297

De PvdA-onderhandelaars Wallage, Melkert en Kok hebben gekregen wat ze wilden. Na taaie gevechten is in het regeerakkoord van Paars I I er voor circa 1 o miljard gulden aan nieuwe uitgaven opgenomen. Een :iaal- fraai resultaat. Maar menig PvdA-er die dankzij eerdere betogen van dezelfde voorlieden de gedachte achter zich had gelaten dat sociaal tl beleid en meer collectieve uitgaven synoniem zijn, moet zich toch wel enigszins misleid voelen. Is het bij nader inzien dan toch niet zo fout lit- wat vroeger werd gedacht? Is er immers niet een frappante overeen­ ng komst tussen het huidige 'investeren in de samenleving' zoals onder­ handelaar Wallage het betitelde, en de 'socialisatie van de vraag' van t.ier de PvdA uit de jaren zeventig? Het riskante aal­ De terugkeer van dit oude denken lijkt inderdaad de zwakke stee lin in het regeerakkoord. Natuurlijk moet er bij de opstelling van een :he gokgedrag regeerakkoord uitgebreid gediscussieerd worden over de collectieve vin­ uitgaven, maar dat kan heel goed vanuit het idee dat het huidige de bedrag aan uitgaven op een effectievere en efficientere manier te van Paars II besteden valt. Zander extra geld, maar met een bundeling van de ver­ ne­ )der, schillende uitgavenstromen vallen de problemen van de grate steden ~ri - heus wei beter aan te pakken. Een betere budgettering van de (ver)nieuwbouw in de gezondheidszorg schept financiele ruimte voor ng kortere wachtlijsten. Met het inboeken van enige arbeidsproductivi­ ·es teitsstijging voor de hele collectieve sector hadden de onderhande­ BROER AKKE R BOOM ezien laars zelfs meer collectieve voorzieningen voor hetzelfde geld kunnen lid redactieraad S &.P di- realiseren. Maar de PvdA-fractie eiste extra geld voor de collectieve

!T- voorzieningen. Want de econornische groei zou daartoe de financiele eid? mogelijkheden bieden. Oat is helaas een onuitroeibaar misverstand. De econoom Baumol heeft aangetoond dat als je de salarissen en seen uitkeringen in de collectieve sector gelijk laat opgaan met de lonen in : tie? de marktsector, er zelfs bij een redelijke economische groei vrijwel r: geen geld overblijft om meer collectieve voorzieningen te realiseren. :en Paars I I geeft geen antwoord op deze wet van Baumol met als gevolg

, I.. De Partij van de Arbeid werd op HET GEHEIM VAN MODERNE van achtergrond eerst de ontwik­ 6 mei I998 opnieuw de grootste VERKI EZI NGSCAMPAGN ES keling van de PvdA vanaf het partij in de Tweede Kamer, begin van de jaren zeventig tot boekte de grootste zetelwinst van aan de vooravond van de campag­ aile partijen en manoeuvreerde ne van I 9 9 8 (paragraaf I ) . zich in een politieke positie met Vervolgens beschrijf ik de opzet een zo groot mogelijke kans op van de PvdA-campagne van I998 voortzetting van regeringsdeel­ en de wijze waarop de campagne name. Tijdens de verkiezings­ uiteindelijk is uitgepakt (para­ campagne heeft de PvdA zo vee! graaf 2). Daarna geef ik een korte mogelijk de nadruk gelegd op beschrijving en analyse van de haar 'sterk en sociaal' -boodschap verkiezingsuitslag van 6 mei en hielden haar politici - natio­ De PvdA- (paragraaf 3). Ten slotte staan wij naal en lokaal - daar in hun uitgebreid stil bij de wijze waarop publieke optredens goed aan campagne van een aantal inzichten van de cam­ vast. Voor een door Perscentrum pagne verder geextrapoleerd Nieuwspoort ingestelde jury was kunnen worden naar de toekomst dit zelfs reden om de PvdA te 1998 van de PvdA, in het bijzonder belonen met de prijs voor de voor wat betreft de inhoudelijke 'beste campagne', een prijs die in koers en de interne organisatie I998 voor het eerst werd uitge­ Over koers en van de partij (paragraaf 4). loofd. Dit succesvolle beeld vormt organisatie 1. Achtersrond en uitsansssituatie een opvallend contrast met de voor 1998' somber stemmende electorale Twintig jaar geleden, bij de ver­ positie van de PvdA in het begin kiezingen van 1977, boekte de van de jaren negentig. De partij Partij van de Arbeid een histori­ kon toen in de peilingen lange sche zege: de partij won maar tijd slechts op de helft van het liefst tien zetels en eindigde op huidige aantal stemmen rekenen HANS ANKER* een totaal van 53. Het tweede en leek ten dode opgeschreven. kabinet-Den Uyl kwam er, zoals Het beeld is evenzeer opvallend De auteur was lid van het bekend, echter niet en het kabi­ als we het contrasteren met de campasneteam van de net Van Agt-Wiegel wei. Het politiek hopeloze situatie van de Partij van de Arbeid Ievert de PvdA een langdurig PvdA halverwege de jaren tach­ trauma op. In de jaren tachtig tig, toen regeringsdeelname krijgt 'rechts' ook internationaal ondanks grote electorale succes­ de wind in de zeilen en komt de sen verder weg leek dan ooit. verzorgingsstaat steeds meer Deze contrasten roepen de vraag onder druk te staan. Binnen intel­ op welke veranderingen hebben lectuele kringen wordt zelfs bijgedragen aan de gunstige situ­ gesproken over het einde van de atie anno I998 en welke lessen sociaal-democratie. 2 De PvdA daar uit te trekken zijn om deze richt haar voornaamste krachten positie ook voor de verdere toe­ op het opponeren tegen het 'no komst veilig te stellen. nonsense' -beleid van het kabinet In deze bijdrage probeer ik Lubbers-!, kernenergie, kernra­ deze vragen te beantwoorden, ketten en 'de bezuinigingen' in waarbij ik me in het bijzonder zal het algemeen. Deze koers, waar­ richten op de Tweede­ bij een voldoende reeel alterna­ Kamerverkiezingen van 6 mei tief ontbreekt, legt de PvdA in I998. Daartoe schets ik bij wijze electoraal opzicht geen windei- 300

eren, zoals bij de verkiezingen van I 986 blijkt. In Tweede-Kamerverkiezingen van I 994· De PvdA politiek opzicht, echter, isoleert de PvdA zich verliest twaalf zetels en komt uit op een totaal van steeds meer. De 'overwinningsnederlaag', waarbij 3 7. Geluk bij een ongeluk is dat het co A door haar de PvdA zetelwinst paart aan de totale afwezigheid interne deconfiture maar liefst twintig zetels ver­ van enig perspectief op regeringsmacht, dwingt de liest, waardoor de PvdA alsnog de grootste partij partij om de realiteit onder ogen te zien en zich te wordt. De formatie resulteert in een unieke bezinnen op haar politieke en electorale strategie. 'Paarse' coalitie van PvdA, o 6 6, en vvo met Wim Dat gebeurt ook en valt deels samen met de leider­ Kok als premier. Voor het eerst in ruim zeventig schapswissel waarbij oud-FNV -voorzitter Wim Kok jaar wordt Nederland geregeerd door een kabinet het stokje van Den Uyl overneemt. Tijdens de hier­ zonder confessionelen. opvolgende jaren verandert de opstelling van de Het kabinet-Kok legt een grote besluitvaardig­ PvdA en bereidt de partij zich langzaam maar zeker heid aan de dag. De mogelijkheid om de vruchten te voor op regeringsdeelname. Enigszins bij toeval plukken van het beleid van voorgaande jaren leidt komt de.partij in 1989 terug in de regering nadat het tot ongekende prestaties die scherp afsteken bij die kabinet Lubbers-!! gestruikeld was over het reiskos­ van de buurlanden: halvering van het overheidste­ tenforfait. Het kabinet Lubbers-Ill, bestaande uit kort, ruim I 8 miljard gulden aan lastenverlichting COA en PvdA (maar zonder o 6 6 ), is dan een feit. voor burgers en het bedrijfsleven, een robuuste Eenmaal in de regering wordt duidelijk dat de economische groei van gemiddeld meer dan. 3 pro­ oppositiecultuur binnen de PvdA allesbehalve is uit­ cent en meer dan soo.ooo nieuwe banen. Het kabi­ gewist. Door de tegenvallende economische ont­ net wordt getypeerd als het meest succesvolle sinds wikkeling blijken extra ingrepen in de sociale zeker­ de Tweede Wereldoorlog. In Nederland wordt heid noodzakelijk. Deze maatregelen stuiten op enthousiast gesproken over het 'poldermodel' en in groot maatschappelijk verzet met de Tussenbalans het buitenland over het 'Dutch miracle'. Het consu­ en de w A o als bekendste voorbeelden. De partij menten-vertrouwen bereikt een record-hoogte. De raakt intern verscheurd en velen spelen met de mensen in hetland zijn zeer tevreden met de presta­ gedachte om uit het kabinet te stappen. De PvdA ties van het kabinet, zien derhalve graag dat het volhardt niettemin en blijft in het kabinet. Dat beleid wordt gecontinueerd en steunen daarom de besluit blijkt achteraf een kritisch moment waarbij voortzetting van de paarse coalitie onder Ieiding van de partij defmitief kiest voor het (mee)dragen van premier Kok. verantwoordelijkheid voor de hervorming van de Aan de vooravond van de verkiezingen van I 998 verzorgingsstaat en tegen het voeren van oppositie lijkt het tij derhalve gunstig voor de PvdA. De partij zonder reele alternatieven. Internationaalloopt de beschikt over goede mogelijkheden om zich als PvdA daarmee voorop in de transformatie van soci­ 'marktleider' op de Nederlandse kiezersmarkt te aal-democratische partijen in een meer gematigde vestigen, waarbij de PvdA zich een politieke en richting met een beter oog voor de economische electorale spilpositie kan verschaffen die zich ook op randvoorwaarden voor duurzaam sociaal beleid. de langere termijn zou kunnen uitbetalen. Maar er De politieke gevolgen van deze qua draagvlak zijn ook bedreigingen. Zo maken kiezers zich onder niet voldoende voorbereide en daardoor electoraal invloed van de gebeurtenissen rondom de dood van riskante koers worden pijnlijk duidelijk bij de Meindert Tjoelker - op straat doodgeschopt nadat

• Ik ben speciale dank verschuldigd aan Marieke Moorman, Noortje van Honderd Jaar Sociaal-Democratie in Jan-Marinus Wiersma en Arend Oostveen, Marike Simons, Roos Nederland 1894-1994· Amsterdam: Bert Hilhorst voor hun kritische opmerkin­ Vermeij. Madeleine de Vries, Jan­ Bakker 1994, pp 238-295, alsmede F. gen bij een eerdere versie van deze bij­ Marinus Wiersma en Riet van der Becker en R. Cuperus. 'Dutch Social drage. Het campagneteam bestond uit, Zedde. Bart Bakker en lne Laurant Democracy between Blair and J ospin', in. alfabetische volgorde, Karin waren de vaste vormgevers. De auteur In : R. Cuperus and J. Kandel (eds.), Adelmund, Hans Anker, Susan Baart, dankt allen voor hun indirecte bijdrage Social Democracy. Traniformation in Lennart Booij, Erik van Bruggen, die zij via hun werkzaamheden aan dit Proaress. Amsterdam: Wiardi Beckman Susanne Copini, Karlien van Dam, Paul artikel hebben gegeven. Stichting/Friedrich Ebert Stiftung 1998, Depla, Gea van Gorkum, Riny Greyn, 1 . Voor een uitgebreid overzicht van de PP· 245-255. Nicolien de Groot, Trees Haverkort, recente geschiedenis van de Partij van de 2. Zie onder meer R. Dahrendorf, 'Na Femke Heine, Arend Hilhorst,.Michiel Arbeid verwijzen wij naar: F. Becker, de Sociaal-Democratie', Social is me &_ van Hulten, ElmaJonas, Alex 'De Jaren '970·1994·' In: M. Brinkman, Democratie, 38:326-343,1981. Klusman, Godfried Lambriekx, M. de Keizer en M. van Rossem (red.), 301

dA hij tijdens een avondje uit een opmerking had maatschappelijke verbreding via contacten met tan gemaakt tegen enkele vandalen - ernstige zorgen maatschappelijke organisaties. aar over criminaliteit en het vervagen van normen en De campagne werd aangestuurd vanuit het par­ er- waarden. Bovendien bestaat er een reele voedings­ tijbureau op de Herengracht in Amsterdam, waarbij rtij bodem voor angst rondom de invoering van de net als in I 994 de campagnes voor de gemeentera­ ~ke Euro, de verdere toekomst van Europa en het den en Tweede Kamer ineen werden geschoven (de ·im allochtonen-vraagstuk. Mede door de economisch '2-in-I-campagne'). Het campagneteam kende val­ tig gunstige ontwikkeling maken burgers zich ook gens de meest recente 'empowerment' -inzichten :1et meer zorgen over de kwaliteit van het bestaan. Het een platte structuur, hestand uit een groat aantal gaat hen daarbij in het bijzonder om de kwaliteit van relatief jonge mensen en stand onder Ieiding van ig­ de gezondheidszorg en de vraag of de vruchten van partijvoorzitter Karin Adelmund.4 l te de welvaart wei eerlijk worden verdeeld. Na een uitgebreide omgevingsanalyse werden de idt volgende zes inhoudelijke uitgangspunten voor de die 2 . Opzet van de PvdA-campagne van 1998 PvdA-campagne geformuleerd: te­ De centrale notie bij het denken over de PvdA-cam­ • Presta ties als basis voor ambities. Een klassiek punt bij ing pagne van I 998 was dat het in de eerste plaats zou de inrichting van herverkiezingscampagnes is de ste gaan om een herverkiezingscampagne waarbij rege­ verhouding tussen de in het (nabije) verleden ro- ringsdeelname van de PvdA en de continuering van geleverde prestaties en de ambities voor de toe­ bi- het premierschap van Wim Kok voorop stonden. komst.5 Bij het denken over deze vraag speelden 1ds De PvdA zou als regeringspartij en behept met de twee belangrijke overwegingen een rol. Ten eer­ rdt 'frontman' van het kabinet de kiezer moeten zien te ste moest uitdrukkelijk worden voorkomen dat tin overtuigen van het nut van voortzetting van rege­ de PvdA als regeringspartij en leverancier van de su­ ringsdeelname en als het even kan de kiezer om een premier door andere partijen op een negatieve De mandaat moeten vragen. Als zodanig liet deze cam­ manier vereenzelvigd zou kurmen worden met de .ta­ pagne zich het beste vergelijken met de (her)verkie­ status quo. Ten tweede hestand er een reele h.et zingscampagne van de Amerikaanse president Bill mogelijkheid dat kiezers het kabinet-Kok zouden de Clinton in I 996. Andere herverkiezingscampagnes bedanken voor de geleverde prestaties op sociaal­ die als inspiratie dienden waren de PvdA-campagne economisch terrein en vervolgens hun aandacht van I 977 (' Kies de minister-president'), de Reagan­ zouden richten op nieuwe, niet-opgeloste proble­ ·98 campagne van I 9 84 ('Are you better off than four men (kwaliteit van het bestaan, criminaliteit, rtij years ago?') en de CDA-campagne van I986 ('Laat gezondheidszorg). Een al te grote cesuur zou als Lubbers zijn karwei afmaken'). De campagne was andere partijen de mogelijkheid kurmen verschaf­ te minder goed vergelijkbaar met die van de Britse fen om de 'inzet' van de verkiezingen te defmie­ en Labour-partij in I 997, omdat de voornaamste taak ren in voor hen gunstige en voor de PvdA moge­ op van Labour er uit hestand om kiezers te overtuigen lijk ongunstige termen (bijvoorbeeld door te stel­ er van de geloofwaardigheid van Labour als betrouw­ len dat het economische karwei is afgerond en dat fer bare regeringspartij - een les die de PvdA al in het de verkiezingen vooral zouden gaan over de 1an kabinet Lubbers-III had geleerd. bestrijding van crinllnaliteit). Vandaar dat de dat Doel van de campagne was om de grootste partij PvdA er alles aan was gelegen om de continuiteit te worden in de Tweede Kamer, bij voorkeur met van prestaties zo innig mogelijk te verbinden aan een zo gunstig mogelijke uitgangspositie voor de de via (nader te formuleren) ambities voorgestane :rt kabinetsformatie en liefst met meer dan 3 7 zetels. verandering. Op deze wijze zou bovendien greep In dit opzicht hielden de electorale en politieke kunnen worden gehouden op de termen waarin doelstellingen van de campagne (vote-seeking en 1fi­ het politieke debat werd gevoerd. In een vroeg ce-seeking)3 elkaar keurig in balans. Twee belangrij­ stadium van de campagne werd deze notie vervat

l ke aanvullende doelstellingen van de campagne onder de noemer 'Het gaat goed, daarom kan het )8, waren verdere inhoudelijke verdieping via issues en beter'. Later werd deze notie meer en meer gem-

l· K. Str0m. 'A Behavioral Theory of 4· Zie noot * voor de samenstelling van Elections. New Haven: Yale University Competitive Political Parties', het carnpagneteam. Press. American Journal ofPolitical Science, s. Zie ook Fiorina, M.P., 1981 . 34' 565-598, 1990- Retrospective VotinB in American National J02

ternaliseerd en kwam zij vooral tot uiting in een Nederland is de PvdA nog altijd te vee! intern en overzichtelijk aantal beleidsprioriteiten (kleinere te weinig extern gericht. Beoogd werd om hierin klassen, 3o.ooo extra banen in de zorg, etc.- de verandering te brengen door beter dan voorheen ambities) op basis van de onderliggende idee dat aan te sluiten bij de belevingswereld van gewone daar door het kabinet-Kok de financiele ruimte mensen ('micropolitiek'), het spreken van gewo­ voor is gemaakt (de prestaties). Aldus wierp de ne taal en een bescheiden, open opstelling. De PvdA zich op als pleitbezorger van het 'juiste' PvdA zou een slagvaardige, vernieuwende en type verandering en nam zij tegelijkertijd een positieve partij moeten worden. De term 's.v.p'­ algemene, ongedifferentieerde veranderings­ benadering (de eerste letters van de woorden boodschap ('change') de wind uit de zeilen. slagvaardig, vernieuwend en positief) werd het • Benutten waarderinB voor kabinet en lijsttrekker. codewoord voor de aldus beoogde mentaliteits­ Zowel het kabinet-Kok als de lijsttrekker van de verandering. PvdA genoten zeer brede en diepe waardering bij • PvdA werkt aan oplossinaen. Daar waar de vvo en het publiek. Oat vergemakkelijkte de keuze van haar lijsttrekker in de ogen van kiezers vaak de de PvdA om in te zetten op 'Paars-11' en de wen­ neiging niet konden onderdrukken om veel te selijkheid van andere regeringscombinaties daar­ roepen en weinig klaar te maken probeerde de aan ondergeschikt te maken. Naast haar mede­ PvdA-campagne dit contrast met de vvo aan te verantwoordelijkheid voor de economische pres­ scherpen door de PvdA neer te ietten als een par­ taties liet de PvdA zich voorstaan op haar rol als tij die vooral werkt aan oplossingen waar de men­ hoeder van de sociale randvoorwaarden voor het sen wat aan hebben. Dit alles ging gepaard met paarse beleid. Die rol was onder andere zichtbaar een sterke nadruk op inhoudelijk beleid en kreeg geworden in het herstel van de koppeling van uit­ vorm in een lange reeks beleidsinitiatieven die tij­ keringen en A ow -pensioen aan de loonontwikke­ dens de campagne zijn gepresenteerd. De bedoe­ ling in het bedrijfsleven, de forse verbetering van ling daarbij was om een onderstroom te creeren de huursubsidie, de instelling van het A ow­ die als tegenwicht kon dienen voor het vuurwerk fonds, verruiming van de bijzondere bijstand en van de mediacampagne welke traditioneel gericht de ouderenaftrek. Voor een eventueel tweede is op de horse race en machtsvragen rondom coali­ paarse kabinet vroeg de PvdA daarboven aandacht ties en premier. 6 Bijkomend voordeel was dat de voor de koppeling-plus, verdere armoedebestrij­ initiatieven een uitstekend vehikel waren om de ding en het tegengaan van het 'slapend rijk wor­ partij breed neer te zetten en de inhoudelijke ver­ den'. dieping te bevorderen. • Aansluiten bij behoifte aan balans en evenwicht. Aan • Metcifoor: samen op reis naar 2 re eeuw. Tot slot was het eind van de jaren negentig zijn kiezers in bin­ er de behoefte aan een metafoor die op adequate nen- en buitenland wars van ideologische scherp­ wijze de missie voor de PvdA voor de komende slijperij en hebben zij een sterke voorkeur voor vier jaar zou kunnen samenvatten. Belangrijk was samenwerking van partijen van links en rechts dat de eeuwwisseling hierin een plaats zou krij­ (bipartisanship in de Verenigde Staten; cohabitation gen, analoog aan de bridae to the 2 rst century van in Frankrijk). Deze hang naar evenwicht en balans Clinton. De reis-metafoor was onder andere pro­ werd ook bevestigd door eigen PvdA-onderzoek minent aanwezig in de congresspeech van Wim en het werd raadzaam geacht om daar zo veel Kok en werd onder meer gebruikt om verder mogelijk aansluiting bij te zoeken. Tot echte inhoud te geven aan de noties van continwteit en koerswijzigingen heeft dit inzicht echter niet verandering. geleid, omdat het in veel opzichten de bevestiging vormde van de politieke koers van de PvdA van Boodschap de afgelopen jaren. Bovenstaande noties werden zo veel mogelijk ver­ • Aansluiten bij het perspectiif van aewone mensen. Net werkt in de centrale campagneboodschap die gro­ als de meeste andere politieke partijen in tendeels in het najaar van 1997 werd ontwikkeld.

6. Zie voor Nederland: J. Kleinnijenhuis Brants en Ph. van Praag (red.). De eta!. (red.), De Democratie op Drift. Verkoop van de Politiek. Amsterdam: Het Evaluatie van de Verkiezinascampaanes van Spinhuis, '995. 1994.Amsterdam:VU, 1995enK. en De daaropvolgende periode is gebruikt voor de ver­ Bijzonder aan de boodschap is de relatief grote rin dere verfijning van de boodschap door verdere con­ nadruk op een sterke economie ('sterk') en de ver­ :en frontatie met het verkiezingsprogramma Een wereld houdingsgewijs grote aandacht voor criminaliteit one te winnen, verschillende try outs in speeches en inter­ ('de politie dichterbij'). De boodschap breekt daar­ ro­ views en door eenvoudig logisch nadenken. De mee met de gedachte dat de PvdA uitsluitend haar De boodschap waarmee de PvdA uiteindelijk de 'eigen' issues (zoals werk en sociale zekerheid) zou en Kamerverkiezingen is ingegaan luidt als volgt: moeten benadrukken en haar 'niet-eigen' issues p'­ (zoals criminaliteit en defensie) zo vee! mogelijk len 'De PvdA wil Nederland economisch en sociaal buiten de schijnwerpers zou moeten houden. 8 Deze 1et nos sterker maken. Iedereen moet kunnen aandacht voor 'niet-eigen' issues is een belangrijke .ts- delen in de welvaartsgroei, in een betere les uit de herverkiezingscampagne van Clinton, die leefomgeving. Meer mensen uit de bijstand er bewust voor koos om 'niet-eigen' issues zoals het en naar een baan, een rechtvaardig belasting­ begrotingstekort en crin1inaliteit niet Ianger te de stelsel, kleinere klassen voor onze kinderen, negeren, maar juist te omarmen en een volwaardige te 3o.ooo extra banen in de gezondheidszorg, plaats te geven naast de 'eigen' thema's Medicare, de en de politie dichterbij. Daar hebben we de Medicaid, education and the environment. De overwe­ te afgelopen jaren ruimte voor gemaakt. Het ging daarbij was dat linkse partijen zich immuun ar­ Nederland van de 2 1 e eeuw moet sterk en moeten zien te maken voor aanvallen op de 'niet­

~ n- sociaal zijn." eigen' issues ('inoculatie'). In de praktijk komt dit 1et laatste meestal neer op een beweging naar het poli­ :eg Zoals een goede boodschap betaamt7 is de bood­ tieke centrun1.9 Een bijkomend voordeel is dat een tij- schap helder en beknopt, straalt zij een zekere emo­ aantal van deze gematigde standpunten (bijvoor­ )e­ tionele urgentie uit, sluit zij voldoende aan bij reeds beeld de bereidheid om bij criminaliteit niet aileen ·en bestaande cognities van kiezers, is zij geloofwaar­ naar preventie maar ook naar repressie te kijken) ~ rk dig, en contrasteert zij in voldoende mate met de helpt om linkse partijen te 'aarden', in de zin dat zij :ht boodschappen van de andere partijen. De bood­ vaste grond onder de voeten houden en niet beticht iii­ schap bevat een herkenbaar thema ('sterk en soci­ kunnen worden van enigerlei vorm van soft- of zwe­ de aal') dat niet aileen de missie van de PvdA verigheid ( een klassiek aanvalspunt tegen linkse par­ de beschrijft, maar tevens de concurrerende partijen tijen). Eigen onderzoek gaf aan dat deze inzichten er- 'definieert'. De boodschap geeft impliciet aan dat ook van toepassing bleken te zijn op de Partij van de politieke partijen ter rechterzijde van de PvdA te Arbeid. Overigens client men bij deze softheid vas weinig aandacht hebben voor het sociale en dat men vooral te denken aan 'politieke correctheid' en gaat ate ondanks goede sociale intenties ter linkerzijde niet het uitdrukkelijk niet om het algemene, meer ver­ tde voldoet aan de economische randvoorwaarden voor zoenende en sociale karakter van de Partij van de vas duurzaam sociaal beleid. De PvdA, daarentegen, Arbeid. rij- staat voor het juiste evenwicht tussen sterk en sociaal. De oorspronkelijke campagne-opzet was om na ran ro­ 7. Zie J. Bradshaw, 'Who Will Vote for Alternative View with Data.' In: Western 9- De te volgen inoculatie-strategie is "im You and Why.' In: J.A. Thurber en C. European Party Systems. Continuity and­ direct afhankelijk van de aard van het Nelson (red .). Campaians and Elections Chana•, ed. Hans Daalder, and Peter 'niet-eigen ' issue. De meeste 'njet­ ler American Style. Boulder: Westview Mair. London: Sage, I 983; en J.R. eigen' issues zijn 'rechtse' issues (zie en Press, I 995 en H. Anker, 'De Petrocik, 'Issue Owners!Up in BudgeenFarlie I983a en I983b),waar· Campagne-strategie: Ontwikkeling, Presidential Elections, With a I 98o door linkse partijen zich immuun kun · lmplementatie en Effectiviteit.' In : Case Study.' American Journal '![Political nen maken door naar het ideologische N.P.G.W.M. Kramer, E.H.T.M. Science 4o:825-85o, I 996 . Zie daarnaast midden op te schuiven. Maar voor het Nijpels, B.M.J. Pauw, en L. Tiddens M.N. Franklin, T.T. Mackie en H. milieu-vraagstuk, eigendom van er­ (red.). Po/itieke Marketina: Winst '![ Valen (red .). Electoral Chana•· Responses Groen Links, ligt dit weer anders . De Verlies? 's-Gravenhage: sou, I 996. to Evolvina Social and Attitudinal Structures PvdA immuniseert zich daar niet nood­ ro- 8. Zie: I. Budge en D.J. Farlie. in Western Countries. Cambridge: zakelijk door naar het midden op te !d. Explainina and Predictina Elections. Issue Cambridge University Press , voor aan­ schuiven. In I 998 koos de partij er voor Effects and Party Strateaies in Twenty· Three vullend empirisch bewijs dat kiezers in om het issue van een ander 'frame' te Democracies. London: George Allen & westerse democratieen zich bij hun par­ voorzien door zo vee! mogelijk te wijzen Unwin, I983; Budge, 1., and D.J. tijkeuze steeds meer Iaten leiden door op de noodzaak van economische duur­ Farlie. 'Party Competition· Selective politiek-inhoudelijke overwegingen, zaamheid. Emphasis or Direct Confrontation? An waaronder issues. de raadsverkiezingen van 4 maart massief met de Voor wat betreft de vrije publiciteit is gekozen 'sterk en sociaal'- boodschap naar buiten te komen voor een media-campagne met nadruk op de lijst­ en bij wijze van appel in de laatste tien dagen van de trekker, waarbij de overige hooggeplaatste kandida­ campagne nog een stevig 'Kies Kok' -accent te leg­ ten voor aanvullende publiciteit zorgden. De moge­ gen. De slogan zou dan overgaan van 'sterk en soci­ lijkheid van een dagelijkse persconferentie werd aal ' naar 'sterk en sociaal: Kies Kok'. De voor de wei overwogen, maar onder andere afgewezen maand april voorziene tweestrijd tussen Bolkestein omdat de inhoudelijke initiatieven de campagne al en Kok speelde zich echter reeds in februari af tij­ van voldoende voeding voorzagen. De lijsttrekker dens de raadscampagne. Dit alles had tot gevolg dat, was in de hete fase van de campagne zichtbaar op anders dan verwacht, de campagne voor de Tweede bijeenkomsten in hetland met de 'Tafel van Kok' . Kamer-verkiezingen voor het eerst sinds zeer lange Bij de optredens werden zowel de regionale als de tijd een tamelijk spanningsloos karakter droeg. De landelijke media bediend. Daarnaast genereerden meeste kiezers en politieke waarnemers hadden a! speciale campagne-activiteiten zoals de Future­ in een vroeg stadium het gevoel dat de PvdA de festivals, de 1-mei bijeenkomst met Tony Blair, en grootste partij zou gaan worden. Over de aard van de Polderboys de nodige extra publiciteit. Voorts de nieuw te vormen coalitie (Paars-11) bestond werd getracht om via canvas-activiteiten (waaronder evenmin vee! twijfel, of het zou de vraag moeten een landelijke can vas- dag op zaterdag 2 mei) het zijn of D 6 6 na de verkiezingen over voldoende individueel contact met kiezers te bevorderen, zetels zou kunnen beschikken om op geioofwaardi­ maar de eerlijkheid gebiedt te zeggen dat het partij­ ge wijze haar deelname in een paars kabinet voort te kader te klein is geworden om dat zonder extra kunnen zetten. 10 Tijdens de campagne bleek boven­ inspanningen met succes te kunnen doen. Het dien een verrassend grote appellerende werking uit directe kiezerscontact kreeg bovendien veelvuldig te gaan van de 'sterk en sociaal' -boodschap. Door a! gestalte via een groot aantal phone-ins georganiseerd deze ontwikkelingen ontstond geieidelijk aan twijfel door regionale dagbladen of radio- en teievisiesta­ over de vraag of een 'Kies Kok' -appe! nog wei nodig tions. Daaraan deden naast de lijsttrekker vele ande­ was. Uiteindelijk resulteerde dit in een enigszins re PvdA-politici mee. schizofrene situatie waarbij bepaalde groepen kie­ Voor de betaalde publiciteit werden verschillende zers (zoals radioluisteraars) zullen zweren dat de middelen ingezet. Er was een modern vormgegeven PvdA massief heeft ingezet op 'Kies Kok', terwijl website die voortdurend gevoed werd met de laatste andere groepen kiezers (bijvoorbeeld krantenle­ informatie. Daarnaast werd gebruik gemaakt van affi­ zers) met recht kunnen claimen nooit van die leus ches en billboards in grote steden (met foto's van de gehoord te hebben. beroemde popfotograaf Anton Corbijn). In de laatste weken werd ruimschoots geadverteerd met reclame­ Uitventen van de boodschap boodschappen (3o seconden en 3-minuten) op de De beschikbaarheid van een goede boodschap aileen regionale televisiezenders. Op zeer bescheiden schaal biedt geen enkele garantie voor een goede verkie­ werd gebruik gemaakt van reclameboodschappen op zingsuitslag. Een aanvullende taak is om de boodschap Radio 1. In feite was sprake van campagne-aimmick daadwerkelijk over het voetlicht te krijgen en zo vee! door het uitzenden van slechts enkele spotjes in de als mogelijk bij de mensen thuis te krijgen (in jargon: ochtend en de avond (de mom en ten waarop vooral aettina the messaae out) I I. Oat vereist op zijn minst een politici en opinieleiders luisteren), bedoeid om de goede boodschapper en een gedegen media-strategie. indruk te wekken dat de PvdA voortdurend in de De PvdA heeft daarbij onmiskenbaar zeer vee) baat Iucht was. Naast de traditionele foldertjes werd op de gehad bij de kwaliteiten van haar lijsttrekker Wim verkiezingsdag zelf gebruik gemaakt van een speciale Kok die seiectief zichtbaar was en vooral vanuit kracht ansichtkaart met daarop het verkiezingsaffiche. Er opereerde. Dat betekende dat hij aileen het conflict zijn vrijwel geen advertenties geplaatst en er was opzocht in situaties waarin dat echt nodig was. onvoldoende budget om aan direct mail te doen.

