezertevens opmaken datdeschrijver aan- persoonlijkheid. Nadeverschijning van ontwikkelingsgeschiedenis van eenindividuele diemeestalwordt omschreven alsde grafie, te vindenalsdegrondlegger van deautobio- ne autobiografie. Inelkoverzicht is Rousseau wel zijnreputatiealsaartsvader van demoder- stellen. Metditwerkvestigde Rousseauechter reputatie voor tijdgenotendusnietkunnenher- scheen pasnazijndoodindrukenheeft Confessions bijvoorbeeld over godsdienstigeenkerkelijke belangwekkends ofleerzaams hadtemelden, zouden vindendatdeautobiograaf allerlei aandringen doorvriendenenfamilieleden. Die drukten datdepublicatiehetgevolg was van den gepubliceerd. Andere autobiografenbena- manuscript pasnahunoverlijden mochtwor- bepaaldensommigendathun voorkomen, overkomen. Omdeschijnvan ijdelheidte ook temeldendatzenietonbescheidenwilden Nederlandse autobiografenhaasttenzichdan oprechtheid van zijnbekentenissen. Veel Rousseau’s ijdelheidenbetwijfeldenzede grafie. Tot heteindevan deeeuwhekelden ze tiende eeuwniettespreken over zijnautobio- te vinden.Bovendien waren criticiindenegen- isechtergeenspoorvan Rousseau fieën leest, Als jedevele negentiende-eeuwse autobiogra- ontwikkeld. schappers indegeestvan Rousseau hebben grafische genrezichvolgens literatuurweten- dediging: schreef Rousseaueenautobiografische zelfver- eigen kinderentevondeling hadgelegd, lezen datdegroteopvoedingsfilosoof zijn ondermijnd dooreenpamfletwaarin was te had moetenontvluchtenenzijneerwerd hijFrankrijk boeken indebanwaren gedaan, Jean JacquesRousseau(1712-1778). Toen zijn werkwijze van PerkenKrusemanopdievan Met hunberoepopdepublieke opinielijktde bewerken enhunreputatieteherstellen. manier hooptenzijdepublieke opiniete leven eenautobiografie tepubliceren.Opdie voor human-interestverhalen enaltijdenshun tiek dooraantehaken bijdenieuwemarkt Kruseman. Zijmaaktenhetpersoonlijke poli- zoals Perk en tatie voelden dienoodzaak, den. Vooral mensenmeteengeschondenrepu- zaak omenigecontroleover hunimagotehou- publieke personenechtersteedsvaker denood- zagen te mediasnelkonden verspreiden, aan invloed won enroddelszichviadegedruk- ceerd. Ineenwereldwaarin depublieke opinie (ruim) nadedoodvan eenpersoongepubli- In hetalgemeenwerdenegodocumenten Het persoonlijke ispolitiek aangevuld metfragmentenuitdagboeken. eventueel schrijvers enanderebekendheden, den encompilatiesuitnagelatenpapierenvan bundels brieven van beroemdhe- biografieën, auto- een uitgebreidaanbodvan biografieën, publieke personen.Zijpresenteerdendaarom stelling voor biografische achtergronden van genereerde volgens uitgevers ookeenbelang- maar enorme impulsaandepublieke opinie, van hetactuelenieuws.Datgafnietalleeneen een groterdeelvan debevolking opdehoogte zoals krantenentijdschriften.Daardoorraakte vooral geïnteresseerd ingoedkoper drukwerk, De nieuwelezersmeteensmallebeurswaren tiende eeuwookmeermensenleerdenlezen. terwijlindenegen- per geproduceerdworden, sche vindingenkon drukwerksteedsgoedko- markt. Dankzijdestoompersenanderetechni- Les Confessions in dejaren1780zouhetautobio- . Hetboekver- Les ih evrlrndodtzj alsvrouwendie licht teverklaren doordatzij, iswel- de weg naardeautobiografie vonden, Dat juistdezevrouwennogtijdens hunleven actriceofzangeres. bijvoorbeeld alsschrijfster, wen dievoorzagen inhuneigenonderhoud, van vrouwenvooral zijngeschreven doorvrou- lend datnegentiende-eeuwse autobiografieën biografie. Meerinhetalgemeenisopval- publiceerde nogtijdenshaarleven eenauto- te vindenÐbijvoorbeeld George Sand.Ookzij andere landenwaren aleerderzulke vrouwen maarin Kruseman alszodanigtamelijkuniek, Nederland van dejaren1870 waren Perken conventies van hetvrouwenleven. Inhet bewuste vrouwendiezich verzetten tegen de hun autobiografieën profileren zijzichalszelf- bepaald geenbekeringsgeschiedenissen. In Betsy PerkenMinaKrusemanpubliceerden hun stemlatenhoren. gie konden protestantsevrouwennamelijkwel bekeringsgeschiedenis. Ophetgebiedvan reli- vrouwen behoortdaaromtothetgenrevan de Het merendeelvan deautobiografieën door stondenzijimmersbuiten degeschiedenis. len, men geenrolindepublieke sfeermochtenspe- het genre.Omdatzijvolgens deheersendenor- bezien haddenvrouwenweinigtezoeken in waren. Zo zaken dievan ‘historischbelang’ zichzelf schreven enzoveel mogelijkover dat autobiografenzoweinigmogelijkover een bronvoor geschiedschrijving.Datvereiste maarals kelingsgeschiedenis van eenpersoon, Ze zagendeautobiografie nietalsdeontwik- ten alleeneenandereopvatting van hetgenre. wel zogezien. Tot circa1890haddentijdgeno- maarinhuneigentijdwerdenze grafieën zijn, gen datzulke boeken helemaalgeenautobio- gelaten ofonherkenbaar gemaakt.Jekuntzeg- namen van vriendenofbekenden worden weg- jeugdjaren worden meestalovergeslagen en deeigen ren worden vrijwelnooitgenoemd, echtgenotesenkinde- leven zeldenaandacht: boeken krijgthethuiselijke ofpersoonlijke historischeherinneringen.Inhun op algemene, De meesteautobiografenconcentreerdenzich koloniën. ke ofmilitaireonderwerpendesituatiein politie- geschiedenis van handelennijverheid, de ontwikkelingen indevoorgaande decennia, Foto: Albert Greiner. Bron: Theater Instituut Mina Krusemanalskoningin Louise in hettoneelstuk Vorstenschool. Nederland, www.tin.nl. mtra,2005 Amsterdam, 1996 nen. ven van Multatulienandereberoemdeman- brie- aanhaargerichte, breid uitpersoonlijke, zijciteerdeuitge- blad meervoor demond: dames hetging.Krusemannamhelemaalgeen breid datvrijweliedereenwistomwelke uitge- dusdanig binnen ArbeidAdelt standers vermeldde Perkdeinitialenvan haartegen- en schroomdennietomnamentenoemen.Zo eigen persoononbekommerd opdevoorgrond geval bijPerkenKruseman.Zijplaatstende Rousseau tehebbengevolgd. Datisookhet vrouwen opvallend vaak hetspoorvan soonlijke politiektemaken. Daarbijlijken hadden. Zijhaddenerdusbelangbijhetper- bijna perdefinitie problemenmethunreputatie met hunactiviteiten indeopenbaarheidtraden, het onbetaaldnadrukken enbesluitmeteen betaling eistvoor haarautobiografie. Zehekelt vrouw dieweetwat zewaard iseneengoede waarin Minazichpresenteertalseen recht, eindigt meteenverhandeling over hetkopij- vinden inhetboekvan MinaKruseman.Dit zelfverdedigingen? Hetantwoord lijktmijte wat was danwelhetdoelvan dezeopenbare maar De kansopeerherstelleekdusgering, weg afgesneden.” enzelve zichdengoeden rieure vrouwtezijn, nocheenesupe- nocheenman, Perk getoond, hare grieven telatendrukken heeft jufvrouw met zichinhetgrafgenomenhebben.Door hetdesnoods of aandeeenzaamheidgeklaagd, hetalleenaanboezemvrienden zich gehouden, zouhaarleedvoor kelijk nietsteverwijten had, “Eenevrouwdiezichwer- fie van BetsyPerk: Huet. Hijschreefin1874over deautobiogra- zovond ConradBusken men feitelijkschuld, verweren tegen laster. Juistdaardoorbekende critici gafhetgeenpaszichinopenbaarte Kruseman waren eveneens afwijzend. Volgens reacties opdeautobiografieën van Perken ende tief opautobiografenàlaRousseau, genre. Inhetalgemeenreageerdencriticinega- maar ooknogdievan hetautobiografische immers nietalleendegrenzenvan hunsekse, Perk enKrusemanwerkte.Zeoverschreden Het isdevraagofstrategie van vrouwenals Geld pp. 513-532 commercialisering vanautobiografisch schrijven inNederlandtussen1850en1918. Kunstwetenschappen vandeErasmus Universiteit . Zedoetonderzoeknaarde Marijke Huisman(1972)isalsaioverbondenaandeFaculteit derHistorische en ...... Literatuur van eendoodsbericht. Necrologie &biografie emergence ofcelebrityin America, 1890-1940 en journalistesinNederlandde achttiende ennegentiende eeuw geschiedenis Margot de Waal, Charles L.PoncedeLeon, Betsy Perk, Vilan van deLoo, Mina Kruseman, ‘ Lotte Jensen, 1850-1918’, geschiedenis van deeigentijd, ‘Beterdan Thucydides en Wagenaar… Autobiografieën ende Marijke Huisman, Maria Grever, Mineke Bosch, HansRendersred., in: ‘Heteindevan deautobiografie’, Arianne Baggerman, Mijn ezeltjeenik.Eenboekvoorvriend envijand ivru,1994 . Hilversum, Strijd tegen destilte. Johanna Naber(1859-1941)endevrouwenstem in Bij uitsluitingvoordevrouwelijke seksegeschikt’. Vrouwentijdschriften Een onwrikbaargeloof inrechtvaardigheid. Aletta Jacobs 1854-1929 Mina Kruseman. Alles bevalt mijbehalve rust Mijn Leven Toekomst doortraditie. 125jaar Tesselschade-Arbeid Adelt Self-exposure. Human-interest journalismandthe odeh,1877 . , huur wordt aangeboden(tegen eenrijtuigofboektekoop ofte een ezel, mijn eigendom isenblijft komen betaling oiik maarcommercieel. politiek, laatste instantiewas hetpersoonlijke dusniet dandedenzedat.In hun laarsmoestenlappen, En alszijdaarvoor nogeensdeconventies aan de nieuwemogelijkhedenvan deboekenmarkt. Kruseman zichwaarschijnlijk alsgeenander realiseerdenPerken middelen van bestaan, sonen. Als vrouwendiesteedszochtennaar markt voor egodocumenten van bekende per- naam was geldteverdienen opdenieuwe en tijdschriftenbijhielden.Meteendergelijke wel bekend bijvele tijdgenotendiedekranten maarhijwas was hunnaam.Diewas besmet, het enigewat PerkenKrusemannoghadden, want Die nadrukopnamenlijktbegrijpelijk, droeg. betaling bijgebruikvan werkdatháárnaam haar werkstrijdtzejuistvoor hetrechtop te houden.Indetiradetegen hetnadrukken van peinsde ernietover zichteverschuilen ofstil den hebbenaangeraden.OokMinaKruseman hoewel deuitgever enkennissen haardatzou- haaldelijk nietanoniemtewillenpubliceren, tuele vrouwen. Tegelijkertijd schrijftzeher- een woon- annex opleidingshuisvoor intellec- het onmogelijkmaaktesteuntevindenvoor klaagt bijvoorbeeld datdesmetophaarnaam dalen endiscussiesrondomhunpersoon.Perk dames behoorlijkingekrompendoordeschan- beperkte arbeidsmogelijkhedenvan beide zonder inkomen. Bovendien waren detochal lezingentournee zatzezonderwerkÐendus deorganisatie Arbeid Adelt ende schriften, voor BetsyPerk. Nahetdebâclemethaartijd- maaromhetgeld.Datgoldwellichtook de eer, In laatsteinstantieginghetMinadusnietom MINA KRÜSEMAN.” ik totdusverre geschreven heb, … verklaar ikaanalleuitgevers …datalwat “Ennu betaald moetworden voor haarwerk: zich vervolgens alsdegene dieteallentijde Met eenberoepopdezewetpresenteertMina endusnietdeuitgever. naar van eenwerkwas, deeige- voor heteerst bepaalddatde‘auteur’ fragment uitdekopijwet van 1817.Daarinwas Tijdschrift voorGeschiedenis . Amsterdam, 2005, pp. 89-102 pp. 2005, . Amsterdam, hplHl/odn 2002 . ChapelHill/Londen, ) doordeeenigeeigenares odeh,1874 . Dordrecht, . Amsterdam 1986 . Amsterdam ivru,2001 . Hilversum, en even alseenhuis, 1,4 2005, 4, 118, Het leven . Zutphen, overeen te uitsluitend .

11 HISTORICA oktober 2006 Marijke Huisman Autobiografie Pionier van de sociale woningbouw Architectuur De sociaal en politiek geëngageerde architectuur van de Oostenrijkse Margarete Schütte-Lihotzky (1897-2000)