1 o. Het belang van deze contextuele leiden door de vraag hoe zij met hun National Politics in the Face '![ Union. Ann aspecten voor de uiteindelljke verkie­ stem de machtsverhoudingen het meest Arbor: University of Michigan Press, zingsuitslag valt moeilijk te overschat­ kunnen be'invloeden (zie C. van der Eijk I996). ten. Recente verkiezingsstudies maken en M.N. Franklin (eds.). Choosina I 1. Zie Anker, I 996, ibid. duidelijk dat kiezers zich zeer sterk Iaten Europe? The European Electorate and ~en Tabel: Uitslag Tweede-Kamerverkiezingen 1994 en 1998 jst­ Verschil da­ I994 I998 ge­ PvdA 37 45 + 8 ~ rd C DA 34 29 5 VVD ~en 3 I 38 + 7 : al 066 24 14 - IO Groen Links I I + 6 ~er 5 SP 2 5 + 3 op SGP/GPV/RPF 7 8 + I k '. Ouderenpartijen 7 0 7 de CD 3 0 3 len re­ Einr!fase van de campaane. zeer sombere voorspellingen hield D 6 6 zich met en Zoals verwacht speelde tijdens de eindfase van de veertien zetels knap staande. GroenLinks profiteer­ ·rts campagne de meeste dynamiek zich af tussen de de van de afwezigheid van de tweestrijd tussen 1er PvdA en de VVD, zij het op minder intensieve wijze PvdA en VV D en verdubbelde haar aanhang (elf J.et dan het geval was geweest als de premiervraag echt zetels). De partij wist daarmee voor het eerst in

~ n, ter discussie had gestaan. Pas op het eind van de jaren een groot dee! van de haar in de peilingen tij- campagne ging de PvdA het debat aan m et beloofde kiezerswinst vast te houden. Ook de tra GroenLinks nadat laatstgenoemde partij had ver­ Socialistische Partij behaalde met vijf zetels een zeer let klaard eventueel bereid te zijn om regeringsverant­ verdienstelijk verkiezingsresultaat. De ouderenpar­ :lig woordelijkheid te dragen . Zo werd de PvdA van tijen en de Centrum-democraten van Janmaat raak­ :rd links en van rechts aangevallen: van links omdat de ten al hun zetels kwijt en verdwenen uit de Tweede ta­ PvdA niet sociaal genoeg zou zijn, van rechts omdat Kamer. Ondanks forse interne verschuivingen le- de PvdA niet genoeg zou doen aan het terugdringen (winst voor PvdA en vvo; verlies voor 066) gin­ van het financieringstekort en zich te weinig zou gen de Paarse partijen er gezamenlijk vijf zetels op ,de bekommeren om lastenverlichting voor het vooruit. Dat is betekenisvol omdat sinds I 977 de ·en bedrijfsleven. AI deze schermutselingen speelden regeringspartijen gezamenlijk geen zetelwinst meer ste zich precies afbinnen het raamwerk van de 'sterk en hadden geboekt. Opvallend ook is dat de li~e par­ ffi­ sociaal' -boodschap en verschaften de PvdA de tijen (s P, Groen Links, PvdA en D 6 6) sam en pre­ de mogelijkheid om op volgens commentatoren 'onge­ des de helft van de zetels bezetten en dat de combi­ ste naakbare' wijze de aanvallen af te went el en. Slechts natie van CDA en vvo - net als in I994 - niet op le­ twee keer werd de PvdA echt getest: bij de kwestie een meerderheid in de Tweede Kamer kan rekenen. de rondom de aftrekbaarheid van de hypotheekrente De electorale verschuivingen zijn fors : het aantal aal (onder controle gebracht met : 'de aftrekbaarheid zetels dat van eigenaar wisselde bedroeg 24, verge­ op van de hypotheekrente is bij de PvdA in veilige han­ leken met het naoorlogse record van 3 2 dat in I 994 ick den') en bij het asielzoekers-vraagstuk, waarbij een werd gevestigd. de op Kok gerichte aanval van Bolkestein onmiddellijk ral en messcherp werd beantwoord nog voordat de Hoewel dit niet de plaats is voor een uitgebreide de vvo-lijsttrekker zijn woorden zelfs maar had uitge­ analyse van de verkiezingsuitslag, kunnen daar op de sproken. basis van de exit-polls van Inter /View al wei een aan­ 2 de tal aanwijzingen aan ontleend worden. I Zo is voor 1le 3· De verkiezinasuitslaa van 6 mei het eerst sinds jaren sprake van een tamelijk gelijk­ Er Na een, zoals gezegd, betrekkelijk spanningsloze matige verdeling van PvdA-stemmers over de ver­ ras verkiezingscampagne kwam de PvdA op 6 mei als de schillende leeftijdsgroepen en zijn het niet Ianger grootste partij uit de bus (zie tabel). De vvo werd overwegend de oudere kiezers die op de PvdA voor het eerst de tweede partij van het land en hield stemmen. Zelfs onder de jongste leeftijdsgroep het CDA (dat vijf zetels verloor) ver achter zich. Na (jonger dan 25 jaar) trekt de PvdA samen met de

I 2. Een grondiger analyse zallater dit K.iezersonderzoek (NKO) van I 998 zijn jaar worden ondem omen wanneer de opgeleverd. gegevens van het Nationaal v v D de meeste kiezers ( respectievelijk 2 3 en 2 6 peilingen van de PvdA zoals die tijdens de campagne procent). Dit is een zeer positieve ontwikkeling die werden verricht. overigens nauw samenhangt met de grote waarde­ ring van Kok en minder te maken heeft met de aan­ 4· Lessen voor de toekomst trekkingskracht van de PvdA als zodanig. Er zijn lnhoudelijke koers en stellinaname PvdA. Misschien wei derhalve extra investeringen nodig om de electorale de belangrijkste conclusie van de campagne van steun in deze groep te behouden en verder te ver­ I 998 is dat de tijd waarin mensen van politieke par­ stevigen. tijen hielden en zich ermee identificeerden - de tijd Ook voor de sociale positie van kiezers geldt dat van de massapartij - definitief achter ons ligt. Dat deze minder sterk dan voorheen samenhangt met betekent dat de PvdA op een andere manier zal het stemmen op de PvdA. Hoewel de PvdA nog moeten gaan werken en opereren: liever dan zich te steeds fors oververtegenwoordigd is onder kiezers wentelen in nostalgie zal de partij de blik op de toe­ met een inkomen onder modaal (4I procent, op komst moeten richten. Wil de PvdA in die toe­ eerbiedwaardige afstand gevolgd door het c D A met komst een politieke rol van betekenis blijven spe­ I 6 procent), is zij er goed in geslaagd om stemmen len, dan zal zij door kiezers allereerst als een te trekken bij de middengroepen (modaal en twee betrouwbare bondgenoot moeten worden gezien, keer modaal; respectievelijk 33 en 24 procent). De als een partij die als aevolmachtiade van de kiezer groep daarboven stemt overwegend vvo (42 pro­ 'datgene doet wat juist is' (bet trustee-model van cent) en in vee) mindere mate PvdA (I9 procent). politieke representatie). En daar zit anno I 998 pre­ Ten opzichte van eerdere verkiezingen betekent dit des bet probleem: onderzoek maakt duidelijk dat alles dat de PvdA zich verhoudingsgewijs vooral kiezers er weliswaar van overtuigd zijn dat Kok versterkt heeft onder de middengroepen. 'datgene zal doen wat juist is', maar dat diezelfde Ten slotte is er de opkomende aender aap in overtuiging voor de PvdA als geheel in mindere Nederland: vrouwen stemmen vooral op mate geldt. Hoopgevend daarbij is overigens dat dit GroenLinks, de PvdA en D 6 6; mannen stemmen beeld onder invloed van de verkiezingscampagne vooral op de vvo en de SP. De komende jaren zul­ een stuk positiever werd in de weken direct vooraf­ len duidelijk maken in hoeverre deze kloof (die gaand aan 6 mei. En hierin schuilt de hoofdopdracht deels samenhangt met de lagere sociale positie van voor de komende jaren: bet doel zal moeten zijn om vrouwen) blijvend zal zijn. Het betreft hier een bet vertrouwen zoals dat op 6 mei in Wim Kok internationaal verschijnsel dat moeilijk los gezien bestond om 'datgene te doen wat juist is' te verbre: kan worden van de harde stijl van rechtse politici den naar de Partij van de Arbeid. zoals Bolkestein, Chirac, Gingrich en Netanyahu en De vraag is natuurlijk hoe dat bet beste kan de meer verzoenende stijl van figuren als Kok, gebeuren, rekening houdend met bet vereiste even­ Clinton en Blair. In de Verenigde Staten is de gen­ wicht tussen de doelstellingen van stemmenmaxi­ der-kloof inmiddels diep vergroeid geraakt met de malisatie en regeringsdeelname. De receptuur ideologische opvattingen van mannen en vrouwen. bevat een reeks van punten die sterk doen denken Bovendien is de kloof het sterkst zichtbaar bij jonge aan de third way of radical middle-benadering zoals kiezers. I 3 vormgegeven door Clinton en Labour. De naam Een eerste analyse van de individuele kiezersbewe­ radical middle is helaas wat ongelukkig gekozen gingen maakt duidelijk dat zoals gebruikelijk het omdat het ten onrechte de indruk zou kunnen wek­ grootste deel van de PvdA-winst afkomstig is van ken dat het er om zou gaan om van links naar bet o 6 6 . Richting GroenLinks en s P is sprake van een midden te bewegen, I4 daar waar bet er in werke­ beperkt netto-verlies van enkele zetels dat bijna vol­ lijkheid om gaat dat linkse partijen leren om gema­ ledig wordt gecompenseerd door de winst afkom­ tigde standpunten in te nemen op hun 'niet-eigen' stig van CDA en vvo. Per saldo betekent dit dat de issues opdat hun geprononceerde standpunten op winst van de PvdA vooral afkomstig is van rechts en hun 'eigen' issues voldoende door kunnen komen. dat het verlies naar links beperkt is gebleven. Dit In plaats daarvan zullen wij gewoon spreken van de beeld komt sterk overeen met dat van de interne 'sterk en sociaal' -benadering. De belangrijkste,

I 3. Emily's List. Special Convention I996 . Report. The Emily's List Women's Monitor. I4. M.J. Penn, The Mandatejorthe Combined Results. Washington, D.C., Middle . Unpublished manuscript, I996. ne elkaar deels overlappende elementen van deze Kiezers geven niet om instrumenten zo lang het 6 benadering zijn als volgt: doe! maar wordt bereikt. I Dit alles is overi­ • De kiezer centraal. Dit is uitdrukkelijk iets anders gens makkelijker gezegd dan gedaan, omdat dan de oren te Iaten hangen naar kiezers via focus­ instrumenten vaak een centrale rol spelen in rel groepen en enquete-onderzoek. w aar het wei politieke discussies. an om gaat is dat politici geleidelijk aan op een ande­ - juiste balans tussen actie en discussie. Belangrijker tr- re manier politiek gaan bedrijven. Daarbij gaat dan waar de PvdA over praat is wat zij doet. Dat ijd het om de overgang van een intern gerichte, geldt a fortiori voor ingewikkelde abstracte, ~at enigszins ambtelijke werkwijze naar een meer filosofische beschouwingen . De Partij van de ~a! open, extroverte en meer ondernemende werk­ Arbeid zal een scherp oog moeten houden voor te wijze die expliciet rekening houdt met de kiezers de juiste verhouding tussen m eta-discussies (die 1e- aan wie men uiteindelijk verantwoording moet noodzakelijk zijn) en zaken die minder acade­

1e- afleggen. I 5 De moderne politicus wordt steeds misch en meer praktisch van aard zijn en tot meer een entrepreneur die draagvlak creeert voor concrete resultaten leiden . I 7 en zijn ofhaar ideeen en tegelijkertijd over voldoen­ • De PvdA moet de belichaminB worden van politieke ver­ n, de flexibiliteit beschikt om slechte ideeen aan te anderinB. Als het tweede kabinet-Kok de rit vol­ :er passen. Dit alles dwingt politici om vaker aanslui­ maakt viert de partij tegen de tijd van de volgende an ting te zoeken bij het perspectief van de kiezer, Kamerverkiezingen haar koperen jubileum in de ·e­ waardoor politieke vraagstukken in steeds con­ regering. Dat biedt ruimte voor de oppositiepar­ lat cretere en minder abstracte termen zullen wor­ tijen voor een overtuigende roep om verande­ ok den gepresenteerd. ring. Daartegen bestaat maar een remedie: zelf de de Voor de PvdA gaat de meer centrale plaats van de belichaming van verandering zijn. Om dat te re kiezer onder andere gepaard met de volgende bereiken zal de PvdA in ieder geval aan de volgen­ fit praktische consequenties: de vereisten moeten voldoen: ne - Missie. Het gebruik van een verbindend thema - Aanzwenaelen maatschappelijk debat (aaenda-set­ lf­ blijft absoluut noodzakelijk om kiezers in staat tina). De komende jaren zal de PvdA zelfstandig :ht te stellen de opvattingen en gedragingen van de een aantal issues op de politieke agenda moeten lm PvdA in voldoende mate te kunnen duiden en plaatsen. Daarbij zou in ieder geval moeten ok interpreteren. Ook na 6 mei is de hoofddoel­ worden gedacht aan de politieke inrichting van ·e- stelling van de PvdA om Nederland econo­ Europa na de EMu, de verhouding tussen eco­ rnisch en sociaal nog sterker te maken ('sterk en logie en econornie, de vraag hoe allochtone jon­ an sociaal') en blijft zij de partij voor wie 'iedereen gens in grote steden voldoende perspectief kan n­ telt' (sociale rechtvaardigheid). worden gegeven, en de vraag hoe lokale o­ - Gewone taal. Als de PvdA daadwerkelijk met gemeenschappen verder kunnen worden ver­ ur kiezers wenst te communiceren, ligt het voor sterkt. Er zijn natuurlijk nog vee! meer vraag­ en de hand om dat in begrijpelijk Nederlands te stukken die een plaats op de agenda verdienen 1ls doen. De kiezer is immers druk bezet en heeft (cultuur!) en de PvdA zal zich gerichter met die iiil weinig tijd en animo om zich ook nog eens te agenda bezig moeten houden dan de afgelopen en verdiepen in de details van onbegrijpelijk jaren het geval is geweest. Tegelijkertijd is het k- beleidsjargon. daarbij van belang dat de PvdA een zekere mate 8 tet - Doelen in plaats van instrumenten. De uitingen van van selectiviteit betracht. I .e­ de PvdA zouden zo vee! mogelijk moeten wor­ - Creiiren van maatschappelijk draaavlak (transparan­ ta­ den geformuleerd in termen van doelen en zo tie). Naast het aanzwengelen van maatschappe­ n' min mogelijk in termen van instrumenten. lijk debat zal de PvdA ook maatschappelijk :>p n. I 5. De centralere rol van de k.iezers kan van de klant. 'Beginselprograrnma 's en Strategisch gezien worden als een specifieke manifes­ I 6. Dit punt is bijna metaforisch voor de Management in Ondememingen' In: F. de tatie van een meer algemeen verschijnsel wijze waarop in de jaren zeventig en tach­ Becker et al. (red.). lnzake Beainselen, Het :e , waarbij onder invloed van de technologi­ tig de PvdA (en vee! van haar zusterpartij­ zeventiende Jaarboek voor het Democratisch sche ontwikkeling bijna aile organisaties en in het buitenland) het zicht op de hoofd­ Socialisme. Amsterdam: De (politieke en niet-politieke) gedwongen doelen kwijt raakten en concrete verwor­ Arbeiderspers/Wiardi Beckman Stichting, worden om vee! actiever dan voorheen venheden gelijk stelden aan doelen. I996,pp. I22- I42. rekening te houden met het perspectief I 7. Zie tevens H. Banens, I8 . ZieookAnker, I996, ibid. draagvlak moeten creeren voor zware en inge­ in de zorg' en 1kleinere klassen in het onder­ wikkelde besluiten. Daarbij gaat het vooral om wijs'. Het is daarbij uiterst belangrijk dat de het deHnieren van prohlemen, het schetsen van partij aansluit bij de emotionele beleving van mogelijke oplossingen, en het maken van een deze beleidsterreinen en oog heeft voor de deHnitieve keuze daaruit. Dat kan op een ver­ daarhij vereiste menselijke maat. Daarnaast valt gelijkbare project-matige manier plaats vinden er nog vee! werk te verrichten op het gebied als het AOW-project of het project 'Sociale van milieu, een issue dat in de ogen van kiezers zekerheid hij de tijd', maar zou eigenlijk op nog eerder bij GroenLinks thuishoort dan bij de veel intensievere wijze moeten geheuren, met PvdA. gebruikmaking van zo vee! mogelijk echelons in - Actieve aansturinB van aandacht voor 'niet-eiaen' en buiten de partij. Een dergelijke transparante issues. De praktijk leert dat men zich weinig werkwijze stelt zeer zware eisen aan de partij zorgen hoeft te maken over de vereiste nadruk en vereist een campagne-achtige managt;ment­ op de 1 eigen' issues, omdat hierin bijna automa­ structuur, waarhij men er tevens voor moet tisch wordt voorzien. Binnen elke partij, en de waken dater niet te vee! hooi op de vork wordt PvdA is daarop geen uitzondering, bestaat de genomen. In dit verhand ligt samenwerking ingehouwde neiging om zich op de 1 eigen' tussen partijbureau, fractie en maatschappelijke issues te willen richten: dat is ook de raison organisaties voor de hand. De heloning voor d'etre van het hegrip 1 issue-eigenaarschap'. '9 een dergelijke werkwijze zou er uit kunnen Zo is hinnen de PvdA het aantal criminaliteit­ hestaan dat de PvdA hij de volgende verkiezin­ experts aanzienlijk kleiner dan het aantal des­ gen de meeste sprankelende partij hlijkt te zijn kundigen op het gehied van de sociale zeker­ met de meest verfrissende inzichten. heid. Het gevaar van een dergelijke bias is dat - Besluitenmachine (besluitvaardiaheid). Partijen daardoor de 1 niet-eigen' beleidsterreinen maken deel uit van de regering om dingen voor ondergesneeuwd raken. De praktische conse­ elkaar te krijgen en het land te hesturen, niet quentie hiervan is dat actieve aansturing vereist om dingen te traineren of van het pluche te is om er voor te zorgen dat voldoende mensen genieten. Als de PvdA kiest voor een voortzet­ zich op voldoende aansprekende wijze binnen ting van haar centrum-linkse koers (in plaats de PvdA met de 1 niet-eigen' issues hezig hou­ van de radikale koers van de jaren zeventig en den. tachtig) dan zal zij op een andere manier radi­ -Alles is bespreekbaar (aeen taboe's) . Veel mensen kaal moeten zijn. De heste manier om dat te hinnen de PvdA zijn bang dat puhlieke discus­ doen is door het tempo waarin besluiten wor­ sies over maatschappelijk gevoelige (en dus den genomen zo hoog mogelijk te houden. uiterst politieke) prohlemen, zoals het minder­ • Evenwicht via combinatie van 'eiaen' en 'niet-eiaen' hedenvraagstuk, de verkeerde reacties losma­ issues. Aan het eind van de jaren negentig hestaat ken. Zo vonden sommigen dat het asielzoekers­ een goede campagnehoodschap uit zowel 'eigen' vraagstuk geen onderwerp in de afgelopen als 1 niet-eigen' issues. Er zijn geen aanwijzingen campagne had mogen zijn . Een dergelijke stel­ dat hier op korte termijn vee] verandering in lingname is echter ineffectief, zelfs contra-pro­ komt. Hierhij zijn in het hijzonder de volgende ductief, zo hlijkt uit carnpagne-ervaringen in punten aan de orde: hinnen- en huitenland. Het Iaten voorthestaan - VerdiepinB en verbredinB van de 'eiaen' issues. van tahoe's verergert in de regel het probleem Traditioneel is de PvdA eigenaar van issues doordat allerlei verhalen een eigen Ieven gaan zoals werk, sociale zekerheid, onderwijs, en leiden en niet weersproken worden. Tahoe's gezondheidszorg. T och he eft de PvdA met vergroten hovendien de afstand tussen kiezers name op de laatste twee issues in de ogen van en gekozenen, omdat de laatsten 1 doen alsof 1 kiezers nog terrein te winnen. De partij zal ons prohleem niet hestaat • Ten slotte komt het daartoe aansprekende en geprononceerde opzettelijk Iaten voorthestaan van tahoe's neer standpunten moeten ontwikkelen, analoog aan op een ontkenning van de essentie van de poli­ de campagne-speerpunten 1 3 o. ooo extra han en tiek. Politiek gaat immers primair over door

1 9. Zie Budge en Far lie (ibid.) voor een waarop partijen 'eigenaar' worden van uitgebreide beschrijving van de wijze bepaalde issues . :r­ burgers als reeel ervaren maatschappelijke pro­ belang gemakkelijk uit het oog wordt verloren, de blemen. Aile partijen zijn vrij om, binnen alge­ zoals blijkt uit de ervaringen van de jaren zeventig an meen aanvaarde fatsoensregels, hun keuzes te en tachtig. De PvdA stelde toen de solidariteit de maken over de wijze waarop zij met bestaande tussen !age- en middeninkomens onnodig op de alt sentimenten om willen gaan. Als de PvdA het proef door te weinig aandacht te besteden aan het ed met de keuzes van andere partijen oneens is, is benodigde draagvlak voor de financiering van de :rs het aan haar om de discussie aan te gaan via een verzorgingsstaat. Uit focusgroepen blijkt steeds de inhoudelijke redenering die aangeeft waarom weer opnieuw dat de middengroepen zeer vee! ze dat vindt. Een dergelijke werkwijze boezemt belang hechten aan een zorgvuldige besteding van vertrouwen in, neemt vee! maatschappelijke het belastinggeld van hardwerkende mensen (zij­ ug onrust weg en is per saldo effectiever dan een zelf, dus). Oat betekent voor hen dat de aan de uk vraagstuk bewust buiten de orde te plaatsen. verzorgingsstaat verbonden rechten (bijvoor­ .a­ • Evenwichtiae benaderinB van problemen . Vee] kiezers beeld het recht op een uitkering) gepaard behoren de ervaren de PvdA als enigszins nalef of op zijn te gaan met verantwoordelijkheden (bijvoorbeeld de minst mank gaand aan selectieve waarneming. Zij de verplichting om werk te zoeken). Het interes­ n' hebben daar ook goede redenen voor, omdat de sante van deze opvattingen is dat zij niet uniek zijn on PvdA jarenlang te weinig oog heeft gehad voor voor de middengroepen, maar in grote mate '9 zaken als uitkeringsfraude of een vee! te eenzijdi­ gedeeld worden door de mensen met een laag it­ ge sympathie aan de dag heeft gelegd voor de inkomen. Deze opinies kunnen daarom eenvou­ :s­ zwakke sociale achtergrond van criminelen. dig door de PvdA worden gebruikt om de coalitie :r­ Kiezers zoeken voortdurend naar een soort van tussen beide groepen verder te verstevigen. Gelet lat geruststelling dat de PvdA het hele probleem in al op het historische en allesoverheersende belang en zijn facetten overziet en niet doorslaat naar een van deze coalitie (sociale rechtvaardigheid) kan er e­ bepaalde kant. In het geval van criminaliteit bete­ geen twijfel over bestaan dat dit een van de aller­ ist kent dat bijvoorbeeld dat de PvdA aan moet belangrijkste prioriteiten voor de PvdA client te en geven dat zij vindt dat waar mensen over de zijn. en schreef gaan hard moet worden opgetreden • Financiele betrouwbaarheid. Een vereiste om als u- (repressie). Als de PvdA dat expliciet aangeeft gevolmachtigde van kiezers te kunnen fungeren is blijken kiezers opeens zeer ontvankelijk voor dat men op verantwoorde wijze met de over­ en mededelingen over de preventie van criminali­ heidsfinancien weet om te gaan. Een van de meest IS­ teit. Maar als men direct in termen van preventie effectieve aanvallen van andere partijen op de US begint te praten denken kiezers dat de PvdA het PvdA is echter dat de partij te gemakkelijk geld :r- probleem ontkent. Een vergelijkbare structuur uitgeeft. Het betreft hier een beeld dat zeer diep a­ zien we bij het minderhedenvraagstuk. Kiezers geworteld is bij kiezers (tax and spend) en mede ·s­ blijken zeer positief te staan ten opzichte van een daardoor eenvoudig kan worden opgeroepen. en ruimhartig asielbeleid (liever iemand ten onrech­ Het beeld is overigens niet geheel onjuist, omdat :1- te in Nederland houden dan ten onrechte terug de sociaal-democratie door haar nadruk op socia­ 0- sturen) zolang maar van tevoren erkend wordt le programma's en meeromvattende rol van de in dat de asielregeling ook misbruikt kan worden en overheid meestal een grater beroep op de schat­ ill er derhalve goede waarborgen nodig zijn om mis­ kist doet dan rechtse partijen die dergelijke zaken m bruik zo veel mogelijk tegen te gaan. Het steeds achterwege Iaten of fors willen inkrimpen. ill weer terugkerende element in al deze boodschap­ Daarbij is het goed als de PvdA breed denkt: som­ :'s pen is een combinatie van 'hard' en 'zacht', in mige investeringen (bijvoorbeeld in de veiligheid rs plaats van een eenzijdige nadruk op aileen 'zacht' . van de grote steden) lijken op het eerste gezicht of • Rechten meer samen Iaten aaan met verantwoordelijk­ vee] geld te kosten, maar vormen uiteindelijk een et heden. De verzorgingsstaat wordt gedragen door diepte-investering in vergelijking met de situatie er een bijzondere coalitie van lagere- en middenin­ waarin gericht beleid achterwege blijft en de pro­ li- komens, waarbij laatstgenoemden in belangrijke blemen zich in snel tempo verergeren en de reke­ :>r mate voor de financiering zorg dragen. De solida­ ning exponentieel oploopt. Maar het geheel van riteit tussen beide inkomensgroepen is een oud de te plegen investeringen mag niet ten koste gaan leerstuk van de sociaal-democratie, waarvan het van een gezond beheer van de overheidsfinancien. 310

W aar dat toe kan leid en kunnen we dagelijks 0 Speciale aandacht voor binden van jonae talenten . De waarnemen. Vandaag de dag betaalt Nederland PvdA zal de komende jaren wederom vee! werk jaarlijks zo'n 30 miljard gulden aan rente over de moeten verzetten om jonge talenten aan zi ch te staatsschuld. Met de rente die gedurende een binden. Dat kan door middel van speciale activi­ week over de staatsschuld wordt betaald (zo'n teiten . De 'wss -academie ' waarbij via een essay­ 6oo miljoen gulden) zou in een klap de door de wedstrijd geselecteerde jongeren in aanraking PvdA zo vurig bepleite klassenverkleining kunnen kwamen met tal van PvdA-prominenten washier­ worden gefinancierd. Een solide financieel-eco­ van een prachtig voorbeeld. Eeh ander voorbeeld nomisch beleid is daarom in het belang van de is het door Niet Nix georganiseerde 'detective­ Partij van de Arbeid: gezonde overheidsfinancien weekend' op Texel, waarbij jongeren als 'detecti­ stellen de partij in staat om maximaal te investe­ ves' de sociale en politieke structuur van T exel in ren in de samenleving zonder de rekening daar­ kaart hebben gebracht. De PvdA zou moeten voor bij toekomstige generaties neer te leggen . nagaan in hoeverre dit soort initiatieven een vas­ o Nieuwe aezichten . Ten slotte is het voor de PvdA tere plaats kan worden gegeven in de partij als zeer belangrijk dat zij de komende jaren geleide­ geheel. Daarbij zou speciale aandacht uit moeten lijk aan m eer ruimte geeft aan nieuwe mensen gaan naar de aan de universiteiten werkzame zodat de partij breder herkenbaar wordt. Dit alles Assistenten-in-Opleiding (AI O 's). Zij vormen . stelt tevens zware eisen aan de recrutering. Een een zeer helder omschreven en zeer hoog opge­ meer op inhoudelijke interesses toegesneden par­ leide kweekvij ver van talent die bovendien een­ tij-organisatie zou hier verdere verbetering in voudig te lokaliseren is - namelijk op de universi­ kunnen brengen (zie hieronder). teiten. De PvdA is bovendien een interessante partner omdat zij tal van faciliteiten te bieden Werkwijze en oraanisatie PvdA heeft waar A I o 's goed gebruik van kunnen 0 De partij-oraanisatie moet 'empowerd' worden . 2 0 Het maken. Men denke aileen al aan de publicatiemo­ carnpagneteam had een moderne, platte structuur gelijkheden, de mogelijkheid van samenwerking en haar succesvolle manier van werken behoort in projecten van voldoende wetenschappelijk richtinggevend te zijn voor de wijze waarop de rest gehalte, en het netwerk dat de PvdA biedt buiten van de PvdA de komende jaren aan de gang zou de universiteit. moeten gaan. Het team werkte zo vee! mogelijk in o Een aanvullend inhoudelijk oraanisatie-model . Er een ruimte, waardoor de lijnen korter zijn, perso­ !open in Nederland heel vee! mensen rond die neel fl exibeler kan worden ingezet en meer verant­ best lid van de Partij van de Arbeid zouden willen woordelijkheid kan worden gegeven . In het huidi­ worden maar opzien tegen het bezoeken van afde­ ge tijdsgewricht, opgetrokken rond computernet­ lingsvergaderingen als een van de weinige manie­ werken en andere informatietechnologie, funge­ ren waarop ze in de partij kunnen participeren. ren leidinggevenden vooral als coaches en staat het De meeste mensen hebben belangstelling voor delen van informatie centraal. Organisaties die een beperkt aantal inhoudelijke terreinen (bijv. werken met deze empowerment-benadering milieu, Europa, sociale zekerheid) . De PvdA zou scheppen een klimaat waarin hun werknemers fl o­ hier op in kunnen spelen door haar geografische reren en vee! productiever zijn dan in traditionele organisatie-model aan te vullen met een inhoude­ hierarchische organisaties. Voor de Partij van de lijk organisatie-model. Dergelijke inhoudelijke Arbeid betekent dit onder andere dat de gekunstel­ organisatiemodellen komen vee! voor bij intema­ de schotten tussen de zogeheten 'neveninstellin­ tionale beroepsorganisaties. Een voorbeeld is de gen' (de Wiardi Beckman Stichting, het Centrum American Political Science Association, waar mensen voor Lokaal Bestuur, etc.) in de toekomst zo vee! naast hun algehele lidmaatschap lid kunnen wor­ mogelijk weggenomen moeten worden, uiteraard den van enkele tientallen zogeheten 'secties' met volledige inachtneming van de verschillende (Europese politiek, methodologie, etc.). De verantwoordelijkheden van elk van de betrokken m eeste van deze secties kennen een levendig instellingen . bestaan.

2 o. Zie onder meer K. Blanchard, J.P. Amsterdam/ Antwerpen: Contact, Carlos en A. Randolph, De Kra cht va n 1 997· Empowerment. Drie Sleutels tot Succes. 3 I I

)e Op soortgelijke wijze is het zeer goed voorstel­ stellen dat de afdeling Heerlen gei:nteresseerd is rk baar dat de PvdA binnen een jaar of vijf over pak­ in de ideeen en opvattingen zoals die Ieven bij de te weg vijfentwintig formele 'werkgroepen' werkgroep 'criminaliteit en veiligheid'. Deze vi- beschikt, zoals de werkgroep Europa, de werk­ gedachte is bovendien met rueuw: in een analyse ty­ groep milieu, de werkgroep minderheden, de van de campagne van 1994- sprak Benschop al op ng werkgroep staatkundige verrueuwing, en zo soortgelijke wijze over de PvdA als 'interesse­ !r­ voort. Men kan lid worden van een onbeperkt partij'. 21 ~ ld aantal werkgroepen, maar in de praktijk zijn de Ten slotte stelt een aanvullend inhoudelijk orga­ re­ meeste mensen lid van twee of drie werkgroepen. rusatiemodel de PvdA vee! beter dan nu in staat :ti­ Leden van de werkgroep ontvangen elk kwartaal om rueuwe leden te werven en te binden. Leden in het werkgroepblad (analoog aan het afdelings­ (en sympathisanten) vormen het kapitaal van de :en blad), alsmede uitnodigingen voor regionale Partij van de Arbeid, zowel in termen van 'spe­ as­ werkgroepbijeenkomsten met interessante spre­ lersmateriaal' (recruteringsfunctie) als in termen als kers. Veel werkgroepen ondernemen daarnaast van financiele ondersteurung. De afgelopen jaren :en tal van andere activiteiten, zoals gezamenlijke stu­ is veel belangrijk werk verricht om het ledenver­ :ne dieprojecten en werkbezoeken op lokatie. lies te stoppen en rueuwe !eden te werven. Maar ten Denkbaar is dat elke werkgroep (geclausuleerd) een groot deel van deze inspanrungen, hoe nuttig :re­ stemrecht krijgt op de partijcongressen. ook, blijven te veel het karakter houden van !"n- Werkgroepen-in-oprichting dienen aan een aan­ symptoombestrijding en houden te weirug reke­ ·si­ tal strenge criteria te voldoen (met name in ter­ ning met de werkelijke redenen waarom mensen nte men van de geplande activiteiten) om als officiele geen lid meer willen worden van politieke partij­ len PvdA-werkgroep te worden toegelaten. Werk­ en. 2 2 Of bovengenoemde structuur dat wei doet 1en groepen-in-oprichting krijgen een startbudget en is iets dat verder onderzocht zou moeten worden 10- assistentie vanuit het partijbureau in Amsterdam. en waarmee op korte termijn op bescheiden ing Bestaande netwerken (o.a. Rosa) worden zoveel schaal zou kunnen worden geexperimenteerd. lijk mogelijk in de werkgroepen opgenomen, zodat ten de transparantie van de partij weer wordt her­ Met dit overzicht van de belangrijkste elementen steld. van de 'sterk en sociaal-benadering' kom ik tot het Er Oat er binnen de PvdA grote kansen bestaan voor einde van deze beschouwing. Een aantal van de hier die een supplementair inhoudelijk orgarusatie-model neergelegde ideeen en aanbevelingen zal ongetwij­ len blijkt onder andere uit het grote enthousiasme feld tot verdere discussie aanleiding geven. De de­ waarmee de lokale campagneleiders samenwerk­ komende jaren zullen duidelijk maken in hoeverre lie­ ten in het 'campagnenetwerk' dat speciaal ten de PvdA erin zal slagen om het hoven omschreven en. behoeve van de campagne van 1998 werd opge­ raamwerk verder in te vullen op een voor kiezers oor zet. Zo'n inhoudelijk orgarusatie-model zou van­ voldoende herkenbare en aantrekkelijke wijze. Dat ijv. zelfsprekend nooit de geografische grondslag van alles z~l naar mijn merung sterk bepalend zijn voor lOU de partij mogen verdringen. Bovendien is het zeer de mate waarin de partij er in slaagt om de hoofdop­ che goed denkbaar dat dwarsverbanden tussen afde­ dracht - het verbreden van het vertrouwen in Wim de­ lingen en werkgroepen zeer positieve effecten Kok naar de Partij van de Arbeid als geheel - met ijke zullen hebben: zo kan men zich eenvoudig voor- succes te volbrengen. na­ : de 21. D. Benschop. 1994· ' Kok en de Oraanize, Chanae and Adaptation in Party M.K. Jennings en J.W. van Deth (red.) PvdA-campagne. De Electorale Oraanizations in Western Democracies. Continuities in Political Action. A .sen Strategic van de PvdA'. Socialisme &. London: Sage, 1 994· Binnen de politico­ Lonaitudinal Study '!fPolitical Orientations •or• Democratie 51: 474-478. logic wordt het partijlidmaatschap voor­ in Three Western Democracies. Berlin: De ies' 22. Empirisch onderzoek naar de al gezien als een vorrn van conventionele Gruijter, 1 990). Een nuttig theoretisch beweegredenen van mensen om lid te politieke participatie welke sterk samen­ startpunt over de beweegredenen van De worden van politieke partijen vormt een hangt met het opleidingsniveau (S. mensen om wei of geen lid te worden !dig verbazingwekkend grote witte vlek bin­ Verba, N.H. Nie, enJ. Kim. van politieke partijen is te vinden in R. nen zowel de Nederlandse als de inter­ Participation and Political Equality. Koole, De Opkomst van de Moderne nationale politicologie. Zo ontbreekt dit Cambridge: Cambridge University Kaderpartij. Veranderende partijoraanisatie onderwerp in het standaardwerk van Press, 1 978). Onderzoek naar situatio­ in Nederland 1960-1990. Utrecht: Aula, R.S . Katz en P. Mair (red.). How Parties nele factoren is vrijwel afwezig (zie o .a. 1992, pp. '5' · '53· M. Kaase, 'Political Mobilization'. In: 312

Op woensdag 4 maart 1998 was H ET G E H E IM VAN MOD ENE niet en welk deel van de sociale ik zo onvoorzichtig om 's avonds VE RKI EZ I NGSCAM P AGN ES woningvoorraad je aan particu­ naar het Amsterdamse stadhuis lieren wilde verkopen. Ook het te gaan. Daar - in de Boekrnanzaal parkeerprobleem in de binnen­ - werd de uitslag van de ge­ steden bleek een hot issue . Maar meenteraadsverkiezingengevierd. totaal botsende meningen, zoals De week daarvoor had de krant die we! in de jaren zeventig hadden waarvoor ik werk - Vrij Nederland bestaan, bleken nergens te sig­ - een vergelijkend warenonder­ naleren. Het ging om het aantal zoek gedaan naar de verkiezings­ Bericht uit de auto's dat in de binnenstad een campagnes in twee van de grote parkeervergunning kreeg. Om het steden, Amsterdam en Rotter­ mallemolen aantal woningen dat op de markt dam. Vooral de opstelling van te koop mocht worden aan­ de PvdA en de v v D (die zich geboden . Het ging niet om tegen­ tijdens de gemeenteraadscam­ De PvdA gestelde principes, maar om een pagne nogal fel tegen elkaar keer­ onsje meer of een onsje minder. den) werd tegen het licht gehou­ Dit weerhield de partijen er den. Onze verslaggevers waren tot en de media overigens niet van elkaar fors te de conclusie gekomen dat de bekladden. Want het ging natuur­ verkiezingen - afgezien van wat tijdens lijk wei om de vraag: wie loze kreten - nagenoeg nergens wordt de winnaar, wie krijgt de over gingen. Nu generaliseren macht? Het Vrij Nederland-artike] journalisten natuurlijk altijd, maar de campagne vie] niet in goede aarde ' . Politici ­ dit keer leek het toch een rake vooral van sociaal-democratische constatering. De PvdA waar­ huize - verweten ons dat we schuwde tegen het gevaar dat de van 1998 met deze schets van de ontideo­ vvn de grootste partij zou logisering van de politiek op worden . Dan zou het sociaal lokaal niveau het cynisme en beleid, dat nu in de grote steden nihilisme voedden. Op de uitsla­ werd gevoerd, worden onder­ genavond in de Boekrnanzaal rnijnd. Dan kon - na de landelijke beperkte de scheidende fractie­ verkiezingen - een tweede paars MAX VAN WEEZEL voorzitter van de PvdA in kabinet wei worden vergeten . de Amsterdamse gemeenteraad, De liberalen ontkenden daaren­ Politiek redacteur van Eberhard van der Laan, zich nog tegen stellig dat ze van plan waren 'Vrij Nederland' maar net tot verbaal geweld. het hen toegedichte a-sociale Waren we soms ziende blind? beleid te willen voeren. Ze waren Hadden we niet door dat de juist voor paars. Ze wilden hoog­ liberalen met hun pleidooi voor stens hier en daar een enkel accent privatisering van de woning­ verleggen. Ook op de verkiezings­ voorraad uit waren op een bijeenkomsten die we bijwoon­ apartheidsmaatschappij die niet den - van het etablissement vee! verschilde van het vroegere Heineken Hoek in Amsterdam tot Zuid-Afrika? Want allochtonen de Rotterdamse probleemwijk zouden zich dan niet meer kunnen Delfshaven - konden we maar niet vestigen in 'gegoede btrurten' als achterhalen waarom de sociaal­ Amsterdam-Zuid. De PvdA had democraten en liberalen zich dat tegengehouden. Wij begrepen zo over elkaar opwonden. dat niet. We had den ons op Natuurlijk: het maakte wei enig sleeptouw Iaten nemen door de verschil of je het gemeentelijke spin doctors en PR-functionarissen havenbedrijf wilde privatiseren of van de v v D . Trill end op onze ciale benen besloten we nog een biertje te gaan drinken op menten zijn in elk geval een stuk gezochter gewor­ ticu­ het Thorbeckeplein. den. Vooral omdat de PvdA vervolgens gewoon het Een paar weken later vormde de Amsterdamse met de VVD doorregeert. Maar het spanningsveld, nen­ PvdA een nieuwe pimpelpaarse coalitie. Met twee dat altijd al bestond, is gebleven. viaar vvn-wethouders daarin. Aile lelijke verwijten, die Soms vraag ik me af waarom een partij die zoveel wals tijdens de verkiezingscampagne waren gemaakt, succes boekt als de huidige PvdA over de bejegening lden waren weer vergeven en vergeten. De journalist, door de media toch zo'n verongelijkte toon aan­ sig­ die zich net was gaan afvragen of hij zich toch niet slaat. Die verongelijktheid - die overgevoeligheid mtal door de liberalen had Iaten manipuleren, had beteu­ voor kritiek - moet diep zitten. Ook tijdens de een terd het nakijken. Nu was het opeens weer pais en campagnes voor 4 maart en 6 mei bleek dat weer 1 het vree op het Amsterdamse stadhuis. Onze observatie enige malen. Een mooi voorbeeld is een artikel van 1arlct over de ontidelogisering van de lokale politiek was de hand van Roos Vermeij - een van de noeste stille aan- kennelijk toch niet zo stompzinnig geweest. werkers achter de PvdA-campagne - in het blad gen­ Lokaal bestuur van april 1998 . De PvdA, schrijft ze, een Vanwaar die veronaelijktheid? wilde een inhoudelijk getinte gemeenteraadscam­ 1der. Deze kleine anecdote over de omgangsvormen tus­ pagne voeren, maar kreeg daar van de pers nauwe­ er sen sociaal-democratische politici en kritisch inge­ lijks de kans toe. Er werd geen aandacht besteed aan ·s te steldejoumalisten in campagnetijd heeft een wjjde­ de verrichtingen van de plaatselijke kandidaten. De uur- re betekenis. Ze zijn van oudere datum dan de aan­ pers was aileen in de landelijke kopstukken gei"nte­ wje varingen tussen overenthousiaste campagnevoer­ resseerd. Niet in de alledaagse problemen van door­ ;t de ders en de tot skepsis geneigde stuurlui aan de wal. snee-mensen, maar in de 'poppetjes'. Maar toen de tikel Het is niet nieuw dat over en weer beschuldigende media op hun wenken werden bediend en Kok nog ici­ vingers worden uitgestoken. De joumalisten koes­ tijdens de gemeenteraadscampagne de machtsvraag ische teren de vrees dat de politici hen met slimme en lis­ stelde ( durfde Bolkestein uit zijn hok te komen en te we tige middelen voor hun eigen karretje proberen te zeggen dat hij kandidaat voor het premierschap was deo­ spannen. De politici - en niet te vergeten: de leden of niet?) was het weer niet goed. T oen verweten de op van de campagneteams - nemen een verongelijkte media de PvdA dat van een gemeenteraadscampag­ en houding aan. Zo van: waarom zijn jullie joumalisten ne voortijdig een landelijke campagne werd itsla­ altijd tegen ons? Een opmerking die dicht in de gemaakt. 'Van te voren', vertelt Vermeij, 'hadden nzaal buurt komt van het 'wie niet voor honderd procent de journalisten het onze voorlichters wel duidelijk ctie- voor ons is, zal wel tegen ons zijn'. Niks nieuws gemaakt: kijk wat moeten wjj met die leuke cam­ in onder de zon. Maar opmerkelijk is wei dat deze hef­ pagnebus in Leeuwarden? Het wordt pas interessant ·aad, tige manier van elkaar wantrouwen ook het prag­ wanneer Jacques Wall age of Ad Melkert in de buurt nog matische paarse tijdperk lijkt te hebben overleefd. is. Enige argwaan was ook voelbaar over de rol van ~eld. Aileen zijn de redeneringen een stuk ingewjkkelder Wim Kok: doet hij deze keer nou wel mee? Goed, lind? geworden. Vroeger kon een PvdA, die uit deN Avo en toen hij eenmaal ten tonele verscheen, was de : de wilde uittreden en acties voerde tegen de kruisraket kritiek niet meer van de Iucht. En de discussie over voor en de kerncentrales, nog met droge ogen volhouden het premierschap? Al weken geleden door de vvn ling- dat journalisten die daar vraagtekens bij plaatsten aangezwengeld, kon een reactie na talloze vragen een zich aan rechtse borrelpraat overgaven. Nu het in de ook niet uitblijven . Wat was er in hemelsnaam niet Nederlandse politiek niet meer om Den Uyl 6f gebeurd wanneer Wim Kok, Jacques Wallage , :gere Wiegel, maar om Kok en Bolkestein gaat, valt dat Karin Adelmund en Ad Melkert niet waren opge­ on en natuurlijk niet Ianger vol te houden. Dus wordt treden?'. De conclusie van de campagnemedewerk­ nnen journalisten, die iets te overijverig paars omhelzen, ster: 'PvdA-politici hebben het de afgelopen jaren 1' als verweten dat ze voor de liberalen zijn en dus tegen noodgedwongen moeten leren: zelfreflectie. Die had de PvdA. Terwjjl verslaggevers, die de neo-liberale eigenschap heeft de beroepsgroep der journalisten 2 epen inslag van de paarse samenwerking hekelen, juist te zich nog niet eigen gemaakt' . • 1 op horen krijgen: ben je soms tegen paars? De argu- Steviger van leer nog trok partijvoorzitter Karin ,r de issen 1. Hann Ede Botje en Max van W ~eeze l. 2. Roos Vermeij. Zelfreflectie. Lokaal De slag om de grote steden. Vrij bestuur, jaargang 2 2, nummer 4, april onze Nederland, 2 8 februari 1 9 9 8 1998 Adelmund tijdens de slotbijeenkomst van de ook in Nederland zijn tol geeist. Bijvoorbeeld in de Tweede Kamer-campagne in het Amsterdamse vorm van steeds meer aandacht voor de mens achter West-Indisch Huis op dinsdag 5 mei 1998. Ook de politicus en zijn of haar hebbelijkheden, onheb­ zij wees erop dat de PvdA een inhoudelijke cam­ belijkheden en hobby's, en relatief minder aandacht pagne had gevoerd. Zo waren er nota's van zittende voor de zakelijke inhoud van de politiek. De en kandidaat-Kamerleden uitgegeven met titels als gedrukte media - die zich bedreigd voelen door de 'Naar een Groen Poldermodel' en 'Met sneltrams opmars van de audio-visuele - slagen er ook lang de volgende eeuw in'. Toch had de pers alleen niet altijd in de druk waaraan ze bloot worden aandacht voor schandalen en incidenten gehad. gesteld om de onderwerpen die ze behandelen Over die rapporten geen woord. Ook pogingen van 'op te leuken' (die term wordt door hoofd- en de PvdA-leiding om dichter in de buurt van de eindredacties tegenwoordig echt vaak gebezigd) burger te komen - om een grass root-campaign te te weerstaan. Zo inventariseerde het huisorgaan voeren - waren in de media vrijwel onopgemerkt E z -journaal van het ministerie van Economische gt:bleven. Adelmund zelf had samen met vice­ Zaken een paar jaar geleden de verzoeken om voorzitter Ruud Vreeman en FNV-voorman interviews die aan de bewindslieden Wijers en Van Lodewijk de Waal een tocht door Nederland bij Dok-van Weele werden gedaan. Van de minister nacht gemaakt. Om de gevolgen van de vieren­ wilden de media onder meer weten: 'hoeveel twintiguurseconomie te inventariseren. De keurige organen staat u af?', 'voor welke tentamens bent u Wim Kok had zich tussen de gabber-meiden in in uw studietijd gezakt?', 'maakt u zich geen zorgen Tilburg gewaagd. De nijvere Wallage had vakken bij over uw aanleg tot corpulentie?', 'doet u wei eens de Edah gevuld. Het was hoogstens goed voor een boodschappen?' en: 'kookt u zelf wel eens als uw foto in de krant. Er werden phone-ins gehouden op vrouw geen tijd heeft?'. Aan de staatssecretaris de lokale radio en televisie over de dagelijkse zorgen werd voorgelegd: 'waaruit bestaat uw garderobe?', van de gewone burgers. Maar de headlines haalden 'is geel uw lievelingskleur?', 'koopt u als u op reis alleen 'incidenten' als: stelt Bolkestein zich nu wel gaat veel tax-free-artikelen op Schiphol?', 'gooit u kandidaat voor het premierschap of niet en wil de al uw charmes in de strijd om uw doel te bereiken?' PvdA nou wel aan de fiscale aftrek van de hypo­ en 'wie geeft de plantjes water als u in het theekrente tornen of niet. Adelmund in het buitenland vertoeft?' 3. De verzoeken kwamen niet Westlndisch Huis: 'Onze inhoudelijke rapporten alleen van de redacties van de roddelbladen, maar hebben geen aandacht gekregen. Tegen de journa­ ook van serieuze instanties als de parlementaire listen zou ik willen zeggen: schrijf er nog eens een redactie van de Volkskrant die bijvoorbeeld wilde stukje over'. weten welke hoed de staatssecretaris op Prinsjesdag De verleidirig is groot om zulke kritiek aileen droeg. Tot ergernis van de directeur voorlichting maar met een jij-bak af te doen. Ik zal niet zo flauw van het ministerie van Economische Zaken, Richard zijn. Er schuilt namelijk ook wel degelijk een kern Matthijsse die later vertelde: 'Vlak v66r Prinsjesdag van waarheid in. Het valt niet te ontkennen: ook ik 1995 kreeg staatssecretaris Van Dok het verzoek ontving tijdens de campagne stapels faxen van het om mee te werken aan een artikel over de hoeden PvdA-campagneteam. Soms tot diep in de nacht. die de vrouwelijke bewindslieden in de Ridderzaal Een keer was het aantal faxen zo groot dat mijn zouden dragen. Dit verzoek kwam niet van de machine thuis ze letterlijk niet meer kon verwerken 'Prive' of de 'Story', maar van de Volkskrant. Ik heb (ik heb inmiddels een nieuw apparaat aangeschaft). de staatssecretaris geadviseerd van medewerking af De nota's, die Adelmund noemde, zaten daarbij. Ik te zien, maar de meeste vrouwelijke bewindslieden heber met geen woord over geschreven. Wei over deden wel mee'4. de race om het premierschap, wei over de hypo­ theek-rente. Ik maak lang genoeg deel uit van de De Haagse nieuwifabriek parlementaire pers om te weten dat er redenen zijn De onderlinge concurrentie tussen de media is tot bezorgdheid over de koers die de politieke jour­ toegenomen. Niet aileen tussen de audiovisuele en nalistiek is ingeslagen. Het televisietijdperk heeft de gedrukte media, ook tussen de gedrukte media