Inge Arteel Inge In Wenen dragen een woon- en plantsoencomplex en een auditorium van de Technische Universiteit haar naam. Haar Frankfurter Küche stond in 1999 op de tweede plaats in de lijst van een Oostenrijks tijdschrift met de tien beste ontwerpen van de 20ste eeuw.Toch was Margarete Schütte-Lihotzky in eigen land lange tijd alleen bij specialisten bekend.Waardering en beroemdheid vielen haar pas op hoge leeftijd en pos- tuum ten deel. Die pijnlijke vertraging is vooral het gevolg van de afstraffing van haar politieke engage- ment: de communistische verzetsvrouw bleef ook na de Tweede Wereldoorlog lid van de communistische partij, wat met een Berufsverbot werd bestraft: van de De Frankfurter Küche, gezien vanuit de deurope- overheid kreeg ze geen bouwopdrachten meer, een ning naar de gang. Frankfurt ramp voor een architect van sociale woningen. am Main 1927. Foto: H. Collischonn, in: M. Schütte-Lihotzky, Warum ich Architektin wurde. Margarete Schütte-Lihotzky (ze gebruikte de ‘genormeerde’, dat wil zeggen aan vaste afme- dubbele familienaam sinds haar huwelijk met tingen beantwoordende bouwonderdelen, iets Wilhelm Schütte in 1927) heeft een omvangrij- waar geen enkele mannelijke deelnemer aan vreesde Strnad, en met hem Schütte- Mke verzameling plannen en geschriften nagela- had gedacht. “Bij hen zag elk tuinhuis er als Lihotzky’s ouders, zou ooit een vrouw een huis ten. Deze vormen de voornaamste basis van een miniatuurvilla van rijke burgers uit”, merk- laten bouwen. Maar Schütte-Lihotzky volhard- het onderzoek dat tot nog toe naar haar werk is te Schütte-Lihotzky schamper op, terwijl zij de en kreeg van Strnad tal van uitdagende gebeurd. Tot op hoge leeftijd gaf zij ook tal van streefde naar ontwerpen die geschikt waren opdrachten opgelegd, waaronder het ontwerp lezingen en interviews. Vooral de eerste decen- voor een “goedkope, rationele, industriële voor een omvangrijk cultuurcomplex met een nia van haar carrière zijn onderzocht en gedo- massaproductie”. museum, een bibliotheek en groenruimten. Ze cumenteerd. In haar nalatenschap werden de tekende het geheel als een oase te midden van afgewerkte memoires teruggevonden over haar Architectuur als het hectische leven in de grote stad en verwees werkzaamheden tot 1930, een manuscript dat bewuste keuze daarvoor naar bouwtradities uit de Oudheid en in 2004 postuum is verschenen. In 1985 had ze De keuze voor rationele ontwerpen met een de Middeleeuwen, naar de overdekte wandel- al haar herinneringen aan de periode 1938- sociaal geëngageerde functie had ze al tijdens en kloostergangen bijvoorbeeld, waar mensen 1945 gepubliceerd, jaren van verzet en nazi- haar opleiding gemaakt. Margarete Schütte- ongestoord zouden kunnen mediteren of met gevangenschap. Over haar werk in de Sovjet- Lihotzky, geboren in een progressief burgerlijk elkaar babbelen. Ze won er op school meteen Unie (1930-1937) en de lange jaren na de milieu, studeerde aan een van de bekendste een prijs mee, een prijs die, zo vermeldt ze Tweede Wereldoorlog bestaan alleen handge- kunsthogescholen van Europa, de huidige zelf, “toen voor het eerst aan een vrouw werd schreven notities. Deze periode van haar leven Universität für angewandte Kunst in Wenen, uitgereikt”. is wetenschappelijk nog onontgonnen. waar momenteel onder andere de Brits-Irakese Dat Schütte-Lihotzky haar voornemen door- Schütte-Lihotzky’s carrière was in 1920 Zaha Hadid een professoraat bekleedt. Het zette tegen de aanvankelijke bezwaren van haar begonnen met een architectuurwedstrijd voor toenmalige creatieve klimaat aan de hoge- omgeving in, toont aan dat zij zich niet aan een terrein met kleine woningen en volkstuin- school profiteerde nog volop van de nasleep banden liet leggen door blinde eerbied voor de tjes. Samen met de tuinarchitect Alois Berger van de Wiener Secession, de kunstenaarsver- grote mannen die ze op haar weg tegenkwam. had ze anoniem een ontwerp ingediend. Toen eniging die de Weense Jugendstil had gepro- Ook haar samenwerking met de architect dat ontwerp werd bekroond en de namen moot, en waarvan bekende vertegenwoordigers Adolf Loos (1870-1933), een direct gevolg van bekend werden gemaakt, uitte de jury haar ver- aan de hogeschool lesgaven. Voor Schütte- de wedstrijd die ze in 1920 had gewonnen, bazing over de vrouwelijke winnaar, temeer Lihotzky, die er in 1915 zonder noemenswaar- getuigt daarvan. Loos, toen al een beroemd en omdat het geen romantisch-kitscherig ontwerp dige artistieke opleiding terechtkwam, was de berucht architect, geldt als een belangrijke ver- betrof: “Niemand van de jury had gedacht dat school een openbaring. Vooral haar mentor tegenwoordiger van de Wiener Moderne, een uitgerekend de rationeelste oplossing van een Oskar Strnad Ð ze was overigens de enige verzamelnaam voor de artistieke en intellectu- vrouw zou komen”, aldus Schütte-Lihotzky in vrouw in zijn architectuurklas Ð stimuleerde en ele bewegingen die rond de eeuwwisseling in haar memoires. Werkelijk baanbrekend in haar steunde haar in haar wens om architect te wor- Wenen tot bloei kwamen (met o.a. Freuds psy- HISTORICA oktober 2006 HISTORICA ontwerp van de woningen en tuinhuizen was den, hoewel hij haar die keuze aanvankelijk uit choanalyse, Schönbergs twaalftoonmuziek en het consequente gebruik van zogenaamde het hoofd had proberen te praten. Niemand, zo de taal- en wetenschapskritiek van 12 van zelforganisaties die opbraakliggendter- Siedlerbewegung zijn haarvroege ontwerpenvoor de Weense functioneelengeëngageerd binden. Rationeel, met haarmaatschappelijkengagementtever- haar heleleven langtrachtendearchitectuur Consequent enmoedigzouSchütte-Lihotzky Architectuur voor vrouwen heden van demens. dering enverbetering van delevensomstandig- deveran- kon voor haarmaarééndoeldienen: ken. Datsamenspelvan esthetiekentechniek verst gevorderde wetenschappelijke technie- bovendien eendiscipline diewerktemetde invloed opdemensenuitoefent.Hetwas van allekunstendiegene diedemeestdirecte gen”. Architectuur was voor Schütte-Lihotzky nen waarmee ikdezenoodkon helpenleni- maarikwou eenberoepuitoefe- doorgronden, van deellendekon iktoennognietvolledig “Deoorzaken derzoek stondhaarbesluitvast: in debestaandehuurkazernes.Nadatveldon- Strnad haaromeersteenkijkjetegaannemen verplichtte derswoningen wou deelnemen, koos. Toen zeaaneenwedstrijdvoor arbei- voor dearchitectuur het mooisteschilderij”, eerde dakstoelesthetischmooier[vond] dan plannen voor een“goedenelegant geconstru- diemerktedatzede vooraleer de studente, hetduurdenietlang later wildeuitoefenen, gestapt zonderpreciestewetenwelkberoepze Was Schütte-Lihotzky dehogeschoolbinnen- ter ofdeoverdonderende beroemdheid. ennietdeeerbiedwaardige leermees- collega, was hijindeeersteplaatseenmeerervaren vrouwelijke medewerker van Looszoublijven, dietrouwensdeenige Voor Schütte-Lihotzky, structie van sommigevan zijnbouwwerken. verwarde plattegrond endeverkrampte con- werpen zonderornamentenstaathaaksopde lijnig. Zijnvurigpleidooivoor eenvoudige ont- Ook professioneelwas hijnietbijzonderrecht- getrouwd enhadnogeenvierdelangerelatie). eigen echtgenotes(Looswas driekeer sproken seksistischehoudingtegenover zijn vrouwen bijvoorbeeld) scherpmetzijnuitge- wijs enfinanciële onafhankelijkheid voor feministische verzuchtingen (rechtoponder- trasteerde zijnsympathievoor toenmalige plexe figuur vol tegenstrijdigheden. Zocon- ogyne geniecultus.OokLooswas eencom- conservatief elitairzelfbewustzijn eneenmis- ke enintellectueleexperiment gepaardmeteen van dezebewegingen hetprogressieve artistie- Wittgenstein). Vaak gingbijderepresentanten Margarete Schütte-Lihotzky in1995.Foto: Christian Fischer, in:M.Schütte-Lihotzky, Warum ich Architektin wurde. eenbredevolksbeweging , Bauen Küche werkende vrouwenenmeisjes teontwerpen”, de stadFrankfurtopdrachteen“home voor huur aangewezen. Schütte-Lihotzky kreeg van door hunlageloonwaren zevaak oponder- den inslechteenonveilige omstandigheden: Wereldoorlog was omgekomen. Velen woon- het hogeaantalmannendatindeEerste hetgevolg van lieverband nochbijeenpartner, werkende vrouwenwoonde toennietinfami- werkende vrouwen. Veertig procentvan de uit 1928voor woningen voor alleenstaande, den van vrouwengetuigenook haarontwerpen Van haarinteressevoor dewoonomstandighe- geweest. zogenaamde ‘bouwzonden’ overigens altijddegrootsteslachtoffers van vrouw; vrouwenzijnvolgens Schütte-Lihotzky voor desteedsvaker buitenshuis werkende vooral inhetverminderen van dearbeidsdruk redenen achterhetontwerpÐdielaatstezietze hygiënische eninhaarogenookfeministische voerig inopdetoenmaligeeconomische, ring metkoken”. Inhaarmemoiresgaatzeuit- houden gehadenikhadookgeenenkele erva- toen ikdekeuken ontwierpnognooiteenhuis- “ikhad schrijftze, “Maar omeerlijktezijn”, het huishoudenalsvrouwenwerkbeschouwde. in detoenmaligekleinburgerlijke ideologiedie uitstekend merktSchütte-Lihotzky op, paste, keuken van eenvrouwvoor vrouwen”.Dat als“een werk van een‘ervaringsdeskundige’, May werdhetontwerpgepropageerdals woningbouw internationaalbeïnvloed. Door de Tweede Wereldoorlog nogdesociale sociale woningen gerealiseerdenheeftookna werd indedaaropvolgende jareninduizenden in dewoonkamer. Schütte-Lihotzky’s keuken gen van hetaanrechtoffornuisnaardeeettafel houden ennietmeerdan3metermoestafleg- vanuit dekeuken haarkindereninhetoogkon aldusSchütte-Lihotzky, vrouw enmoeder”, meter. Deruimtewas zoopgevat dat“dehuis- en naardewoonkamer eneenvenster van 1,40 eendeuropening naardegang bouwde kasten, metinge- meter breeden3,40lang, keuken was ontworpen alseenruimtevan 1,90 ontwerp van dezogenaamde van hethuishoudennietonlogisch.Methaar gezien haarinteressevoor derationalisering maar kenontwerpen Ðstereotiepmisschien, ke teamwerdzeaangesteldindeafdelingkeu- bouw. Als enigevrouwinzijnveertig manster- vooruitstrevende Frankfurtdesocialewoning- grondlegger van hetfunctionalistische de arbeidsbesparing inhethuishouden.May, voor wieze eenartikel hadgeschreven over toen zein1925gingwerken bijErnstMay, Dat principekon Schütte-Lihotzky uitwerken ruimte tot40%beterkonden benutten.” bouwen ofdaarwaar alkleingebouwdwas de “datweofwelveel kleinerkonden architecte, aldusde ruimte kon uitsparen.Datbetekende, meubels tot40%van hetoppervlakvan een conclusie dateeninrichtingmetingebouwde Intensief berekenen enplannenleiddetotde nenhuisinrichting metingebouwdemeubels. jaren twintigookdemogelijkhedenvan bin- onderzochtSchütte-Lihotzky inde onderdelen, melde pionierswerkmetgenormeerdebouw- tecten terbeschikkingstelde.Naasthetalver- dieonderanderearchi- door deStad Wenen, Wereldoorlog. Debeweging werdgesteund aan woningen envoedsel nadeEerste om zoeenoplossingtezoeken voor denood rein huisjesbouwdenentuintjesaanlegden, coördineerdeinhetarchitecturaal , werd zeopslagberoemd.Dezewerk- Frankfurter Neues over hetreusachtigeRussischegrondgebied verspreid voor honderdduizendenmensen, opdracht betrofwoningen en voorzieningen heel wat uitdagingenmetzichmee. De Het werkindeSovjet-Unie brachttechnisch vier windstreken. den gegarandeerd doordeoriëntatienaar luchtenkleurwer- speelruimte buiten. Licht, enbijde dicht bijdeandereklassenenruimtes, maarbevond zichook had zozijneigenruimte, eetruimteenz.)gegroepeerd. Elke klas zaal, joens endegemeenschappelijke ruimtes(turn- Rond dezecentralehalwaren deklassenpavil- de natuurenbuitenwereld benadrukte. diemet groteramenhetcontactmet “tuinhal”, ditionele schoolindeling.Centraalstondeen werp vermeed deklassen engangenvan detra- kelijk van elkaarafgezonderd worden. Hetont- vaar konden deverschillende klassengemak- bijbesmettingsge- voor medischeproblemen: paviljoensysteem was ookdebesteoplossing gemeenschapsgevoel enindividualisering. Het thuisenschool, natuurenopvoeding, buiten, tussenbinnenen ele overgangen terealiseren: volgens haarhetbestgeschiktwas omgradu- dat Ze koos daarbijvoor eenpaviljoensysteem, tijdsgenootjes waarin dekleuterterechtkomt. haald naardenieuwegemeenschapvan leef- liale omgeving waaruit hetkindwordt wegge- tectuur alseenovergangsgebied van defami- Schütte-Lihotzky ontwierphaarkinderarchi- dagverblijf in Wenen. enééngerealiseerdkinder- Cuba endeDDR, metstudieopdrachteninBulgarije, blijven, worden waarop zeprofessioneelactiefkon zou ooknade Tweede Wereldoorlog hetterrein haar faam alskeukenarchitect evenaarde. Het ze verwierf eralgauweenreputatiemeedie kon zezichopdatterreinvolledig uitleven en kleuterscholen nagedacht;indeSovjet-Unie Schütte-Lihotzky. Al inFrankfurthadzeover aldus rij kamerslangseenlangegang”, blijven vertaalde zichineen“ongeïnspireerde relatief nieuwefenomeenvan dekinderdagver- indertijdnagenoeg onbestaande.Het huizen, zien van dekinderkamersinrijke burger- afge- hoede. Architectuur voor kinderenwas, haarmankreeg descholenonderzijn Ð, uit” want “dezehingenmedekeel moest bouwen, opvoorwaarde datzegeenkeukens meer zegd, scholen tebouwenÐzehadenthousiasttoege- May namSchütte-Lihotzky meeomkleuter- arbeiders van dezware industrietebouwen. gedurende vijfjaarnieuwestedenvoor de vaardde eenaanboduitdeSovjet-Unie omer Maar zebleefnietlangwerkloos.Mayaan- May Ðdevrouwontslagenmoestworden. Schütte-Lihotzky’s manwerkteookvoor Ernst maatregel bepaaldedatbijtweeverdieners Ð eennieuwebesparings- Lihotzky haarbaan: Als gevolg van diecrisisverloor Schütte- Architectuur voor kinderen toe enwerdhetheleprojectafgeblazen. maartoensloeg deeconomischecrisis keurd, Schütte-Lihotzky’s ontwerpwerdgoedge- mentsgebouwen geïntegreerd konden worden. apparte- die bovendien perfectin‘normale’ en werdvergemakkelijkt, of deschoonmaak, bijvoorbeeld bijdewas tussen debewoonsters, die zoontworpen waren datdeonderlingehulp naargelang hetmaandinkomen van devrouw, vlakte Ðendusookinhuurprijsvarieerden tekende zeviertypeswoningen dieinopper- ciale homesvoor vrouwen.Inplaatsdaarvan maar verzette zichhevig tegen deideevan spe-

13 HISTORICA oktober 2006 Inge Arteel Architectuur 14 HISTORICA oktober 2006 Inge Arteel Architectuur communistische Ruslandkonden enwildenze het land.Maardoorhunengagementvoor het verlieten ze uitgewezen dreigdenteworden, toen deoorlogsdreigingvoelbaar werdenze Lihotzky bleefzolanghetkon; pasin1937, naar Duitslandterug.HetechtpaarSchütte- 17 ledentellendeploeg keerde alnatweejaar afgedaan. Eengrootdeelvan deoorspronkelijk het Westen minachtendalscontrarevolutionair taculaire efficiëntie werddoorhuncollega’s in ten zehoutenleem.Hunuiterlijkweinigspec- inplaatsvan staalenglasgebruik- ge huizen, gigantische complexen bouwdenzeeenvoudi- waren nietvoor henweggelegd. Inplaatsvan door delinkseavant-garde werdentoegejuicht, endieinhet Westen me inMoskou zorgde, werken waarvoor hetRussischeconstructivis- deopzienbarendebouw- tot bescheidenheid: gewerkt. Datnooptedearchitectenvan May zones eninbarreomstandighedenworden inverschillende klimaat- moest tegen detijd, (o.a. voor denieuwestadMagnitogorsk).Er Ontwerp voortweehuizengemiddelde ver- Richtlijnen voor auteurs drie illustraties metonderschriftenénbronvermelding; * metdaarin o.a. enigepersonaliavan deauteur(eenoftweezinnen, * géénnoten * eenkorte literatuuropgave (van * eenkorte ondertitel, eentitel, * Een artikel voor Gerlach, in:M.Schütte-Lihotzky, Warum ich Weense Werkbundsiedlung. Gerealiseerd in als tif-bestandengescanned opminimaal300dpi digitaal aangeleverde illustratiesbijvoorkeur wegschrijven enhetadresvan geboortejaar) deauteur functie, vermeld naam, pp. 415-443. tot demodernetijd. G. DubyenM.Perrot, in: ‘Vrouweninmiddeleeuwsenvroegmodern Nederland’, R. Dekker, Titelbeschrijving artikel: 1952 Elsbeth Etty, Titelbeschrijving boek: artikel voorafgaat) enenigetussenkopjes epl 1992. . Meppel, Wenen 1930-32.Foto: Martin dieners, inopdracht vande Architektin wurde. Liefde isheelhetleven niet.HenrietteRolandHolst1869- Historica mtra,1992, Amsterdam, Geschiedenis vandevrouw III. Van Renaissance bevat: lead ten hoogste (pakkende introductiedieaanhet tien titels). itsh yte,beschouwtzehetalshaar listische systeem, kreeg. Hoewel zegeenheilzietinhetkapita- het verontwaardigd opeensoortgelijke kritiekdie Schütte-Lihotzky reageertinhaarmemoires aan hetkapitalistischeproductieproces? niet industrieel vervaardigde massaproductie, diegebaseerd zijnopgenormeerde, werpen, raken deegalitaire betrachtingenvan haaront- opvattingen eeninteressantetegenstrijdigheid: In datverband vertonen Schütte-Lihotzky’s politieke utopiediehetnastreven waard was. communisme was voor haarimmersdeenige samen methetstalinismeweg tegooien;het Lihotzky was hetondenkbaarcommunisme Unie bleefsteedsheelzacht. Voor Schütte- de opgelegde economischegroeiindeSovjet- bij aansloten.Haarkritiekophetstalinismeen waar haararchitecturaleinteressennaadloos Lihotzky hettheoretischeenpolitieke kader tij. Hetcommunismeverschafte Schütte- werd van deOostenrijksecommunistischepar- lid tijdenshaarverblijf in Turkije, ze in1939, overtuigde haarzozeerdat munisme opdeed, ervaring diezeermetdepraktijkvan hetcom- in 1930naardeSovjet-Unie getrokken. De de Russischerevolutie was Schütte-Lihotzky Partijloos maarmeteengrotebelezenheidover Communistisch verzet konden. Academie voor SchoneKunsten aandeslag waar zeallebeiaande deed belanden, diehenuiteindelijkinIstanbul odyssee volgde, niet naarnazi-Duitslandterugkeren. Eenware . . . . Literatuur riment indehedendaagse Oostenrijkseliteratuur. [email protected] literatuur vande Vrije Universiteit Brussel.Zijdoetonderzoeknaarsubjectiviteitenexpe- Inge Arteel isalspostdoctoraal onderzoeker vanhetFWO verbondenaandeafdelingDuitse Neues Bauen Leben einer Architektin von1938-1945 Jahrhunderts Loos –Einsozial-undkulturgeschichtlicher Vergleich Edith Friedl, Peter Noever (ed.), Margarete Schütte-Lihotzky, Margarete Schütte-Lihotzky, iae ta usndbeeanaigtkn “n”,inandere citatenstaantussendubbele aanhalingstekens (“en”), * eenartikel van driepagina’s bevat maximaal2600woorden; eentwee * deofficiële spelling(volgens hetGroeneBoekje) * “Nie erlag ich seinerPersönlichkeit...” Margarete Lihotzky und Adolf in Frankfurtteverduren . Wenen, 1993. (tentoonstellingscataloog) 1993. . Wenen, gevallen worden enkele aanhalingstekens (‘en’)gebruikt. woorden eenrecensie(éénpagina)850 pagina’s tellendartikel 1600woorden, Margarete Schütte-Lihotzky. Soziale Architektur. Zeitzeugineines koenme:1mei oktobernummer: 1februari juninummer: 1oktober februarinummer: Deadlines: Mariken Schuur, Pere-mailsturennaarhetredactieadres: * Aanlevering van kopij: m.l.sc huur@r Warum ich Architektin wurde Erinnerungen ausdem Widerstand. Daskämpferische ug .nl ee,19.(osrneikHmug 1985) 1994.(oorspronkelijk Hamburg, . Wenen, of mar genderdichotomie enÐstereotypieverwijderd. ontwerpen preciesopdieterreinenver van ke engagementalsmetdespecificiteit van haar heeftzezichzowel methaarpolitie- gewezen, terreinenkreeg toe- weer typisch‘vrouwelijke’ bijvoorbeeld een Adolf Loosenzetelkens zij zichnietzovrijheeftkunnenuitleven als manier geconcretiseerd.Hoewel hetkloptdat opeeneerderatypische sen teverbeteren, vrouwen enkinderenuitdelageresocialeklas- haar wensomdewoon- enlevenskwaliteit van heeftSchütte-Lihotzky helemaal latenvaren Ð, munehuizen Ðdiehetideevan ‘dehuisvrouw’ uitgevoerde plannenvoor éénkeuken- encom- maarookmethaarniet en dekinderopvang, voor de“rationalisering van hethuishouden” Met haarstrenggesystematiseerdeprojecten waaruit zein1945werdbevrijd. oordeeld, straf enwerdzetotvijftienjaartuchthuisver- ge toevalligheden ontsnaptezeaandedood- genomen. Dooreenopeenvolging van gelukki- werdzeontmaskerd engevangen brengen, illegaal in Wenen was ominformatieover te dingsposten hadopgesteld. Toen zebegin 1941 dat inverscheidene landengeheimeverbin- met hetOostenrijksecommunistischeverzet, In Istanbul kwam Schütte-Lihotzky incontact den. pij eneconomieonverminderd voortgezet wor- strijd voor een niet-kapitalistischemaatschap- te streven. Daarnaastmoetechterdepolitieke van delevenskwaliteit van delagereklassenna plicht ombinnendatsysteemeenverbetering ik ensc [email protected] ee,2005. . Wenen, azug 2004. . Salzburg, Op 9 juli 1766 wordt Johanna Henriëtte gebo- ren in Danzig. Zij is het eerste kind van Christian Heinrich Trosiener, een rijk en voor- De schrijfsterOaanstaand koopman die zitting heeft in de stadsraad, en van Elisabeth Lehmann, die vanaf haar naaitafel het bevel voert over een

grote schare bedienden. Samen met de drie Biografie en de filosoof zussen die na haar komen, groeit Johanna op in een gezin met een vader die regelmatig zijn stem verheft om er geen twijfel over te laten Johanna Schopenhauer en bestaan wie de baas is in huis, en met een moe- der die zich door deze “demonstraties van mannelijke soevereiniteit” niet uit haar doen

haar zoon Arthur laat brengen. Hoewel beide ouders hun doch- Crott Angela ters allereerst als toekomstige moeders, echt- genoten en huisvrouwen zien, lijkt enig onder- Na jarenlange ervaring met contemporaine moeders richt hen toch gewenst. De leergierige en kunstzinnige Johanna vaart hier wel bij: ze en zonen en hun invloed op elkaar, richt schrijfster komt in contact met kunst, literatuur en dezes zich op historische moeders en zonen ten einde geschiedenis. De wens van hun oudste dochter om schilderes te worden kunnen de ouders hun verhouding in andere tijden te bestuderen. In echter niet billijken: het verrichten van handar- 1967 vraagt Joke Smit zich in ‘Het onbehagen bij de beid is ongepast voor een meisje van stand. Hiermee begint Johanna’s onbehagen dat zijn vrouw’ af of moeders die hun interesse buiten het huis- hoogtepunt bereikt met een (om reden van standsverschil) verbroken liefde op ongeveer houden verleggen hun kinderen niet meer te bieden zestienjarige leeftijd en aanhoudt gedurende hebben dan affectie alleen. Deze vraag had Arthur haar huwelijk drie jaar later met Heinrich Floris Schopenhauer, een bijna twintig jaar Schopenhauer twee eeuwen eerder al met ja kunnen oudere koopman. beantwoorden, waarbij hij er waarschijnlijk onmiddellijk Johanna en Arthur: aan zou hebben toegevoegd dat bij zijn moeder, kinder - en pubertijd Hoe graag en veel Johanna ook geschreven Johanna Schopenhauer, de affectie ver te zoeken was heeft, aan Arthurs kindertijd heeft ze slechts en zij op haar beurt deze boude uitspraak van haar één zin gewijd: “Zoals alle jonge moeders speelde ook ik met mijn nieuwe pop, was er zoon naar het rijk der fabelen had verwezen.Wie vast van overtuigd, dat er geen mooier, liever moeder en zoon Schopenhauer waren en hoe ze en voor zijn leeftijd slimmer kind op Gods aardbodem leefde dan het mijne, en zowel elkaar wederzijds beïnvloedden, daarover gaat dit arti- overdag als ’s nachts gingen mijn gedachten kel.