3. Geciteerd door: Leonard Ornstein en 4 · Max van Weezel. De rechterhanden Max van Weezel. Dankwoord bij de uit­ van de macht. Vrij Nederland, 4 novem­ reiking van de Anne Vondelingprijs, 2 8 ber '995· juni '995· de onderling. Oud-hoofddirecteur van de Rijks­ de kloof m et de doorsnee-burger moeten zien te ter voorlichtingsdienst Hans van der Voet signaleerde overwinnen. En dat dat aileen maar kan door m eer ~ b ­ bij zijn afscheid van het Binnenhof in 19 9 5 : 'Er human interest-verhalen te schrijven en m eer :ht !open iller nu zo'n honderdzeventig mannen en infotainment te bieden. Elke Haagse journalist die ik De vrouwen van de parlem entaire pers rond. Toen ik ken, klaagt over de hijgerige toon waarop eind­ de kwam waren dat er honderd minder '5. Rond redacties tot m eer scoops en meer incidenten­ !llg dezelfde tijd m erkte de politiek Ieider van de v v D , journalistiek oproepen ('Heb je vanochtend die len Frits Bolkestein, op : 'Tegenwoordig is het aantal bij primeur van het Alsemeen Dasblad gezien? W aarom len de Tweede Kamer geaccrediteerde journalisten hebben wij die gemist? Hebben jullie som s zitten en groter dan het aantal !eden van de Kamer '6. Oat slapen?')9. ~d ) leidt tot veranderde vraag- en aanbodverhoudingen . Als journalist voel je jezelf vaak een radertje tan Steeds meer journalisten vissen in dezelfde kleine van een Haagse nieuwsfabriek waarin aan de :he vij ver. Stellen dezelfde vragen aan dezelfde politici commerciele wereld ontleende termen als 'het Jm - aileen als het even kan net iets eerder dan de marktsegment m oet worden vergroot' en 'de 'an anderen. Reden waarom Bolkestein ooit in de doelgroep m oet worden bediend' opgeld doen. ter wandelgangen tegen een groepje verslaggevers De Strukturwandel der djJentlichkeit, het oprukken eel uitriep: ' Kom en jullie dan allemaal uit dezelfde van het m arktdenken en de commercialisering van tu molshoop gekropen?'. Een factor is ook de ont­ de m ediawereld, die de Duitse socioloog Jiirgen ren ) zuiling van de m edia. Vroeger onderscheidden Habermas in de jaren zestig voorspelde , is in­ ~ n s omroepen en kranten zich door het standpunt dat ze middels werkelijkheid geworden 10 . O ok als je daar uw uitdroegen (al kwam dat wei eens op preken voor niet gelukkig m ee bent, kun je je als journalist tris eigen parochie neer). Nu zijn aileen EO en VPRO daar toch niet eenvoudig aan onttrekken . Je kunt uit ·? ' .. ) - en in de krantenwereld Trouw en De Telesracif ­ de mallemolen van de haastige en jachtige jour­ ·eis daar nog op te betrappen. De concurrentie vindt nalistiek stappen, maar je paard wordt dan wei tu niet meer via uiteenlopende oprmes plaats. meteen door een ander bezet. En het vlees is nu n?' Overheersend is de vraag: wie brengt het nieuws eenmaal zwak. 1et het eerst? Zoals Gerrit-Jan Wolffensperger in een i et speciale aflevering van Socialisme &_Democratie over De pot en de ketel aar de haat/ liefde-verhouding tussen de m edia en de De m edia zijn zonder twijfel teveel de nadruk gaan ire politiek constateerde: 'Het evenwicht tussen leggen op de speurtocht naar sparming en sensatie, Ide betrouwbaarheid en snelheid wordt verstoord ophef en vertier . Oat is niet bevorderlijk voor gron­ lag onder de druk van de concurrentie die zich - dige en solide berichtgeving over de inhoud van de ing anders dan vroeger - op hetzelfde marktsegment politiek. Maar dat geeft de politieke partijen nog 1rd richt'7. Soms is er ook gew oon sprake van gebrek niet het recht om de schuld van die een-dimensiona­ lag aan vakmanschap. Zo vertelde Cees Gravendaal, lisering van de berichtgeving uitsluitend in de >ek oud-directeur voorlichting van het ministerie van schoenen van de journalisten te schuiven. De partij­ len Landbouw, me een keer dat het voorkwam dat en zijn daar zelf net zo goed de oorzaak van. Het aal door haast gedreven verslaggevers hem vroegen: zwartepieten in de trant van 'jullie manipuleren de 'Jij bent zelf journalist geweest. W eet jij wat vragen ons' versus 'dat klopt, maar jullie vragen er zelf om ' teb die we de minister kurmen stellen?' 8 . Op zo'n zou beter kunnen wijken voor het besef dat politici, raf ) moment maakt de gelegenheid de dief. Bovendien campagne-m edewerkers en journalisten aile drie len bestaat bij vee! leidinggevende functionarissen dee! uitmaken van het samenspel van krachten dat binnen de mediawereld het gevoel dat de parle­ door de huidige D 66-staatsraad Jan Vi s (m et een mentaire redacties - net als de politieke partijen - knipoog naar het 'militair-industriele complex ') het

is 5. Nieuwspoon-Nieuws, 33e jaargang nr. 7· s&o, 52e jaargang, nr. 7/ 8, 1995, derredacties' : 'AI s de concurrentie een en 6, augustus 1995. pg. 3 1 5· vraaggesprek met minister X publiceert, dia 6. Toespraak ter gelegenheid van het 8. Vrij Jl/ederland, 10 apri11 993· is de geheide redactie: waarom hebben afscheid van Max de Bok als parlemen­ 9- Vgl. een column van Hans Goslinga, wij dat niet?'. tair redacteur van De Gelder/ander. politiek commentator van Trouw, in De 1o. Jiirgen Habermas, Strukturwandel der Opgenomen in de bun del 'Afstand en j ournalist van 24 februari 1995. Ook hij Ojfentlichkeit. Neuwied, 196 2. engagement'. De Gelder/ander, 1995 . beklaagt zich over de druk van de 'moe- 11 'politiek-publicitaire complex' is gedoopt • Want lisht rail worden gelegd? Geen kiezer die er achter aile verwijten, die de partijen tijdens de campagne kwam. Het debat over de belastinghervorming de media hebben gemaakt, slaan als een boemerang werd aileen tot de franje beperkt: als de PvdA van op de politieke partijen zelf terug. Ze hebben een de vvo niet aan de fiscale aftrek van de hypotheek­ hoog 'de pot en de ketel' -gehalte. rente mocht morrelen, eiste de PvdA van de vvo De PvdA schoof bij de verkiezingen van 6 mei dat er een hogere belasting op vermogenswinsten 1998 de persoon van Wim Kok niet naar voren kwam. Over de - nivellerende of denivellerende ­ omdat de journalisten daarom vroegen, maar omdat uitwerking van die belastinghervorrning zelf geen de partij uit verkiezingsonderzoek wist dat haar woord. Van de discussie over het rapport van de lijsttrekker zelfs onder liberale stemmers en bij commisie-Van Thijn over het minderhedenbeleid ondernemers meer krediet als kandidaat-premier werd vroegtijdig besloten dat die pas na 6 mei bin­ had dan zijn rivalen Bolkestein, Borst en De Hoop nen de partij mocht worden gevoerd. Want tijdens Scheffer. Daarom probeerde de PvdA van verkie­ de campagne zou de vvo daar maar garen bij kunnen zingen voor de Tweede Kamer - en zelfs van spinnen. Over de reorganisatie van het politiebestel gemeenteraadsverkiezingen - een race om het en de crisis tussen het departement van Justitie en Catshuis te maken. het Openbaar Ministerie werd v66r de verkiezingen lnclusief radiospotjes waarin Kok de luisteraars ook met geen woord gerept. Want D 66 moest wor­ voorhield dat ze - als ze wilden dat hij zijn werk den ontzien. Wel werd er gesproken over onder­ afmaakte - wei op hem moesten nemen. De hele werpen als het onderwijs, de gezondheidszorg en de naam PvdA viel daarbij niet. De in mannetjesmake­ veiligheid op straat. Want die lagen wei goed. De rij gemteresseerde media verleenden de partij bij politieke elite van Nederland wilde liever niet al te die race om het Catshuis misschien hand- en span­ grondig bespreken wat ze na 6 mei in aile rust wilde diensten. Maar het was de PvdA zelf die er uit elec­ regelen, constateerde WBS-directeur Paul Kalma in torale overwegingen de voorkeur aan gaf zich tijde­ het PvdA- Vlunschrift. Het bracht hem tot de verzuch­ 1 2 1 lijk om te vormen tot de 'Kiesvereniging Kok' • ting: 'Het lijkt af en toe de jaren vijftig we!' 3. Zoals de PvdA ook zelf besloot een aantal inhoude­ Volgens oud-PvdA -campagnemanager Jacques lijke thema's, die na de verkiezingen wei een grote Monasch is hier zelfs sprake van een structurele ont­ rol bij de kabinetsforrnatie zouden gaan spelen, bui­ wikkeling. Hij stelt dat de Amerikanisering van de ten de campagne te houden. Omdat een breed politiek (steeds meer nadruk op de lijsttrekker, maatschappelijk debat daarover de vorming van een steeds minder op het program van diens partij) niet tweede paarse coalitie kon bemoelijken. Of omdat aileen zal optreden in Ianden met een tweepartijen­ de standpunten van de PvdA daarover volgens de stelsel als de Verenigde Staten en Groot-Brittannie. verkiezingsonderzoekers niet goed bij de achterban Ook in een meerpartijenstelsel, zoals we dat in lagen. De lijst van die onderwerpen is lang: van het Nederland kennen, draaien verkiezingscampagnes de bat over de tweede nationale luchthaven dat 'over in toenemende mate om het veroveren van het poli­ de verkiezingen heen werd getild' tot het debat over tieke midden. In een situatie waarin polarisatie heeft de besteding van de zogenaamde 'tcEs-gelden': zou plaatsgemaakt voor ontideologisering lenen issues de nadruk op de uitbreiding van het wegennet of op als het onderwijs en de gezondheidszorg zich wei de introductie van zweeftreinen en een stelsel van voor een verkiezingscampagne, en onderwerpen als

1 1. Jan Vis, 'Parlementaire pretenties, tot een soort Dallas', in de Volkskrant, 26 America's newspapers, New York, 1993; praktijken en problemen'. In: Hans oktober 1991, en: 'Politiek en media, Nicholas Jones, Soundbites and spin doctors. Daalder (red.), Parlement en politieke toespraak voor de Stichting Machiavelli ', How politicians manipulate the media - and besluitvorminB in Nederland, Alphen aan Den Haag, 7 december 1992. Mark vice versa, Londen, 1995; James Fellows, den Rijn, 197 5. Vis beschrijft hoe politici Kranenburg, commentator van N Rc­ Breakina the news. How the media undermine via stuntwerk in de publiciteit proberen Handelsblad, riep bij het in ontvangst American democracy, New York, 1996; te komen. De media, die het publiek niet nemen van de Anne Vondelingprijs in Shan to Iyengar en Richard Reeves (red.), met a! te gecompliceerde onderwerpen 1996 pers en politiek ertoe op 'de spiraal Do the media aovern? Politicians, voters and willen vervelen, bieden hun een platform van trivialiteit te doorbreken' (NRC­ reporters in America, New York, 1997. daarvoor. Zo komt de nadruk te liggen Handelsblad, 27 juni 1996). De laatste 12. Hans Ree, NRC- Handelsblad, 5 mei op incidenten en niet op structurele ont­ jaren is ook intemationaal vee! over het 1998. wikkelingen. Die stelling is verder uitge­ sarnenspel tussen politiek en media gepu­ 13. Paul Kalma, Consensus. In: PvdA ­ werkt door Joop van den Berg in bliceerd. Zie onder meer: Howard Vluaschr!ft nr. 112, 25 april1998. 'Parlementaire pers reduceert Den Haag Kurtz, Media Circus. The trouble with 317

:er de EMu , de infrastructuur en de toekomst van de dat het in de toekomst niet meer zo persoonsgericht ng NA vo niet. Ook al zijn die wel van belang voor het mocht toegaan als toen. De verkiezingscampagne ·an te voeren kabinetsbeleid. Maar ze doen teveel stof van 1 994 werd toch een beetje als een zwarte bladzij :k- opwaaien. Aangezien de burgers niet van schermut­ beschouwd. De meeste journaals en actualiteitenru­ VD selingen houden, proberen de politieke leiders in brieken hebben zich ook aan dat voornemen gehou­ :en verkiezingstijd conflicten over zulke onderwerpen den. te voorkomen. De eigen boodschap wordt voortdu­ Zo verscheen er - bijvoorbeeld - een interne :en rend herhaald, risico's worden vermeden, elke zin notitie van het Radio I Journaal over 'toon en klarlk de die wordt uitgesproken is vantevoren aan uitvoerig in de campagne'. Daarin wordt een lans gebroken eid onderzoek onderworpen. Monasch: 'De vierjaar­ voor een inhoudelijke en niet-populistische benade­ in­ lijkse confrontatie met de kiezers ontwikkelt zich ring van de verkiezingscampagne: 'We worden niet brutaal, onbeleefd of popi, politici zijn voor ons ~ns daardoor in toenemende mate in de richting van een ten gewiekste politieke marketing-operatie' '4. Een geen zakkenvullers en paars negeert wat ons betreft :tel voor democraten, die aan het debat gehecht zijn, niet per definitie de armoede, zulke oordelen en gruwelijk vooruitzicht. komen Jan Marijnissen en niet het Radio I Journaal ren toe'. Wei wordt gewaarschuwd tegen een te 'gou­ 'or­ Een zwarte bladzijde: de campaane van 1994 vernementele' en 'bestuurlijke' benadering. Zo er­ De media kan worden verweten dat ze zich te mak­ wordt geconstateerd dat de grootste schandvlek op de kelijk bij deze kunstmatige versmalling van de poli­ het blazoen van het eerste paarse kabinet - De tieke agenda hebben neergelegd. Maar de partijen Srebrenica - door de politici zelf tijdens de campag­ l te kunnen de media op dit punt moeilijk van gebrek ne niet ter sprake zal worden gebracht. Dus moeten Ide aan inhoud beschuldigen. Oat is de wereld op zijn de programmamakers, interviewers en verslagge­ dn kop zetten. vers dat wel doen. 'Wij moeten dat, gezien de ernst ch- Nog zo eentje: het valt niet moeilijk te bewijzen van het onderwerp, hoog opnemen. Oat versterkt dat de serieuze media - zowel de kranten als bij­ onze uitstraling van onafharlkelijkheid en eigenzin­ 16 ues voorbeeld de Hilversumse om roe pen - zich dit keer nigheid' . Hetis - magje zeggen - een hoogst seri­ ·nt­ hebben ingespannen om meer op de bal en minder euze benadering. Zoals ook daadwerkelijk bleek uit de op de man te spelen dan bij de verkiezingen van de vele uren radio die door de gezamenlijke omroe­ :er, 1994 gebeurde. Toen was inderdaad op grote schaal pen aan de verkiezingen werden besteed. Met dage­ 1iet van 'incidenten-journalistiek' sprake. Al gaven de lijkse thema-discussies over onderwerpen als nor­ en­ gebeurtenissen daar ook wel aanleiding toe: men en waarden, criminaliteit, onderwijs en lie. Lubbers liet zijn opvolger Brinkman vallen en kon­ gezondheidszorg, vreemdelingenbeleid, ruimtelijke in digde aan dat hij zijn stem op de nummer drie van de ordening en milieu. Met persoonlijke en politiek nes CDA-lijst, minister Hirsch Ballin van Justitie, zou getinte interviews met alle ministers uit het paarse oli­ uitbrengen ('Oat zal Elco me niet kwalijk nemen'). kabinet. Met aandacht voor de verkiezingsprogram­ ~eft Hirsch Ballin en zijn PvdA-collega Van Thijn van ma's, gezien door de ogen van maatschappelijke ues Binnenlandse Zaken raakten openlijk slaags over de organisaties als de Vereniging Vluchtelingenwerk wei IR T -affaire en over het droevige lot dat geestelijk Nederland, de Stichting Kritisch Faunabeheer, de ' als gehandicapte kinderen volgens de c DA -minister NOVIB, de Nederlandse Gezinsraad en de Algemene van Justitie onder een paars bewind zou wachten. Nederlandse Bond voor Ouderen. Ook het NOS­ De media bestookten elke politicus die in het wild Journaal op de televisie koos bewust voor een meer tors. rondliep, met maar een vraag: wat vonden ze van inhoudelijke aanpak dan vier jaar geleden. Net als •nd Lubbers? Wat vonden ze van Brinkman? Wat von­ programma's als 'Nova'. De AVRO-NCRV-KRO­ IVS, 1 1ine den ze van de broedermoord binnen het co A? 5. co-productie 'Netwerk' hield met zijn journalisten­ Maar bij de evaluaties besloten de meeste redacties panel en optredens van de meidengroep Mrs. d.), nd 14. Jacques Monasch, 'PoUtical cam­ 1 5. De poUtieke verhoudingen anno om de kiezer: campaane '94, Den Haag, paigns beyond CUnton and Blair'. In: 1994 staan beschreven in: Kees Brants 1994· Rene Cuperus en Johannes Kandel en Philip van Praag jr., Verkoop van de 16. Rudi Boon, 'Toon en klank in de cam­ (red.), European Social Democracy. politiek. De verkiezinascampaane van 1994, pagne. Notitie voor de Haagse redactie'. Traniformation in proaress. Amsterdam, 1995 en in Lennart van der Hilversum, 2o november 1997. Bonn/ Amsterdam, 1998. Meulen e.a., D66 staat voor niets. De slaa 318

Einstein het midden tussen ernst en luim. Maar er gen dat de media zich aileen voor de persoonlijke waren meer dan voldoende mogelijkheden voor zielsroerselen van de politici interesseren en niet serieuze vraaggesprekken en debatten. voor de inhoud van de politiek. Hoezo, de media? De politici besloten zelf een tweesporen-strategie te Politici: tweederanas soapacteurs? volgen. Ze wilden zich buiten de serieuze informa­ Het is dan ook de beslissing van de politici zelf dat ze tieve programma's om ook een weg naar het hart bij de verkiezingen veelvuldig hun toevlucht namen van de kiezers via de talkshows banen. Met aile tot late niaht shows als die van Paul de Leeuw, reality­ gevolgen vandien. Tot hen zou ik willen zeggen: jul­ programma's als 'Het hart van Nederland' op SBS 6 lie zaten er zelf bij. Politici doen er beter aan zich en talkshows als 'Koffietijd' en 'De Vijf Uur Show' niet tot tweederangs soap-acteurs te Iaten degrade­ op R T L 4· Die beslissing valt electoraal heel goed te ren17. begrijpen. De Hilversumse ornroepen bereiken in Het 'je zat er zelf bij ' geldt evenzeer voor de de regel nu eenmaal alleen een bepaald segment van politieke incidenten die door de pers zouden zijn het kijkerspubliek (in verkiezingstijd 'een bepaald overbelicht. Zo kwam het op mij sympathiek over segment van het electoraat' genoemd): de mensen dat Karin Adelmund in een interview met Hervormd met een hogere opleiding, de beter betaalden, vaak Nederland 18 nog eens herinnerde aan het congresbe­ ook nog van middelbare leeftijd. Wie de bejaarden, sluit dat excessief gebruik van de hypotheek-aftrek de huisvrouwen, de lager betaalden, de jongeren en in de toekomst rnisschien ooit aan banden moest anderefloating voters wilde bereiken, moest zijn heil worden gelegd. Want vee! meer beweerde ze niet. elders zoeken. Bij de talksbows- bij de commerciele Maar ze had natuurlijk kunnen weten dat de vvn zenders. Als politicus moet je dan op de koop toene­ haar uitspraak meteen tegen het standpunt van Kok men dat je popi vragen moet beantwoorden bij SBS 6 ('handen af van de hypotheek-rente') zou uitspelen. (zo moest Wijers bij die omroep raden wat pubers Daar hadden de liberalen geen journalist voor bedoelen met de termen 'clubvaantje' en 'zeiksel­ nodig. Ook hiervoor geldt dat het geen pas geeft de tje'; het goede antwoord was respectievelijk piemel pers vervolgens 'incidenten-journalistiek' te ver­ en biertje) en gesprekken over koetjes en kalfjes wijten. Dat is urifair. moet voeren met R T L 4· Grosso modo hebben de media (ik heb het nu even Aangezien ik noch preuts noch calvinistisch ben, niet over de talkshow-hosts) de verkiezingscampag­ maak ik niemand daarover verwijten. Het zal mij ne serieuzer en op een meer ingetogen manier ver­ werkelijk worst zijn of Rita Kok een keer optreedt slagen dan vier jaar geleden. Zoals de politicologen als hoofdredacteur van het damesblad Margriet. Zo ]. Kleinnijenhuis, D . Oegema, J.A. de Ridder en weet ik nu dat Wim en zij in het weekend graag P.C. Ruigrok ook constateerden: ' Campagne heeft samen uit wandelen gaan in de Kennemerduinen meer inhoud dan die van 1994' 19. (zonder GSM, zodat ze niet gestoord kunnen wor­ W at de verkiezingscampagne overigens op de den) en dat hun dochter Carla combinatie-pakken tegenovergestelde kritiek kwam te staan als die van ontwerpt. Ook zie ik Karin Adelmund graag uitleg­ vier jaar geleden. 'Dat we een matte, vaak oer-ver­ gen bij 'Koffietijd' hoe ze haar drukke Ieven als par­ velende verkiezingscampagne beleven, staat eigen­ tijvoorzitter, campagneleider en Tweede Kamerlid lijk wei vast', schreef Paul Kalma 20 en vel en vel den met het moederschap van twee kinderen weet te het zelfde oordeel. 'Campagne 1998: bleek, braaf verenigen. Zelfs als ze stemmen denkt te werven en berekenend' , vond Trouw . 'Campagne wei heel met de opmerking dat haar dochter vee! van de erg beschaafd', schreef het Algemeen Dagblad. Spice Girls houdt. Geeft niets. Doet rnijn dochter 'Campagne ontbeerde thema', kopte de Volkskrant. ook. Zelfs als Jacques Wallage nog dezelfde dag 66k Het Britse blad The Economist becommentarieerde op R T L 4 verschijnt (maar dan bij een ander pro­ de Nederlandse verhoudingen met: 'En de winnaar gramma: de Vijf Uur Show) blijf ik dat met vee! is ... de knusse consensus'. 21 belangstelling volgen. Aileen: kom achteraf niet kla- Voor een groot dee! vind ik die kritiek gezocht.

17. Zie voor de rol van de ( commerciele) NRCHandelsblad, 2 mei 1998; Max van 19. NRC- Handelsblad, 1 mei 1998 . media in de verk.iezingscampagne van W eezel, Kiezen tussen het huwelijksleven 20. PvdA - Vluaschr!ft, 25 april 1998 . 1998: Bas Soetenhorst, Politicus op van Bolkestein en de kerkgang van De 21. Trouw, s m ei 1998; AD, I mei '998 ; schoot. Het Parool, 2 1 februari 1998; Hans Hoop Scheffer. Vrij Nederland, 9 mei 1998. de Volkskrant, 5 mei 1998; Th e Economist, Nijenhuis, Zappende k.i ezer goed bediend. 18. Hervormd Nederland, 25 april1998. 2 mei 1998. ke Decennia lang riepen de woordvoerders van wel­ nomie en het gezin. Het CDA zat nu eenmaal in de 1et denkend en verlicht Nederland om een kabinet zon­ oppositie. De belangstelling van de media gaat [a? der het CDA. Nu maakten zowel PvdA, vvo als 066 vooral naar regeringspartijen uit. Het lijkt me een te de paarse coalitie tot inzet van de verkiezingen. van de redenen waarom D 66 - ondanks een gevoe­ 1a- Decennia lang werd de regerende partijen verweten lig verlies - tach graag wilde doorregeren. Aan het 1rt dat ze v66r de verkiezingen duidelijkheid weiger­ begin van de campagne rekende NRC Handelsblad uit lle den te verschaffen over de vraag welke coalitie na de hoeveel aandacht de verschillende politieke partijen 11- uitspraak van de kiezers hun voorkeur had. In I 977 tussen oktober I997 enjanuari I998 van de media ch sprak de PvdA zich voor een tweede kabinet-Den hadden gekregen. Zevenentachtig procent van de le- Uyl uit ('Kies de minister-president'), maar de con­ berichtgeving ging over de paarse regeringspartijen. fessionele regeringspartners KVP en ARP hielden De christen-democraten bleven daar met zes pro­ de de kerk in het midden. Aileen in I 986 schaarden cent sterk bij achter: 'Als oppositiepartij heeft het Ljn CDA en vvo zich allebei achter de leus: 'Laat co A veel moeite om de krant te hal en'. De klein ere ·er Lubbers z'n karwei afmaken'. Nu riepen drie rege­ partijen werden door de media overwegend gene­ rnd ringspartijen op tot continuering van de coalitie. geerd. Ze waren samen goed voor maar acht pro­ •e• Dat is voor Nederlandse verhoudingen zo goed als cent van de berichtgeving23. In de loop van de cam­ ek een unicum. Zelfs over de kandidaat-premier waren pagne zal dat beeld enigszins zijn veranderd. Zo ~ st ze het verregaand eens. PvdA enD 66 zeiden hardop kwam er in de slotfase meer aandacht voor een par­ et. dat ze Kok wilden houden. De vvo sprak dat aileen tij als GroenLinks. Maar dat gebeurde pas toen dui­ VD aarzelend tegen. In die zin waren dit de verkiezin­ delijk was dat Rosenmoller en de zijnen - anders ok gen van de status quo. Natuurlijk maakte dat de dan in I 994 - echt zetels zouden gaan winnen. De :n. campagne er niet enerverender op, maar dat lijkt pers durfde lange tijd niet op die winst vooruit te •Or me de prijs die moet worden betaald voor de poli­ lopen. Zieners zijn we niet. Overigens gaat het de tieke duidelijkheid waamaar zo lang werd verlangd uiteraard niet aileen om de kwantitatieve aandacht

~ r- en die nu werd gegeven. Bovendien brengt een die door de media aan partijen wordt besteed. inhoudelijke en ingetogen campagne nu eenmaal Zeker zo belangrijk is of de berichtgeving positief of en niet veel spektakelwerk met zich mee. negatief uitvalt. D 66 trok vee! publiciteit naar zich lg­ w el to the point lijkt me de kritiek, zoals die toe - maar vooral over het falen van minister

~ r­ werd verwoord door Trouw: 'Een verkiezingscam­ Sorgdrager van Justitie en over de vraag of Els Borst ;en pagne die fungeert als een soort nationale arena nu wei de meest geschikte lijsttrekker was. De vvo en voor een spetterend politiek debat is het niet had aanvankelijk een goede pers, maar dat nam af na 2 2 eft geworden' • T erwijl daar gezien de te verwachten de gemeenteraadsverkiezingen. Daarna werd voor­ besluiten over de luchtvaart, de infrastructuur, het al vee! geschreven over de affaire-Van Baalen, de belastingstelsel en het vreemdelingenbeleid wei aile Bolkesteins plotselinge spijt over de treintunnel ·an reden toe was. In die zin heeft paars een aantal door het groene hart van Holland, zijn niet door er- belangrijke geschilpunten aan de democratische iedereen gewaardeerde motie over de benoeming :n­ controle door de kiezers onttrokken. Oat doet van Duisenberg tot president van de Europese len inderdaad aan de jaren vijftig denken. Oat is regen­ Centrale Bank en zijn geaarzel over zijn eigen kandi­ aaf tesk gedrag. datuur voor het premierschap. Kok had vlak v66r de eel Heeft de PvdA tijdens deze campagne te klagen gemeenteraadsverkiezingen een slechte pers gekre­ 1d . gehad over de media? Het tegendeel is het geval. Als gen. De kranten verweten de premier dat hij bij nt. een partij reden heeft zich urifair behandeld te voe­ kwesties als de tegenvallende loonstrookjes, de ·de len, dan is het wel het CDA. De christen-democra­ benoeming van prins Willem Alexander bij het aar ten voerden een arbeidsintensieve campagne. De I o c , het conflict tussen Sorgdrager en Docters van Hoop Scheffer sleepte zich van braderie naar brade­ Leeuwen en het sturen van een fregat naar de ht. rie. Toch besteedden de media nauwelijks aandacht Perzische Golf de 'regie' niet strak genoeg in de aan de inhoudelijke standpunten die werden uitge­ hand had gehouden 2 4. Maar na de gemeenteraads­ dragen over bijvoorbeeld de vierentwintiguurseco- verkiezingen was er eigenlijk aileen het relletje over

~ 8;

de hypotheekrente. Kok leek- ook voor de pers - The winner takes it all de logische kandidaat-premier te zijn. Oat was de Overigens is de lof, die de PvdA en haar lijsttrekker meest aangename vorm van media-attentie die een nu werd toegezwaaid, van weinig voorspeilende partij zich kon wensen. Zelfs De Telearacif noemde waarde voor de toekomst. Als er een vorm van zin­ Kok 'de meest sympathieke, meest betrouwbare, nige kritiek op de parlementaire pers valt te uiten, meest deskundige, meest besluitvaardige en meest dan is het wei dat de meeste vertegenwoordigers sociaal bewogen politicus van Nederland' 2 5. Wie ervan zich laten leiden door het opportunistische had dat tijdens de w A o -crisis van 1991 kunnen beginsel dat succesvolle politici ook de meeste steun denken? Toen werd de PvdA door de Volkskrant de krijgen. Lubbers werd in de jaren tachtig uitvoerig Partij van de Aftocht' genoemd. Oat zou geen com­ bewierookt. Er verschenen portretten van hem mentator nu in zijn hoofd hebben gehaald. Toen onder Byzantijnse titels als 'De stijl van de !eider' en Kok vice-premier en minister van Financien in het 'Der Macher' . Pas to en hi j binnen het c D A al van derde kabinet-Lubbers was, dachten weinigen bin­ zijn voetstuk was gestoten, herinnerde de pers zich nen de PvdA dat de oud-vakbondsman het predikaat coilectief dat de premier toch ook wei een 'koele en 'verrader van de arbeiders' en 'dief van de zieken' berekenende man', een 'geboren manipulator' en ( opgedaan tijdens de w A o -crisis) ooit nog zou een 'warrige denker' was geweest. Zo'n lotkan ook kwijtraken. Destijds was ik bij toeval aanwezig bij Kok (over wie nu door journalisten aileen onderling een discussie tussen een aantal topadviseurs van wordt gemopperd dat hij wei erg saai en langdradig Kok. Het onderwerp was de campagne voor de ver­ kan zijn) ooit treffen. Net als Bolkestein, die nu kiezingen van 1994· Globaal vielen er twee stro­ door de pers als 'nationale discussieleider' wordt mingen te onderscheiden: de ene huldigde de opinie gevierd. Maar voorlopig geldt voor Kok: success dat de lijsttrekker het best kon wijzen op de ijzer­ breeds success. Zoals de Zweedse popgroep Abba in sterke positie die hij bUi.ten Nederland innam. Zo de jaren zeventig zong: The winner takes it all. Het was hij kort daarvoor nog op reis door de Oekrame zou de pers sieren als het omgekeerd was. Als de geweest. Oat had hij glansvol doorstaan. Anderen pers likte naar beneden en trapte naar hoven. Maar voerden daartegen aan dat de kiezers in de oude wij­ dat is niet het geval. ken niet op zulke mondiale succesverhalen zaten te Zit de PvdA daarmee voorgoed op rozen bij de wachten. Zij waren vooral gemteresseerd in de media? Nee. Ten eerste zal Kok zijn verkiezingsbe­ lonen, de huren en de veiligheid op straat. De man­ lofte ('sterk en sociaal') moeten inlossen. Ook in nen achter Kok trokken maar op een punt dezelfde 1994 legde de PvdA vlak v66r de verkiezingen de lijn: de kandidaat deed er goed aan zich tijdig voor nadruk op haar 'warme uitstraling' . Toch werd er de verkiezingen te distantieren van het regeerac­ vervolgens een regeeraccoord gesloten waarop de coord met het CDA waarin harder op de noodzaak liberalen hun stempel konden drukken: achttien van verlaging van het financieringstekort werd rniljard gulden aan lastenverlichting, meer markt­ gehamerd dan op de leuke dingen voor de linkse werking, privatisering van de uitvoering van de mensen. Als Kok daartoe overging, kwam hij sociale verzekeringswetten. Zo'n manoeuvre leent meteen een stuk minder kil, een stuk warmer over. zich niet voor herhaling. Dan komt de geloofwaar­ Ook dat advies volgde Kok overigens maar zeer digheid van de PvdA en van Kok op het spel te staan. gedeeltelijk op. Hij liet zich door zijn campagne­ Het oude adagium zegt het a!: you can cheat all the managers vermurwen tot interviews over zijn jeugd people some cif the time, you can cheat some cif the people als timmermanszoon tijdens de hongerwinter all the time, but you can't cheat all the people alle the (warm! sociaal!) Maar hij bleef ook de mening toe­ time. gedaan dat verkiezingen aileen konden worden Bovendien ligt er het probleem dat de bewonde­ gewonnen als je stond voor wat je in het kabinet had ring zich nu vooral tot de persoon van Wim Kok gedaan. De verkiezingsuitslag gafhem in zekere zin beperkt. De relatie tussen de media en de PvdA als gelijk: de PvdA werd de grootste partij. AI kwam geheel lijkt me nog steeds geen gezonde. Oat zou dat vooral doordat het co A n6g meer verloor2 6 . pas zo zijn als er een eind werd gemaakt aan de 'als

25. De Teleara

je niet voor ons bent, dan ben je tegen ons' -houding VARA, VN . Daarvan werd nog rninder door de vin­