Arthur Schopenhauer in 1815. Portret in olieverf van Ludwig Sigismund Johanna Schopenhauer als jonge vrouw. Portret in olieverf van Julius Ruhl. Bron: Die Schopenhauers. Der Familien – Briefwechsel von Adele, Oldach. Bron: Die Schopenhauers. Der Familien – Briefwechsel von Adele,

Arthur, Heinrich Floris und Johanna Schopenhauer. Bewerkt en ingeleid Arthur, Heinrich Floris und Johanna Schopenhauer. Bewerkt en ingeleid oktober 2006 HISTORICA door Ludger Lütkehaus (München 1998). door Ludger Lütkehaus (München 1998).

15 16 HISTORICA oktober 2006 Angela Crott Biografie bijzonder omhetoverlijden van haar echtge- zelfmoord.Johannatreurtniet te dementeren, lijke toestand-hijisnagenoeg doofenbegint uit wanhoop over zijnlichamelijke engeeste- waarschijnlijk In 1805pleegt HeinrichFloris, geld teverkwisten. hebben omhaarzieke manenbovendien diens moeder ervan zichnietgenoeg bekommerd te negentienjarige betichthijopzijnbeurt komende) vermaningen -ter harteneemt. Als - evenmin alsalleandere(eerdereennog zijn vermaningen die Arthur zichvierjaarlater den (…)Zezullenjedegrondintrappen(…)”, tegen jeop (…)niemandzaljouwgedragdul- tot aangenaamgezelschap.“Jezetdemensen en zijneerlijkheid-maken hemvoor haarniet waardeert -hetfeitdathijgeenverkwister is De eigenschappenvan haarzoondiezewel zoalsJohannahoopt. hier geenverandering in, weg. Deovergang naarvolwassenheid brengt staathemdaarbij inde deel van vaderskant, eenerf- moeder. Zijnzwaarmoedig gepieker, bejegent demensennietzoonbevangen alszijn komen danhijvan naturegeneigdis. Arthur opdraagt demensenwat meertegemoet te waarbij zehem gedrag jegens anderen, een anderebriefonderhoudtzehemover zijn “hetnuttigemoetvoorrang hebben”.In dienen: maardatkanhemniettotleidraad heugt haar, datver- voor schoonheidvan haargeërfdheeft, bezinnen. Dathijwaarschijnlijk hetgevoel teneinde zichopzijntoekomst alskoopman te zijde legt enzichinserieuzerelectuurverdiept, wenst zedathijdegedichtendieleestter- zaam enwoord voor woord (…)”. Verder bedacht- nog eenmaalnagekeken tehebben, zonderhet onbeduidendste kaartjeteversturen, eenbriefofzelfsmaarhet erge haast hebt, ooknietalsje absoluutnooit, jezelf tenplicht, “(…)stel waarbij zeonderanderenoteert: haar oordeelover de inhoud van zijnbrieven, van alzijnbezigheden. Vervolgens geeftze alsook de manierwaarop hijzijntijdindeelt, en HeinrichFlorisrekenschap afteleggen van schrijft Johanna Arthur dathijverplicht ishaar behoeven. Ineenlangebriefvanuit Glasgow moeder zichover anderezaken dieaandacht enbuigt de vloeiend enmannelijkmoetzijn, die de vader over deschrijfhandvan dezoon, hen opmaken. Inhunbrieven aanhemwaakt kunnenzijnoudersuitbrieven aan dert, en hetschrijven oefenen.Hoehetdaarmeevor- na deFranse-Engelsetaalmachtigworden moet Arthur - zijn vader koopman teworden, Wimbledon achter. Voorbestemd omnetals laten deoudershunzoonopeenkostschool in Op huntochtdoorEngelandenSchotland de vijftienjarige Arthur eenreisdoorEuropa. In 1803maken HeinrichFlorisenJohannamet zelfs eenlevenslange vriendschapaan. gaat hij Anthime, delt; metdeeven oudezoon, ge mandiehemalszijntweedezoonbehan- met devader van hetgezinÐeenzachtmoedi- uit zijnjeugd.Hijkannietalleengoedoverweg zal Arthur laterbeschouwenalsdegelukkigste laat omFransteleren.DezetweeFransejaren achter- GrégoiredeBlésimaire, zakenvriend, hij hemtotzijnelfdeinhetgezinvan een neemt zijnvader hemmeenaarFrankrijkwaar negen wordt enzijnzus Adèle wordt geboren, het gezinnaarHamburg. Inhetjaardathij en gedrongen. Als hijvijfjaaroudisverhuist klein haar stemenpostuur;respectievelijk luid, erft zowel hetschrijftalentvan zijnmoederals op22februari1788inDanzig, geboren Arthur, voornamelijk uitnaarmijnzoon Arthur.” oriëntalist FriedrichMayer. Terwijl hijmet en dichterJohann Wolfgang Goetheende maarbovenal degeheimraad Fernow kennen, Werner endekunsthistoricusCarlLudwig Hier leerthijnietalleendedichterZacharias Arthur profiteert van desalonvan zijnmoeder. voorgelezen. geschilderden gemusiceerd, er geconverseerd, het nuttigenvan eenboterhammettheewordt wen en(vooral) mannenomzichheen. Tijdens Schopenhauer indenamiddageengroepvrou- verzamelt derdag enopzondag, opdon- leden mantoe. Twee maalperweek, eigentzezichdetitelvan haarover- te komen, haar eminentegastenophunniveau tegemoet van Weimar. Om voor de“knapste koppen” In november 1806richtJohannaeensalonop zo tevreden isgeweest. Weimar datzesindshaarkinderjarennietmeer Twee maandenlaterschrijftzehemvanuit hoezeer mijelke hevige ontroeringaangrijpt”. en hoe zwak ikindergelijke ogenblikken ben, Johanna inhaarafscheidsbrief“(…)ikweet omdatzoverklaart afscheid van hemtenemen, leerling achterblijft-zonderpersoonlijk verlaten Hamburg -waar Arthur alskoopmans- der onaangenaamzijngeweest. Moederenzus moetvoor Arthur bijzon- 21 september1806, Weimar tebeginnen. Dedagvan hunvertrek, met denegenjarige Adèle eennieuwleven in weduwe haarpasverworven vrijheidenbesluit noot. Inplaatsdaarvan omarmtdewelgestelde Schopenhauers. DerFamilien –Briefwechsel von Adele, Arthur, Heinrich FlorisundJohanna Johanna Schopenhauer in1814.Portret inolieverf van Gerhard vonKügelgen. Bron: Die Schopenhauer. Bewerkt eningeleid door Ludger Lütkehaus (München 1998). Frau Hofrätin i eef() itbhesnkn. Nietalleen nietbeheersenkunt.” bij jezelf(…), overal foutenteontdekken behalve te weten, draaglijk. “(…)omdatjijdeneigingallesbeter meer uithaarpen.Dannoemtzehemonver- haar isgeweest) komen dezezinsnedenniet in eenbriefaanhemhetnajaar(nadathijbij en hemvaak inhaarnabijheidwensttehebben; nog wetendatzemetveel liefdeaanhemdenkt Laat Johanna Arthur inhetvoorjaar van 1807 volwassenheid adolescentie enjong Johanna en Arthur: van deoverleden Fernow. verschijnt in1808haarbiografie almanakken, voor krantenen zoalszehetzelfnoemt, en”, beide op14oktober-vast. Nawat “schrijverij- ervaringen nadeSlagenbijJenaen Auerstedt - sche documentlegt zehaar Weimarse oorlogs- begin van haarschrijverscarrière. Indithistori- staataanhet 19 en26oktober1806schrijft, De langebriefdieJohannaaan Arthur op18, van jongsafaaningeprent. hun geleerdheidproberenteevenaren ishaar onbetamelijkheid van vrouwendiemannenin zijn.De wil geen“geleerdvrouwspersoon” gelijke voet metdezegeleerdemannenom.Ze In tegenstelling tot Arthur gaatJohannanietop diehijlaterinzijnfilosofie zalgebruiken. ten, desacraleHindoeÐgeschrif- de upanishads, brengt Mayerhemincontactmet rentheorie, Goethe van gedachtenwisseltover dienskleu- Gerstenbergk, noten bijindepersoonvan Müllervon theater betrekken. Zekrijgenertweehuisge- een huurwoning indebuurt van het Weimarse 1813 isookhetjaarwaarin Johannaen Adèle dan nogdeheleoplagetekrijgenzalzijn. de moederhemantwoordt datvan zijnwerk vinden zalzijnopeenrommelzolder. Waarop dat van haarnauwelijksnogeenexemplaar te dat zijnwerknoggelezenzalworden alsvan Hierop dientdezoonmoedervan repliek ietsvoor apothekers. is, “geleerde humbug” teert Johanna-navluchtigdoornemendathet hem in1814hethuis uit. maar Daarop zetJohanna nietGerstenbergk, huisgenoot Gerstenbergk hethuisuitzet. volgens hemonuitstaanbare, moeder haar, leven van moederendochter en eistdatde dachtenis aanzijnvader metdemaniervan enternage- Arthur zich‘alsmandeshuizes’ Gerstenbergk tevoorkomen? Al snelbemoeit houding tussenhaarenMüller von hoge huuren/ofompraatjesomtrentdever- zoek van Johanna?Ishetter verlichting van de intrekt. Waarom ditverbazingwekkende ver- Arthur dieopverzoek van zijnmoederbijhaar en de zolderverdieping van hethuishuurt, des Satzesvomzureichenden Grund proefschrift metdetitel (gewone) ervaring enredenering.Over dit over deprincipesdieaan debasisliggenvan de voltooit Arthur zijndissertatie op papierzet, gen over haarreisnaar EngelandenSchotland hetjaardatJohannahaarherinnerin- In 1813, worden. breken van zijnbelofteaanhemkoopman te wordt doorschuldgevoelens vanwege hetver- vader; eenlofzangdiemisschiennogversterkt prijsthijuitbundig als(koop)man en trouw”, rechtschapenheid enonverbrekelijke gedrag, echtervan onberispelijk opvliegende man, zijn vader inmeerderealinea’s. Deze“strenge behandelthijleven enwerkvan wijlen den is, bekend gewor- ze “dooreenreeksgeschriften” voor dezefaculteit over zijnmoederschrijftdat Berlijn. Terwijl Arthur inhetcurriculumvitae filosofische faculteit van deUniversiteit In 1809gaat Arthur filosofie studerenaande hem laatuitstijgenboven zichzelf. hetisdewildiemensvoortdrijft en ties, intellect voor nuchterheidenpraktischereac- en hetintellectalssecundaire.Zorgt het dekern, moet worden gezienalshetprimaire, waarbij dewil van onzemoedershetintellect, (1818) datwevan onzevaders dewilerven en Arthur in van hetnatuurinstinct”.Jarenlaterschrijft schappelijke carrière.Zezietdaarin“demacht het koopmanschap interuilenvoor eenweten- haar geruststeltdathijzosnelbeslotenheeft In mei1807schrijftJohannaaan Arthur dathet aan overhoudt. ze daaraltijdeenslechtenachtennaredromen omdat dwaze wereldendemenselijke ellende, aan haarteonthoudenvan gelamenteerover de envraagtzehemzichbijzijnbezoeken heeft, hem over dekamersdiezevoor hemgehuurd In afwachting van zijnkomst schrijftJohanna Weimar tekomen omzijnstudieaftemaken. hij gedwongen Gothateverlaten ennaar van destadGotha.Hierdooris en de‘filisters’ geschreven opeenleraarvan hetgymnasium ren; daarenboven heefthijspotdichten hem volgens Johannaminderstatuszalopleve- hetgeen voor eenwetenschappelijke carrière, heeft Arthur zijnhandelsopleidingingeruild Die Weltals Willeund Vorstellung Regierungsrat Die vierfache Wurzel naciai,die en archivaris, consta- , het opvoeden van jongens. eodraihi a u rue,in De onderdanigheidvan hunvrouwen, eerenmacht. rondopzoeknaarkennis, onrust, hoogmoedig engedreven dooreenexistentiële Johanna’s romansdolendemeestemannen, eenzonderling.In zoon inderolvan Lothario, evow hoedeugd-enlijdzamerbeter. de vrouw: mee trouwaanhettoenmaligeideaalbeeldvan genloos onderdrukt.Deschrijfsterblijfthier- maarmeedo- Johanna’s romansnietontkend, Vrouwelijke lustgevoelens worden in haar vader uitgekozen echtgenoot. tot Gabriëleweigertzetehuwenmeteendoor haar nietinzelfverloochening. Integenstelling evenaart ze heid nietvoor Gabriëleonderdoet, Hoewel Victorinein buurt hebben. wilzenietinhaar gezondheid ondermijnt, voor dehuiselijke vredeendaarmeehaar zoon dieeenvoortdurende bedreigingvormt voornamelijk over geldzaken. Een Arthur, Johanna enkel nogschriftelijkcontactmet Vanaf 1814totaanhaardoodonderhoudt lijk argwanend tegemoet. treedt Arthur henvoorname- gunstig gezindis, leren. Terwijl Johannademensenoverwegend Hij gingervan uitdatzehemweinigkonden filosofen van naam. Schleiermacher enFichte, in Berlijnhadhijweinigwaardering voor in Gothaspotdichtenopeenleraar;alsstudent kingen metanderen.Schreefhijalsgymnasiast moeder; zekomt ooktotuitinginzijnbetrek- Arthurs weerspannigheidgeldtnietalleenzijn en Gabriële verschijnt haarroman erft, hetjaarwaarin Johanna Arthur ont- In 1823, zijn. van demannen(onderwieGoethe)waardig te deloftuitingen zoalszezelfzegt, rend aanom, hoger niveau tetillen.Zeschaaftervoortdu- probeert Johannadezeliteratuurvorm opeen fend enalsontspanningslectuurbekend staat, romangenre veel doorvrouwenwordt beoe- beroepsschrijfsters. Ineentijdwaarin het noodgedwongen -eenvan deeersteDuitse de van hunvermogen kwijtenwordt Johanna- tweeder- door hetfaillissement van hunbank, uit. Indatzelfdejaarraken zijenhaardochter, In 1819komt Johanna’s eersteroman gescheiden levens Johanna en Arthur: pp. 667-681. volgens geschiedenis. In2004verscheen bijMOM/Unieboek Angela Crott (1955)heefteenaantaljaren inhetbasisonderwijsgewerkt enstudeerde ver- ...... Literatuur druk. Sidonia üce,1998. München, Schopenhauer die Selbstpositionierungweiblichen Schreibens. Carola Stern, und Johanna Schopenhauer. Die Schopenhauers. DerFamilien –Briefwechsel von Adele, Arthur, Heinrich Floris Johanna Schopenhauer, Arthur Schopenhauer, Arthur Schopenhauer, ‘Ueberdie Weiber’, Arthur Schopenhauer, Christopher Janaway, Eduard Grisebach, Anke Gilleir, o okmn begint in nog volkomen, (1828) scheurtjestevertonen. Johanna Schopenhauer unddie Weimarer Klassik.Betrachtungen über Alles, wasich inder Welt verlange. DasLebenderJohanna Die Tante ene e abr,2005. . ReinbekbeiHamburg, Schopenhauer. Geschichte seinesLebens Die Tante Schopenhauer Reise – Tagebücher ausdenJahren 1803-1804 Er isgeen vrouw diedeugt Reise durch Englandund Schottland in deugdzaam- Die Tante Herausgegeben undeingeleitetvon LudgerLütkehaus. methaar , Gabriële otra,20,2dedruk. 2003, . Rotterdam, die Weiber intellectuele erfenis. te winnen.Numoesthijhetdoenmethaar haar moeilijke zoonmisschienvoor zichweten danhadze mer enbegripvoller mensgeweest, zoon getuigenhiervan. Was Johannaeenwar- kende lerarenenditoonderkomens voor haar haarzoektochtennaaruitste- uit deweg ging: dat zehaarverantwoordelijkheid alsouderniet waarbij voorbijgegaan wordt aanhetfeit zet, Parerga undParalipomena Schopenhauer wordt Johannaalseen bloeien. Indeliteratuurover Arthur Schopenhauers was nietvoorbestemd omte De moederÐzoonrelatievan de den komt teverkeren. geen vrouwmeerinmiserabeleomstandighe- vrouwen onderzijnhoedetenemenzodater bovendien instaatwordt gesteldmeerdere als eralleenmaarhuisvrouwenzijnendeman Schopenhauer achthetvoor allevrouwenbeter ke aanspraken oprespectenverering”. methaarbelachelij- lijk- Germaansedomheid, gedrocht van Europesebeschaving enchriste- “dit ellende zadelthijdeEuropesedameop, de prostitutiebelanden.Metschuldvan hun venredig zwaar werkmoetendoenenvaak in dieone- voor devrouwen van delagerestand, voor eengroepvrouwenop;namelijk (1851), geschriften inParerga undParalipomena het inzijnvrouwonvriendelijk traktaat onder hetvrouwelijke geslacht. Toch neemthij volgens hem demeestongeneeslijke filisters bevinden zich nuchterheid enpraktischinzicht, menslievendheid, eigenschappen toedicht: voor ogen. Hoewel hijdevrouwdriegoede hij ookzijneigenmoeder(gestorven in1838) maarheeft vrouw isdeminderevan deman, de Schopenhauer nietalleenzijntijdgenoten, In zijnopvattingen over vrouwenvolgt Arthur naald!” voor alleanderede voor enkele uitverkorene, “(…) Voorrechten enkele vrouwengeschikt: het schrijverschap zijnvolgens haarslechts arbeid ookvoor henisweggelegd. Echtervoor tevens eengeestbezittenwaardoor mentale maar wen nietalleenuitlichaambestaan, wereld van haartijdtewillentonendatvrou- lijkt Johannaechtertegelijkertijd demannen- en wetenschapgeïnteresseerdehoofdpersonen van haarinkunst Door deze‘vergeestelijking’ Rabenmutter idsemZrc/e ok 2000. Hildesheim/Zürich/New York, mtra/nwre,20,7de 2005, . Amsterdam/Antwerpen, eenvan dekleinefilosofische , (een ontaardemoeder)neerge- . Berlijn,1897. Is mijnzooneenmacho? ttgr,1965. . Stuttgart, epi,1923. . Leipzig, I üih 1977, II. Zürich, Over Über