~r die door PvdA-politici vaak tegenover de pers gers gezien dan van vertegenwoordigers van de le wordt aangenomen. Daarin is nog steeds te weinig 'rechtse' pers. 'Linkse' journalisten hoorden loyaal :1- verandering gekomen - ondanks aile luiken die aan de partij te zijn. Anders zwaaide er wat. Een !1, werden opengezet, ondanks aile vernieuwingsope­ partijleider als Joop den Uyl kon behoorlijk ach­ rs raties onder de partijvoorzitters Rottenberg, terdochtig zijn. Zelf heb ik wei eens een sessie op 1e Vreeman en Adelmund. zijn werkkamer meegemaakt waarbij hij voorname­ m lijk vragen stelde als: weet jij wat die en die collega ig Pers en sociaal-democratie in zijn schild voert? Zoals hij bij anderen wei weer m Heeft de politieke pers iets tegen de sociaal-demo­ naar mijn motieven en drijfveren zal hebben ge1n­ !n cratie als beweging? Het omgekeerde is waar. Uit formeerd. Den Uyl wilde dat allemaal weten. m elk onderzoek, dat tot nu toe is gehouden, bleek dat Nou waren dat de hoogtijdagen van de ideologisch :h parlementaire journalisten als burgers in overwe­ bevlogen politiek en van de geengageerde journalis­ gende mate sympathie voor de PvdA koesteren. In tiek. Inmiddels is de PvdA een pragmatische partij haar proefschrift Haagse journalistiek kwam de politi­ geworden en Ieven ook de journalisten in het post­ coloog Addy Kaiser in 1 9 8 2 tot de ontdekking dat geengageerde tijdperk. Desondanks zijn de verhou­ 59 procent van de parlementaire journalisten bij dingen tussen de PvdA en de parlementaire pers verkiezingen op de PvdA stemde2 7. In 1997 deed niet vee! relaxeder te noemen dan toen. Vo/kskrant-redactrice Milja de Zwart dat onderzoek Aan de ene kant zijn er de klachten van de- sociaal­ nog eens dunnetjes over. 'De PvdA', schrijft zein democratische - politici zoals die in 199 5 werden

~ss haar hoek Binnenhif voor buitenlui, 'is nog steeds de verwoord door de huidige fractieleider Jacques in grote favoriet'. Van de respondenten bleek 45% op Wallage. Hij stoorde zich vooral aan de verklarende et de PvdA te stemmen. Het is veel meer dan het lan­ tussenzinnetjes die journalisten soms de interviews, :le delijke gemiddelde2 8. die ze hem hadden afgenomen, binnensmokkelden. ar Toch is er in de dagelijkse omgang op zijn best Wallage: 'Met sommige van zulke vrienden heb je sprake van een haat-liefde-relatie tussen de pers en geen vijand meer nodig. Oat schrijft maar. Het erg­ :le de PvdA. De verhoudingen zijn nogal verkrampt. ste zijn de wijsneuzen die eerst netjes opschrijven e­ Oat dateert niet van vandaag of gisteren. AI v66r de wat je gezegd hebt om er vervolgens aan toe te voe­ in Tweede Wereldoorlog vie! de partijdiscipline die gen: 'Dit zegt hij nu wei, maar eigenlijk vindt hij zus :le de SOAP betrachtte (vanuit een instelling van: schou­ of zo ... ' ( .. ) Het is een vorm van journalistiek waar er der aan schouder strijden voor een betere wereld) de politicus machteloos tegenover staat ( .. ) T e vee! :le moeilijk te rijmen met de kritisch-gedistantieerde journalisten houden zich bezig met m eningen in

~ n houding van de pers. Ook de na-oorlogse geschie­ plaats van ontwikkelingen ( .. ) Zelf blijk ik een dub­ :t­ denis van de PvdA geeft veel voorbeelden te zien belganger te hebben die ook W allage heet en die - :le van conflicten - zoals die van begin jaren zestig tus­ ongeciteerd - van alles denkt en voelt wat aan mij nt sen de parlementaire redactie van Het Parool en de wordt toegeschreven. Hij heeft vele strategische toenmalige fractieleider Jaap Burger2 9. Zelf kan ik overwegingen, zit in zijn maag met van alles en nog n . het pas sinds de tweede helft van de jaren zeventig wat. Nu eens blijkt hij een moeizame relatie met he beoordelen, toen ik als verslaggever van Vrij Wim Kok te hebben, dan weer haalt hij Adelmund J]e Nederland in Den Haag begon. Mij staat bij dat de door de wringer, kortom, altijd wat. Ik hoop hem he tolerantie tegenover afwijkende meningen ook toen nog eens te kunnen ontmoeten, die dubbelganger niet groot was. Zeker niet als het om journalisten waarover journalisten zo stellig weten wat hij voelt ging die werkten voor media die door de PvdA tot en denkt' 3°. haar 'achtertuin' werden gerekend: de Volkskrant, de Ik kan me die verzuchting van Wallage ergens

27. Addy Kaiser, Haaase joumalistiek. Een ter in de Tweede Kamer. Hij zelf schreef keus 'erin of eruit!' worden gesteld. 'Erin' empirisch onderzoek naar de relatie tussen jour­ vervolgens een brief aan het partijbestuur had de consequentie dat de krant 'in alle nalisten en parlementariiirs. Amsterdam waarin hij stelde dat de Amsterdamse onafhankelijkheid ' solidair met de partij 1985. krant 'zijn zogezegd socialistische instel­ diende te zijn. Zie: Chris van Esterik en 28. Milja de Zwart, Binnenh'![ voor ling en partijcontacten' misbruikte om 'de Joop van Tijn ,jaap Buraer. Een Ieven lana buitenlui. Breda, 1998. positie van de politiek eerst verantwoor­ dwars, Amsterdam, 1984. 29. Het Parool bekritiseerde in 1962 het delijke figuur - en daarmee de beweging ­ 30. Socialisme &.J)emocratie, 52e jaargang, functioneren van Burger als fractievoorzit- te ondermijnen'. Het blad moest voor de nr. 1/ 8, 1995, pg. 351. 322

wei voorstellen. Het komt voor dat journalisten terecht komen. Wat dat betreft mag de PvdA de niet met open vizier strijden, tijdens een interview hand in eigen boezem steken. Want het is voor een alleen brave toelichtende vragen stellen en pas ach­ partij niet per se nodig om permanent op voet van ter hun personal computer door dapperheid bevangen oorlog met de pers te staan. War is over ifyou want it. worden en dan een stellige mening hebben. Het Dan nog een opmerking: de laatste keer dat ik komt ook voor dat journalisten vervolgens tegen de Joop den Uyl sprak was in 1987. Kok had hem ge"interviewde politicus zeggen: daar kun je niets inmiddels als partijleider opgevolgd. Den Uyl zat op meer in veranderen, dat is mijn tekst. De politicus de kamer van de afdeling voorlichting van de PvdA­ in kwestie heeft dan het nakijken. Maar uit de fractie. Hij nam computeruitdraaien door waarop opmerking van Wall age spreekt wei een heftig de laatste opiniecijfers stonden. Hij maakte een vijandbeeld. Oat door de pers dan weer met even bezorgde indruk. De partij - begreep ik - was aan zwaar geschut beantwoord wordt. Dan is het: d Ia het verliezen in de universiteitssteden. In auerre comme d Ia auerre. Politici die te wantrouwend Nijmegen. In Wageningen. Den Uyl zag dat als een opereren, te vee! willen dicteren, te vee! controle teken aan de wand. De PvdA was bezig zijn aantrek­ willen uitoefenen op artikelen die aan hen zijn kingskracht op de linkse intellectuelen te verliezen. gewijd, vragen daarom - vinden de meeste journa­ Oat kwam door de technocratische koers die de par­ listen. En die neiging tot controle bestaat bij de tij na hem was ingeslagen. Vandaag zou Den Uyl PvdA - meer dan bij andere partijen. waarschijnlijk een trots man zijn. Trots op zijn Zo is het mijzelf eens overkomen dat een opvolger Kok die na al die jaren de verkiezingen afspraak voor een interview met Wallage door zijn won. Trots op het feit dat er nu wei een tweede medewerkers werd afgezegd omdat ik een artikel in kabinet-Kok is gekomen. Maar toch zal ik die laatste Vrij Nederland had geschreven waarin Paul Kalma's herinnering aan Den Uyl niet gauw vergeten. De nota over de 'wonderbaarlijke terugkeer van de PvdA won op 6 mei bijna overal, maar sprak onvol­ solidariteit' werd verdedigd. Het is een paar jaar doende tot de verbeelding van de intellectuelen. De geleden en nu zou die nota geen enkel probleem Amsterdamse grachtengordel stemde niet op de meer vormen. Ze preludeerde op de slogan 'sterk PvdA, maar op 066. GroenLinks recruteerde uit en sociaal' die door de PvdA bij deze verkiezings­ PvdA-kring nieuwe Kamerleden als Femke campagne werd gehanteerd. Maar toen werd het Halsema. De PvdA wordt door vee] mensen, die ik geschrift als een aanval op het te neo-liberale, tech­ ken, gezien als een geoliede machine, maar ook als nocratische en boekhoudkundige beleid van het een beheerspartij die te vee] verkleefd is geraakt paarse kabinet en de fractieleiding gezien. En werd met de macht. Den Uyl was op het laatst van zijn tegenover een journalist het adagium 'de vriend van Ieven bang voor een technocratisering van de poli­ mijn vijand is mijn vijand' van toepassing verklaard. tiek - ook van de PvdA zelf. Ondanks de electorale Het vraaggesprek met Wallage ging op een later successen van nu lijkt die kritiek me nog steeds actu­ tijdstip overigens gewoon door. Wallage en ik heb­ eel. De PvdA mag wei uitkijken dat ze de fantasie, ben de strijdbijl allang weer begraven. Maar deze de verbeeldingskracht niet totaal uitbant. Oat ze de . petite histoire zegt iets over de weinig ontspannen band met mensen die nog dromen hebben niet verhoudingen binnen de partijgelederen en tegen­ doorknipt. Als de PvdA zich aileen maar gouverne­ over derden - in dit geval journalisten - die min of menteel opstelt, zou de overwinnigsroes wei eens meer per ongeluk bij zulke twisten betrokken zelfbedrog kunnen zijn. raken. En dan in een soort tweekampenoorlog de De dag voor de verkiezingen HET GEHEIM VAN MOD ERNE 'vertrouwen ' de kiezers verhul­ :en wisten verschillende media a! te VERKIEZINGSCAMPAGNES len dat stelliger en concreter keu­ melden dat de verkiezingsstrijd zen niet gevonden kunnen wor­ it. nergens over was gegaan: het was den '. Volgens het weekblad was ik een saaie campagne geweest het politieke Ieven vastgelopen.

~ m waarbij de mannetj es centraal Een krant als de Nieuwe op hadden gestaan, met name Kok Rotterdamse Courant constateerde IA­ en Bolkestein. een gebrek aan politieke belang­ ·op Het was niet de eerste keer dat stelling, veroorzaakt door de :en deze geluiden te horen waren. politieke partijen. ' 1an De campagnes van '994 en 1989 De visie van Opland op de campag­ In konden evenn:lin op vee! waarde­ ne van 1956, niet bepaald de saai­ :en ring rekenen in de media. Een ste campagne uit de Nederlandse ek- vrij breed gedragen opvatting V erkiezings- geschiedenis, wijst evenn:lin op en . luidt dat sinds de televisie het grate waardering: hij tekende een ar- dominante campagne medium is groat aantal schommelstoelen Jyl geworden, de politieke strijd in campagnes waarin de verschillende politieke ~ijn toenemende mate een strijd tus­ !eiders zitten te dommelen. 1en sen person en is geworden. De T och hebben de media en de vele ~ ~ de televisiedemocratie heeft de poli­ van Drees andere waarnemers die constate­ :ste tiek gereduceerd tot een plat­ ren dat het 'mannetjes maken' zo De vloerse strijd tussen mannetjes belangrijk is geworden niet hele­ '01- (en een enkel meisje). Daarnaast tot Kok maal ongelijk. Het inzetten van De heeft het verval van de verschil­ populaire politici om stemmen te de lende partijideologieen de cam ­ verwerven is zeker niet nieuw, uit pagne van het laatste stukje maar de wijze waarop campagnes :1ke inhoud beroofd. gepersonaliseerd worden ver­ ~ ik Deze pessimistische oordelen schilt wei sterk van de praktijk uit als over de modeme campagne zijn het verzuilde verleden. Een histo­ .akt vaak gebaseerd op een sterk rische analyse van de ontwikke­ zijn geidealiseerd beeld van het ver­ PHILIP VAN PRAAG JR ling van de Nederlandse verkie­ oli­ leden. De tijd dat de verkiezings­ als politicolooa verbonden aan de zingscampagnes kan het persona­ ~ al e strijd nag niet via de televisie werd Uni versiteit van Amsterdam listische karakter van de moderne ;tu- uitgevochten . T oen zou er nag een campagne in de juiste context sie, inhoudelijke debat zijn gevoerd plaatsen. Het kan oak Iaten zien : de . tussen partijen met duidelijke uit­ dat er andere veranderingen :liet eenlopende visies op belangrijke optreden die minstens zo belang­ ne­ maatschappelijke vraagstukken. rijk zijn . :ens Toen werd de kiezer nag in staat In deze bijdrage zal ik ingaan op gesteld op inhoudelijke gronden drie belangrijke onderdelen van een keuze te maken. de campagnevoering: Oat beeld lijkt plausibel maar - de wijze waarop van oudsher klopt allerminst. De kritiek van populaire lijsttrekkers de inzet journalistieke waarnemers in de in de campagne waren, jaren vijftig verschilde weinig van - de ontwikkeling van arbeidsin­ de hedendaagse kritiek. Zo was tensieve naar kapitaalintensieve Vrij Nederland uitgesproken nega­ campagnes, tief over de campagne van 1 9 52: - de veranderende rol van de 'Bij de Antirevolutionairen media in de campagne . moest het parool 'vastheid' en bij De nadruk zal daarbij liggen op de de socialisten het beroep op het campagnevoering van de PvdA. Personalistische campagnes De persoonlijkheidscultus kwam ook op nadere De geschiedenis van de arbeidersbeweging, en met wijze tot uiting. In de rode familie kwam het name van de sociaal-democratie, is een geliefd verder regelmatig voor dat belangrijke !eiders bij studieobject. Toch worden bepaalde onderdelen verjaardagen een zangaubade aan de voordeur ont­ van deze geschiedenis verdrongen of krijgen zelden vingen, waarbij de AJC en de Stem des Yolks op het accent dat ze zouden dienen te krijgen, waar­ volle sterkte uitrukte met trommels en vlaggen. schijnlijk omdat veel geschiedschrijving zich richt Bij de PvdA werd die traditie van een sterke orienta­ op het doen en Iaten van de politieke elite binnen de tie op de !eiders met volle kracht voortgezet. Dat sociaal-democratie: het partijbe­ kwam met name tot uiting in de stuur, de wethouders en de vraag of de partij wei of niet met ministers. Het ideologische een lijsttrekker diende te wer­ debat en de interne politieke ken. Aan de top van de partij strijd aan de top is uitgebreid werd die behoefte van de ach­ onderzocht en gedocumenteerd. terban aan identificatie met een Volstrekt onderbelicht is de sterk charismatische Ieider betrokkenheid van de !eden en onderkend, alhoewel niet altijd kiezers bij de partij. Het gevolg gehonoreerd. Als men toch is dat onvoldoende wordt bezwaar had tegen eenhoofdig onderkend dat aan de basis van lijsttrekkerschap kwam dat vaak de sociaal-democratie de per­ voort uit andere overwegingen. soonlijkheidscultus krachtig was Pleidooien voor gedeeld leider­ ontwikkeld, misschien wei schap binnen het partijbestuur krachtiger dan bij andere zuilen. waren vaak gebaseerd op een De belangrijkste politieke !ei­ politiek verschil van mening met ders werden op handen gedra­ de beoogde lijsttrekker of op het gen en waren vaak onderwerp beschermen van de eigen van een soort heldenverering. Een heldenverering machtspositie. Overbodig te zeggen dat beide die in de 19-de eeuw ook al aanwezig was bij de aan­ motieven ook vaak samen konden gaan. hang van Domela Nieuwenhuis en ook bij de arbei­ Bij de voorbereiding van de campagne van 1948 dersbeweging in andere Ianden voorkwam. kwam voor het eerst de vraag aan de orde of er met Het meest pregnant is deze verering in de een lijsttrekker zou worden gewerkt. Het ging Nederlandse sociaal-democratie tot uiting gekomen om vervroegde verkiezingen omdat de grondwet rond P. 1. T roelstra. In de jaren twintig liet de SOAP diende te worden gewijzigd i.v.m. de naderende sluitzegels maken met de beeltenis van Troelstra. onafhankelijkheid van lndonesie. Van 1946 tot Een ansichtkaart met het portret van Troelstra was 1948 was het land geregeerd door het. kabinet­ tot lang na zijn dood zeer geliefd in de Rode Familie. Beel. PvdA ministers waren o.a. W. Drees, S.L. Na zijn afscheid van de politiek in 19 2 5 werd een Mansholt, P. Lieftinck. Drees was na twee jaar bronzen plaquette van Troelstra gemaakt die door ministerschap van Sociale Zaken zeer bekend en zeer vee! SDAP'ers is aangeschaft en lange tijd in populair. Het overgrote dee! van het partijbestuur menig sociaal-democratisch gezin een ereplaats had, zag in Drees een belangrijke stemmentrekker en evenals zijn gedenkschriften. 2 Het overlijden van wilde hem als enige lijsttrekker. Tot verbazing van Troelstra maakte diepe indruk bij de achterban. In het partijbestuur werd het voorstel in de partijraad zijn rouwstoet liepen in 1930 4o.ooo mensen mee. afgewezen, waarschijnlijk onder invloed van men­ Vijftig jaar na zijn dood getuigen verschillende sen als W. Schermerhorn, H. V os en 1. H . Scheps. ouderen dat het portret van Troelstra nog steeds in Belangrijk argument van de tegenstanders was dat hun huiskamer hangt. 3 het brede karakter van de partij met een lijsttrekker

1 . Vrij Nederland, 2 1 juru 19 52; Nieuwe Geschiedenis, p. 66-67) . ze drie politieke heiden had die blinde­ Rotterdamse Courant, 17 juru 1952 (geci­ 2. Bij mijn grootouders van moederszij ­ lings werden vertrouwd: Troelstra, teerd bij P.B. van der Heiden, 'Eindelijk de ( een Haarlems typografengezin) Drees en in mindere mate Den Uyl. een doorbraak? De verkiezingen van stond de plaquette van Troelstra tot ver 3. Roos in de Vuist, speciaal Troelstra 1952 ' in: Politieke Opstellen 17, 1997. in de jaren vijftig op de schoorsteen. nummer, mei 198o. Nijmegen: Centrum voor Parlementaire Voormijnoma(r893 - 1979)golddat re onvoldoende tot uiting zou komen, het zou boven­ len de foto 's van Dr W. Drees in zijn gewone doen 1et dien vee! te vee! de indruk versterken dat de PvdA bewonderen: Drees werkend in zijn studeerkamer, bij slechts een voortzetting van de SDAP was. Als lopend naar zijn werk en aan het strand met zijn It- compromis werd Drees in acht in plaats van twee echtgenote. :>p kieskringen lijsttrekker. Andere lijstaanvoerders De populariteit van Drees dwong de KVP om voor n . waren M. van der Goes van Naters, A. M. Joekes, het eerst ook met een lijsttrekker te gaan werken.7 :a­ K. Vorrink, Lieftinck, Mansholt, Vos en Schermer­ De partij deed vee! moeite om Romme de gelijke lat horn (vaak slechts in een kieskring). Drees was dus van Drees te Iaten zijn en de lijsttrekker tevens een de in I 948 niet de enige lijsttrek­ menselijke uitstraling te geven. 1et ker, feitelijk was hij wei de In een huis-aan-huis verspreide !r- belangrijkste lijsttrekker. 4 brochure werd hij omschreven ·tij In I 9 52 had de PvdA voor als 'Romme, de lijsttrekker, de :h- het eerst geen negen of acht lijst­ hemelbestormer' . Foto's met en trekkers maar slechts een: vrouw, kleinzoon en van ler Drees. Het partijbestuur verzet­ Romme thuis de krant lezend ijd te zich er lang tegen een een­ ontbraken niet. In een verkie­ ch hoofdig lijsttrekkerschap, maar zingspamflet van de Protestants lig in de partijraad drukte het kader Christelijke W erkgemeenschap Lak het door. De PvdA voerde een (in de PvdA) heette het: :n. sterk op de persoon van de 'Voorwaarts met Drees if terug met ~r­ minister-president gerichte ver­ Romme'. Het gaf scherp de tur kiezingscampagne. Op het affi­ hoofdtegenstelling in de cam­ en che vroeg een ernstig kijkende pagne weer. 1et 'Vadertje' Drees, de ontwerper Opnieuw koos de PvdA in I 9 56 1et van de Noodwet Ouderdoms­ voor een niet-inhoudelijke ;en voorziening, de sobere en leuze. Op de zeer massaal ver­ de onkreukbare staatsman, uw vertrouwen voor lijst 2. In spreide en opgehangen Drees-affiches luidde de een verkiezingsfilmpje, vertoond op partijvergade­ tekst: Drees, uw vertrouwen waard. Evenals in I 952 ringen en in zogenaamde rijdende bioscopen, was was de aanduiding Partij van de Arbeid minuscuul de centrale leuze: Kiest Drees. klein aangebracht aan de onderrand. 8 De PvdA ng De uitslag was een succes, het eerste sinds de schroomde er in deze jaren niet voor om Drees vol­ fet oprichting van de PvdA in I 946. De PvdA werd ledig los te maken van zijn partijpolitieke achter­ tde onverwachts iets groter dan de KVP. In het partijbe­ grond. In I 998 heeft men dit met Kok niet aange­ tot stuur waarschuwde Nvv-bestuurder Roemers voor durfd. et­ een a! te groot optimisme over de Doorbraak, 'vee! Na het terugtreden van Drees kwam de PvdA in .L. kiezers hadden niet op de socialisten gestemd, maar I 959 en I 96 3 weer met meerdere lijsttrekkers uit. aar op Drees' .5 Ook andere waarnemers en een krant Er was geen vanzelfsprekende kandidaat voor een en als de Nieuwe Rotterdamse Courant stelden dat het niet eenhoofdig lijsttrekkerschap. Dat veranderde in mr om een overwinning van de PvdA ging maar om een I 966 met de aanwijzing van Den Uyl tot lijsttrek­ en persoonlijke overwinning van Drees. 6 ker. Partijbestuur en partijraad kozen principieel ran In I 9 56 twijfelde Drees of hij opnieuw lijsttrekker voor een eenhoofdig lijsttrekkerschap. Verzet tegen 1ad zou worden. Pas toen aile gewesten een beroep op zijn positie kwam in I 9 7 I en I 9 7 2 vooral uit de ~ n- hem deden zwichtte hij. De campagne van I 9 56 was kring van Nieuw Links. Opnieuw werd het argu­ ps. fel, incidentrijk en bij uitstek personalistisch. In het ment gebruikt dat een eenhoofdig lijsttrekkerschap dat PvdA-verkiezingsmateriaal kon de kiezer verschil- op gespannen voet zou staan met een pluriforme cer 4· M. Brinkman, 'Drees en de Partij van Irwin De wilde jrisheid van Limoenen, stu­ 8. zie D. J. Elzinga en G. Voerman Om de de Arbe.id ' in; H . Daalder en N . Cramer die·n over politici in de onen van kiezers, stembus, verkiezinas

partij. Een voorstel om weer met meerdere lijst­ pagnes uit het verleden. Niet omdat de lijsttrekkers trekkers te gaan werken werd in 1970 echter door anders geprofileerd worden maar omdat de relatie de partijraad massaal afgewezen. tussen kiezer en politieke partij zeer fundamenteel De campagne die Den Uyl in I 977 voerde als minis­ van karakter veranderd is. ter-president had eveneens een sterk personalisti­ sche inslag. De verkiezingsleus Kies de minister-presi­ De arbeidsintensieve campasne dent, Kies Den Uyl werd in het partijbestuur onder Als het gaat om de wijze waarop er in het alge­ andere door Van Thijn bekritiseerd vanwege het meen propaganda werd gemaakt, in het bijzonder gebrek aan inhoud. 9 voor de lijsttrekker, zijn de Vastgesteld dient te worden dat verschillen tussen bijvoorbeeld het voeren van een sterk persona­ Kiesde I956 en I998 zeer groot. De listische campagne past in een campagnes waren in de jaren lange sociaal-democratische tradi­ minister­ vijftig zeer arbeidsintensief, dat tie die via Drees en Den Uyl door­ betekende dat de afdelingen en loopt tot de recente campagnes de !eden een cruciale rol speelden van Wim Kok. Op dit punt is er president bij de voorbereiding en de uit­ eerder sprake van een opmerke­ voering. De afdelingen dienden in lijke continuileit dan van opval­ een vroeg stadium te rapporteren lende verandering. wat er in de samenleving leefde. Toch was de rol van de lijsttrek­ Het kader was daartoe redelijk kers als Drees en Den Uyl een goed in staat omdat de partij nog Den Uyllijst2 andere dan de rol van Kok in de sterk geworteld was in de samen­ laatste campagnes. In het verle­ leving. den waren de lijsttrekkers in de De arbeidsintensieve campagne eerste plaats de representanten uit het verleden had de volgende van een brede beweging, droegen kenmerken: de beginselen van die beweging uit en werden door 1 • Het belangrijkste verkiezingsmateriaal was de achterban juist op dat punt vertrouwd. In I 9 3 7 gedrukt materiaal, zoals pamfletten, brochures formuleerde de ARP al, naar aanleiding van de per­ en affiches. sonalistische campagne rond Colijn ('de Ieider van 2 . Vee! waarde werd gehecht aan het directe con­ ons volk'), dat de partij 'zich slechts achter perso­ tact met de kiezers door partijactivisten, daartoe nen schaarde voor zover zij de dragers van beginse­ werd intensief gebruik gemaakt van het huisbe­ len zijn'. Drees en Den Uyl stonden voor de sociaal­ zoek en het door-to-door can vassinB. democratische beginselen en waren als zodanig zeer 3. Het organiseren van grote manifestaties en even­ herkenbaar voor de kiezers. Door de sterke verwa­ tueel het houden van demonstraties en/ of tering van de sociaal-democratische ideologie doet optochten. een personalistische campagne rond Kok nu een 4· Het opwekken van de eigen supporters op de sterker a-politiek beroep op het vertrouwen in de verkiezingsdag om te gaan stemmen (door­ persoon. Lijsttrekkers zijn niet Ianger de represen­ knockinB on election day) . tant van een breed gedragen beginselpartij . Vee! 5. Het gebruik van billboards, posters en kranten­ minder dan in het verleden weet de kiezer voor advertenties om de boodschap van de partij te welk beleid een lijsttrekker zich zal inzetten. Vee! versterken. 1 0 meer dan in het verleden is een partij afhankelijk van De eerste vier genoemde kenmerken zijn gebaseerd de uitstraling van zijn lijsttrekker. De personalisti­ op de inzet van zeer grote groepen partijleden. Een sche campagne van de jaren negentig heeft daarmee partij die over onvoldoende actieve !eden beschikte een andere betekenis dan de personalistische cam- had bij deze vorm van campagnevoeren een ernstige

9. Ph . van Praag jr, Stratesie en lllusie, e!f Electioneerins: A comparative study rif P. Norris (eds.) Comparing jaar intern debat in de PvdA (1966-1977). Continuity and Chanse. Oxford: Oxford Democracies; Elections and VotinB in Amsterdam 1 99 1: Het Spinhuis, hoofd­ University Press, 1992, p. 5-6. Zie ook Global Perspective. London: Sage, p. 160 - stuk 7 , m.n. p. 263. D. Farrel, 'Campaign Strategies and I 8 3. 1 0. D. Butler en A. Ranney(eds.) Tactics' in: L. Leduc, R.G. Niemi and 327 ers handicap. Zo kampte de pas opgerichte VVD in Zoals hieronder zal duidelijk worden zijn een aantal .tie I948 duidelijk met een gebrek aan menskracht . kenmerken van de arbeidsintensieve campagne tot eel Voor het plakken van affiches werd op het laatste ver in de jaren tachtig blijven bestaan. De doorwer­ moment het bedrijf Publex ingehuurd omdat de king van de televisie en andere moderne media is !eden het lieten afweten. K v P en PvdA kenden geen vee! trager verlopen dan vaak wordt verondersteld. problem en op dit punt. In I 948 beschikte de K v P ge­ over 2o.ooo actieve partijleden en 5oo propaganda­ Het huisbezoek :ler leiders. Hun taak was onder andere het plakken van Het partijbestuur van de PvdA deed er in deze de affiches, het afleggen van huisbezoek en het ver­ periode alles aan om de achterban op een ontspan­ eld spreiden van miljoenen pamfletten en verkiezings­ nen manier met politiek cabaret te scholen en voor De kranten . 1 1 te bereiden op de campagne. De PvdA beschikte in ren Aan de vooravond van de campagne van 1956 orga­ de peri ode 54-56 over elf cabaretgroepen door het dat niseerde de PvdA 'de nationale werkersdag' . Dit gehele land. Hun autonomie was uiteraard beperkt. en laatste grate appel voordat de verkiezingsactie van De teksten van het cabaret werden vooraf beoor­ :len start ging, bracht op hemelvaartsdag 25. ooo propa­ deeld door !eden van het partijbestuur. In het sei­ lit­ gandisten bij elkaar in de Amsterdamse (oude) RAI. zoen 54-55 werden er 69 voorstellingen gegeven, lin Na toespraken van o.a. Drees en Van Wingerden, goed voor circa Io.ooo bezoekers. In de verkie­ ren vice voorzitter van de N v v, trok men begeleid door zingsactie werden nog een aantal speciale voorstel­ 'de. muziekkorpsen voor de afsluiting naar het lingen verzorgd. Onder auspicien. van het partijbe­ lijk Waterlooplein. 12 De KVP beschikte in deze zeer stuur werden er bij de voorbereiding van de cam­ r10g felle en incidentrijke campagne naar eigen zeggen pagne ook nog een aantal toneelvoorstellingen en- zelfs over 4o.ooo propagandisten. Het verschil met gegeven. 1 3 de campagne van I 998 is frappant. Bij de aanvang De grote traditionele partijen als A R P, K v P en gne van de campagne waren partijen als de PvdA en het PvdA hechtten in de eerste decennia na I 945 zeer nde CDA dit jaar a! tevreden als men enkele honderden vee! waarde aan het huisbezoek. De actieve !eden actieve !eden bij elkaar wist te brengen. werden op verschillend manieren geschoold voor was De arbeidsintensieve campagne hoorde bij de het huisbezoek. Belangrijk waren bijvoorbeeld de 1res hoogtijdagen van de traditionele massapartij. In handleidingen en brochures die de A R P in 1 948 en Nederland hadden met name de PvdA, de KVP en later uitbracht, bijvoorbeeld Handboekje voor het un­ de ARP een dergelijk karakter. Deze massapartijen huisbezoek (al verschijnende sinds de jaren dertig) en ·toe waren van oorsprong ook (permanente) strijdorga­ Onze propaganda, Enkele richtlijnen. In het handboek ;be- nisaties, waarbij de betrokkenheid en de inzet van stonden een honderdtal mogelijke vragen met ant­ de !eden bij de dagelijkse politieke strijd eerder woorden. In I 9 56 werd het A R P hoek herzien. Daar ren- regel dan uitzondering was. Het verdwijnen van heb je 't, politieke antwoorden voor de kamerverkiezingen t/of deze massapartij, in het ene land in een wat sneller van 19 56 telde ondertussen wei 6 5 pagina' s. De tempo dan in het andere land, is een oorzaak voor K v P bracht in I 948 een handleiding voor het huis­ 'de de andere wijze van campagne voeren. In het alge­ bezoek uit onder de titel 'Wie A hep gezegd moet ook 1 00T- meen geldt echter dat de maatschappelijke rand­ B zeggen ', in alfabetische volgorde werd de !eden voorwaarden voor de arbeidsintensieve campagne uitgelegd hoe ze het huisbezoek diende aan te pak­ ten­ zijn verdwenen. Zelfs een partij als de SP, een partij ken. De PvdA beschouwde in deze periode het huis­ ij te die nog in staat is een relatief arbeidsintensieve cam­ bezoek eveneens als een van de belangrijkste cam­ pagne te voeren, kan daar niet mee volstaan. De pagnemiddelen. Nog in I 956 stelde het partijbe­ ~ erd kracht van de s P is juist dat de !eden enerzijds mas­ stuur dat men liever geld investeerde in het directe Een saal worden ingezet terwijl men anderzijds een contact met de kiezer dan in onpersoonlijke Likte moderne mediacampagne voert. krantenadvertenties. Over de belangrijkste partijen ;tige Het tempo waarin de arbeidsintensieve campagne werden korte scholingsboekjes uitgebracht voor de verdwijnt client echter niet overschat te worden. actieve leden. De KVP meldde in I956 met huisbe-

11. H. Cruys e.a. Van beginselpanij naar gie/ Nieuwste Geschiedenis, 1997, p. 28 . Maatschappijgeschiedenis, Erasmus proaramapanij? De verkiezingscampagnes van 12. Tussen doorbraak en Universiteit Rotterdam, z.j., p. 47. 160 - H.E. de Deugd, /948 vergeleken. Universiteit van Amster­ reclame; De PvdA-verkiezingscampagnes van 13. De Deugd, a.w., p. 54 en P·34· dam, verslag Leeronderzoek Politicolo- 19 56 tot 1967. Doctoraalscriptie 328

zoek I ,5 tot 2 miljoen mensen heeft weten te berei­ laatste dag -acties gehouden. In I 9 56 werd in de ken. Anno 1 9 9 8 will en lijsttrekkers voor het oog nacht voor de verkiezingen een visitekaartje van van de camera nog wei eens een pamflet uitdelen of Drees verspreid met een volstrekt neutrale stem­ ergens aanbellen maar systematisch huisbezoek oproep: komt nog slechts zeer sporadisch voor. 'Wat oak u politieke richting is, ik verzoek u in elk Gedrukt propagandamateriaal geval vandaag te gaan stem men. Het is van belang dat Enorme hoeveelheden drukwerk diende er ver­ heel ons volk zich uitspreekt' spreid te worden door de !eden. In 1948 liet de dr. W. Drees, minister-president. PvdA maar liefst 1 8 miljoen stuks drukken, bijna vier per kiesgerechtigde Nederlander. Opmerkelijk is dat deze oproep geen verwijzing In 1956 deed de PvdA het iets rustiger aan, slechts naar de PvdA bevat, het gezag en vertrouwen dat 14 miljoen stuks werden er gedrukt, terwijl in I 959 Drees als minister-president genoot werd als vol­ het nog maar om 9 miljoen ging. 1 4 Het ging daarbij doende beschouwd om de uitslag voor de PvdA om algemeen propagandamateriaal voor huis-aan­ gunstig te bei"nvloeden. huis verspreiding en om gericht drukwerk, voor Dit kaartje werd in de nacht voor de verkiezingen in doelgroepen. Daarnaast deelde men vaak bedrijfs­ een oplage van 2.3 miljoen verspreid. Naar schat­ kranten uit aan de fabriekspoort ( 2 miljoen in ting zijn daar minstens 7 .ooo tot 1 o.ooo !eden voor 1 9 56). De K v P deed het meestal iets rustiger maar nodig zijn geweest. Het idee was afkomstig van liet in I 9 56 ook bijna tien miljoen stuks drukken. Meijer Sluyser, een veteraan die zijn sporen al in de Deze vorm van campagne voeren is met het opruk­ jaren dertig al had verdiend met propaganda voor ken van de televisie niet onmiddellijk verdwenen. het Plan van de Arbeid. In 19 8 1, om een recenter voorbeeld te nemen, liet De gewoonte om een verrassende laatste dag folder de PvdA nog altijd 15 miljoen folders drukken. of parnflet huis-aan-huis te verspreiden is na de Vee!, maar relatief wat minder dan in de jaren vijftig opkomst van de televisie nog lange tijd blijven gezien de sterke groei van het electoraat. Het CDA bestaan. Een keer dat dat nog zeer massaal gebeurde verspreidde in dat jaar nog 4·4 miljoen drukwer­ was in I 98 I. Daarbij werd door de PvdA ingespeeld ken. Aan rvdA-kant werd achteraf wei betwijfeld of op een televisiegebeurtenis: het slotdebat tussen alles wel echt verspreid was. 1 5 Wiegel, Van Agt en Den Uyl. Na de campagne van 1998 kan geconstateerd wor­ In een oplage van 2,5 miljoen werd de morgen na den dat het massaal verspreiden van drukwerk door het debat een pamflet verspreid met de PvdA-inter­ de grote partijen nog slechts op beperkte schaal pretatie van het debat. De produktie en distributie heeft plaats gevonden. De PvdA heeft nog slechts 2 van dat pamflet maakt duidelijk dat in 198 I het miljoen stuks Iaten drukken, de anderen grote par­ tempo in de campagne nog vee! lager lag dan thans. tijen ongeveer even veel. Slechts de s P kiest nog Het was voor de media technisch nog niet mogelijk overtuigd voor dit instrument en is bovendien nog om dezelfde avond onderzoeksresultaten te presen­ in staat haar !eden te motiveren op zeer ruime schaal teren over het debat, de ochtendkranten bespraken drukwerk te verspreiden (6,5 miljoen). het debat nauwelijks. Met folders kon de PvdA nog proberen in de 24 uur na het de bat een follow up te Doorknocking on election day creeren en een bepaalde interpretatie aan het debat Het persoonlijk benaderen van kiezers op verkie­ te geven. In de campagne van 1998 zou een dergelij­ zingsdag met de vraag of ze al gestemd hadden, ke actie zinloos zijn geweest. Het ontwerpen, druk­ kwam in Nederland in het verleden wel voor, maar ken en verspreiden van de folder in de nacht na het op zeer beperkte schaal. Vee! belangrijker was de debat was overigens een technische prestatie van laatste-dag-actie, meestal in de vorm van een pam­ formaat. flet of een opvallende ander campagnemiddel dat in In 19 8 1 imiteerde Wiegel als vice-premier de PvdA de nacht voor de verkiezingen huis-aan-huis werd actie van 19 56. Wiegelliet in de laatste dagen van verspreid. de campagne zijn kaartje als vice-premier in een De PvdA heeft in het verleden enkele spectaculaire oplage van 1 ,4 miljoen verspreiden. In tegenstelling

14. De Deugd, a.w., p. 51 en 75. 15 . K. Brants, W. Kok, Ph. van Praag campaanes in Nederland, Amsterdam, jr, De strijd om de kiezersaunst, verkiezinas- Kobra 1982, p. 92 - in de tot Drees gaf Wiegel echter wei expliciet aan tot campagne. Een substantieel dee! van het campagne­ e van welke partij hij behoorde. budget werd hier aan besteed . stem - In de recente campagne zijn de opvallende laatste­ Er zijn van de kant van verschillende politieke par­ dag-acties nagenoeg verdwenen. De PvdA heeft nog tijen in de loop der tijd zeer creatieve advertenties in een aantal steden laatste-dag pamfletten ver­ verschenen. Een van de betere is de advertentie die in elk spreid. Slechts de SP heeft aan het slot van de cam­ twee dagen na de val van het kabinet-Den Uyl na dat pagne massaal een briefkaart rondgedeeld (I, 2 mil­ (maart I 977) over de grondpolitiek verscheen. joen). De deurhanger van 066 (I,S miljoen) was Onder de kop Wij laten ons niet in de arond stampen . >ident. geschikt hi ervoor geweest maar is ook al eerder in Vandaaa is woede een prima raadaever werd de achter­ de campagne verspreid. Radiospotjes (PvdA en s P) grond van de crisis uitgelegd. Binnen twee weken ·ijzing en televisiespotjes (s P) hebben deze keer aan het werden 25 oo nieuwe !eden ingeschreven . In de :n dat slot van de campagne de functie van een laatste gehele campagne ging het om totaal sooo nieuwe s vol­ oproep overgenomen. Het is te verwachten dat !eden. '7 PvdA deze ontwikkeling zi ch in de toekomst zal doorzet­ In de loop van de tijd zijn er ook beroemd geworden ten. laatste dag-advertenties verschenen, bijvoorbeeld ~en in de aanval van de vvo in 1981 op het 066 van Jan ;chat- Betaalde publiciteit Terlouw: Een stem op Jan is een stem op Joop, stem Han s. voor Betaalde publiciteit biedt partijen de mogelijkheid Het lijkt erop dat aan deze advertentiecultuur in ~ van optimale controle uit te oefenen over de inhoud. I998 een einde is gekomen. Terwijl de PvdA in in de Vooral in campagnetijd kan dat belangrijk zijn . In r 994 nog uitgebreid adverteerde, ook bijvoorbeeld voor I948 werd door verschillende partijen (KvP, ARP in omroep- en fanllliebladen, heeft m en zich nu en v v o) a! op beperkte schaal geadverteerd. In beperkt tot kleine activiteitenoverzichten in de older I948 liet de ARP een professioneel reclamebureau Volkskrant en tot aankondigingen in regionale bladen 1a de (Hou Maet) a! een uitgebreide advertentiecampag­ dat Kok op bezoek zou komen. GroenLinks heeft in lijven ne ontwerpen voor Trouw. De vvo had voor dit­ een aantal dagbladen Inaezonden Mededelinaen met :urde zelfde doe! in I 948 een contract afgesloten met het Paul Rosenmi:iller geplaatst en ook in bladen als Jeeld reclamebureau Van Alfen . Op vijf verschillende Opzij, VN, de Groene Amsterdammer en die van de .Iss en data plaatsten de liberalen in advertenties I 25 dag­ milieubeweging geadverteerd. In de landelijke bla­ en weekbladen . ' 6 den kon men nauwelijks advertenties van de partij­ !n na In het gebruik maken van advertenties liep de PvdA en aantreffen . Slechts o 66 adverteerde in december nter­ lange tijd achter. Terwijl andere partijen we! adver­ paginagroot met het motto Els Borst maakt het ver­ butie teerden deed de PvdA dat niet. In de eigen partij­ schil. Een paginagrote (laatste dag) advertentie is het krant Het Vrije Volk was dat zeker niet nodig. Men slechts door de v v D geplaatst in de Telearacif 1ans. zag er echter bewust van af. In 19 56 stelde het par­ De betaalde publiciteit op radio en televisie heeft dit :elijk tijbestuur nog dat men niet geloofde in deze vorm jaar voor het eerst een rol van enige importantie !Sen­ van ongerichte propaganda, liever investeerde men gespeeld in de campagne. Nadat in I 994 een aantal aken in persoonlijk contact m et de kiezer, het huisbe­ lokale en regionale zenders a! reclamezendtijd ver­ . nog zoek . kochten aan politieke partijen besloten s B s 6 en de !Ip te In I 959 veranderde de PvdA van standpunt en voer­ STE R dit jaar het verbod op politieke reclame op te lebat de voor het eerst een uitgebreide advertentiecam­ heffen. Het besluit van de ST ER kwam onverwachts ~elij­ pagne in een twintigtal plaatselijke en regionale en op een laat tijdstip. Niet alle partijen konden of ruk- kranten. De NRC en het AD weigerden overigens wilden op dat moment nog hun advertentieplanning 1 het deze advertenties. In I 963 kwamen beide kranten veranderen . Op termijn zal deze nieuwe mogelijk­ van terug op hun eerdere weigering. heid om via betaalde publiciteit de kiezers te berei­ In de jaren zeventig en tachtig waren dag- en week­ ken het adverteren in de gedrukte media waar­ 'vdA bladadvertenties een belangrijk instrument in de schijnlijk de doodslag gegeven. van campagne. De grote partijen kozen vaak voor pagi­ Het zal in de naaste toekomst van de financiele mid­ een nagrote advertenties, soms meerdere keren in een delen van de partijen afhangen of reclamespotjes lling

16 . H. Cruyse.a.,a.w. j aar intern debat in de PvdA (lg66- 1977). 1 7. Ph. van Praag jr. Strateaie en lllusie, E!f Amsterdam 199 1: Het Spinhuis, p. 238. 330

zullen veranderen van een marginaal tot een wezen­ Rol media lijk onderdeel van de campagnestrategie. Voorspel­ In bet politieke en maatscbappelijke krachtenveld baar is wel dat de druk op politieke partijen om hun waarbinnen partijen campagnes voeren is vooral de campagnebudget te verhogen sterk zal groeien. Tot veranderende rol van de media van belang. Een fac­ nu toe kent Nederland in vergelijking met andere tor die in beschouwingen over de modernisering landen zeer goedkope campagnes, die primair gefi­ van de campagne vaak over bet hoofd wordt gezien. nancierd worden uit de contributies en eenmalige De veranderde relatie tussen media en politiek heeft bijdragen van de ]eden. De mogelijkheden dieSTER grate invloed op de wijze waarop de laatste decen­ en SBS geschapen hebben voor de partijen dwingt nia campagne is gevoerd, een invloed die minstens partijen tot herbezinning op hun media strategie en zo belangrijk is geweest als de komst van de televi­ hun campagnemiddelen. Er is alle reden dat uiterst sie. In de traditionele campagne bepaalden de poli­ kritisch te volgen. I 8 tieke partijen de media-agenda en deden de journa­ Een ontwikkeling waarbij partijen in toenemende listen verslag van bet dagelijkse doen en Iaten van de mate op zoek gaan naar financiele ondersteuning politici in de campagne, als zeal aandacht besteedde door het bedrijfsleven om hun televisiereclame te aan de campagne. De party logic bepaalde de politie­ kunnen financieren zou onwenselijk zijn. In vee! ke onderwerpen waar de media aandacht aan Ianden heeft de behoefte van partijen aan geld voor besteedde en bepaalde meer in bet algemeen wat de verkiezingscampagnes tot grate politieke proble­ burgers van de campagne merkte. De journalist was men en corruptieschandalen geleid. de passieve doorgever van bet campagnenieuws. De campagne van 1998 kende nog een andere novi­ Verzuilde kranten en omroepen volgden de cam­ teit. Alle partijen hadden een verkiezingssite op pagne van de bevriende partij trouw en nauwgezet. Internet waar de kiezer verschillende soorten infor­ De campagnes van concurrenten werden genegeerd matie kon raadplegen: van verkiezingsprogramma of slechts van kritisch commentaar voorzien. De en kandidatenlijst tot recente redevoeringen van neutrale pers slaagde er in het algemeen in de aan­ partijkopstukken. De mate van interactiviteit van de dacbt voor de campagne tot een absoluut minimum sites verschilde nogal maar alle partijen baden de beperkt te houden. Vee! meer dan tegenwoordig mogelijkheid om lid te worden via het versturen van was de campagne een zaak tussen de partijen en de een simpele e-mail. I 9 De partijen zijn tevreden over burgers waar de media zich buiten hielden. In de deze eerste ervaring, gezien het aantal personen dat campagnestrategie uit het verleden zal men tever­ de sites bezocht heeft en het aantal op deze wijze geefs zoeken naar een mediastrategie gericht op het geworven nieuwe ]eden. Bij deze tevredenheid past bespelen van de vrije publiciteit. De arbeidsinten­ wel een kanttekening. Ook al bezochten duizenden sieve campagne, die in een traag tempo verliep, was kiezers een site, dan nog gaat het om een minuscuul mede mogelijk doordat de media geen zelfstandige klein dee! van het electoraat. Dat aantal kan bij vol­ factor waren in de campagne. gende campagnes wel groeien maar ook in de toe­ In de huidige campagne ziet de journalist bet niet komst zal het om een minderheid van het electoraat Ianger als zijn taak verslag te doen van de dagelijkse gaan: namelijk de kiezers die actief op zoek zijn naar campagneactiviteiten van een partij. Op basis van politieke informatie, naar schatting gaat het dan zijn professionele autonomie maakt de journalist booguit om zo'n 2o% van het electoraat. een selectie uit bet campagnenieuws, duidt ontwik­ Een andere nieuwigheid in de campagne heeft kelingen aan, interpreteert en analyseert de achter­ slechts weinig aandacht gekregen. Het CDA experi­ gronden en geeft kritisch commentaar. Het beeld menteerde met eigen teletekst pagina' s bij R T L. van de campagne dat de burger elke dag voorge­ Een relatief goedkoop medium dat vee] meer beper­ scboteld krijgt komt tot stand in een intensieve kingen kent dan Internet, maar dat qua bereik onder interactie tussen partijen en media. De journalist is de kiezers zeker niet voor Internet hoeft onder te daarmee mede vormgever geworden van de cam­ doen. pagne. Een van de belangrijkste onderdelen van de

I 8. Een eerste aanzet voor een discussie I 9. Zie voor een eerste overzicht van I 994- I 998' in Jaarboek 1997, over de negatieve aspecten van politieke het gebruik van websites door Documentatiecentrum Nederlandse televisiereclame is door Y. Lange en H. Nederlandse politieke partijen G. Politieke partijen, Groningen, I998, p. Anker gegeven in NRC Handelsblad van Voerman en J. de Graaf 'De websites 238 - 269. respectievelijk 6 en I 5 juni I 998 . van de Nederlandse politieke partijen , 33 1

moderne campagne is de strijd die elke dag achter rol van het kader en de !eden in de campagne is gro­ •eld de schermen geleverd wordt tussen media en poli­ tendeels uitgespeeld. l de tiek over het campagnenieuws van de dag. 20 De Campagnes zijn vaak in oorlogsmetaforen beschre­ fac­ moderne campagne organisatie met zijn war room, ven. De traditionele campagne was een strijd die ·ing voorlichters, woordvoerders en spindoctors is in gepaard ging met de inzet van vee! voetvolk. De ien. belangrijke mate gericht op het bei:nvloeden van de campagne van 1998 was een hiah tech campagne, eeft berichtgeving in de media. 2 1 geleid vanuit een centraal commando centrum, the :en­ war room, ondersteund door vee! onderzoek en sterk :ens Verdere ontwikkelinB gericht op de audio-visuele media. In de toekomst ::vi­ De personalistische campagne rond Kok was ni et zal de campagne-inspanning van de PvdA en andere oli­ nieuw of opzienbarend, maar past in een lange soci­ partijen sterk gericht zijn op het verminderen van ·na- aal-democratische traditie. W ei is personalisering de afhankelijkheid van de vrije publiciteit. Het 1 de van de strijd om de kiezersgunst voor partijen van gebruik van Internet en radio- en televisiespotjes dde groter electoraal be lang geworden door de verande­ zijn mede zo aantrekkelijk voor partijen omdat de tie­ rende relatie tussen partijen en kiezers. Nieuw is intermediaire rol van de onafhankelijke journalis­ aan vooral de steeds grotere vrijheid die het campagne­ tiek wordt uitgeschakeld. Afgewacht cli ent te wor­ tde team heeft om de lijsttrekker te profileren. In het den of hiermee de campagnekosten in Nederland was verleden werd op de inhoudelijke invulling van de ook sterk zullen gaan stijgen. Indien dat het geval is ws. campagne duidelijk toegezien door het partijbe­ krijgen we in Nederland kapitaalintensieve campag­ lffi­ stuur. Nu is de zelfstandige rol van het partijbestuur nes, zoals vee! Ianden die a! kennen, die vee! sterker zet. nagenoeg verdwenen. Daarnaast heeft een andere dan tot nu toe gevoerd zullen worden via de betaal­ erd verandering in het campagne voeren zich in 199 8 op de publiciteit. Of een dergelijke ontwikkeling de De een heel ander niveau voorgedaan . De PvdA heeft in inhoudelijke kwaliteit van de campagnes ten goed tan­ 199 8 vrij onopgemerkt de laatste resten van een zal komen is een geheel andere vraag. .um arbeidsintensieve campagne ten grave gedragen . De ·dig 1 de de rer­ het :en­ was lige

liet kse van tlist rik- :er­ :eld ·ge­ eve ;tis lffi­ . de

lo. zie verder Ph. van Praag jr en K. Politiek, De verkiezinascampaane van 1994. na Clinton en Blair' , in : Socia/isme &. P· Brants, 'Media en Politiek, een ver­ Amsterdam 1994 : Het Spinhuis, p. 246 · Democratie 7/ 8 1997 , p. ]29-]JO, voor standshu welijk onder druk' inK. Brants 256. de recente ontwikkelingen op dit gebied en Ph. van Praag De verkoop van de 2 1 • zie J. Monasch, 'Politieke campagnes in Engeland en de V.S. 332 Kamerlid voor de Partij van de Arbeid

Op I september I 997 goed uit te dragen en in werd ik tussentijds lid van beleid om te zetten. de Tweede Kamer, omdat In het navolgende wil ik Gerda Dijksman teleurge­ enkele aspecten behande­ steld afhaakte. Ik had al Een terugblik len van het functioneren eerder in de Kamer geze­ van een Tweede Kamer­ ten, van juli 1990 tot aan lid, in het bijzonder een de verkiezingen van I 994, lid van de fractie van de maar door de twaalf zetels Partij van de Arbeid . De verlies kwam ik terecht ARIE DEJONG lezer moet er rekening op een opvolgersplaats. Ik Oud-lid van de Tweede Kamer voor de mee houden, dat het er had er niet op gerekend Partij van de Arbeid sinds de verkiezing van ooit weer Kamerlid te een nieuwe Tweede worden, maar toen het Kamer anders aan toe kan aan de orde was ben ik er gaan, maar erg waar- ingestapt. Al snel werd overigens duidelijk dat het schijnlijk is dat niet. doek alsnog zou vallen bij de verkiezingen van 6 mei; er bleek voor mij, tussen wal en schip bivakke­ Macht en anmacht van het individuele Kamerlid rend, geen plaats op de kandidatenlijst. Wat kun je eigenlijk als individueel Kamerlid voor In mijn korte ni euwe Kamerperiode ben ik met elkaar brengen? Ik kan natuurlijk wel obligaat enthousiasme aan de slag gegaan, maar heb ik me opmerken, dat je deel uitmaakt van een fractie en ook steeds iemand gevoeld die participerend obser­ dus als team functioneert, maar intellectueel en veert. Als uitvloeisel hiervan kan dit artikel worden sociaal moet men zich daarbij ni et te veel voorstel­ beschouwd. Wie na lezing concludeert dat ik een len. Het komt er vooral op neer dat bij de m enings­ sombere visie op het Kamerwerk heb, vergist zich. vorming jouw geluid vermenigvuldigd wordt met Ik vind het helemaal niet bezwaarlijk, dat in de de omvang van jouw fractie. Als je dan ook nog lid Nederlandse politieke cultuur de macht gaandeweg bent van een coalitiefractie, dan wordt daar nog is verschoven van een evenwicht tussen volksverte­ eens een streep onder gezet. genwoordiging en regering naar dominantie van de Het Kamerwerk wordt beheerst door een para­ regering. Ik neem voor lief dat daarmee het bestaan dox die goed tot uitdrukking kwam in de brief die van volksvertegenwoordiger van mindere beteke­ Joanneke Liemburg schreefbij haar afscheid van het nis, en naar mijn gevoel vrijblijvender is geworden. Kamerwerk. In het begin van de brief gaf ze aan wat Evenzo heb ik geleerd dat in een bestuurlijk ver haar in het Kamerwerk was tegengevallen. Een ontwikkeld land als Nederland het bedrijven van belangrijke factor daarbij was het volslagen gebrek politiek voor meer dan So% bestaat uit behoorlijk aan teamwork in de PvdA-fractie. Maar aan het besturen en voor hooguit 2o% uit het vormgeven aan einde van haar brief sprak ze haar bewondering uit de ideal en van de politieke partij waartoe je behoort. voor een collega, omdat deze zich aan alle gedoe van De kwaliteit van het opereren van politieke partijen de fractie wist te onttrekken en geheel zijn eigen en hun representanten client dan ook in de eerste gang ging. Met andere woorden: ogenschijnlijk is er plaats afgemeten te worden aan de mate waarin die sprake van teamwork, omdat Kamerleden deel uit­ hoofdtaak, het behoorlijk besturen, goed wordt uit­ maken van een fractie en daaraan ook hun macht geoefend. Pas daama is de vraag aan de orde of poli­ ontlenen, maar in de werkelijkheid van alledag is dat tieke stromingen ook kans zien hun eigen gedachten- teamwork weinig meer dan een taakverdeling en is 333

elk Kamer lid aan zichzelf overgeleverd. voerderschappen zoekt het individuele Kamerlid In de fractie is uiteraard sprake van een zekere een plaats in het krachtenveld van het bestuurlijk rangorde. Waaraan ontlenen fractieleden een dualisme (tussen regering en parlement) en het 'hogere' positie in die rangorde? Er zijn allerlei politieke dualisme (tussen regerings- en oppositie­ posities in de fractie waarvoor !eden gekozen wor­ partijen). den: fractievoorzitter, fractiesecretaris, vice-voor­ Het overgrote deel van de Kamerleden uit coali­ zitter, groepsvoorzitter (dat zijn er vijf) en fman­ tiefracties krijgt te maken met het uitoefenen van cieel woordvoerder. Naar mijn waameming is druk door hun bewindspersonen, direct of indirect. in zowel de interne als externe status van een fractie­ De druk wordt vrijwel altijd uitgeoefend door de functie laag, behalve die van fractievoorzitter. In de bewindspersoon uit hoofde van zijn/ haar junctie, en lik politiek wordt in formele zin erg gehecht aan zelden op grond van een gemeenschappelijke ideolo­ :le- ancienniteit, het aantal jaren dat je al meeloopt in gische visie. De beloning voor het Kamerlid om

~en een functie. Dat is de laatste decennia gaandeweg onder dergelijke druk te bezwijken is gering. Meestal er­ verwaterd. Als ancienniteit ni et heeft geleid tot het bestaat deze uit niet vee! meer dan een welwillende