17 HISTORICA oktober 2006 Angela Crott Biografie 18 HISTORICA oktober 2006 Jord Hanus Economische en sociale geschiedenis H bepaald tijdens enmeer Zuidelijke Nederlanden, deerd is.Datditnietgeldtvoor de (zeventiende) Eeuwhetbestbestu- Noordelijke NederlandendeGouden den. Hetisweinigverrassend datvoor de kanechternietontkend wor- braakliggend, in hetbestegeval teomschrijven zijnals vormt. Datnogvele onderzoeksgebieden de Nederlandengeenuitzonderingop patroon waar devroegmoderne vrouwin een weerlegd ennieuweterreinenverkend, Herhaaldelijk worden oudedenkbeelden heeft aleenlangeweg afgelegd. steeds uitdeinendegender-historiografie, ingebedineen vrouwen vanonderhetstoftehalen. Het vrouwenonderzoek, het investeringsgedrag vanenkele zestiende-eeuwse biedteenuitstekendeHertogenbosch mogelijkheid om zoal methuncenten?Derentemarkt van’s- Maarwat dedendeze vrouwen financiële autonomie. maakt vooreenpositiefbeeldvansocialeenvooral keurslijfhet strenge alenige juridische tijdplaatsge- Voor devroegmoderne vrouw indeNederlandenheeft spiegel vanvrouwelijk investeringsgedrag Een zestiende-eeuwse rentemarkt als Bossche renteniersters Amsterdamse situatie lijken tebevestigen: signalen aanwezig diede Antwerpse en ciet beproefd.Er zijnnochtansookhier dergelijk genderonderzoeknognietexpli- is destadvan HiëronimusBosch, bosch, Op hetzestiende-eeuwse’s-Hertogen- plaats indesamenleving. meteenonafhankelijke actief indehandel, debazige(stads)vrouwalsvrijen gen: bekende Guiccardiniwas opgehan- door buitenlandse tijdgenotenalsde stens tendeleeenbeelddatreeds wen aan.Zebevestigden zomin- mie van dezestiende-eeuwse vrou- gende wijzedefinanciële autono- notarisminuten toondenopovertui- de Antwerpse voogd. Integendeel, goede wilvan haarechtgenoot of vrouw dievolledig afhingvan de armzalige die van eenonderdrukte, de dagelijkserealiteit-zeker niet erfenis ofnalatenschap)-kortom ke transacties(bijvoorbeeld bij immobiliënofanderegeldelij- ren, van kopen enverkopen van goede- was depraktijk wetteksten blijkt, ofstedelijke de ‘costuimboeken’ bleek tezijn. Waar ditnietaltijduit periodes opvallend gelijklopend Amsterdam indenetgeciteerde vrouwensituatie in Antwerpen en de kante normatieve verschillen, het lichtdatondanksenkele mar- zonderingen -brachtevenwel aan van Lauravan Aert -éénvan deuit- bevreemdend. Recentonderzoek isvanuit datlichtbekeken de eeuw, hun gulden zestien- bezigheden vanhaarechtgenoot. Toch ishetwaarschijnlijk datzij met eenvroom boekindehandveraftehoudenvanfinanciële Louvre, Parijs). De afgebeelde vrouw lijktzich opheteerste zicht nauw betrokken wasbijzijnzaakjes,enookzelfdeweg naarde De geldlener enzijnvrouw (QuentinMetsys,1514;MuséeLe als “volwaardige deelnemer aanhetecono- op deeconomische positievan devrouw, studie van derentemarktkanlichtwerpen of boedelinventarissen. Eennauwkeurige dan onderzoeken opbasisvan testamenten actieve (inditgeval beleggende) vrouw immers eenmeerdynamischbeeld van de andere doelentegebruiken. Zijgeven ook interessanterdezerenteverkopen voor dingen nietbijsterverrassend. Hetisdan Dit isinhetlichtvan devoorgaande bevin- ren eenplaatjevan vrouwelijke autonomie. markten (waarover dadelijkmeer)schilde- enookdeprivate enpublieke rente- acties, sporen van voogden bijvrouwelijke trans- ten toondeneveneens bijzonderweinig wen teruggevonden. DeBosschenotarisak- honderd alleenstaandevrouwenofwedu- plichtigen begin zestiendeeeuwtwintigten zo werdenbijvoorbeeld onderdebelasting- Antwerpse kapitaalmarktwelwisttevinden. betrokken zullenworden. Voor dezepro- van deprivate kapitaalmarktbijdezaak beleggers enmeergedetailleerdegegevens wel optijdenstondookdemannelijke hoe- rentekopers ofrentenierstersliggen, ook voornamelijk opvrouwelijke publieke waren. Indeze bijdrage zaldenadrukdan op gebiedvan investeerders feitelijkéén zoek bleekverder datbeiderentemarkten kapitaalbeleggingen gevat. Uitmijnonder- een aanzienlijkdeelvan allemogelijke kredietmarkten wordt metanderewoorden een gecombineerdonderzoeknaarbeide stuur aandemanwerdengebracht.Door terwijl publieke rentendoorhetstadsbe- den tussenburgers onderlingafgesloten, private rentenanderzijds.Dezelaatstewer- publieke of immobiliën ofgrondenerzijds, stonden deveel veiligere beleggingen in weinig ontwikkelde handelsinvesteringen tegenover onzekere en vandaag dedag: de-eeuwer waren merkelijk kleinerdan mogelijkheden voor dedoorsneezestien- de mentair -bestudeerdworden. Immers, gen kanhiermee-zijhetslechtszeerfrag- viskoopsters enrijke vreemdelin- begijnen, gedrag van verschillende weduwenen maakte”. Ookhetspecifieke investerings- vader naar(schoon)zooneven eenomweg geefluik waarlangs hetbezitopweg van ofdaarentegen als“door- mische proces”, e ovnd tdenjaljs vast inko- den zovan destadeenjaarlijks, burgers kon- engeen lening: een verkoop, verkoop was zoalsdenaamzegt dievan meld was. Hetmechanisme van derente- zij rententothetbenodigdekapitaal verza- verkocht enzovoorts), hoge oorlogskosten, ordinaire met buitensporige uitzonderlijke of Hertogenbosch -zichgeconfronteerd zag de stad-inditgeval ’s- indien Het principewas eenvoudig: voornamelijk doorrenteverkopen. en vanaf devijftiendeeeuw gen, mobiliseren doormiddelvan lenin- stige inkomsten vroegtijdig te gistraat zichgenoodzaakttoekom- euteed) zagook destadsma- le uitoefende), waarover destadjuridischecontro- ommeland van ’s-Hertogenbosch inwoners van de Meierij (het tussen burgers onderlingen/of Naast krediettransactiesafgesloten gedurende dezestiendeeeuw. onder andereKarel V onaangetast de herhaaldeverbodsplakkaten van rurale samenleving bleefondanks en leentafelsopdestedelijke én lombarden impact van woekeraars, met leningenenrenteverkopen. De doorsnee burgers waren vertrouwd regenten als zowel koningen, diet: was helemaaldoordrongenvan kre- De laatmiddeleeuwsemaatschappij kopen naderbekeken De stedelijke rentever- derne renteverkoop. de laatmiddeleeuwseenvroegmo- staan bijenkele bijzonderhedenvan is hetechterzinvol naderstilte blematiek devolle aandachtkrijgt, uitgaven (hertogelijke beden, extra- neted,ofdeHerentalse Katheryn investeerde, dieliefst 2.010gulden schepen Arnt Kemp, deweduwevan oud- Margriet van Kessel, meester metser);anderzijdsiemand als den (tochnogzowat hetjaarloonvan een diesamenslechts54guldenbeleg- Kuiper, dochtervan Arnt en debegijn Aleid, Lucasvan Zutphen, van de“bardurstecker” dochter enerzijdseenMargriet, heid terug: mannelijke trouwens)eengroteongelijk- vrouwelijke rentekopers (netalsonderde muleerd. Ten eerstevonden weonderde interessante vaststellingen worden gefor- kunnenenkele buiten beschouwinglaten, we”. Wanneer wedegehuwdenvoorlopig als“synre huysvrou- met haarechtgenoot, als weduwe ofbijeengezamenlijke aankoop alsalleenstaandevrouw, heden op: niersters) immersineendrietalhoedanig- traden vrouwelijke rentekopers (ofrente- golden danindeNoordbrabantsestad.Hier waar vermoedelijk anderenormen koppel, Het ginghierdannogomeenLeuvens ofvoogd. “wittige manendemombaer” één maalsprake was van eenbegeleidende slechts Bosch begin zestiendeeeuwtelde, dat opdeduizendenrenteniersdieDen vrouw tezijn.Betekenisvol ishetgegeven een opdriepublieke rentekopers een want ookhierbleekongeveer de patroon, op hetreedsvoor anderestedenvastgestel- ‘s-Hertogenbosch was geenuitzondering zich tothunmannelijke collega’s? hoeverhielden zij enzoja, de rentemarkt, zestiende-eeuwse vrouwenhunweg naar vonden ookde metindeeersteplaats: men, die reedsindeinleidingtersprake kwa- vooral nuttigstiltestaanbijenkele vragen dig teonderzoeken. Indezebijdrageishet gedurende eenbepaaldeperiodezorgvul- bliek van zowel publieke alsprivate renten Het isbijzonderinteressanthetkooppu- De Bosscherentenierster… tiende enzestiendeeeuw. liefst elfprocent)waren normaalindevijf- hoge interesten(inditvoorbeeld jaarlijks voor elke negen ingelegde guldens.Zulke bracht jaarlijkséénguldenop voorbeeld, bij- verkocht tegen de‘penningnegen’, eenrente die deinterestvoet aanduidde: gebeurden tegen eenbepaalde‘penning’ nabije toekomst. Dezerentetransacties grote waarde lageerderindeverre dande hun niet alleenduurderindeaankoop, doorhunlagereinterestwaren zij spectief: spek voor een rijke bekmétgeneratieper- eneerder patrimonium van derentenier, waren. Dezelaatstenbehoordentothet wijl erfrentenintheorieeeuwigdurend ter- het overlijden van derentetrekker(s), taald. Deeerstgenoemdenvervielen pasbij in muddengraan)konden worden uitbe- of petersgulden)innatura(bijvoorbeeld die name lijf-enerfrenten, met Er bestondentweetypesvan renten, naars. (private personenofdestad)schulde- enderenteverkopers zijn inditverhaal, lijk zijndatderentekopers deschuldeisers een leningflinterdunwerd.Hetmagduide- zodathetverschil met renten aftekopen, tiende eeuwwelmeerenmogelijk vate kredietmarktwerdhetvanaf dezes- lingen metdevoeten tetreden.Opdepri- zonderkerkelijke woekerbepa- men kopen, cash (in Rijns- in degrotemassateverdwijnen. immers demeestonthullendevoorbeelden dreigen meer vragendanantwoorden biedt, wezen. Inzulkeencijferdansdiealtevaak Een kwantitatieve aanpakisminderaange- ten uithetbegin van dezestiendeeeuw. de relatieve positieinenkele belastinglijs- slot maardaaromnietminderbelangrijk, entot beeld destedelijke politieke elites, familierelaties metbijvoor- indien bekend, haarberoepen/ofleeftijd de rentenierster, van reeds aangehaalde‘burgerlijke stand’ zoalsde ken weverschillende criteria, pen naderbelichtworden. Hiertoegebrui- dantochenkele markantegroe- tekoopster, bij zijhetnietelke apartevrouwelijke ren- springen. Zinvoller iseenbenaderingwaar- Bossche rentemarktnietver zalkunnen opde zich enkel richtop‘devrouw’ Het magduidelijkzijndateenanalysedie oorloven. steeds eenfraaiewoning hadkunnenver- dit bedraginlegde enzichdaarmeenog dieietsmeerdandehelft van Vleminckx, ohe,enopwiensnaam(jehoefde een kochten, weduwen soort rentendeze ‘politieke’ wanneer wekijken naarwelk Immers, resultaten opteleveren. geïnspireerde insteeklijktvruchtbaardere een eerdersociaal-economisch Echter, legen zittendestadsbestuurtesteunen). zeilen binnendestad(omhetom geldver- betrokkenheid methetpolitieke reilenen deden vanuit eenveronderstelde nauwe gesuggereerd datzijditvoornamelijk invloedrijke politici.Indeliteratuurwerd metname alsweduwenvan worden, categorie als Margriet van Kessel geplaatst belangrijkste onderhenkunnenindezelfde dan hunalleenstaandecollega’s. De gezien veel groterebedrageninvesteerden het opdatdezeweduwengemiddeld renteniersters.Hierbijvalt andere ‘gewone’ alsde stand van zowel dezeweduwen, preciese evaluatie temaken van dewel- tinglijsten werdhetzelfsmogelijkeenvrij ke. Dankzijdereedsaangehaaldebelas- enkele rijke weduwendemeestbelangrij- zijn die welin’s-Hertogenbosch woonden, Ook onderdevrouwelijke rentekoopsters huizen ofandereimmobiliën. gronden, of beleggingen inprivate renten, stadsrenten van anderestedenzijngeweest, belegden. NaastBosscherentenkunnendit in eenruimassortimentaaninvesteringen weduwenhungeld welgestelde ‘vreemde’ ishetzeerwaarschijnlijk datdezezeer laat, onderzoek definitieve uitspraken niettoe- daag dedag!Hoewel destandvan het zowat hetequivalent van 330.000eurovan- renten. Volgens recenteschattingenisdat liefst4.480 guldeninBossche Nicolas, heer Raet endeopperstesecretaris” van de“zegeler derKoninklijke Majesteits zekere Henrick Vosjeger enschoonmoeder de dezelaatstgenoemdeweduwevan een Sterckenborchs. Alles bijelkaarinvesteer- Vleminckx endeKeulse Isabelle zoals Katheryn Hertogenbosch afkomstig, Sommigen onderwaren van buiten ’s- aanwezigen opdeBosscherentemarkt. meest inhetoogspringendevrouwelijke Enkele steenrijke weduwenvormen de de rijke weduwe …toont vele gezichten: a,betradenpasjarenofzelfsdecennia was, tedatum van hunechtgenootteachterhalen te snijden.Deweduwen waarvan de sterf- toch lijktdeeerstehypotheseweinig hout rechtstreeks antwoord ismoeilijk tegeven, daarenboven degrootstezekerheid. Een enboden eerder aangehaaldealternatieven, slecht rendementvergeleken bijdereeds dig? Stadsrentenhaaldenimmers langgeen maardaaromnietminderverstan- belegt, dieweliswaar weinigexotisch het werk, eenvoudigweg eenautonomevrouwaan enzienwe hier hypothese tever gezocht, lijk belegging? Ofisdeze‘doorgeefluik’- omzet ineenveilige maarweinigavontuur- echtgenoot eendeelvan het gezinskapitaal dienahetoverlijden van haar weduwe, sprake van eeneconomisch weinigervaren lend patroonmoeteninterpreteren.Ishier De vraagwerptzichophoeweditopval- een lijfrentekochten. Willem en Andries ScraetsaliasPersoons toenzeeind1517dejonge opdracht deden, vanden Molengrave ongetwijfeldinhaar testamentis zoalsde achterkleinkinderen, levens van dekleinkinderen.Ofzelfs inkomen enslotenlijfrentenafopde wel specifieke nakomelingen meteenvast zes àzeven procentop).Enkelen bedachten leverden typischeenjaarlijkseinterestvan geïnvesteerde kapitaaltehalen(erfrenten dood eennietonaardiginkomen uithet den deweduwenerzowelintotaanhun gen opdeerfgenamen. Anderzijds slaag- eigen overlijden werdderenteovergedra- want bijhet toekomstgerichte belegging, enerzijdseen bereikten zijtweedingen: actief alsprivate beleggers. Hiermee enbetoondenzichtevens zeer eigen leven, kochten inovergrote mateerfrentenophet weduwen.Beidegroepen de ‘gewone’ blijken zijhetzelfdegedragtevertonen als rente nietopjeeigenleven aftesluiten), hankelijkheid, maarzoerg alsdeEngelse situatie sche normenomtrent vrouwen enfinanciële onaf- Echols, Women intheMiddle Ages: betweenPit Nederlanden haddenweliswaarstrenge juridi- geïnvoceerd doordezeprent washetzelfsin theorie niet.Bron: Marty Williams en Anne Een Engels huishouden.Devroegmoderne and Pedestal (Princeton1994). van denetoverleden Mechteld executoren