~e n vervullen van functies buiten de fractie en het houding bij een motie of amendement waartegen de opbouwen van relevante netwerken, dan heb je aan anders meer weerstand zou zijn ontwikkeld. Daarom De ancienniteit ook niet zoveel. Het geeft hooguit de is het interessant om na te gaan waarom Kamerleden ing kans bekender te zijn in en buiten de partij, en hoe van coalitiefracties (en dat is onder paars niets veran­ er vaag die notie van bekendheid ook is , het verschaft derd ten opzichte van vorige coalities) zo vaak en zo ran een zekere status. gemakkelijk onder druk zijn te zetten. Heeft dat te ~ de Van vee! m eer belang zijn de woordvoerder­ maken met twijfel over de eigen machtspositie van c.an schappen die een Kamerlid verzamelt; die vormen het afzonderlijke Kamerlid, of met twijfel over het ar- hetkapitaal waarmee je moet opereren. Ten dele is ingenomen standpunt, omdat je de gelegenheid niet de impact voorspelbaar: een fmancieel woordvoer­ hebt je voldoende te informeren? der heeft altijd gezag, maar ook woordvoerder­ Een Kamerlid behoort te weten, dat ook de druk schappen op het terrein van sociale zaken, inko­ uitoefenende bewindspersoon vaak ni et in de eerste )Of menspolitiek, volksgezondheid en buitenlandse plaats inhoudelijke redenen heeft om je te bei"nvloe­ aat zaken. Soms is de betekenis meer incidenteel. Nu er den, maar de voorstellen verdedigt die uit het inter­ en een toenemende aandacht is voor het Koninklijk departementale overl eg zijn gerold, of het compro­ en Huis (zoals door de huwelijksperikelen van de prin­ rnis dat met maatschappelijke organisaties is geslo­ :el­ sen), krijgt dat woordvoerderschap tijdelijk een ten - of simpelweg omdat de betreffende bewinds­ gs­ hogere status. De status wordt mede ontleend aan persoon geen zin heeft om tijd te steken in aanpas­ :1et de publiciteitswaarde van dat woordvoerderschap, sing van de voorstellen. Je bespeurt ook snel dat, als lid naast je deskundigheid op de betreffende terreinen je als Kamerlid op je standpunt blijft staan, het je lOg en de vraag of die goed plaatsbaar zijn in je loop­ meestal wellukt om dat door te drijven. Het kost baanplanning. J arenlang werd de w A o een erg helemaal niet zoveel moeite om je te verzetten ra­ technische wet gevonden, waarmee je bepaald niet tegen de druk van bewindspersonen, a! moet je daar die in de krant kwam. Opeens was het een hot item. wel in investeren . Zo gauw je merkt dat druk wordt :1et De pikorde hangt dus af van verschillende facto­ uitgeoefend, moet je een coalitie vormen voor je vat ren en verandert bij de dag. Daarbij komt dat frac­ stand punt, met je fractievoorzitter, met de woord­ :en tieleden ook nog op andere manieren naar elkaar voerders van de coalitiepartijen of met een ander ·ek kijken: onderlinge sympathie, onderlinge concur­ betrokken bewindspersoon, en eventueel met alle­ :1et rentie over woordvoerderschappen, en soms zelfs maal tegelijk. Als je die coalitie weet te organiseren, uit gelijkgezindheid over een te volgen politieke lijn, dan weersta je bijna elke druk. 'an zodat er incidentele verbonden bestaan . Als men In de praktijk betekent een en ander dat van het •en onderzoek zou doen en bijvoorbeeld aan elk frac­ bestuurlijk dualisme niet vee! terechtkomt en dat .' er tielid zou vragen, welke tien collega's in zijn/haar het politieke dualisme domineert. Daarom is het tit­ visie het meest belangrijk zijn voor de fractie, dan bijzonder frustrerend om lid te zijn van een opposi­ ::ht zou de strategische beantwoording van die vraag tiefractie. Bewindspersonen zorgen ervoor over :I at niet voor een betrouwbaar resultaat zorgen. vee! onderwerpen tijdig overleg te hebben met de 1 is Gewapend met het kapitaal van zijn/haar woord- woordvoerders van coalitiepartijen op hun terrein . 334

Daardoor kunnen ze zaken 'in de week leggen' die antwoorden binnenkomen op die vragenstellerij. nog in voorbereiding zijn; ze kunnen eventuele Een groat dee! van de debatten wordt vervolgens weerstanden aftasten en vooral ook nagaan om gevoerd door slechts vier tot zeven Kamerleden. welke aspecten het de betrokken Kamerleden gaat; Van dat kleine groepje hebben aileen de en ze kunnen die dan op tijd depolitiseren, of (maar Kamerleden uit de coalitiefracties echte macht. Zij dat is hogere strategie voor de zeer bekwame zoeken elkaar v66r het debat op en hebben meestal bestuurders) een controversieel punt inbouwen ook overleg met de betrokken bewindspersoon. In waarop een Kamerlid zijn energie kan richten - vaak de afgelopen periode betekende dit derhalve dat met een voor heiden bevredigende uitkomst. vier mensen de uitkomst van het debat bepaalden. Ook in ander opzicht staat het bestuurlijk dualis­ Mijn ervaring is dat als een van die vier zich echt me laag genoteerd in de Tweede Kamer. Door de druk maakt, deze het initiatief geheel naar zich toe meeste leden wordt weinig werk gemaakt van de kan halen. Om weerstanden te voorkomen, doe je controlerende taak die de Kamer heeft. Dit met uit­ er daarbij soms goed aan leden van coalitiefracties zondering van kwesties die, meestal op de vleugels eerste ondertekenaar te Iaten zijn van enkele amen­ van de publiciteit, op een parlementaire enquete of dementen en moties. een parlementair onderzoek uitlopen. Dan zijn De belanghebbende buitenwereld heeft dit pro­ Kamerleden opeens bereid zich vrij te maken en ces meestal feilloos door. Yandaar de groei van het front te maken met de gehele Kamer tegenover de lobbywezen. Sleutelfiguren van belangenorganisa­ regering (soms met uitzondering van de fractie die ties of speciaal aangestelde functionarissen (zelfstan­ verwant is met de bekritiseerde bewindspersoon). dig gevestigde lobbyisten) richten zich op goed gekozen momenten tot de relevante Kamerleden. De verkokerinB De beste momenten zijn natuurlijk als het Kamerlid Erik Jurgens heeft eens in de Staatscourant beschre­ nog niet echt heeft nagedacht (ter geruststelling: op ven hoe in de Kamer de besluitvorming over het enig moment gebeurt dit wei in meer of mindere merendeel van de wetten en nota's tot stand komt. mate) en zich zeker nog niet heeft vastgelegd. Dan is De kern van zijn waarneming was: de besluitvor­ hij of zij te 'helpen' met zijn/haar schriftelijke ming is een zaak van slechts enkele personen, die inbreng of met het formuleren van amendementen. niet allemaal even bekwaam zijn en vaak onvoldoen­ Om dit proces te bevorderen, moet ook een goede de gelnformeerd. Dit Ievert grote risico's op voor sfeer worden geschapen. De goede belanghebbende de kwaliteit en houdbaarheid van de besluiten die voelt aan dat je niet moet overdrijven, maar per­ genomen worden. Jurgens sloeg daarmee de spijker soonlijk contact is essentieel. Voor de echt belang­ op de kop. Hoe gaat het in de praktijk? In elke frac­ rijke onderwerpen kun je dus een hapje gaan eten, tie zit een Kamerlid aan wie de behandeling van een maar doe dit niet bij zaken van minder belang, want wetsontwerp toevalt. In de meeste gevallen heeft dan voelt het Kamerlid zich gemanipuleerd. dat Kamerlid geen last meer van de collega's uit de Wat de belanghebbende helpt is, dat een dee! eigen fractie, of hooguit nog op een enkel punt. De van de Kamerleden deze contacten graag zoekt: je Kamerleden bekijken in hun eentje het wetsvoorstel hoort nog eens wat en je eet goed op kosten van een en noteren de vragen voor de schriftelijke inbreng, ander. lk bewaar vreugdevolle herinneringen aan soms geholpen door belangenorganisaties, die ook zo'n etentje, waarbij enkele hoogstaande belang­ a! ruimschoots de gelegenheid hebben gehad om hebbenden de belangrijkste woordvoerders hadden hun visie en belangen in te brengen bij de departe­ uitgenodigd voor een zeer goede maaltijd in een mentale voorbereiding. Een dee! van de Kamer­ dure gelegenheid. Toen het bij het dessert nog niet leden heeft voor een eigen beoordeling van een was gelukt om hen over te halen, verzuchtte de wetsontwerp niet eens de tijd en laat dat werk over voorzitter van het gezelschap uit de grand van zijn aan een medewerker. Soms komt dit ook, omdat hart: 'waarom denkt u dat wij u deze dure maaltijd het Kamerlid niet goed in staat is het wetsvoorstel te hebben aangeboden?' doorgronden. Dit gaat zeker op voor vee! techni­ sche en fiscale wetsvoorstellen, maar helaas ook De rol van de publiciteit voor voorstellen waarvan je zou mogen verwachten Tussen de volksvertegenwoordigers en het volk dat een gerniddeld Kamerlid die aan moet kunnen. staan als intermediair de media. Voor de bevolking Het echte denken begint voor velen pas als de is politiek datgene waarover geschreven wordt, wat 335

rij. op de televisie is te zien en wat op de radio wordt gevonden die in een wat slappere tijd bij de ens gehoord. Deze wetmatigheid geldt ook voor Kamerleden gaan leuren of er 'nog nieuws is' . Dit en. Tweede Kamerleden zelf, bij wie voor een groot Ievert heel wat obligate stukjes op, maar door hei­ de deel het besef lijkt te ontbreken dat de besluitvor­ den is in elk geval weer een punt gescoord. Niet Zij ming in de Tweede Kamer een eigenstandig proces minder deerniswekkend is het als Kamerleden, of stal is - niet een toneelspel dat zijn betekenis slechts namens hen een fractiemedewerker of een voorlich­ . In ontleent aan de aanwezigheid van publiek. tingsfunctionaris, journalisten bellen om, soms dat De media kennen, vanuit de Kamerleden bijna smekend, te vragen om aandacht te besteden en. bezien, een duidelijke hierarchie. Bovenaan staat aan iets waarmee ze bezig zijn. Achter dergelijke cht voor velen de televisie. Toppunt is het bereiken van waarnemingen doemt een fundamentele verschui­ toe het Journaal, mits sprekend en liefst gei:nterviewd; ving in de parlementaire journalistiek op. Ik doel op ~ je daarna volgen Den Haag Vandaag, maar dan liefst de verschuiving van analyse en verslaggeving naar ties wei als gast (als gei:nterviewde in de ruimten van de het vooraf vissen bij politici wat hun inbreng zal zijn en- Tweede Kamer gaat ook nog wel) en vervolgens en het vooraf proberen te voorspellen waarover het andere veel bekeken programma's (als maar heel debat zal gaan en wat de uitkomst zal zijn. ro­ duidelijk wordt wie je bent). Bij wijze van spreken Vervolgens zijn de media er zelden op te betrappen het mag dat de Andre van Duinshow zijn. dat ze na het debat nagaan of men het wel bij het isa­ Vervolgens komen achtereenvolgens de landelij­ juiste eind heeft gehad, en is het genant om waar te an­ ke dagbladen, de regionale dagbladen en de regiona­ nemen dat van de missers niet het geringste leer­ )ed le radio en TV. Zeer bevredigend is het als er een effect uitgaat. en. artikel verschijnt over 'jouw' onderwerp en de De televisie, met z'n one liners en z'n 'snelle' rlid betreffende journalist schrijft dat je het initiatief presentatie, lijkt soms wel de norm voor alle media op hebt in het debat. Maar het allermooiste is een geworden. Men concurreert met zijn product en ere interview met foto. Ik herinner me de jaloerse reac­ daarbij is het vasiliouden van zoveel mogelijk kij­ n is ties, toen een niet vaak op de voorgrond tredende kers, luisteraars of lezers in verband met maximali­ tjke collega kort na elkaar enkele malen breeduit geci­ satie van reclan1e-inkomsten het doorslaggevende en. teerd werd op de voorpagina van de Telesracif, waar­ criterium. Dit vergt korte items om de aandacht ede bij zelfs een foto van hem werd geplaatst; helaas wei vast te houden; het herleiden van onderwerpen tot 1de een gedateerde foto. Maar altijd nog beter dan wat personen omdat dat meer de aandacht trekt; het •er- mij wei twee keer overkomen is: wei een interview, opzoeken van conflicten ( ook als die er eigenlijk niet ng- maar de foto erbij van een ander. zijn) om het spannend te maken; en het zo snel en, De verhouding tussen politici en journalisten mogelijk presenteren van de zaak om de suggestie te ant wordt gekenmerkt door een grote mate van onderlin­ wekken dat je een primeur hebt. Al met allevert dit ge afhankelijkheid. Politici willen hun boodschap zo'n teleurstellend resultaat op, dat je extra waar­ Ieel kwijt, en in elk geval in beeld komen. Journalisten dering krijgt voor journalisten die zich niet in de : je (tegenover een Kan1erlid Staat tegenwoordig bijna eerste plaats Iaten leiden door het leveren van een een anderhalve parlementaire journalist) willen een pro­ ontspanningsproduct, maar die de integriteit van a an dukt maken: nieuwtjes brengen, de meest rake quote, hun vak laten prevaleren. Voor deze meer 'ambach­ ng­ en in elk geval Iaten merken dat ze de juiste opinion telijke' vorm van journalistiek is aileen ruimte bij :len leaders te pakken hebben gehad. Kan1erleden (en voor achtergrondprogramma's op televisie en radio en een bewindspersonen geldt dit zeker zo sterk) gaan bij de schrijvende pers. riet nieuwtjes en vertrouwelijke informatie toespelen aan de bevriende journalisten, die op hun beurt dat Kan1erlid Een resuliere fractieversaderinB lijn af en toe in het zonnetje zetten. Een enkele journalist Zoals bij elke organisatie, worden de werkwijze en tijd treedt ook toe tot de huiselijke kring van sommige cultuur van de PvdA-fractie bepaald door de omge­ politici. Je kunt je afvragen of de bijbaan van procu­ ving waarin deze opereert, de ervaringen tot dan reur-generaal Steenhuis bij een adviesbureau niet een toe en de karakters en opvattingen van de deel­ geringer vraagstuk is dan een journalist die de verjaar­ nemers. olk dag bezoekt van een politicus waarover hij ook vak­ Elke zittingsperiode is daarom een tikje anders. ing matig moet schrijven. De omgeving verandert, zij het niet fundamenteel. wat Deerniswekkend heb ik altijd de journalisten Ervaringen worden opgebouwd, al is mijn indruk dat de betekenis van die ervaringen vermindert, kelijk dee! te nemen aan de discussie en om politiek zoals in het gehele maatschappelijk Ieven, als gevolg in te grijpen als dat nodig is, maar eventueel ook om van een grotere doorstroming. De karakters en te laat te komen of te vroeg weg te gaan. Bovendien opvattingen van de deelnemers zijn moeilijker te heeft iemand die zich binnen de vergadering tekort meten, a! zal het feit dat vee! nieuwe Kamerleden gedaan voelt niet direct een aanvaring met de frac­ tegenwoordig vrijwel geen eerdere bestuurlijke tievoorzitter. Maar technisch voorzitten in een ega­ ervaring (in het openbaar bestuur) meebrengen en litair gezelschap als de Kamerfractie kent zijn beper­ vaak niet of nauwelijks in de politieke vereniging kingen: iedereen krijgt het woord die daarom heeft PvdA actief zijn geweest, ongetwijfeld een rol spe­ gevraagd. Vermaningen zijn er wel (als iemand te len. Ook andere factoren zijn uiteraard van belang: langdradig is, als er zoveel geroezemoes is dat de neemt de PvdA dee! aan het kabinet of niet; hoe bespreking niet te volgen is, of als de sprekers elkaar groat is de 'bestaffing' van de fractie en van afzon­ wei erg beginnen te herhalen), maar het moet wei derlijke !eden en hoe is deze georganiseerd? heel bont worden voordat de voorzitter echt kan Overigens kunnen grate verschillen nog voor ingrijpen. Het is nooit helder wanneer punten aan gelijke resultaten zorgen. Siep Posthumus, in de de orde komen en hoe laat de vergadering wordt jaren vijftig secretaris van de fractie, maakte tijdens beeindigd. Het wordt als een aangename verrassing de fractievergaderingen aantekening van het ervaren als dit laatste binnen twee uur het geval is . besprokene; in de huidige situatie bestaat het ver­ Aan het begin van de vergadering is het meestal slag van de fractievergadering uit een bandopname. erg onrustig. De helft van de te bespreken notities Gelet op de ontoegankelijkheid van het handschrift wordt dan pas rondgedeeld, als er althans een noti­ van Posthumus, is er geen sprake van voor- of tie is gemaakt. Somrnige strategisch opererende achteruitgang. fractieleden leveren geen notitie, zodat deze ook Om de werkwijze en cultuur van de huidige niet besproken kan worden, en ze dus de vrije hand PvdA-fractie te schetsen, wil ik het verloop van een hebben. Kantinepersoneel schenkt koffie in en leurt reguliere fractievergadering weergeven: dat is met gebak en appelflappen;. fractieleden die net immers het ultieme moment waarop de fractie terug zijn van een buitenlandse reis of in het week­ ruimtelijk als eenheid optreedt resp. inhoudelijk tot end de publieke belangstelling hebben gewekt, eenheid tracht te komen. worden luid toegesproken. Anekdotes worden uit­ De reguliere fractievergadering wordt elke dins­ gewisseld, laatkomers schuiven met een armvol dagochtend gehouden, als begin van de vergader­ papier aan en gaan op zoek naar nog gevulde koffie­ week. Om halfelf, het aanvangstijdstip, is er nog kannen, en ondertussen worden de actualiteiten bijna niemand. Meer algemeen heb ik de volgende behandeld. Oat gaat dan meestal om de mondelinge wetmatigheid ontdekt: als vergaderingen uitgaan vragen die dezelfde middag zullen worden gesteld, van de Tweede Kamer, dan begint een vergadering en die er vooral toe dienen om enig podium te op tijd (Kamerleden hebben dan een bewonderens­ geven aan GroenLinks, SP en CDA. Meestal zijn waardig vermogen precies op tijd te zijn, geen deze vragen gei:nspireerd door wat er dat weekend minuut te vroeg, en geen minuut te laat); als verga­ op de televisie was of wat er in de krant is opgete­ deringen uitgaan van de Kamerfractie, dan geldt als kend uit de mond van de een of andere minister. aanvangstijdstip het moment waarop een perso­ Zo'n actualiteit kan ook aanleiding zijn een brief te neelslid het licht aandoet, waama de deelnemers vragen, die altijd 'nog deze week' bij de Kamer binnendruppelen. Opeens, meestal zo'n tien minu­ moetzijn. ten te laat, begint de vergadering. De fractieleden Over deze aangelegenheden worden afspraken zitten in een rechthoekige opstelling, met allen een gemaakt en beslissingen genomen, maar net als bij microfoon voor de neus. Er zijn geen vaste plaatsen, het verdere verloop van de vergadering zullen deze maar bijna iedereen kun je op een vaste stek terug­ niet worden genotuleerd en nimmer worden nage­ vinden. Soms wordt wei een mededeling gedaan lopen of gecontroleerd. Hoezo niet? Ik zou het echt over een zieke, maar het blijft ongewis wie er aan­ niet weten. Van fractievergaderingen bestaan geen wezig zal zijn en op welk tijdstip. verslagen, zelfs geen besluitenlijsten. Iedereen kan De vergadering wordt voorgezeten door de afspraken en beslissingen naar eigen inzicht inter­ vice-fractievoorzitter als technisch voorzitter. Oat preteren. Een enkeling maakt het daarbij wel eens geeft de fractievoorzitter de gelegenheid daadwer- te gortig, maar dat Ievert ten hoogste een repriman- 337 iek de opals de gevolgen al achter de rug zijn. anderhalf uur een toenemend verloop in valt waar om Na de actualiteiten komen de bespreekpunten. te nemen, komen kleinere punten aan de orde. De ien Meestal zijn er wei twee of drie waar wat Ianger over fractiesecretaris doet nog enige mededelingen en ort wordt doorgepraat. Waarom deze wei en andere tenslotte worden de stemadviezen van de woord­ ·a e­ niet? In elk geval is voor een bespreekpunt nooit dos­ voerders afgehamerd. Terwijl de laatsten de verga­ ga- sierkennis vereist, de notitie van de woordvoerder dering verlaten, stelt een eenzame voorzitter voor 'er­ (indien voorhanden) volstaat. Wellicht is de publici­ de vergadering te sluiten. !eft teitswaarde maatgevend, en soms het gegeven dat er I te ll in een eerdere bespreking (bv. in de fractiegroep) lriformele lijnen de tegengestelde opinies zijn waargenomen. Ik kan begrijpen dat deze beschrijving van een frac­ .aar De meeste besprekingen hebben echter vooral tievergadering niet de indruk geeft dat de besluit­ .vel rituele betekenis. De woordvoerder is het best gei'n­ vorming in de PvdA-fractie op een effectieve en kan formeerd en heeft weinig weerstand te verwachten kwalitatief verantwoorde wijze is ingericht. Bij een aan van deskundige collega' s, want dat zijn fractiegroep­ dergelijke waarneming moet het ook niet blijven. In rdt leden die al eerder een kans hebben gehad en nu hun de eerste plaats client men zich af te vragen hoe het ing mond zouden moeten houden (of ze die kans ook in komt dat enige tientallen volwassen en gekwalifi­ s. de groepsvergadering benut hebben, is wat anders). ceerde mensen zich al vele jaren lang overgeven aan stal De meeste vragen getuigen van een behoefte aan deze urenlange tijdsbesteding. In de tweede plaats ties verheldering, gaan over procedurele kwesties of rijst wellicht de vraag hoe de feitelijke besluitvor­ )ti­ betreffen de bekende weg. De woordvoerder geeft ming, als de fractievergadering daarvoor niet het lde aan een enkele spreker een compliment en wekt bij geeigende weg is, dan wei verloopt. >Ok de opmerkingen van sleutelfiguren (de fractievoor­ Twee functies van de reguliere fractievergade­ md zitter, de partijvoorzitter en de fmancieel woord­ ring mogen niet onderschat worden. De woord­ urt voerder) de indruk dat alles wel snor zit of dat hun voerders oefenen voor hun optreden in de Kamer net nuttige suggesties worden overgenomen. Wie echt en krijgen de gelegenheid om ev. kritiek te verwer­ ek­ het debat wil aangaan, moet in de tweede termijn ken. En daamaast raken de fractiegenoten, zij het kt, hardnekkig zijn, maar dat Ievert wei enige aversie vaak onvolledig en oppervlakkig, op de hoogte van Iit­ op: het houdt de vergadering op. water zoal speelt. Verder vormt het deelnemen aan vo} Soms willen erg vee! mensen wat zeggen, wat de fractievergadering ook een gelegenheid om frac­ Fie­ uitloopt op een 'rondje' en een lange zit. Na zes tiegenoten te ontmoeten, de sfeer op te snuiven, en ten sprekers heb je dan wel het meeste gehoord, maar enig gevoel van saamhorigheid te ontwikkelen. De 1ge nooit wordt uitgeprobeerd of de woordvoerder een fractievergadering heeft maar een beperkte rol in de ld, bevredigende tussenbalans kan maken. Latere spre­ besluitvomling in de fractie, al is het wel de finale te kers moeten dan de aandacht trekken om nog plek waar de besluitvorming binnen en namens de ~ijn beluisterd te kunnen worden. Ze kunnen daartoe fractie wordt gelegitimeerd. :nd beginnen met een grap (methode Henk Vos), op Waar vindt de feitelijke besluitvorming dan wel te- opvallende wijze de controverse zoeken met de plaats? De rol van het fractiebureau in deze besluit­ er. woordvoerder of een eerdere spreker, of met stem­ vorming is gering. Het vervult vooral een organisa­ - te verheffmg en een dwingende wijze van spreken het torische functie. Formeelloopt het voorportaal van 1er ingrijpen van de voorzitter voorkomen (methode de fractievergadering via groepsvergaderingen. Aile Peter van Heemst). Dieptepunt van zo'n rituele leden van de fractie die lid of plaatsvervanger zijn

~en ronde is de bespreking van de inbreng van de frac­ van een Kamercommissie waarvan het werkgebied bij tievoorzitter in een algemeen debat. Dat kan uren tot dat van een fractiegroep gerekend wordt, zijn lid

~ ze duren, omdat vrijwel aile fractieleden wat willen van een groep. Op papier is dat zeker de helft van de ge­ zeggen, wat uitmondt in het wegglijden naar een fractie. Maar bijna elke fractiegroep kent een harde cht reeks van goedbedoelde opmerkingen op deelter­ kern van een stuk of zes led en plus een stuk of wat :en reinen, waarvan driekwart al niet eens kan worden led en die af en toe meedoen. Ook de fractiegroepen

~an gebruikt vanwege de spreektijdbeperking in de volgen de Kameragenda, als ze er al niet achteraan er­ Kamer. Maar wie niets zegt, wordt ook niet hijgen, en zijn vrijwel niet initierend.

~ ns gehoord. T enslotte valt enig belang toe te dichten aan m- Aan het einde van de fractievergadering, waar na informele lijnen. Soms bestaan die uit niet meer dan nauwe relaties tussen een senior-fractielid en een ook nauwelijks meer relevant; ook het partijpro­ jonger Kamerlid die samen een bepaald beleidster­ gramma verliest mede tegen die achtergrond aan rein grotendeels bedienen. Soms gaat het om frac­ bindende kracht. Wat in 1994 voor de nieuwe lich­ tieleden die zich graag en regelmatig indekken bij de ting PvdA-Kamerleden gold, geldt in 1998 mis­ fractievoorzitter en daarbij ook onderwerpen schien nag sterker: ze hebben weinig politiek­ 'insteken' voor het bewindspersonenoverleg of het bestuurlijke ervaring en missen veelal elke band met overleg in het Torentje. En dan heb je het wat vage­ de partijorganisatie. re samenklonteren van gelijkgezinden. Er is- ook in Het is hier niet de plaats om de pro's en contra's de pers - wei gesuggereerd dat er in de fractie een van deze wijze van rekruteren te evalueren. Wei soort 'Felix-kliek' is ontstaan. Naar mijn waarne­ kan worden geconcludeerd dat ze in de praktijk het ming is dat niet juist. De nieuwkomers uit 1994 betrekkelijke isolement waarin Kamerleden, onder vormden geen homogeen opererende groep. Een de Haagse 'kaasstolp', hun werk verrichten, verder dee! stapte vrij snel in de normale tredmolen van versterkt. een Kamerlid; een dee! heeft zijn draai niet kunnen vinden in de Tweede Kamer; en tenslotte waren er Een paging tot organisatorische verandering enkele Kamer led en die probeerden om het vernieu­ Direct na de Tweede Kamerverkiezingen van 1994 wingsvaandel hoog te houden - waarbij zich ook een werd door de Kamerfractie besloten tot een ingrij­ enkele oudgediende aansloot. pende reorganisatie, op grand van twee overwegin­ De Iaatste oprisping van deze derde groep was gen: de wens de fractie zo te organiseren dat deze een interview in de Volkskrant voorafgaande aan het voorop kan gaan in het maatschappelijk debat, en verkiezingscongres van februari 1 9 9 8, en of dit een het opvangen van de gevolgen van de inkrimping basis vormt voor meer gestructureerd handelen valt van de fractiestaf (als gevolg van het verlies van 1 2 zeer te betwijfelen. Kamerzetels). Een en ander resulteerde in devol­ Daarmee belanden we bij de verhouding tussen gende beslissingen: fractie en partij, in het bijzonder de veranderingen • de fractie heeft een fractiebestuur, bestaande uit die de afgelopen peri ode in de organisatie en cultuur een voorzitter, een vice-voorzitter, een secretaris van de PvdA zijn opgetreden. De vernieuwingen op en vijf groepsvoorzitters; dit terrein, gei:nitieerd door de Commissie-Van • de fractie-organisatie is een matrixorganisatie, Kemenade en later uitgewerkt en opnieuw vormge­ waarbij de groepsvoorzitters de lijnfuncties geven door het voorzittersduo Rottenberg/Vree­ bekleden en zg. rapporteurs een lange-termijn­ man, beoogde de PvdA om te vormen tot een visie op een bepaald beleidsterrein uitwerken; mod erne progressieve partij, met een nieuw soort • de basis van het fractiewerk vormt de fractiecom­ representanten, voor wie stijl minstens zo belang­ missie, die qua werkterrein samenvalt met een rijk is als inhoud; met andere methoden om de wis­ Kamercommissie; de fractiecommissies worden selwerking met de samenleving te onderhouden; en 'geclusterd' in vijf groepen; woordvoerders zijn met relativering van het belang van een sterke par­ fractieleden die als eerste aanspreekbaar zijn op tijorganisatie als basis voor het politiek handelen. een onderwerp en die daartoe netwerken binnen Het zwaartepunt van de macht verschoof daarbij en buiten de Kamer onderhouden. naar een smalle top: de partijleider, de fractievoor­ In de uitwerking hiervan hebben de functionarissen, zitter en de partijvoorzitter. Mochten twee van het fractiebestuur en de groepsvoorzitters allerhan­ deze functies in de toekomst samenvallen in een de taken toegekend gekregen, maar zonder de bij­ persoon, dan zou de macht zelfs bij twee mensen behorende bevoegdheden - met als gevolg dat de komen te liggen. matrixstructuur eigenlijk niet van de grand is geko­ Deze veranderingen hebben de Tweede men. Het aantal strategische projecten is zeer Kamerfractie van na 1994 getekend. De band tussen beperkt gebleven en de enkele projecten die er individuele Kamerleden en de partij is, zowel in waren vloeiden eerder voort uit een behoefte bij vergelijking met het verre als met het meer recente individuele Kamerleden. verleden, op een zeer Iaag pitje komen te staan. De Fractiecommissies op het werkterrein van de meeste Kamerleden missen elke achterban in de Kamercommissies hebben bij mijn weten niet partij, hetzij in regionaal, hetzij in thematisch gefunctioneerd, waardoor er van teamwork vrijwel opzicht. Wat er 'leeft' in de partij is voor hen dan geen sprake is geweest. De fractiegroepen kwamen 339