19 HISTORICA oktober 2006 Jord Hanus Economische en sociale geschiedenis 20 HISTORICA oktober 2006 Jord Hanus Economische en sociale geschiedenis nichtjes. belegden geldindelevens van neefjes en ongehuwde vrouwenzoalsSofie Schaaps welgesteldeen stoel. Ookwat oudere, in dezeperiodezelfsdriemaalde schepen- echtgenoot Willem van Achelen bekleedde Jacobavander Rullens Hertogenbosch, schopte hetin1510rentmeestervan ’s- Janvanden Broeck ve onbemiddeld: waren beideverwante koppels allesbehal- ren van zijnbroerenhaar zus.Nochtans renten afslotenopdenamenvan dekinde- dievoor liefst390guldenaanlijf- Rullen, den BroeckenzijnvrouwElisabethvander Zoals dekinderlozeschepenRoelofvan- metnameneefjesennichtjes. familie, quent indezorg voor ledenuitdebredere derloze stelleninvesteerden daarnaastfre- eigen levens. Zulke (somsvoorlopig) kin- dieeveneens rentenafslotenopde pels, zoals verscheidene jongegehuwdekop- lijks inkomen. Hiermeegedroegen zijzich erfenis wildenomzettenineenvast jaar- groot isdatzijhiermeehetkapitaalvan een waarmee dekans genomen jongedertigers, vrouwen waren trouwensdoordeband yetanotherineveryday life”.Deze tion, anotherinlegal posi- one thingintheory, “thepositionofwomen is Eileen Power: maar eensdebelangrijke stellingvan onderschrijftnog stadsrenten kochten, huwde vrouwenechterprobleemloos onge- mogen zijn.Dattalrijke ‘gewone’ de enigehandelingsbekwame vrouwzou sche theorie-deweduwenuitgezonderd omdat zijvolgens devroegmoderne juridi- enzijisvooral interessant het eigenleven, tenierster. Ookzijkocht zicheenrenteop de enigeberoepsmatigteidentificeren ren- van Loenvan Elstbleeknaastdebegijntjes Elisabeth eigen leven. De“vischkoopster” wen kochten voornamelijk lijfrentenophet ookdealleenstaandevrou- gezet. Immers, Daarmee ismeteendebelangrijkstetrend gale kroost. sloten rentenafopdelevens van hunille- ookverschillende seculierevaders alleen, ren. Daarmeewaren zijtrouwensniet lijfrenten opnaamvan hunbastaardkinde- zij dedenditbijnazonderuitzonderingin doch ken investeerden inBosscherenten, ooktalrijke kanunni- patroon: ‘geestelijk’ de dorst.Ditisnochtansgeenalgemeen van eenalbijnietonaardigappeltjevoor tjes voorzagen zichzometanderewoorden afgesloten opheteigenleven. Dezebegijn- enditsteevast inlijfrenten en 50gulden, den bedragendieschommeldentussen30 Aleid Kuiper belegden zijrelatiefbeschei- terug opdeBosscherentemarkt.Netals vonden weook het kloosterteOosterwijk, van Vucht of afkomstig uitde“cluyse” hen, ommeland van destad.Eenhandvol onder genwoordigd indeMeierijofhetruime ners. Ookdebegijnen waren ruimverte- hoog aantalgeestelijken onderhaarinwo- ’s-Hertogenbosch kende eenopmerkelijk ster’ ende ‘huysvrouwen’ een‘vischkoop- Begijnen, naar eenduidelijker antwoord leiden. zijkunnenons onder deloeptenemen, de alleenstaandeengehuwdevrouwen later derentemarkt.Hetisdanookzinvol mtra,2001. Amsterdam, enige tijdvan deopbrengsttegenieten. omdatdiehentoelietenzelfnog erfrenten, weduwenaars kozen danweervooral voor De welgesteldetotsteenrijke weduwenen hoebescheidenook. alvast datinkomen, werkgelegenheid onzekere ancienrégime énhaddenzijinhetqua lijkspartners, kinderen ongetwijfeldinteressanterehuwe- verschillende kinderen!Zowerdendeze liefst 26rentenopnaamvan minstenself samen metzijnvrouw Agnes van Beerse schepen van ’s-Hertogenbosch in1510, bredere familie. Zokocht Arnt Pauweter, dievan de ofindiendieontbrak, kroost, lijk inrentenophetleven van deeigen koppels investeerden danweervoorname- levens van neefjesennichtjes.Gehuwde opde vermogen haddenopgebouwd, ofindienzijaleenietsgroter eigen leven, de vrouwenlijfrentenafgeslotenophet kochten ookverscheidene alleenstaan- nen, netalstalrijke ongehuwdeman- Immers, van primordiaalbelangtezijngeweest. heid deden.Delevenscyclus lijkthierbij wat dezevrouwenmethunonafhankelijk- den omtoteenbeterinzichttekomen in genoot! Belangrijker zijndemogelijkhe- renten afslotenophetleven van hunecht- gehuwde vrouwendiegeheelautonoom schien welgeleverd doordetalrijke meest sprekende voorbeeld wordt mis- de zestiende-eeuwseBosschevrouw. Het triviale wijzedefinanciële autonomievan leven. Ditonderzoekbevestigde opbijna vrouw inhetdagelijkse(economische) zo ookde(on)afhankelijkheid van de een lichtkunnenwerpenoptalvan zaken, stedelijke renteverkopen zijnbronnendie De laatmiddeleeuwseenvroegmoderne Concluderend ...... Literatuur [email protected] thema socialeongelijkheid enmobiliteitinhetzestiende-eeuwse’s-Hertogenbosch. Wetenschappelijk Onderzoek- Vlaanderen (FWO) aaneendoctoraat opproefschrift metals Parijs enOxford. Bijdeeerstgenoemde universiteit werkthijals Aspirant vanhetFonds Jord Hanus(1981)studeerde geschiedenis aandeuniversiteiten van Antwerpen, Leiden, nvrietAtepn 2005. Universiteit Antwerpen, Economische Geschiedenis rechtshistosich onderzoek tijdens deLateMiddeleeuwen(1306-1531): eenprosopografisch, diplomatisch en tijd Cities oftheLowCountries,1300-1550 1500-1550 ’s-Hertogenbosch (eerste helftzestiendeeeuw) en MichellePerrot, George Duby in: ‘Vrouweninmiddeleeuwsenvroegmodern Nederland’, Rudolf Dekker, Bruno Blondé, te consulterenop: paper anexploration ofthelegal statusoffemalepublicvendor’, Northern Netherlands: ‘Thecapacityandincapacityofmarriedfemaletradersinthe Daniëlle van denHeuvel, Alphons H.P. van denBichelaer, in: statuut van vrouweninhetzestiende-eeuwse Antwerpen’, ‘Tussen normenpraktijk.EenterreinverkenningLaura overVan hetjuridische Aert, Tijdschrift voorSocialeGeschiedenis in: despeelruimtevan vrouwenrond1650’, ‘Zelfstandigenbevoogd: Ariadne Schmidt, Ariadne Schmidt, Eileen Power, Martha C.Howell, Jord Hanus, . Amsterdam, 1992, pp. 415-443. pp. 1992, . Amsterdam, ibr,1987. . Tilburg, Pecunia nervusrerum. Renteniers endepublieke kredietmarkt te Medieval Women De socialestructuren eneconomische dynamiekvan’s-Hertogenbosch, Overleven na dedood. Weduwen inLeidendeGoudenEeuw http://www.lowcountries.nl/2005-6_heuvel.pdf. The marriage exchange. Property, SocialPlace, andGenderin Geschiedenis vandevrouw III. Van Renaissancetotdemoderne mtra,1998. . Amsterdam, g 20:) pp. 22-42. jg. 2(2005:3), , abig,1975. . Cambridge, Het notariaatinstadenmeierijvan 's-Hertogenbosch g 9(03,pp.28-34. jg. 29(2003), , hcg,1998. . Chicago, te meerdefinanciële onafhankelijkheid diezijin De talrijkaanwezige vrouwen onderstrepen eens de vroegmoderne Hertogenstad genoten. . Onuitgegeven licentiaatsverhandeling (eerste helftzestiendeeeuw, anoniem; De lakenmarkt van‘s-Hertogenbosch Noorbrabants Historisch Museum). Tijdschrift voorSocialeen . Adam en Eva

in Amerika Theologie De receptie van het paradijsverhaal in de vroege Amerikaanse burgerrechtenbeweging

In het paradijsverhaal gaat het over vallen en opstaan, over hoe de wereld oorspronkelijk bedoeld was en is.

De zondeval. Albrecht Dürer, 1493. Bron: Susanne Hennecke Het doen en laten van de eerste twee mensen,Adam Christian Schoen, Albrecht Dürer: Adam und en Eva, staat centraal. Het verhaal laat ons achter met Eva. Die Gemälde, ihre Geschichte und Rezeption bei Lucas Cranach d. Ä. und Hans de vraag hoe verder te gaan met de opgelopen scha- Baldung Grien (Berlijn 2001). de. In deze bijdrage onderzoekt de auteur welke

invloed het Adam en Eva-motief heeft gehad op de De American Anti-Slavery vroege Amerikaanse burgerrechtenbeweging. In hoever- Society: zwarte en/of vrouwelijke burgerrechten? re heeft dit theologische motief reëel bestaande histori- De methodistische predikant en hoogleraar sche figuren beïnvloed bij de ontwikkeling van een voor Bijbelse literatuur Charles Elliot (1792- 1869) was een van de witte, moderate leden eigen, bijzondere maatschappelijke identiteit? van de AASS die zich weliswaar voor de afschaffing van de slavernij inzette, maar deze interesse niet heeft verbonden met een engage- Het hoofddoel van de vroege Amerikaanse bur- rechten aan (witte en zwarte) vrouwen. Aan wie ment voor burgerrechten voor vrouwen. In zijn gerrechtenbeweging was de afschaffing van de precies burgerrechten zouden moeten worden in 1850 verschenen boek Sinfullness of slavernij in de Verenigde Staten. Of met andere toegekend (naast witte mannen), was om die American Slavery haalt hij ter ondersteuning Hwoorden, de toekenning van de tot dan toe reden dan ook een belangrijk thema binnen de van zijn visie graag argumenten uit de Bijbelse ‘witte’, ‘mannelijke’ burgerrechten aan de van Amerikaanse burgerrechtenbeweging. Behalve scheppingsverhalen aan.Volgens Elliot zijn oorsprong Afrikaanse Amerikanen. Dit doel, de aan zwarten ook aan vrouwen? En zijn zwarte Bijbelse beginselen en voorrechten universeel afschaffing van de slavernij, werd interessant vrouwen ook ‘zwarten’? Om aan de complexi- van aard en om die reden dient het systeem van genoeg soms vergezeld van nog een andere, teit van deze beweging recht te doen, zal ik de de slavernij gezien te worden als tegenstrijdig namelijk de toekenning van dezelfde burger- verschillende visies van een viertal redelijk met Bijbelse beginselen. bekende strijders voor burgerrechten onderzoe- Ten eerste blijkt volgens Elliot uit Genesis 1, ken. 28vv. dat niet mensen, maar God de eigenaar Alle vier door mij gekozen strijders vertrekken van de wereld (inclusief de mensen) is en deze vanuit een specifiek christelijke religieuze dus als een gave te beschouwen valt, wel te belangstelling en hebben in hun strijd voor meer verstaan: als een gave voor alle mensen. Als burgerrechten gebruik gemaakt van het Adam een persoon een ander mens als zijn eigendom en Eva-motief. Wellicht is het nuttig om te reali- beschouwt, concurreert hij met de goddelijke seren dat het bij alle vier niet gaat om christelij- eigenaar en beschadigt diens exclusieve en ke meerderheidsstandpunten, althans niet om soevereine rechten. Bovendien, zegt Elliot, christelijke meerderheidsstandpunten in de hebben alle mensen recht op een aandeel van negentiende eeuw. Alle door mij gekozen visies het goddelijke bezit en dienen alle mensen uit de negentiende-eeuwse burgerrechtbewe- zich aan de hiermee verbonden opdrachten en ging verzetten zich immers min of meer tegen verantwoordelijkheden te houden. Het systeem de hiërarchisering van verschillen tussen men- van de slavernij maakt dit onmogelijk en dient sen. Tevens delen alle vier door mij gekozen aldus afgewezen te worden. Ten tweede is het strijders een bepaalde strategie, die binnen het systeem van de slavernij op te vatten als een geheel van de Amerikaanse burgerrechtweging degradatie van de mens als het beeld van God niet vanzelfsprekend was. De meeste activisten Ð een centrale notie in de joods-christelijke tra- uit deze beweging kozen er namelijk voor om ditie. Ten derde zijn alle mensen door een ver- de strijd voor meer gelijkheid tussen mensen losser Ð Jezus Christus Ð verlost. niet met theologische argumenten aan te gaan. Net als de bijbel de fundamentele gelijkheid Deze vier mensen doen dat juist wel. van mensen leert, doet ook de Amerikaanse Om na te gaan op welke manier het Adam en onafhankelijkheidsverklaring dat, aldus Elliot. Eva-motief in de vroege Amerikaanse burger- Deze kan dan ook als een echo van Bijbels rechtenbeweging functioneerde wil ik allereerst gedachtegoed worden beschouwd. Maar wat een tweetal visies uit de American Anti-Slavery de universele gelijkheid van alle mensen Society (AASS) schetsen. Deze snel groeiende betreft, wordt het bij Elliot interessant. Juist bij Society werd in 1833 gesticht en had maar één dit centrale uitgangspunt verwijst hij namelijk Adam en Eva. Albrecht Dürer, na 1495. Bron: doel: de onmiddellijke afschaffing van de sla- niet naar de (mannelijke en vrouwelijke) mens Christian Schoen, Albrecht Dürer: Adam und vernij in de VS. In 1840 kwam het tot een breuk als beeld van God, maar naar een passage van Eva. Die Gemälde, ihre Geschichte und in de Society. Deze had te maken met de vraag de Apostel Paulus, waarin verteld wordt dat Rezeption bei Lucas Cranach d. Ä. und Hans of de toekenning van burgerrechten voor zwar- alle mensen maar van één mens afstammen HISTORICA oktober 2006 HISTORICA Baldung Grien (Berlijn 2001). ten vergezeld zou moeten gaan met de toeken- (Handelingen 17:26). De voor de hand liggen- ning van burgerrechten aan vrouwen. de Bijbelse beredenering voor gelijkheid tus- 21 22 HISTORICA oktober 2006 Susanne Hennecke Theologie tie eenbelangrijke rol.Grimkékomt echter op en Eva-motief teronderbouwingvan haarposi- bouwden. NetzoalsbijElliotspeelt het Adam claim van vrouwelijke burgerrechten onder- coherente redeneringendiede van deeerste, Conditions of Woman Letters ontheEquality oftheSexes andthe publiceerde SarahGrimkéhaarzeer bekende aangevende strijderstegen deslavernij. In1838 entevens toon- voorgangsters bijdeQuakers, tegen deslavernij. Laterwerdenbeidezussen Angelina hebbenalinhunjeugdgeprotesteerd van SarahGrimké(1792-1873). Zijenhaarzus rechten. Ikzaldezevisieschetsenaandehand burger- bonden metdeeisvoor ‘vrouwelijke’ de afschaffing van deslavernij weldegelijk ver- Binnen eenanderevleugelvan de AASS werd Vrijheid envrouwenrechten kinderen niet. geldtdatvoor vrouwenen aan dewitteheren, echtgenoten. Terwijl slaven duswélgelijkzijn enallevrouwenaanhun pen aanhunouders, in hiërarchie.Zozijnallekinderenonderwor- maaralseensoortgelijkheid voor allemensen, nietalsdezelfdekansen heeft voor testellen: hoe menzichdegelijkheidvan allemensen over hethoofdgezien! Elliotvultpreciesin sen deseksenwordt opdiemaniergewoon Adam enEva. Albrecht Dürer, 1507.Bron: ChristianSchoen, Albrecht Dürer: Adam undEva. Die Gemälde, ihre Geschichte undRezeptionbeiLucasCranach d.Ä.undHansBaldungGrien . Hierinvindenwijéén (Berlijn 2001). ogn etl,dat hij/zijineenduaalwerd volgens verteld, wordt ver- bedoeld. Van deze‘mensuitaarde’ de bijbelsimpelweg een‘mensuitaarde’ wordt volgens haarinheteerstehoofdstukvan zouslaan.Metditwoord genoemd Adam, man, inheteerstescheppingsverhaal opeen ‘adam’ misverstand uitdewerelddataanduiding In haarbrieven ruimtGrimkévervolgens het him aloneiswoman boundtobeinsubjection”. then Iplantmyself.Godcreatedusequal[…]to “Here In denegentiende eeuwschrijftGrimké: “Hiersteheichundkannnichtanders.”. heid in: aal momenttegen deautoriteitvan kerk enover- Luther. Inde16eeeuwzeiLutheropeencruci- uitspraak van deDuitsereformator Maarten brieven sluitzezichaanbijeenzeerbekende nante groepvertegenwoordigen. Inéénvan haar belang van eenbepaaldemaatschappelijk domi- diehet immers geperverteerde vertalingen zijn, niet van debestaandevertalingen. Dezekunnen en of Griekse)oertekstvan debijbeluittegaan, naar waarheid uitsluitendvan de(Hebreeuwse Grimké allereersthetbelangombijzoeken Om haarvisieteintroducerenbeklemtoont CharlesElliot. tegen deslavernij, maar ooktenopzichtevan haarmedestrijder Bijbelse tekstenalsdechristelijke mainstream, andere interpretatievan preciesdezelfde grond van haarkijkopdebijbeltoteengeheel 1848. Deze seerd. In1895en1898publiceerdezede gieuze thema’s haarweldegelijk geïnteres- hebben reli- bijzonder genoemdmagworden, algemeen envan dechristelijke religieinhet Hoewel Stantoneencriticavan dereligieinhet de wettelijke gelijkheidvan manenvrouw. kaanse onafhankelijkheidsverklaring eneiste betreft rustig mannelijk bevooroordeeld stand komt Ð endezecultuurmagwat haar sten eenproductisvan decultuurwaarin zijtot maarookhetschrijven van heiligetek- tatie, die manierduidelijkdatnietalleen de interpre- vooroordelen reproduceert.Stantonmaaktop sages waarin deauteurmannelijke/menselijke ges diewélgoddelijkgeïnspireerd zijn enpas- dat zijeenonderscheidaanbrengttussen passa- Essentieel voor StantonskijkopdeBijbelis tische besprekingvan het Adam enEva-motief. anlje wittegroep. mannelijke, om tezorgen voor de welvaart van deeigen hebben slaven envrouwengebruikt/uitgebuit maarwittemannen aan elkaarondergeschikten, seksisme. NietGodheeftmensengemaakttot seert zeookdesamenhangtussenracismeen maaranaly- heid van allemensenvolhouden, goddelijke Heerblijftzijnietalleendegelijk- uitsluitend aanGod.Doortewijzenopdeene maar mensen nietaanelkaarzijnondergeschikt, zijn van ditbeeld. Tevens wijstGrimkéeropdat en nadegrotevloednogsteedsdraagsters dat demensennaverdrijving uithetparadijs zetting van hetverhaal maaktimmersduidelijk zondeval nietaangetastofverstoord. Devoort- welijke draagstervan hetbeeldvan Godisnade Het beeldvan demensalsmannelijke énvrou- mate verantwoordelijk zijnvoor dezondeval. kelijke tekstvalt teziendatbeideningelijke men onbevooroordeeld kijktnaardeoorspron- maar uitsluitendomeenval uitdeonschuld. Als werkelijkheid nietomeenval uitdegelijkheid, gaathetbijdezezondeval in voor de zondeval, wordt aanhaarbijzondereverantwoordelijkheid ondergeschiktheid van devrouwgekoppeld maskeren. Terwijl indechristelijke traditiede Ook deberoemdezondeval weetGrimkéteont- en identiekzijn. deel ziendatbeidemensenvan oorspronggelijk laatintegen- isgeschapen, van demens‘adam’ opzichte van hetmannelijke. DatEva uitderib de onderschikkingvan hetvrouwelijke ten respectievelijk Ð geenteken voor deherleiding, maarisÐandersdandetraditiehetwilde waar, kloptvolgens Grimkétaalkundigwelis- ‘adam’ Eva gevormd werduitderibvan demens en Eva gelijkwaardige partnersvan elkaar. Dat maarblijven tevens ookals Adam geschapen, zijn dusnietalleenalsgelijke mensenuitaarde beter kuntvertalen met‘partner’.Manenvrouw hiermee vertaalde Hebreeuwsewoord ‘ezer’ maaktGrimkéduidelijkdatjehet ding ‘hulp’, vrouw graagwordt beredeneerdmetdeaandui- vertaaltraditie deondergeschiktheid van de een verhouding van gelijkheid. Terwijl inde Beiden werdentegelijk geschapenenstaanin zowel mannelijkalsookvrouwelijk. geschapen: Women’s Bible bekend doorde wenbeweging inde VS. Zijwerdvooral van detoonaangevende leidstersvan devrou- één Stanton (1815-1902)naarvoren brengen, Als derdestrijderwilikhierElisabethCady wit respectievelijk zwart vrouwenbeweging inde VS: De vroege Declaration . Hierinvindenwijookeenkri- Declaration ofSentiments volgde de Ameri- van het tweedeverhaal. werpt –geheelandersdanGrimkéofElliot kiest dusbewust voor heteersteverhaal enver- moet dezegemanipuleerdzijn.Stanton meren, werping van vrouwenaanmannenhelptlegiti- omdatdetweedetekstonder- kelijk tezien: gens haarvoor eenintelligentevrouwgemak- sten onjuistmoetzijn. Welke datisvalt vol- Stanton van meningdatéénvan detweetek- den tussenbeidescheppingsverhalen is aan deman.Opbasisvan dezetegenstrijdighe- vrouw inditverhaal bestraftmetonderwerping een vrouwelijke mens(Eva). Tevens wordt de mannelijke mensgeschapen(Adam)endan eersteen volgens Stanton, wordt daarentegen, haal Ðhetparadijsverhaal over Adam enEva Ð vrijheid gegeven. Inhettweedescheppingsver- de heerschappijover de aardeenmenselijke schepping geschapen.Beidenwordt bovendien worden tegelijkertijd aanheteindevan de een mannelijke eneenvrouwelijke mens.Zij in heteerstescheppingsverhaal sprake isvan spoor komen enverklaren. ZozietStantondat digheden indeHebreeuwseoertekstophet onderscheid aantebrengenkanzijtegenstrij- paradijsverhaal over Adam enEva). Doordit 4b-3(heteigenlijke vrouwelijk) enGenesis2: 2:4a (scheppingvan demensalsmannelijken namelijkGenesis1:1- scheppingsverhalen, scheid aanbrengentussentweeverschillende gevoegd. Opdiemanierkanzijeenonder- samengesteld enpaslaterbijelkaarwerden spronkelijk doorverschillende auteurszijn oor- aan lateregeneratieszijnovergeleverd, zoalsdie uitgangspunt datdeheiligeteksten, belwetenschappen. Dezemethodeneemtals volgt Stanton demethodevan demodernebij- Bij haaruitleg van het Adam enEva-motief Moeder-Zoon”. bestaandeuit“Vader- natieve drie-eenheid, spreektzijdanookliever van eenalter- Geest” tionele christelijke drie-eenheid“Vader-Zoon- maarookGodzelf.Inplaatsvan detradi- zijn, niet alleenmensenmannelijkenvrouwelijk gezien alleenmaarverwijzen naarhetfeitdat kandatfilologisch meervoud wordt gesproken, alsnamelijkover Godin gedachte aantoe: beeld van God.Zevoegt daarechtereen over demannelijke envrouwelijke mensals namelijkinhetidee ter sprake werdgebracht, vrouw inGenesis1opeenduidelijke manier drukt Stantondatdegelijkheidvan manen genoemd worden. NetzoalsGrimkébena- Vertaling: Naardense Bijbel leven datrondkruiptover deaarde. bijalle zee endevogels van dehemel, haar! Ðendaaltneerbijdevissen van de weest enbedwingt vervult deaarde, draagtvrucht, overvloedig, God: zegt tothen, enhij God, geschapen. Danzegent hijhen, mannelijk envrouwelijkheefthijhen beeld van Godheefthijhem geschapen; naarhet schept demensnaarzijnbeeld, kruipsel datrondkruiptover deaarde!God enbijalle het vee en bij allesopdeaarde, bij van dezeeenvogels van dehemel, -latenzeneerdalenbijdevissen gelijkenis, laatons een mensmaken naaronsbeeldenalsonze Danzegt God: 26-28: Genesis 1: uit deBijbel Aangehaalde passages eeikmglj mmtznaln alsstrijd- degelijk mogelijkommetz’nallen, positief neergezet. Volgens Truth ishetwel wordt dusuiterst de traditieheeftgespeeld, zondeval endehoofdroldieEva hierinvolgens gekregen dewereldopzijnkop tezetten.De ze hethelemaalinhaareentjevoor elkaarheeft omdat volgens haareeninspirerendvoorbeeld, krachtig ensterkvoorbeeld tenemen.Eva is voor zwarte vrouwenenEva alseendaad- aan omzichintezettenvoor hetstemrecht toespraak moedigtzedeaanwezigevrouwen ‘And ain'tIawoman?’. Aan heteindvan deze zeer beroemdgeworden toespraakuit1851 zwarte énvrouwelijke positie.Hetgaatomde speelt bijdeonderbouwingvan haareigen waarin het Adam enEva-motief eenrol men, gelaten benikertochéénophetspoorgeko- Hoewel Truth zeerweinigtekstenheeftachter- daarom ookhaarnaaminSojourner Truth. kante doorhetlandtetrekken enveranderde de slavernij. Vanaf 1843begon zijalspredi- York geborenenkon in1828ontsnappenaan naam IsabellaBaumfreeindebuurt van New Truth. Zijwerdin1797alsslavin onderde namelijkSojourner zwarte vrouwenbeweging, brengen. Ditkeer gaathetomeenvrouwuitde Tenslotte wilikeenvierdevisienaarvoren Sojourner Truth Dürer: Adam undEva.DieGemälde, ihre Geschichte undRezeptionbeiLucasCranach d.Ä.undHans ...... Literatuur aandeUniversiteit [email protected]. het Christendom’ Dr. SusanneHennecke (1966)isuniversitair docentevoor‘Gedachte engeschiedenis van De zondeval enverdrijving uithetparadijs. Albrecht Dürer, 1510.Bron: ChristianSchoen, Albrecht http://www.fordham.edu/halsall/mod/sojtruth-woman.html Essays observations onemancipation,andthedutiesof American citizensinregard toslavery. principles, andtotheChristianspirit;from itsevil effects; together with injustice; itswrongs; itscontrariety tomanyScriptural commands,prohibitions, and Sojourner Truth, 1985. Edingburgh, Elisabeth CadyStanton, Gerda Lerner, 1984. New York/Oxford, Elisabeth Griffith (ed.), Bd.1 Cincinnati. 1850, Charles Elliot, Bartlett, Elisabeth Ann e ae,1988. . New Haven, The Feminist Thought ofSarah Grimké Sinfulness of American slavery:proved from itsevil sources; its And ain'tIawoman? Sarah Grimké, Letters ontheEqualityofSexes andOther Baldung Grien(Berlijn2001). In herownRight. The LifeofElisabethCady Stanton. The Woman’s Bible. The originalFeminist Attack ontheBible. , theologische traditie. uitwijzende interpretatietenopzichtevan de voor- dragen omtekomen toteenalternatieve, denk datiederstandpuntevenveel heeftbijge- plausibel iswilikmegraagonttrekken. Ik welke van deviervisiesnueigenlijkhetmeest sche theorieënteontwikkelen. Aan devraag een alternatieve kijkoptraditioneletheologi- schappelijke engagementwaren zeinstaatom schappelijke praktijk.Doorditconcretemaat- door deeltenemenaaneenbepaaldemaat- schappelijke) theorieënhebbenontwikkeld figuren hun(theologischerespectievelijk maat- Het blijktdatalledoormijgekozen historische wordt omgewaardeerd totietspositiefs. zondeval endeverantwoordelijkheid van Eva waarin juistdenegativiteit van de een strategie, bij hettweedescheppingsverhaal. Zijhanteert Anders danStantonknoopt Truth duswélaan meestalopeenexclusieve manier. toegekend, christelijke traditieaanJezusChristuswerd en verlossende krachttoegedicht diein de vrouwenbeweging zelfwordt debevrijdende maarookaande krachtig voorbeeld gezien, Hier wordt Eva dusnietalleenalseendaad- deur tothetparadijsweeropentemaken. maals opzijnkop tezettenenopdiemanierde dewereldnog- sters voor vrouwelijke rechten, e okOfr,1998. . New York/Oxford,

23 HISTORICA oktober 2006 Susanne Hennecke Theologie 24 HISTORICA oktober 2006 Heleen van Loon Vrouwenbeweging D tweede feministische golftweede feministische in Vlaanderen? ontwikkeling vanhet VOK binnendeopkomst vande hoepastdeontstaanscontexten waar? Entotslot: en opwelkeste opdracht maniermaaktze deze deze organisatiejuistontstaan? Wat ishaarvoornaam- Hoeeninwelkklimaatis Vlaamse vrouwenbeweging. dag geeft het VOK nog aandehele steedseengezicht ven enmetdejaarlijkseorganisatievanvrouwen- geworden zonder haarautonomie te moetenprijsge- een volwaardige vandeoverheid gesprekspartner hetis organisatie vandetweedegolf in Vlaanderen, hetisdeoudstenog bestaande in: landschap sche Overleg Komitee) eenunieke positieinhetfeministi- Tot opdedagvanvandaagneemthet VOK (Vrouwen binnen detweede feministische golf in Vlaanderen Het ontstaanvanhet Vrouwen Overleg Komitee Verzet en Victorie” “V voor Vrouw,Vrijheid, specifieke socialeenpolitieke conjunctuur. Ze volgens JoniLovenduski hetantwoord opeen De opkomst van hettweede golffeminismeis “baasineigenbuik”…). soonlijke ispolitiek”, sualiteit enmentaliteitswijzigingen(“hetper- gen…) wordt erveel aandachtbesteedaansek- werkloosheidsvergoedin- huwelijksgoederen, ouderschap, ten (gelijkheidbijbeloning, naaststriktjuridischeen/ofpolitieke rech- uit: thema's van vrouwenorganisaties nogverder tweede golf(vanaf eindjaren1960)breidende voor vrouwenwerkelijkheid wordt. Tijdens de het nogtot1949durenvooraleer stemrecht alzal binnen depolitieke zuilenteorganiseren, recht. OokinBelgiëbeginnen vrouwenzich komen vrouwenopstraatmetdeeisvoor stem- individu. Zowel in Amerika alsinEuropa rechten van devrouwalspolitiekenpubliek vrouwenbewegingen zichvooral invoor de en hetbegin van detwintigsteeeuwzetten de eerstegolfaanheteindvan denegentiende wordt doorgaans ingedeeldingolven. Tijdens De geschiedenisvan het(westers)feminisme als gelijkberechtiging. (YvonneNonnemaninde manifesteren voorzulke vanzelfsprekende zaken nen twintigofvijftigjaardaarmeeglimlachend souvenir aankinderen ofkleinkinderen diebin- Sticker verkocht tijdensdeeerste Vrouwendag: drukken. Ukuntdiedannog altijdnalatenals Gazet van Antwerpen, 10november 1972). De toegang is kosteloos, maarwelwordt u zullen bewijzen hoemenooiteensmoest waarmede deinrichters dekosten willen gevraagd eenzelfklever tekopen (10fr.) Bron: Archief VOK. log. Tenslotte zijnerde burgerrechten eneeneindeaandeoor- vrede, schillende socialebewegingen reedsopvoor maken. Zokomen erindejarenzestigver- die eenfeministischeheropleving mogelijk ideologische eninstitutioneleontwikkelingen bespreken. hun eigengroepenvormen omhunsituatiete sociale bewegingen -diemaken datvrouwen crete aanleidingen-somsbinnendenieuwe factors vrouwen. Danzijner beschikbaar stellenvan contraceptiva voor het toeneemt nade Tweede Wereldoorlog, dat hetaantalvrouweninhogeronderwijs hun onderdrukking. Voorbeelden hiervan zijn maken datzezichbewust kunnenworden van Hoewel indeliteratuurDolleMinasymbool Pioniers in Vlaanderen aspecteninhetleven van vrouwendie , opkomst. Vooreerst zijnerde geeft drieverwante verklaringen voor deze facilitating factors triggering events predisposing con- , ,de e‘a-ru-atcapj MM,zelf (MVM), de ‘Man-Vrouw-Maatschappij’ model. Menvolgt duidelijkhetvoorbeeld van ooknaarNederlands dig metDolleMina, Gelijke Rechten)ontstaanongeveer gelijktij- De PAG (Pluralistische Actiegroepen voor feministisch ensocialistisch. wat staatvoor op indeFem-Soc-Coördinatie, dievan Gent, gaat deenigenogactieve kern, organisaties. Opheteindevan dejaren1970 begin banden tehebbenmetanderelinkse zonderinhet Mina profileert zichalslinks, mineren van juridischeongelijkheden. Dolle onderwijsenheteli- gemengd kinderopvang, komt zeookopvoor gelijkloon, buik”-slogan, dentificeerd wordt metde“baasineigen Mina’s. OfschoonDolleMinanuvooral geï- en hetonconventionele optredenvan de radicaleeisen hun mediagenieke campagnes, Mina. Ditvooral dankzijdepersaandachtvoor naamsbekendheid hebbenverworven alsDolle eeneven grote een beperktaantalleden, actiegroepen dieopzoeenkorte tijdenmet wisselen van informatie.Erzijnechterweinig komt hetnietverder daneenvrijblijvend uit- al buitenlandse invloed isduidelijkaanwezig, hun Nederlandsecollega’s te Amsterdam. De eenmaandnadeeersteactievan Antwerpen, Een eerstekern ontstaat eindfebruari1970in de Vlaamse DolleMina’s erhardtegen aan. gaan ook Hoewel vooral bekend inNederland, lijke achterstellingvan vrouwen. ler indebewustwording omtrentmaatschappe- heeft eenbelangrijke rolgespeeldalsversnel- deFNstaking ma’s aantekaarten.Kortom, de massaleactieomookanderevrouwenthe- arbeid enemancipatie.Journalistengebruiken plots geconfronteerdmetthema’s alsvrouwen- publieke opinieenbeleidsvoerders worden verdragen inzake gelijkberechtiging.De niet naleven van internationaleconventies en ten delandsgrenzen.Belgiëisbetraptophet ookbui- Europa enheeftheelwat weerklank, isuniekin De stakingduurtdriemaanden, betaald danmannenvoor exact hetzelfdewerk. vrouwen worden ertotdertigprocentminder om huneisvoor gelijkloonkrachtbijtezetten; sters van FNHerstalhetwerkneerteleggen Op 16februari1966besluitendewerkneem- ter geentoepassingindenationalewetgeving. gelijk loonvoor gelijkwerk.Dezekrijgenech- het Verdrag van Romemetartikel 119over zoals België enkele internationaleverdragen, voorgegaan. Indejaren1950ondertekent sters van dewapenfabriek FNHerstalhen zijnde3800werkneem- golf in Vlaanderen, staat voor de startvan detweedefeministische bekendste slogans opeensymbolische plaats. Dolle Mina’s inactiemeteenvanhun Bron: Archief VOK. overschrijdende contactenuittebouwen. aan gemeenschappelijke belangen enalzozuil- samengebrachtomtewerken len actiefzijn, er mensendiezowel binnenalsbuiten dezui- …NetalsbijDeNieuweMaandworden pers, wetenschap- uitDolleMinaenPAG, media, vrouwenuitde instellingen enorganisaties, ook vrouwenuitdiverse cultureleensociale maar den entraditionelevrouwenorganisaties, vakbon- lende vrouwenuitpolitieke partijen, nabij Diksmuide. Deuitnodiginggaatnaarverschil- mingsinstelling DeBlankaart, over emancipatieenfeminismeindevor- den uitgenodigdvoor eendriedaagsediscussie 1972 wordt ereengroteregroepgeïnteresseer- vrouwen dathettijdwas voor actie.Begin april besluitende de mannennietmeeropdagen, Toen natweebijeenkomsten metdewerkgroep en dekinderoppas. Vergadering ommeisjesvoor deravitaillering leider aandemicrofoonvoor de Vrije Universiteit van Brussel vraagteenstudenten- lach onthaald.Entijdensdebezettingvan de ve mannenechteropneerbuigend schaterge- vang teorganiseren wordt doordeprogressie- van eenvrouwelijke militanteomkinderop- nemers kunnengeparkeerd worden. Deoproep de vraagwaar debussen enauto’s van dedeel- zich tijdenseenvergadering inalle ernstover de organisatoren van een Vietnambetoging gen van eenvrouwelijke militante”.Zobuigen ook dewoedende “phallocratischeherinnerin- nummer van DeNieuweMaandlezenwedan administratieve klusjes.Inhetbewuste thema- hettypwerkenandere demaaltijden, oppas, van altijdtemogenopdraaienvoor dekinder- zijn inlinksebewegingen krijgenergenoeg tebespreken. Vrouwen dieactief ve kringen” inprogressie- ook opzichte van hetfeminisme, komen samenom“deonverschilligheid ten merendeelsredactieleden, en viermannen, themanummer over emancipatie. Zesvrouwen januari 1972belegt tervoorbereiding van een in progressieve tijdschriftDeNieuweMaand, toenmalighoofdredactricevan het Rita Mulier, Het VOK groeituiteeninformeeloverleg dat geweest.” PAG dieerzonder enDolleMinamisschiennooitzouzijn november 1972, Vrouwendag, overlegcomité en…voor deeerste lijk overleg enactie.Detijdwordt rijpvoor een brengen. Erisdringendbehoefteaangezamen- len defeministeninditlanddichterbijelkaar vooruitgang. Dezeenandereergernissen zul- ber ’71boektendevrouwenopnieuwgeen “Bijdeparlementverkiezingen innovem- ge: over DolleMinaenPAG metvolgende passa- het eersteuurRenée Van Mechelenhaarrelaas In De noodaanoverleg groeit Uit Eigen Beweging tionele politieke partijen. hun weg indevrouwengroepenvan detradi- jaren 1970vindenheelwat vrouwenuitPAG maaropheteindevan de cieel ontbonden, kunnen genoemdworden. PAG isnooitoffi- dieeerderdiscussieavonden van hunacties, ditdankzijdestijl hebben zijeenbraver imago, derenrecht. Integenstelling totdeDolleMina’s patie endehervorming van hethuwelijksgoe- politieke partici- gelijk loonvoor gelijkwerk, Voorbeelden van dergelijke strijdpuntenzijn criminatie aanklagenenuitdewereldhelpen. duidelijke vormen van dis- tisch tewerk gaan: pluralistisch. Verder wilmenvooral pragma- opgericht in1968.NetalsMVMisookPAG besluit VOK-ster vanbesluit VOK-ster acties voeren. pij. Opbasishiervan kan men gezamenlijke echte democratieindegevestigde maatschap- mate kritischtenopzichtevan hetgebrekaan ve enfeministische doelennaenstaanzeuiter- mozaïek van leden;allenstreven zeprogressie- Toch isereensterkbindmiddeltussendeze … levenservaringen, verschillende leeftijden, hebben dene vormen van seksuelegeaardheid, kennen verschei- verschillende socialeklassen, behorentot kleuren van hetpolitieke spectrum, Leden van het VOK identificeren zichmetalle pende identiteitenmetelkaarconfronteert. dens hetoverleg vrouwenmetzeeruiteenlo- pluralistische opstellingmaaktdathet VOK tij- naar aanleidingvan haarvijfdeverjaardag. De staat telezenindefolderdiehet VOK uitgeeft zo van hetbelangvan degezamenlijke inzet.”, meteerbiedvoor elkaarenbewust sche basis, initiatieven opgangtebrengenpluralisti- maarhetgaaterfier opdatheterinslaagde ge, groepen. Hetstreeftnietnaarmachtofpresti- doet aandeideologischenochpartij- dat zichalternatiefopsteltengeenkoncessies Vlaanderen. Hetiseenonafhankelijk komitee “Het VOK heeft eenheeleigenplaatsinhetfeminisme vernieuwende werking: aparte, Het VOK iszichdanookgoedbewust van haar trouwen istussendegrotezuilenonderling. waarbij erheelwat wan- ge politieke context, wanneer menrekening houdtmetdetoenmali- groepen van uiterstdiverse pluimage.Zeker sche basisoverleg telatenplaatsvindentussen Het isechternieteenvoudig omoppluralisti- gezicht van de Vlaamse vrouwenbeweging. gewicht enslagkrachtomoptetredenalshet Toch geeftjuistdatfoutebeeldhet VOK extra moeten danvan eenformelekoepelorganisatie. waar gelijkgezindevrouwenelkaaront- werk, correct. Het VOK heeftmeerweg van eennet- nieuwe vrouwenbeweging. Ditisechterniet indruk dathet VOK eenkoepel vormt van de buitenwereld Ðvooral bijdepers-soms ontstaaterbijde blijft toteenoverlegforum, re opdrachtvan het VOK duidelijkbeperkt Hoewel destatutai- voeren van aktiehiervoor.” tiging opbreedmaatschappelijkvlakenhet hunbelangenbehar- emancipatie van vrouwen, sche basisteoverleggen metbetrekkingtotde pluralisti- ging heefttotdoelopfeministische, “Devereni- den van eenforumvoor overleg: betreft haaropdrachtineersteinstantiehetbie- Volgens artikel 2indestatutenvan het VOK pluralistische basis Overleg op Journées dedénonciation descrimescontre meer omgezamenlijk deeltenemenaande onder sen uitgewisseld enafspraken gemaakt, Na hetweekend inDeBlankaart worden adres- eerste Vrouwendag Aanloop naarde menlijke deelacties. uitwisselingvan informatieengeza- overleg, basis teblijven ontmoetenvoor contacten aanwezig zijnbesluitenelkaaropregelmatige het VOK. Decircatwintigvrouwendie comité, het weekend ishetoprichtenvan eenoverleg- Eénvan devoornaamste conclusiesvan zaten.” het besefdatweallemaalinhetzelfdeschuitje delijk plaatsvoor eendiepesolidariteitvanuit maaktegelei- neel verzuilde politiekinBelgië, gekweekt was onderinvloed van detraditio- die waan enagressietegenover elkaar, “dearg- VOK-voorzitter RitaMulierbesluit:

25 HISTORICA oktober 2006 Heleen van Loon Vrouwenbeweging 26 HISTORICA oktober 2006 Heleen van Loon Vrouwenbeweging vrouwenbeweging. Het VOK heeftduseen zich van ver ofdichtbijbetrokken voelt bijde centraal ontmoetingspuntvoor iedereendie steeds vervullen de Vrouwendagen eenrolals meestal tussende2000en3000. Maarnog gehaald. Hetaantalbezoekers schommelt zo eengrotepublieke belangstellingheeft zijhetdatmennooitmeer haald in Vlaanderen, Vrouwendag heeftzichsindsdienelkjaarher- Deformulevan de gende Vrouwendagen.” uiting dienooitmeergeëvenaard werdinvol- al eeneensgezindheidenenthousiasmetot kwam voor- een verrassing was voor iedereen, die arbeid, politiek.Opdiechaotischedag, onderwijs, gezin, seksualiteit, op alleterreinen: aanklacht tegen dediscriminatievan devrouw “Hetwas eenmassale folder van het VOK: het VOK. Tien jaarlaterstaattelezenin een zeverrassen ook alleen depersenpolitici, Ð tottwaalfduizend deelnemersverrassen niet november kent eenweergaloos succes.Detien De eerstenationale Vrouwendag van 11 Verzet en Victorie. Vrijheid, Dag afgekort waarbij de ‘Stormin’tV staatvoor Vrouw, meestal als V- uitdebus komt, ‘Vrouwendag’ ‘Bezemoorlog’, totuiteindelijkheteenvoudige Afwaswater’, woord’, zoals ‘Vrouwennemenhet ren derevue, Fantasievolle genoemd. namenpasse- teitsdag’ totdantoe‘solidari- naam voor deactiedag, Een eerstepuntishetzoeken naareengoede kort endevoorbereiding vergde titanenwerk.” en nadenken meermogelijkwas. Detijdwas bezinnen snelling waarin geenterugkrabbelen, “Al snelzatenweineenstroomver- mémoires: vooraf. Renée Van Mechelenvertelt inhaar Vrouwendag gaateenimmensevoorbereiding november. Aan dezeeersteBelgische 11 houdt hetvoorlopig op Wapenstilstandsdag, niet vrijmaken voor middennovember. Men maarkanzich Simone deBeauvoir stemttoe, inBrussel. soortgelijke ‘solidariteitsdag’ Beauvoir omhaaruittenodigenvoor een tuigen naarhetappartementvan Simonede Enkelen maardanveel beter…” Vrouwendag, een gesmeed. Bijonsmoestzoietsookkunnen, feministische feestroeswerdenplannen was eenoverweldigende ervaring enindeze “Het betrekken. Renée Van Mechelengetuigt: eveneens SimonedeBeauvoir nauwbijweette la Libération delaFemme (MLF) organisatie isinhandenvan de les femmes Ook departijlokalenkrijgen hun(plak)beurt.Bron: Archief VOK. op13en14mei1972teParijs. De , Stem vrouw inactievanhet VOK inmaart1974. Mouvement de dieer , loigo nIdaaoi,1999. Bloomington enIndianapolis, ir eeed enisontstaanvanuit een niers gerekend, Vlaanderen. Het VOK wordt ooktotdezepio- de weg van hetnieuwefeminismein Mina enPAG bereidenals deopkomst van Dolle De FNHerstalstaking, sumptiemaatschappij draaitopvolle toeren,… decon- wen vindenvast werkbuiten huis, meervrou- in hethogeronderwijsneemttoe, hetaantal vrouwen beschikbaar voor vrouwen, contraceptiva is al van zichlatenhoren, begin jaren1970.DolleMinaenPAG hebben rekenen wehetalgemeneklimaatinBelgië, Joni Lovenduski. Voor de de opkomst van hettweedegolffeminismevan theorie van dedrieverwante verklaringen voor context enontwikkeling van het VOK aande Bij wijzevan besluittoetsenwedeontstaans- Drie verklaringen 1996. 1999. van de Vrouwendag. alleenaldoorhetjaarlijksorganiseren ging, sleutelrol binnendenieuwevrouwenbewe- ...... Literatuur http://www.zonta-belux.org. bij deUniversiteit Hasselt.Laureaat vandeZONTA ZAVEL prijs2006.Meerinfo: Heleen Van Loon(1982),licentiategeschiedenis VUB, ismomenteelwerkzaamalsnavorser Government andPolitics Vlaanderen: feiten,herinneringen enbedenkingen omtrent detweedegolf. 1970-1980 (1972-1992). feminisme. Eenmonografie vaneenoverlegorgaan vandenieuwevrouwenbeweging Vlaanderen, 1970-1990 in hetBelgisch politieksysteem.Demilieubeweging endevrouwenbeweging in M. Hooghe, Tilly Stuckens enMietSmet. In hetvoorjaar van Anne-Sophie 2004 sprakHeleen Vanneste,Van Loon metRitaMulier, Bystydzienski enJ.Sekhon, J.M. Bastions. The Work in: ofthe VOK Ð Women’s ConsultationCommittee’, ‘BuildingDemocraticBridgesover BelgianPolitical A. E. Woodward enR.Mulier, VOK, R. VanMechelen, R. VanMechelen, H. VanLoon, R. Mulier, M.Hawkesworth enM.Kogan, in: ‘Genderandpolitics’, J. Lovenduski, 25 Vrouwendagen inBeeldenen Woorden. VOK –Feestboek. Dwars enloyaal.Eengetuigenis over veertigjaar engagement. evn 1979. . Leuven, Nieuwkomers ophetmiddenveld. Nieuwesocialebewegingen alsactoren De impactvanhet Vrouwen Overleg Komitee (VOK) ophet Vlaamse ietatvradln,rj nvrietBusl 2004). Licentiaatsverhandeling,Vrije Universiteit Brussel, Uit Eigen Beweging. Balansvandevrouwenbeweging in Vlaanderen. De meerderheid. Eenminderheid.Devrouwenbeweging in predisposing factors facilitating factors Vrouwendag van1977. Tekening vanNicole De VOK-madam op De VOK-madam Bron: Archief VOK. de affiche vande otrasehneig rj nvrietBusl 1997. Vrije Universiteit Brussel, . Doctoraatsverhandeling, Van Goethem. odne e ok 1992. . LondonenNew York, Democratization andwomen’s grassroots movements het tweedegolffeminismein Vlaanderen. unieke positieinneemtindegeschiedenisvan autonome organisatie maaktdathet VOK een bereikt alsschijnbaaroverkoepelende doch plaatsvinden endepolitieke slagkrachtdieze om oppluralistischebasisoverleg telaten haarvernieuwende aanpak vrouwenbeweging, overleg- endrukkingsorgaan binnendenieuwe staan. Decentraleroldiehet VOK vervult als Blankaart waaruit het VOK uiteindelijkisont- directe aanleidingvan hetstudieweekend inDe overleg binnendevrouwenbeweging vormt de maarookjuistdenoodaan welijke militante” “phallocratische herinneringenvan eenvrou- linkse bewegingen. Herinnerenweonsde onder vrouwendieactiefzijnindenieuwe ne frustratiesdieerbegin jarenzeventig zijn Qua voor pluralismeenontzuiling. andere politiek, progressief maandbladdatijverde voor een triggering events rekenen wedealgeme- efne 1997. Leffinge, Encyclopedia of Leuven, Leuven, . E studie. Datmaaktduidelijkwaarom veel navolgers zichvoor eenhaast Hoe denavolgers zichverhouden tothetorigineelisonderwerpvan haar met Vondel alsuitzondering. zen opmaakisdienogalpover, maarwat ikuitdedoorhaargeciteerdever- ven alsimitatievan Ovidius, geen oordeelover deliterairekwaliteit van deHollandseheldinnenbrie- gekunstelde van hetdoorhembedachtegenrenietstoort. Van Marionvelt slaagt erinomhetemotionelemomentzolevendig teverwoorden dathet hij versvorm gieten.HetishaastonmogelijkomOvidius teevenaren: een geloofwaardige retorischeargumentatie opbouwenenhetgeheelin want alledetailsmoetenkloppen. Hijmoet dat hijgoedmoetbestuderen, zich inleven ineenbekend personage, depoëetmoet dinnenbrief teschrijven: Het isdusnietmakkelijk omeenhel- spelingen van dedichter. tie van hetkarakterendegeleerde toe- verhaal en geniet juistvan depresenta- want delezerkent het Dat geeftniet, de aanstaandekindermoordmeekrijgt. isalleswat delezerover ik nogniet”, weet “Waarheen mijnwoede mijleidt, doden. Alleen zegt hijdatniet. op hetpuntstaathaarkinderente een briefaanJasonschrijven terwijlzij hun leven. Hijlaatbijvoorbeeld Medea ges. Hijbeschrijfthetcrisismomentuit verhalen enbekende literairepersona- eruditie. Ovidiusgaatuitvan bekende ter enlezerkunnengenietenvan hun gevoel. Eigenaanhetgenreisdatdich- argumenten enuitbarstingenvan spitsvondige gezwollen taal, retoriek, terug tekomen. Debrieven staan vol op enprobeertdemantebewegen roeptliefdevolle herinneringen wraak, zweert wentelt zichinliefdesverdriet, zij beklaagt deheldinhaardroeve lot, gedicht. Indebriefindichtvorm op hetthemavanOvidius. ontrouwe minnaarenhetiseen uit deGrieksemythologieaanhaar en het iseenbriefvan eenverlaten vrouw Vlaanderen iseroneindiggevarieerd dichter Ovidiusveel dingentegelijk: Een heldinnenbriefisbijdeRomeinse dat hetgenre beoefend isinNederland Inderuimvierhonderd jaar Heroides. laatste exponentenvandeHollandse Bilderdijk enDeClerq zijnde de eeuw. Potter in1412endevroege negentien- Dirc ven tussendeHaagsehofdichter het Nederlandsetaalgebied zijngeschre- erin veel enwelktypeheldinnenbrieven Heroides inNederland met Zijwil Haardoelisrestauratie. brief. deheldinnen- noemt OlgavanMarion maarbijzonder genre”, “Een klein, Hollandse epigonen. Kuisheid voorop! Ovidius’ ednebivn Ovidius’ Heldinnenbrieven. laten zienhoe- Nederland te krijgen.Indeachttiendeeeuwwordt zijnbenaderingvoortgezet: Heroides eerstvolledig vertaald omdestijlvan demeesterinvingers van zijnheldinnenkatholieke martelaressentemaken. Hijhadde is eenlofzangopdestadhouder. Vondel laatOvidiusnogmeerlosdoor van dezeheldinnenbriefinNeolatijnwas CasparBarlaeusenzijngedicht Hendrik voorzichtig tedoentijdenshetbeleg van Den Bosch.Deauteur worden dooreenactueleheldin. Amalia van SolmssmeektFrederik omeenhalve eeuwlatergevolgd te als afzendervan eenheldinnenbrief, andere perioden.Zoverschijnt indezestiendeeeuwJacobavan Beieren later uit personages. GehuwdeEerstnoguitdeoudheid, daarnaverschenen nieuwe gorische ofBijbelseinterpretatievoorzien, teren. Indatverbetertraject werddeRomeinsedichtereerstvan eenalle- wildendeschrijvers Ovidiusverbe- heldinnenbrieven dewereldinzond, dietweeerotische brief. Opdezestiende-eeuwsehumanistHeinsiusna, om erindeNederlandenvoortvarend werdgevarieerd opdeheldinnen- - bewondering voor zijnvorm enafkeer van zijninhoud-verklaart waar- ontvanger wettiggehuwdwaren. Dezemoeizameverhouding totOvidius mochten eigenlijkalleendietweegelezenworden waarin afzenderen werden debrieven zwaar gekuisteningekort gebruiktinhetonderwijsen voor seks.En danzijnzemeestalnietgetrouwdmetdieman!Daarom maar nietvoor eengoedglasbijdeopenhaard, langen naareenman, ma’s indeHeroidesendatislust.Debriefschrijfstersvan Ovidiusver- zijgruwdenvan eenvan decentralethe- onmogelijke opdrachtstelden: Olga vanMarion Mieke de Vos isredacteur vanHistorica. atl,20,409blz.ISBN9077503 412. 2005, Vantilt, , , ednebivn vdu’Heroidesin Heldinnenbrieven. Ovidius’ van deheldinnenbrief. maar weleffectief voor begrip send, werkvertaling temaken iszeerveelei- lisme valt. Vondels strategie omeen maardathijbuiten haarspecia- heeft, Marion zichwelinOvidiusverdiept dende hoofdstukblijktechterdatvan origineel eenvereiste. Uithaar inlei- Daarvoor iseengrotekennis van het weglaten isinditverband onthullend. maarjuistwat ze Ovidius overnemen, psychologie. Nietwat auteursvan schrijverschap enover vrouwelijke over vrouwelijk lijk enseksualiteit, weerspiegelen opvattingen over huwe- zetten hiertoe.Deheldinnenbrieven spectief. Van Mariongeeftslechtsaan- maarookvanuit eengenderper- deren, nenbrieven nietalleenliterairtebena- Het zouinteressantzijnomdeheldin- vingen alsliteraireontwikkelingen. het genreendeinhoudelijke verschui- tatie. Zijbeschrijftdefascinatie voor bijeengebracht endatiseengrotepres- Van Marionheeftenormveel materiaal kunst endaarmeedeheldinnenbrief. functie van deklassieke Oudheidinde de Romantiekverdwijnt devoorbeeld- commentatoren isechterblijvend. In gebrek aankuisheidbijvertalers en losser. DepreoccupatiemetOvidius’ neel eneigentijdsvers wordt steeds maarde bandtussenorigi- brieven wel, navolgers lezendeheldinnen- Ovidius’ E 24,90.

27 HISTORICA oktober 2006 Mieke de Vos Recensie 28 HISTORICA oktober 2006 Madelon Stokman Recensie P oh ende daaropvolgende islamofobiehebbentotgevolg gehaddatde Gogh, de opkomst enondergang van PimFortuyn endemoordop Theo van ofNederlandseMarokkanen. 11september, Marokkaanse Nederlanders, bijvoorbeeld over afkomst. Metdenadrukopetnischeachtergrond, verwege dejarennegentig isingezet. Voorheen sprakmenhoofdzakelijk Moslima pastindeverschuiving van hetpublieke debatdievanaf hal- de wetenschapenjournalistieklijkttermflinkingeburgerd. Determ maarin terminologie omdatzijliever gewoon alsmoslimworden gezien, hebben staan.BijsommigeMoslima’s iserenigeweerstandtegen deze alshungeloofhoog moslims meeaangeduiddiezowel hetvrouw-zijn, erworden vrouwelijke De termMoslimaiseenrecente‘uitvinding’, tweede metdeopkomst van islamitischfeminisme. de deeersteheefttemaken metdetermMoslima’s, genoemd indetitel: trends terugtevindendiebijzonderactueelzijn.Beidenworden zijnertweebelangrijke Als menkijktnaardecontext van hetboek, lima’s. cussie onderdegeïnterviewde Mos- der determfeminismeleidttotveel dis- negatieve bijklankheeft”. Inhetbijzon- feministe omdathetwoord voor mijeen “ik noem mezelfgeen tot, feministisch” ben geëmancipeerdennoemmezelf variërend van “ik aan meningenweer, islam enfeminismegeefteendiversiteit verschillen. Vooral hethoofdstuk over hetzelfde. Maarerzijnookduidelijke lijktvoor allevrouwenvrijwel lim-zijn’, Deze maniervan omgaanmet‘hetmos- lims komt ofvan moslimsonderling”. ofdatnuvan niet-mos- van demoslim, gehad meteconformerenaanhetbeeld maarikhebnooitdebehoefte moslim, “Ikbeschouwmezelfals Naïma Azough: gevoelens voor deislam.Zovertelt een tipjevan desluiergelichtover hun werkzaamheden tersprake. Ookwordt opleidingenhuidige ouders, hun jeugd, In deintroductievan devrouwenkomen in hungeloof. dagelijkse leven enhetdagelijkseleven greren devrouwenhungeloofinhet fobie. Opverschillende maniereninte- deKoran enislamo- feminisme, cipatie, en cabaretièreFundaMüjdeover eman- Famile Arslan advocate Naïma Azough, Nederlands ènmoslimzijn. tellen onderandere Tweede-Kamerlid het woord over diverse thema’s. Zover- NederlandseMoslima’s die laat inhaarboekveertien Moslima’s aan door, zelfeenbekeerde moslim, Pektas-Weber, envooral hoog tijdvooreenboekover, ken Emancipatieachterdedij- Moslima’s. boek vanCeylanPektas-Weber, publicaties vandelaatstejaren ishet Indestroom van is algemeen bekend. vrouwen onderdrukt worden wereld’ sche Daterin ‘de islamiti- breed uitgemeten. isinmiddels sages over vrouwen staan, Dat erindeKoran negatieve pas- islam. Alweer eenboekover vrouwen ende Emancipatie achterdedijken ctrenvrdmn.Hetwas eenverademing. echter esn s ishe ef niba,voor de misschienzelfsonmisbaar, ressant is, boek van Amina Wadud vooral eentheologischwerkis envooral inte- Emancipatie achter dedijken het veel toegankelijker maakt.Hetkanvoor veel menseneen a ainlti nmsi a eof,aldusLeyla Çakir. Pektas-Weber van nationaliteitenmoslimvan geloof”, maardestemeereenbandmethetgeloof.“IkbenNederlander herkomst, allochtonen?) hebbenminderdanhunouderseenbandmethetlandvan natie is.Detweedeenderdegeneratieimmigranten(ofgastarbeiders?of geïnterviewden stellendatNederlanderenmoslimzijneenprimacombi- Maar deauteurheeftjuisthetpositieve naarboven wetentehalen.De igvrjBla,20,249blz.ISBN 9054601205. 2006, Uitgeverij Bulaaq, Moslima’s islamitische alschristelijke cultuurgebonden groepenvoorkomt. terwijlhetbijzowel ook vaak tenonrechtetoegeschreven aandeislam, gemaakt metcultuur. Eenonderwerpalsvrouwenbesnijdeniswordt dan hierbijwordt over hetalgemeennauwelijksonderscheid uit religie, Allerlei problemenindesamenleving worden steedsmeerverklaard van- allochtoonennu minderheid, migrant, moslim”. buitenlander, gastarbeider, ken: moslims. […]Ikweetsomsnietmeerwat voor woorden ikmoetgebrui- hoop geveegd enzijnweallochtonen.Ennuhebbenmensenhetover nuwordt hetallemaalopéén gemaakt tussenMarokkanenen Turken, “Vroeger werdinNederlandnogonderscheid Leyla Çakir: terviewden, pulaire wetenschapvaak verwisseld worden. Zovertelt éénvan degeïn- indehedendaagsejournalistiekenpo- en‘moslim’ termen ‘allochtoon’ Moslima’s omgaanhethungeloof. zijn wat betrefthetislamitischefeminismeenhoeNederlandse Ceylan Pektas-Weber, Midden Oostenendeislam. Madelon Stokmanishistoricaenjournaliste, gespecialiseerd inhet atmei eeted enstelthetgeloofboven deetniciteit. gaat meeindezetrend, Moslima’s. Emancipatieachter dedijken, Wadud, verwonderlijk dathetboekvan Amina zeggen zij.Hetisdanook niet zweren, ciperen ishetnietnodiggeloofafte rechten opeisen.Omalsvrouwteeman- tische vrouwendiebinnendeislamhun komen ersteedsmeerislami- neren zijn, islam enemancipatiemoeilijktecombi- westen vaak deovertuiging heeftdat mitisch feminisme.Hoewel meninhet baar wordt ishetinopkomst zijndeisla- Allen zijnhoogopgeleid.Maarwaar het de achtergrond van deveertien vrouwen. blijktookuit een elitairniveau bevindt, tionaal alsnationaalzichvooralsnog op sie over ditgedachtegoed zowel interna- Moslima’s inopkomst is.Datdediscus- onder ger van hetseculierefeminisme, alstegenhan- dat islamitischfeminisme, hetboektoontweldegelijk feminisme, zij zichkunnenaansluitenbijdeterm zijn danwelverdeeld over devraagof De geïnterviewde vrouweninhetboek navolging inNederland. woordig vindenhaardenkbeeldenook tegen- bekend alsislamitischfeministe, Verenigde Statenis Wadud aljaren terugtevindenis.Inde ‘Verder lezen’ elme vrhtdgljs ee,wat veel meerover hetdagelijkseleven, een vrouwelijk perspectief, Herlezing vaneenheilige tekstvanuit De tweedetrenddiein dities”. ontkoppelen van geloofencultureletra- en emancipatiegepaardgingenmethet bij allegeïnterviewden “bewustwording concludeert inhaarnawoord danookdat De koran endevrouw. insiders ,gaat Moslima’s E 18,50. Moslima’s. eye-opener in delijst zicht- G en tebespreken viadewebsite. willenwedocentendegelegenheid geven lesmateriaalaantebieden site, dieping opeenonderwerp.Naasteigentipsvan deredactievan deweb- kunnen detipsensuggestiesvan denieuwewebsitegebruiken voor ver- ten opwat erindemethodenwordt aangeboden.Docentenenleerlingen hoeken ophetgebiedvan gender- envrouwengeschiedenisisaanteslui- De bestemanierommeerdocententeinteresserenvoor nieuweinvals- en vrouwenaanhetbegin van detwintigsteeeuw. recht zijdelingswordt behandeldbijdeemancipatiestrijdvan arbeiders boeken van Sfinx enSprekend Verleden destrijdvoor hetvrouwenkies- terwijlindeonderbouw- delen eenuitgebreidhoofdstukover hekserij, lokaal doen.Gebruikers van demethodeMemoinbovenbouw behan- maatgevend voor wat zeinhetklas- dewerkdruk, gezien is demethode, wengeschiedenis. Voor demeestedocenteninhetmiddelbaar onderwijs geschiedenismethoden aanbiedenophetgebiedvan gender- envrou- Voor dieaanpassingishetbelangrijkdatwewetenwat deverschillende maken voor docentenenscholieren. tie diewenualbiedenopdewebsitewilleneenaparteafdeling passen aandeeisenvan denieuwegroepgebruikers. Naastdeinforma- bestaan. Denieuweoriëntatiemaakthetnodigdatwedewebsiteaan- oude doelgroepvan wetenschappersengeïnteresseerdeleken blijftwel doelstellingen teverbreden. Erkomt meeraandachtvoor onderwijs.De Op de Algemene Ledenvergadering inaprilheeftde VVG beslotenhaar schiedenis. wen enmannendiebelangstellinghebbenvoor gender- envrouwenge- karakter tegeven. Desitemoeteenontmoetingspuntworden voor vrou- gesteld omsamenmetdewebmastersiteeennieuwenup-to-date heeftaan- Evelien Rijsboschen Annemieke Windt, VVG nutweeleden, echter aanhaaractualiteitswaarde. Vandaar dathetnieuwebestuurvan de homepage oudeinformatiestaan.Eenwebsitedankthaarbestaansrecht de siteverschijnen. Wie echterdewebsiteopendezagopNederlandse de inspanningenvan webmasterPienSteringableefernieuweinhoudop de websitevanuit hetbestuureenondergeschoven kindjewerd.Dankzij Wisselingen inhetbestuureneenoriëntatieopdetoekomst maaktendat De laatstejarenheeftde VVG eenbijnasluimerendbestaangeleid. den. zich wetenschappelijkmetvrouwen-engendergeschiedenis bezighou- ben ingeschiedenis.Desiteiszeker nietalleenbedoeldvoor mensendie Met dewebsitewillenwebezoekers trekken dieeenbredeinteresseheb- staan dossiersopvan vrouwendiehetverleden kleurhebbengegeven. historische gebeurtenissenindewereldvan devrouwengeschiedenis.Er tipsvoor boeken eneenkalendermet over hetwerkvan devereniging, jaren actiefopinternet.Bezoekers vindenopde VVG-site informatie De Vereniging voor Vrouwengeschiedenis (VVG) issindseenaantal hulpmiddel geworden. studentenendocenteneenonmisbaar voor veel geïnteresseerdeleken, anderd. Steedsmeerbronnenkomen digitaalbeschikbaar. Internetis pen 15jaarishistorischonderzoekonderinvloed van internetenormver- documenten ishetnietmogelijkverleden tebestuderen.Deafgelo- Geschiedenis istraditioneeleenpapierenwetenschap.Zonderboeken en www.vrouwengeschiedenis.nl Interactieve geschiedenis via a eokr itale ekm maarookonontbeerlijk. van bezoekers nietalleenwelkom, schiedenis.nl eenwaarlijk interactiefmediumworden danzijnbijdragen en medewerking van degebruikers van desite. Wil www.vrouwenge- Het zijnambitieuzeplannendiewenietkunnenrealiserenzonderdehulp komsten. wengeschiedenis wordt uitgelichtenactueletipsvoor boeken enbijeen- dieeenbelangrijke rolspeeldeindevrou- maar mogelijkookeenman, naar relevante sites.Maandelijkseennieuwdossierwaarbij eenvrouw, op desitekunnenpubliceren.Iedereweekeennieuwlemmametlinks Voor eenbloeiendewebsiteishetnodigdatweregelmatig nieuwezaken behoorlijke tijdsdrukwerkstukken moetenmaken. dievaak onder zijnbelangrijke hulpmiddelenvoor leerlingen, websites, publicaties over vrouwengeschiedenis enverwijzingen naarrelevante waarbij leerlingenwegwijs worden gemaaktingoedeen toegankelijke die vragenhebbenover degeschiedenisvan vrouwen.Eenliteratuurlijst De websitezalzichookontwikkelen toteerstevraagbaakvoor leerlingen pen diezichaandevaste canonvan vrouwengeschiedenis onttrekken. via vrouwengeschiedenis.nlperweeksuggestieskrijgenvoor onderwer- hopen wekritischonderzoektestimuleren.Daarnaastkunnenleerlingen korte samenvattingen van onderwerpeneneenlijstmetliteratuurtips onderzoek tedoennaarmindergangbareonderwerpen. Aan dehandvan hoopt de VVG leerlingenaantesporennieuwewegen tebewandelen en Door hetgeven van tipsvoor onderwerpenvoor werkstukken opdesite leren zwak blijven. die leerlingenvolgens deuitgangspuntenvan detweedefase moetenaan- waardoor deonderzoeksvaardigheden kritisch onderzoekachterwege, is ineenvoudige taalbeschikbaar. Helaasblijftmaaraltevaak heteigen Vindi en Wikipedia zijngeliefdebronnenvoor scholieren.Deinformatie de encyclopedie alseersteoriëntatievoor eenwerkstuk.SitesalsDa tie tevindenvoor hunwerkstuk.Internetheeftdeplaatsingenomenvan geschiedenis gaannietlangeralseerstedebibliotheekdoorominforma- Scholieren enstudentendieeenwerkstukmoetenmaken voor hetvak

29 HISTORICA oktober 2006 Annemieke Windt VVG 30 HISTORICA oktober 2006 Elkie Jordans Onder de loep van debewustwording enidentiteitvan zmv-vrouwenmethetoogophun Amsterdam endaarbuiten. Dedoelstellingvan ZAMIishetversterken biedt eenpolitiekencultureelpodiumvoor allezmv-vrouwenin V pZM. http://www.iiav.nl/beeldmateriaal/ op ZAMI.: tezoeken Ze zijntevindendoorindefotocatalogusonder“organisatie” In hetbeeldarchiefzijnnuvele foto’s opgenomenuithetZAMIarchief. ZAMI eenkrantuit. multicultureleactiviteiten eneetcafé.Bovendien geeft georganiseerd: betering van zmv-vrouweninNederland. Verder worden erZAMICasa voorbeeld en werkinspirereneneenbijdrageleveren aandepositiever- elk jaardeZAMI Award uitgereiktaanzmv-vrouwendiedoorhuninzet, Beeldarchivaris IIAV Elkie Jordans empowerment liefde (uitZAMI, vrouwendiesamenwerken invriendschapen De naamZAMIbetekent: lingenvrouwen migranten-envluchte- bracht. ZAMIiseenzelforganisatie voor zwarte, zijn danookerg blijmethetZAMIarchiefdatnubijonsisonderge- schenken aanZMV(Zwarte- Migrantenen Vluchtelingen) vrouwen. We Voor hetIIAV iséénvan despeerpunteninhetbeleidmeeraandachtte ZAMI foto’s ontsloten Van linksnaarrechts: Kay, ?, Yodith Aberra (projectmedewerker). Circa en participatieindeNederlandsesamenleving. Zowordt De vieringvanhet vijfjarig bestaanvanZami.Geheellinks Moni Weiss (Zami),vierde vanlinks Veronika vanRoon (Zami). Medewerkers envrijwilligers vanZami. A New SpellingofMyName 2000? ©onbekend. De andere vrouwen zijnonbekend. 18dec. 1996.©onbekend. van Audre Lorde). ZAMI Lorde). van Audre tijdens deuitreiking vandeZami Award 1997voorBeste Actrice. Linkshaar Informatiespecialiste CiscaPattipilohy wintDe Triomf prijs2002.Zijwas Molukse NelLekatompessy, winnaarvandeeerste prijs,methaarmoeder participatie enintegratie vanvrouwen uitetnische minderhedente de eerste diedezeprijs,ingesteld doorminister Van Boxtelomde vergroten, won.CiscaPattipilohy isbestuurslid vanZami. moeder. ©Joke van Vlijmen. Relations der and Women’s SameSex aandacht gerichtzijnopde Tijdens hetcongreszalonze pen enzelfbeeldtradities. stereotie- lende representaties, het onderzoeknaarbeeldbepa- culturele studies.Zebehelst recentelijk voortgekomen uit imagologische benaderingis ologie (‘imagology’).De ring wordt aangeduidalsimag- aanpak. Dezenieuwebenade- tische enmultidisciplinaire kri- contextuele, vergelijkende, gekenmerkt wordt dooreen die ringswijze voor testellen, gen dooreenanderebenade- congres wenstzichteverleg- opgevat? Deaandachtvan ons gen indezegemeenschappen chale beginselen enverhoudin- werden gelijkheids-enpatriar- vinisme enlutheranisme?Hoe cal- mingen alshetdoperdom, vrouwen verwerven instro- ken? Welke positieskonden dissidente geloofaangetrok- voelden vrouwenzichtothet waarom treerd opvragenals: heeft zichtotdusver geconcen- in dissentersebewegingen Het onderzoeknaarvrouwen land 1900 ophetEuropesevaste- doperse vrouwen ca.1525- Mythe enwerkelijkheid van Call for papers www.iiav.nl/nieuws rede vindtplaatsin2007.Zie Derde Wereld. Haarinaugurele over vrouwenrelatiesinde datgaat onderzoek voortzetten, teit enhaareigenlopende gebied van genderenseksuali- promotieonderzoeken ophet houden metdebegeleiding van zich aandeUvAgaanbezig- siteit van Amsterdam. Zijzal wetenschappen van deUniver- Maatschappij- enGedrags- als bijzonderhoogleraar per 1augustus2006aangesteld is Vrouwenbeweging (IIAV), centrum en Archief voor de het InternationaalInformatie- van directeur Saskia Wiering, Wieringa (IIAV) Hoogleraarspost Saskia ([email protected]). te vragenbijMariken Schuur De volledige artikelen zijnop laatste woorden en/ofzinnen. enkele artikelen ontbreken de mer 2006drukfouten. Van Helaas zateninhetjuninum- Rectificatie Service enNieuwe BoekenService aan deFaculteit der Gen- leving. se samen- de wester- op vandaag vloeden tot lingen beïn- ontwikke- me in West-Europa na1500.Deze voor deopkomst van hetkapitalis- waren eenbelangrijke voorwaarde het Europesehuwelijkspatroon verhoudingen binnen ‘egalitaire’ leving eneconomie.Derelatief had grotegevolgen voor desamen- vrouwen eencrucialerolspeelden, waarin de het huwelijkspatroon, Noordzee. Demoderniseringvan zonder indelandenrond inhetbij- en vrouwenoptraden, in deverhoudingen tussenmannen 1500 fundamenteleveranderingen Girlpower Boom, 2006. West-Europa geboorte vanhetkapitalismein Girlpower. Vrouwen ende Zanden Tine deMoor enJan Luitenvan Nieuwe boeken cfm leerdheid.vu.nl/english/index. website: http://www.godge- inhoud envoorwaarden onze voor meerinformatieover [email protected]. Zie mail adres: 1081 HV AMSTERDAM. E- versiteit, DeBoelelaan1105, Godgeleerdheid,Uni- Vrije Veen, Faculteit der mailen naardr. Mirjamvan 200 woorden testuren/e- lezingvoorstel vanmaximaal vóór 15februari2007een U wordt vriendelijkverzocht worden gepubliceerd. ten zullendaarnainhetEngels te Amsterdam. Devoordrach- vinden inde Vrije Universiteit en 31augustus2007plaats context. Hetcongreszalop30 sociaal- en/ofkerkhistorische mentaliteits-, juiste cultuur-, teerd dienenteworden inde enophoedezegeïnterpre- pen, de diverse beeldenenstereotie- opdeverschillen tussen pen, van dezebeeldenenstereotie- opdeontwikkeling schrijving, bronnen enindegeschied- vrouwen indehistorische reotiepen van/over doperse beeldvorming enste- beelden, laat ziendaterin1200- E 19,50. meisjes metDuitsemilitairen ten. DeomgangvanNederlandse Wie geschoren wordt moetstilzit- Monika Diederichs lingssamenwerking. de Volkenbond enontwikke- ging, voor dechristelijke vrouwenbewe- leraar volkenrecht. Zezettezichin pleegkinderen (OPK)enalshoog- Rijkscommissie Oorlogs- als Ðomstredenvoorzitter van de zaamheden logse werk- haar naoor- log endoor Wereldoor- de Tweede het verzet in haar rolin bekend door is nogaltijd (1892-1978) der Molen Gezina van Boom, 2006. na deoorlog. Nederlandse bevolking tijdensen hun ervaringen metde Daarnaast gaatzeuitvoerig inop instellingen van de Wehrmacht. sche zorginstellingen endiverse vrouwen metnationaal-socialisti- beschrijft deervaringen van deze zijn. HistoricaDiederichs voor onderzoekers gesloten sfeer, ming van depersoonlijke levens- inverband metdebescher- die, zij toegang totarchiefbestanden toe gezwegen hebben.Ookkreeg diehierover totnu betrokkenen, Monika Diederichssprakmet was totnutoeweinigbekend. ten, omgang haddenmetDuitsesolda- vrouwen dietijdensdeoorlog Over dezogeheten moffenmeiden, Boom, 2006. zetsvrouw GezinavanderMolen grafie vandecalvinistische ver- Strijdbaar enomstreden.Eenbio- Gert van Klinken E E 25,-. 19,50. universele grondrechten pleidooi voor deacceptatievan De derdefeministische golf. Een Dirk Verhofstadt van deFranserevolutie. het lichtvan degrotegeschiedenis geschiedenis van eenhofdamein noten plaatstzedepersoonlijke details uitdocumentenvan tijdge- achttiende-eeuwse adel.Met Europees formaatgeworden. Hongarije isMariaeenfiguur van huwelijk metLodewijk II van Nederlanden. Vooral dankzijhaar haar betekenis overstijgt de regeerde van 1531tot1555.Maar was detweedeuitreeks.Zij V, dezustervan Karel van Hongarije, sen uithethuisHabsburg. Maria door drieopeenvolgende regentes- tiende eeuwlangdurigbestuurd De Nederlandenwerdenindezes- Verloren, 2006.ca. 1505-1558 Maria vanHongarijeenhaarhof Jacqueline Kerkhoff limvrouwen. voor deemancipatievan demos- elk ophunmaniermodelstaan Nahed SelimenNaema Tahir die IrshadManji, Ayaan Hirsi Ali, te interviews met Yasmine Allas, teksten.Deauteurmaak- ‘heilige’ geïnterpreteerde enopgelegde de dictatuurvan doormannen ma’s opomzichteonttrekken aan Dirk Verhofstadt roeptdemosli- Houtekiet, 2006. naar deintrigerendewereldvan de een verslag van haarverkenningen Versailles Ðdiezeafwisseltmet een hofdameinhetpaleisvan scènes debelevenissen van Lucy Ð gedramatiseerde schetst inkorte, Pin (1770-1853).CarolineHanken res van demarkiezinDela Tour du verhaal isafkomstig uitdememoi- Dit waargebeurde ca Augustus, 2006. E dame inderevo- dood! Eenhof- De koning is Hanken Caroline lutie 17,50. E 16,50. E 29,-.

31 HISTORICA oktober 2006 Service en Nieuwe Boeken