~ 0- elke week bijeen, maar het karakter van de vergade­ er in de fractie leeft en om in kleine kring enige tan ringen had veel weg van die van de fractie als geheel: 'terugkoppeling' te krijgen op vraagstukken die een :h- vrijblijvend en weinig inspirerend. De verkokering vertrouwelijk karakter dragen. W eliswaar bestaan tis- binnen de fractie is m.i. eerder toegenomen dan er verslagen van de vergaderingen van het bestuur, ~ k- verminderd. Onderlinge vervanging is vaak een maar die zijn alleen te begrijpen voor wie er bij is 1et groat probleem, want kennis van elkaars activitei­ geweest ( dat laatste hoop ik tenminste). ten laat te wensen over. Het schrijven van notities AI met al is er van de reorganisatie niet vee! a's die het namens de fractie ingenomen stand punt ver­ terechtgekomen, gemeten naar de indertijd gestel­ lei duidelijken dan wei verder onderzoeken, wordt de doelen. W ei heeft de nieuwe structuur een zeke­ 1et veelvuldig als een verplicht nun1mer gezien. Te re (indirecte) invloed ten goede op de werkwijze en ler vaak komt het voor, dat zo'n notitie is gemaakt door cultuur van de fractie gehad. Wil er op die terreinen ler een medewerker, en dat het verantwoordelijke echter werkelijk iets veranderen, dan zal de kern Kamerlid de inhoud ook zelf pas voor het eerst van de bestaande problemen onder ogen moeten onder ogen krijgt. worden gezien: een sfeer van vrijblijvendheid, De vergaderingen van de fractiegroepen worden waarin een vergaande formele gelijkheid tussen de 94 onregelmatig bezocht (er zijn altijd zoveel andere Kamerleden onderling zeer wei samen blijkt te kun­ ·ij­ afspraken), en door vee! Kamerleden opgevat als, nen met vergaande, informele concentratie van in­ opnieuw, een 'verplicht nun1mer '. Wat, tenslotte, macht bij zeer weinigen - zonder de checks and ! Ze de precieze functie van het fractiebestuur is, blijft balances waarmee een meer hierarchische structuur en onduidelijk. Het lijkt het meest op een klankbord meestal gepaard gaat. ng voor de fractievoorzitter, bedoeld om te horen wat I 2 ol-

uit ris

ie, ies jn-

m­ en en ijn op en

!n, lll- •ij• de :o­ :er er bij

de iet rel en Bolkestein contra ex -communisten Geen volwassen debat VVD-l eider Bolkestein is voor de misdaden die eind vorig jaar door enke­ door anderen 'in naam le uitspraken in Het van het communisme' zijn Parool' de gangmaker begaan, soms maakte hij GER VERRIPS geweest van een weken­ aileen maar ophef van lang aanhoudend media­ Redacteur s&.P incidenten rumoer over de vraag of Dominant in de res­ er van ex-communisten pons van ex-communisten en hun sympathisanten in op Bolkesteins uitlatingen ops land rekenschap en verantwoording van hun waren persoonlijke, veelal emotionele a-politieke politieke verleden moet worden verlangd. reacties en uitwijkrnanoeuvres in de vorm van 'de Het meest buitenissige incident deed zich voor pot verwijt de ketel' -verhalen . Ze verrieden de toen de redactie van Het Parool enkele pagina's vulde bedenkelijke neiging anderen het recht te ontzeggen met namen van landgenoten die volgens de criteria om kritische vragen en commentaar te Iaten horen. van Bolkestein tot de zondaren hadden behoord - Men versterkte er de indruk mee niet te kunnen een poging de bokken van de schapen te scheiden erkennen dat er op een aantal punten met recht en die zich in ons land sinds de afbraak van de verzui­ red en toelichting mag worden verlangd - een kwes­ ling niet meer had voorgedaan. De rust keerde pas tie die zorgvuldig werd geformuleerd door weer na een theaterdiscussie in Paradiso in Hermann von der Dunk: 'Het gaat niet om "excu­ Amsterdam bij de presentatie van Bolkesteins hoek ses", die geseculariseerde biecht die de zelfgenoeg­ On verwerkt verleden, een bundel beschouwingen en zaamheid van de gelijkhebbers streelt, maar het is interviews waarin degenen die door Bolkestein ter een kwestie van geestelijke hygiene dat wie in de verantwoording werden geroepen, in tegenstelling publiciteit treedt tegenover zichzelf en de anderen tot de gewekte verwachtingen, ternauwernood ter rekenschap aflegt van zijn standplaats in heden en sprake bleken te koinen. Het onderwerp verdween verleden. Aileen wie dat doet is geloofwaardig f-n 2 even abrupt uit de publieke aandacht als het erin innerlijk vrij ' . terecht was gekomen en de oogst van het debat was Al bij al is het meest onbevredigende resultaat al even mislukt als zo vaak het geval is geweest wan­ van de korte, dankzij Bolkestein opgelaaide discus­ neer dramatische historische thema's als de Duitse sie, dat de vraag openbleef of een debat over het bezetting of de Jndonesie-kwestie ter sprake kwa­ communisme in ons land zin zou kunnen hebben en men . wat daarin vooral aandacht verdient. Bolkestein had wel verklaard 'een volwassen debat' te will en voeren over het communisme en de BestrcifJen rekenschap die Nederlandse ex-communisten en Bolkestein maakte zowel in zijn kritiek op de beje­ hun meelopers zich daarvan gaven, maar nergens gening van ex-communisten in Nederland in het maakte hij goed duidelijk waar het beoogde debat Parool-interview, als in zijn toespraak in Paradiso3 op moest zijn gericht. De manier waarop hij meen­ en zijn hoek een nogal wat opschudding teweeg­ de deze mensen tot verantwoording van hun politie­ brengende vergelijking tussen communisten en ke verleden te kunnen bewegen, bleef even vruch­ nationaal-socialisten. 'De kleine meelopers van de teloos als het geringe bescheid in de antwoorden NS B, die verder niets hebben gedaan, hebben daar van degenen die zich voelden aangesproken . Soms hun hele verdere Ieven last van gehad terwijl van de leek hij er van uit te gaan dat alle (ex-)communisten voorlieden van de C P N nooit rekenschap is individuele verantwoordelijkheid moeten erkennen gevraagd'. 34 1

Het enige concrete voorbeeld van zo'n meelo­ kracht, technische en fmanciele middelen de kleine per dat Bolkestein in dit verband naar voren bracht, CPN wei decennia lang tot in detail geobserveerd en dat van de bekende dichter en kinderboekenschrij­ in bepaalde periodes gedesorganiseerd, maar wets­ ver Hans Andreus, was echter zeer gezocht en overtredingen door partijleiders die in Nederland ondoordacht. Profiterend van de wending in het alsnog vervolging en bestraffmg rechtvaardigen, beleid bij de Bijzondere Rechtspleging enkele jaren hebben zij niet ontdekt. na de bevrijding en van het feit dat hij bekend was Ook Bolkestein - als fractieleider van de vvo onder zijn auteurspseudoniem, verzwegen Andreus tevens lid van de Kamercommissie voor de inlich­ die en de enkele intimi die ervan op de hoogte waren, tingen- en veiligheidsdiensten - moet hebben beseft 1am dat hij in de oorlog vrijwilliger bij de Waffen-ss was dat hij geen namen kan noemen van ex-CPN 'ers die zijn geweest en kon hem de poezieprijs worden toege­ voor berechting in aanmerking komen. En toen hij hij kend die naar de verzetsman Jan Campert is ver­ onrecht door stigmatisering te berde bracht, zag hij van noemd . Andreus' oorlogsverleden werd pas dertien wei erg gemakkelijk over het hoofd dat nogal wat jaar na zijn dood publiek toen een biografie van hem radicaal links en communistisch gezinde Neder­ res­ verscheen4. Aan de rei over de naamswijziging van landers in dat opzicht ook het een en ander hebben >ten de naar hem vernoemde openbare school die naar meegemaakt, ook vanuit overheidsinstanties. gen aanleiding van de verschijning van de biografie in ieke Putten ontstond, zijn geen communisten of sympat­ Bolkestein werd in het debat in Paradiso geconfron­ 'de hisanten te pas gekomen; ze is aangesticht en door­ teerd met een uiteenzetting van Tineke van de de gezet vanuit de gemeenteraadsfractie van de Klinkenberg, in de jaren tachtig CPN -wethouder in :gen Staatkundig Gereformeerde Partij. Amsterdam; zij stelde zich alleszins redelijk op ren. Bolkestein heeft groot gelijk warmeer hij stelt tegenover de vvo-leider en vertelde zowel over nen dater in ons land ex-aanhangers van het nationaal­ haar drijfveren zich voor de c P N in te zetten als over ten socialisme zijn aan wie door stigmatisering onrecht de twijfel die haar in die tijd wei eens bekroop. De ves­ is gedaan - om maar te zwijgen van wat onschuldige vvo-leider verraste de zaal door zich in zijn ant­ loor kinderen uit dergelijk milieu soms hebben onder­ woord te Iaten ontvallen begrip te hebben voor haar {CU- gaan . Maar als Bolkestein van mening mocht zijn dat politieke keuzes, maar bleef met de mond vol tan­ Jeg­ daar iets aan had moeten worden gedaan of hij er den zitten, toen hem werd gevraagd waar hij dit dan ~ t is zelf meer aan zou will en gaan doen, zou het gepaster wei op baseerde5. 1 de zijn geweest er in de eerste plaats de medeverant­ Na het herhalen van zijn klacht dat van CPN­ ~ ren woordelijkheid van de vvo bij te betrekken - ook leiders te weinig verantwoording werd verlangd, 1 en op dit punt was zij, en is ze nog steeds, invloedrijker werd hem in Paradiso ook gevraagd warmeer hijzelf

:>~ent dan de (ex-)CPN, die- dit terzijde - het partijlid­ dan verantwoording aflegde voor zijn politieke maatschap eind jaren vijftig openstelde voor oud­ keuzes. Licht verontwaardigd verwees hij, als ltaat politieke delinquenten. vanzelfsprekend, naar zijn frequente optreden in de cus­ Tekenend voor Bolkesteins ondoordachte agita­ Tweede Kamer6 . De vraag is dan echter waarom de het tie tegen ex-communisten is de opvallende wijzi­ betogen in de volksvertegenwoordiging van een n en ging die hij heeft moeten aanbrengen in zijn termi­ vvo -aanvoerder wel en die van CPN -voorlieden als nologie. In zijn eerste aanval op de ex-communis­ Wagenaar, De Groot, Bakker en Brouwer niet ten, in De Nieuwe Revu, drie jaar geleden, stelde hij als verantwoording zouden mogen worden dat 'de voorlieden van de c PN zouden moeten wor­ beschouwd. Wellicht vindt Bolkestein dat het •eje• den 'gestraft'. Die gedachte heeft hij Iaten varen. communisten in het parlementaire debat op punten het De diverse inlichtingen-, politie- en veiligheidsdien­ die hij belangrijk acht te gemakkelijk is gemaakt, liso3 sten in ons land hebben met een overdaad aan man- maar dan zal hij dat toch niet de communisten eeg- en 1. A. Elshout en C. Speksnijder, 'Het 3· F.Bolkestein, 'lkzeg: W egmetde in 'De elitaire verleiding', in: Het Parool, onverwerkte veri eden van Bolkestein ' radicale chic, !eve de bourgeoisie!' . 1 3 januari 1998. n de (vraaggesprek met Frits Bolkestein en Ian Toespraak in Paradiso op 1 2 januari 6. De verslaggever van NRC Handelsblad daar Buruma), in: Het Parool, 15 november 1998, bekort weergegeven in de citeerde in zijn verslag in de krant van nde '997· Vo/kskrant, 1 3 januari 1998. 1 3 januari 1998 in dat verband de zin 2. H. von der Dunk, 'De ontsporing van 4 · J. van der Vegt, Han s Andreus. van Bolkestein: ' Als volksvertegenwoor· J is de eeuw. Balans van verschrikking en Bioar'!fte, '995· diger leg ik voortdurend verantwoor­ vergissing' in: Nexus 1998, nr 2o, p. 1 J2. s. John Jansen van Galen signaleerde dit ding af.' maar vooral de vvo-fractie moeten aanwrijven. werd het te berde gebracht in een besloten bijeen­ Tegen de achtergrond van de geschiedenis van komst van de CPN en in interne partijpublicaties. de vvo krijgen Bolkesteins recente uitvallen in de Publieke aandacht was er pas voor in I995, in richting van ex-CPN 'ers iets bizars. Nederlandse het feministische maandblad Opzij, naar aanleiding liberalen hebben namelijk, anders dan vele sociaal­ van wat de historica Jolande Withuis er vijf jaar democraten, in de bestrijding van de Commu­ voordien over had geschreven in haar baanbrekende nistische Partij van Nederland in de jaren dat zij nog en breed opgezette studie van de communistische bestond, geen rol van belang gespeeld. Sterker nog: vrouwenbeweging9. Als Bolkestein er in zijn recen­ in feite ondervond de CPN gedurende de Koude te aanval op Brouwer niet op was teruggekomen, Oorlog van geen enkele andere politieke stroming zou het, met de talloze met of nauwelijks bekend een welwillender bejegerung dan van hen - zo geworden verschrikkingen aan de fronten en in de waren liberaal gezinde omroepen bijvoorbeeld de gevangenenkampen, nauwelijks een plaats in het eerste die de algemeen aangehouden boycot van publieke beeld van de Tweede Wereldoorlog heb­ communisten voor radio en televisie. aan hun laars ben behouden. lapten. De bron van de schokkende verhalen over ver­ Ook is Bolkesteins vvo in heel de vaderlandse krachting van de uit het Duitse concentratiekamp in historie de enige regeringspartij van wie de CP~ in Ravensbri.ick bevrijde vrouwen was Rie Lips - voor haar bijna tachtigjarig bestaan een sympathiebetui­ de oorlog lid van de s D A P, geroyeerd wegens ging ontving: aan het congres van de C PN , het laat­ samenwerking met communisten in antifascistische ste, dat in I 99 I bijeenkwam telegrafeerde de VVD­ actiecomites, na de oorlog lid van het partijbestuur leiding onder andere: 'Van liberale zijde is uw aan­ van de CPN , Tweede Kamer -lid en voorzitster van wezigheid in het politieke krachtenveld in de Nederlandse Vrouwenbeweging (NYB). In deze Nederland als zinvol voor de werking van de demo­ functies heeft Lips hetgeen zij indertijd over wange­ cratie ervaren'7. drag van Sovjet-soldaten in Ravensbri.ick had begre­ pen nooit publiek gemaakt - ook met nadat ze in Ravensbriick I 9 58 door de c PN was geroyeerd. Maar ze had er Diverse malen beschuldigde Bolkestein het ex­ ooit, voor I 9 58, wei iets van toevertrouwd aan een Kamerlid van de CPN Ina Brouwer er honend van van haar medewerksters in de CPN en de Nv B. 'het bericht dat soldaten van het Rode Leger zich To en deze vrouw er in I 9 8 2, tijdens de verhitte tegen het einde van de oorlog aan de net bevrijde discussies in de CPN na de electorale ineenstorting vrouwen van Ravensbriick hadden vergrepen, de in I 97 7, haar hart over luchtte, ontstonden er lieu­ grond in te stampen .... Blijkbaar legde het feminis­ we spanningen in de geslonken partijgelederen. me het af tegen het communisme'8 De historische Niet iedereen was, na aile decennia waarin men er en persoonlijke achtergronden van dit incident heeft nooit iets over had vernomen, bereid om het ver­ hij steevast buiten beschouwing gelaten. haal van inmiddels bejaarde vrouwen, die zich Het was in Nederland al vrij snel na de bevrijding baseerden op wat ze hadden horen zeggen, te accep­ algemeen bekend dat Sovjet-soldaten van eenheden teren I 0. Een man van Bolkesteins leeftijd en met welke in de laatste maanden van de oorlog Duits zijn levenservaring moet zich kunnen voorstellen grondgebied veroverden zich schuldig hadden dat veertig jaar jongere vrouwen als de door hem gemaakt aan massale sexuele geweldpleging, waar beschuldigde partijvoorzitster Elli Izeboud en het pas een eind aan kwam toen hun bevelhebbers Kamer lid Ina Brouwer - die er in I 9 8 2 vooral op uit doodstraffen tegen verkrachters metterdaad lieten waren in een nieuwe, moeizaam opererende partij­ doorvoeren . Oat toen ook vrouwen die uit Duitse leiding de boel bij elkaar te houden - op dat moment concentratiekampen waren bevrijd slachtoffer zijn voor gevoeliger en ingewikkelder problemen waren geweest van deze verwilderde troepen is in die tijd, geplaatst dan zij aankonden. Met de kwaadwillend­ bij mijn weten, nooit publiek gemaakt. Pas in I 98 2 heid waar hij het op hield, schoot hij al te kort door

7. Ger Verrips, Dwars, duivels en dromend. 9. J. Withuis, Optdferina en herorek. De een reconstructie van redacteur De aeschiedenis van de Comm unistische Partij mentale wereld van een communistische vrou­ Speksnijder van wat zich indertijd heeft van Nederland, I 995, p.5o9. wenoraanisatie in na-oorloas Nederland, afgespeeld in de c P N , vooral in de afde­ 8. F. Bolkestein, Onverwerkt veri eden, 1946-1976, I990 . ling Hoofddorpplein in Amsterdam I 998, P· 269-2]0. I o. Het Parool van 25 april I 998 bevatte (' Het ravijn van de CPN '). 343

~e n- de bocht. opstelling van de CPN in deze jaren. De Sovjet-lei­ ;, Bolkestein kon zich in zijn aanvallen op ex­ ders verlangden van hun Westeuropese zusterpar­ , in CPN'ers op dit punt slechts hebben gebaseerd op tijen toentertijd meer actie tegen bet N A v 0 -besluit :ling onderzoek van Jolande Withuis, een ex-CPN 'er die neutronengranaten in de bewapening op te nemen, jaar niet in een schulp is gekropen maar zich aan belang­ maar de CPN was de enige die daar nog gehoor aan :nde rijk, gecompliceerd researchwerk met betrekking gaf. In dat kader werden ook de sinds de jaren zestig >ehe tot het communisme in Nederland heeft gewaagd; verbroken banden met de Sovjet-vazallen in Praag :en- dat blijft in de betogen van de vvo -voorman echter aangehaald; de lezers van De Waarheid kregen dan Jen, ongenoemd. Omdat Withuis van mening is dat het ook niet de door de vernieuwers beloofde inter­ :end waarschijnlijk niet te achterhalen zal zijn wat toen­ views en reportages over de dissidenten van Charta n de tertijd in Ravensbriick precies gebeurd is, omdat 77, maar opnieuw een in de communistische pers het haar kritiek op de C P N -Ieiding in de jaren tachtig bet sinds de jaren dertig vertrouwde lofzang voorge­ heb- blokkeren van nader onderzoek betrof en ze Ina schoteld cip de nieuwe metrostations die er dankzij Brouwer er niet schuldiger aan achtte dan de andere het socialisme in aanbouw waren. Men kan ook niet ver­ partijbestuurders I I? Bolkestein volstond met de volhouden dat 'ons een rad voor de ogen werd lp in simpele kwalificatie: 'Brouwer heeft in I 98 3 het gedraaid': het was allemaal terug te vinden in wat de voor j bericht verdonkeremaand dat de Russische bevrij­ eigen partijkrant De Waarheid berichtte. gens ders de vrouwen van Ravensbriick hebben ver­ Ook een heftig emotioneel afwijzen van vergelij­ .sche kracht ... Een overwinning van het dogma van bet kingen tussen de ideologieen en de massabewegin­ 2 .tuur communisme op het dogma van het feminism e.' I gen van het communisme en het nationaal-socialis­ ·van Aileen een fanatieke fan van de vvo-leider zal dit me hinderen ernstig te nemen beziruning op de fun­ deze misschien nog als een bijdrage willen zien aan het damentele morele en politieke kwesties die in elke nge­ 'volwassen debat' waar Bolkestein voor pleitte. terugblik op de twintigste eeuw aan de orde komen.

~gre ­ Overigens kwam Ina Brouwer, ondanks de Zij kurmen alleen al daarom niet uitblijven omdat ze in ruime tijd die ze voor een reactie nam, op een niet deze bewegingen gemeen hadden dat zij afwijzend 1d er minder navrant niveau uit met haar poging alle mili­ stonden tegenover de bestaande vorm van W esterse 1 een tairen ter wereld op een lijn te stellen met de democratie. De vergelijkingen kunnen uiteraard Sovjet-soldaten die zich in I 945 aan vrouwen ver­ slechts zinvol zijn zolang verschillen in doelstelling hitte grepen - nota bene met inbegrip van de noch overeenkomsten in de machtspolitieke metho­ rting Nederlandse sol daten in Indonesie in de jaren I 945- des over het hoofd worden gezien. Op dit punt is de nieu­ 195o, hoewel daartoe geen enkele aanleiding isiJ. persoonlijke gekwetstheid van sommige communis­

~ ren. ten even misplaatst als de primitieve of provoceren­

~ n er Brouwer's reactie staat niet op zichzelf. Eigen visies de gelijkstelling waartegen zij zich afzetten. ver­ op de geschiedenis van het communisme, op grond Een volwassen debat begint bij het zorgvuldig zich waarvan verheldering van verschillen in politieke weergeven van de feiten en kritisch onderzoek van :cep­ uitgangspunten mogelijk was geweest, kwamen in de bestaande voorstelling van zaken; zolang men . met de discussies van de kant van de ex-CPN 'ers en hun zich bukt naar platvloerse grijpstuivers of volhardt :ellen sympathisanten niet voor. Soms werd Bolkestein in hetjout stempel en van de ander in de verwachting hem door ex-communisten uit de periode van de pogin­ er zelf goed bij af te steken, komt er niets van n het gen te komen tot 'een communistische partij van terecht. )p uit een nieuw type' verweten er geen oog voor te heb­ oartij­ ben dat de C P N zich had gedistantieerd van Moskou De boetedoening voorbij ment en van de communistische onderdrukkers in Centraal in Bolkesteins uiteenzettingen stond dat varen Tsjechoslowakije. het hem een raadsel was hoe intellectuelen en stu­ lend­ Dit is een onjuist beeld van de internationale denten ertoe kwamen steun te verlenen aan een door I I. Herhaald in Trouw, I 9 november dachtmakingen niet waar', in: de Ieger dat deed in Vietnam, het I997, en in Het Parool, 2 I november Volkskrant, 9 februari I998: 'Overigens N ederlandse Ieger in Indonesie en aile heeft I997 · stond en staat voor mij vast dat de legers dat door alle eeuwen heen hebben ,afde- I2. A. Elshouten C . Speksnijder, 'Het Russische legers zich schuldig maakten gedaan. Zeals vijanddenken hoort bij n onverwerkte veri eden van Bolkestein '. aan verkrachting, al dan niet in oorlog, zo geldt dat ook voor verkrach­ IJ.Ina Brouwer, 'Bolkestein maakt ver- Ravensbriick, zeals het Amerikaanse ting.' 3 344 totalitair regime als het communistische. Het is een consequenties. zinnige vraag, vooral voor de betrokkenen, maar Debatten over het communisme kunnen in ons zowel het historische als het actuele politieke belang land nuttig zijn. In de eerste plaats voor begrip van ervan valt te betwijfelen. Zo maakt Bolkestein ner­ de politieke en sociale nalatenschap in Oost-Europa gens duidelijk waarom hij zoveel betekenis toekent en de situatie in grote delen van Azie. aan intellectuelen en studenten in een terugblik op Communisten regeren niet aileen in China en in het communisme in ons land. Binnen de CPN speel­ Cuba, ze maken op dit ogenblik ook in Frankrijk en den zij aileen een belangrijke rol in de jaren voor Italie dee! uit van regeringscoalities. Los daarvan is 1930 en na 198o, de episodes waarin het gewicht bezinning gewenst op het socialisme als een interna­ van de CPN in de Nederlandse politiek vrijwel nihil tionale beweging waarvan de aanhangers uit waren was. op humanisering van het maatschappelijk Ieven, op Los daarvan: van wie kan men een volledig het zoeken van oplossingen voor grote politieke en bevredigend algemeen antwoord verwachten op de sociale vraagstukken die zich op wereldschaal voor­ vraag waarom mensen communist werden? Het doen. Met de rampen die zich in de twintigste eeuw hangt doorgaans af van het tijdstip waarop men deze in het minder ontwikkelde Rusland in naam van het keuze maakte en het beeld van de maatschappelijke socialisme hebben voltrokken is heel dit gedachte­ verhoudingen en de politieke situatie dat men had. goed nog niet gediskwalificeerd - men baseert zijn Vaak hebben persoonlijke ervaringen een grote rol oordeel over kapitalisme en liberalisme ook niet op gespeeld. Ook in autobiografieen van op dit punt de sociale toestanden in Latijns-Amerika of Zuid­ verhelderende schrijvers als Andre Gide, Arthur Oost-Azie. Koestler e.a. vindt men niet het antwoord dat geen Een debat over het communisme is echter aileen vragen meer openlaat. zinvol in een ander kader dan dat van persoonlijke Daar komt bij dat Bolkestein vooral in geding boetedoeningen waarin Bolkestein het tot dusver brengt wat 'in naam van' het communisme is heeft geplaatst. Bezien vanuit ons land is het com­ gedaan. Nu vond en vindt men zowel onder katho­ munisme slechts van belang als internationaal ver­ lieke gelovigen als onder (ex-)communisten schijnsel. oprechte 'partijgangers van de armen', in eigen land Men heeft in Nederland in de voorbije eeuw en op wereldschaal. Wie kan hen zonder meer als over het algemeen weinig oog gehad voor de grote voorstanders, verdedigers of goedpraters van keerpunten in de geschiedenis en de vraag van wreedheden en massamoorden beschouwen welke welke betekenis ze zijn voor de perspectieven van 'in naam van' hun geloof of overtuiging plaatsvon­ ons land komt ook nu zelden aan de orde. Meer dan den - bij de kruistochten en de onderwerping van eens misten zowel de politieke elite als de publieke de oorspronkelijke bevolking van Am erika of de uit­ opinie 'een cruciale wissel van de mod erne geschie­ roeiing van politieke tegenstanders en de organisa­ denis van ons continent', om het beeld te gebruiken tie van de massale slavenarbeid onder Lenin, Stalin dat Maarten Brands hanteerde met betrekking tot en Mao Ze-dong? Islamieten beoordeelt men niet de Eerste Wereldoorlog'4. Het gaat ook op voor aan de hand van degenen die in Algerije kinderen de reacties op de ontwikkelingen in Duitsland, de keel afsnijden, protestanten niet op basis van het dekolonisatie en de ontbinding van het internationa­ doen en Iaten van Nederlandse politici als Colijn en le communisme. Contacten met de op de democra­ De Geer en Noordierse als dominee Paisley. Onder tie georienteerde stromingen in de nationale bewe­ de aanhangers van elk geloof en elke politieke ging in Nederlands-Indie vond men bij sociaal­ wereldbeschouwing doen zich onzekerheid, twijfel democraten en vooral bij communisten. Daar had en aarzeling voor - keuzen worden gemaakt op men in de jaren dertig ook scherper oog voor de grond van wat men weet en in gegeven ogenblikken gevaren van de opkomst en de machtsuitbreiding als doorslaggevend ziet. Dat ging zowel op voor van het nationaal-socialisme in Duitsland en de communisten als voor anti-communisten en er zal noodzaak van weerwerk vanuit ons land. De CPN nog lange tijd ruimte zijn voor discussie en herover­ heeft in de Nederlandse politiek zelden gewicht in weging van feiten en gevolgen, alternatieven en de schaal gelegd, ook niet bij de behandeling van het

1 4· M. C. Brands: 'The Great War die aan ons voorbijging' , in: Her belana van de Tweede Wereldoorloa, 1998. - 345 regeringsbeleid inzake de dekolonisatie in de jaren Het zijn belangrijker onderwerpen in een vol­ . in ons '946-1947, toen de communistische Kamerfractie wassen debat over het communisme dan een voort­ rip van over heel wat meer gezond verstand bleek te gaande nierenproeverij van Ina Brouwer, Marcus Europa beschikken dan de liberale; bij elke terugblik valt, Bakker en andere jeugdige of bejaarde ex-commu­ Azie. zowel in Nederland als in Indonesie, te betreuren nisten, waartoe Bolkestein een aanzet gaf. 1 en in dat de v v o -oppositie richting militaire agressie wei ;:rijk en maar de steun van de CPN aan de politiek van onder­ 'Jasen op het verkeerde verleden' 1rvan is handelen geen invloed op de koers van het kabinet­ Ook de beeldvorming van het verleden maakt dee! 1terna­ Beel he eft gehad. uit van de geschiedenis en ze blijkt in ons land inte­ waren In de periode van de Koude Oorlog treft eerst de ressant voer voor historici te zijn geworden. Het ·en, op kritiekloze en oppervlakkige wijze waarop door de betreft dan niet slechts de kritiek op onvolkomen­ .eke en regeringspartijen in de jaren vijftig de Duitse herbe­ heden in de geschiedvorsing en gangbare mythen en l voor­ wapening werd gepropageerd - vergezeld van her­ legenden omtrent de rol van diverse autoriteiten en

~ eeuw haalde pogingen 5 Mei als de nationale herdenking groeperingen met betrekking tot de Tweede 1an het van de bevrijding af te schaffen. In de jaren zeventig Wereldoorlog, het voorspel en de nasleep ervan, of lachte­ zag men daarentegen een buitensporige kritische de gang van zaken tijdens het Indonesie-drama, ~ rt zijn bemoeizucht jegens de Bondsrepubliek - vanuit de maar ook de wijze waarop het publiek debat daar­ 1iet op Partij van de Arbeid ook tegenover de S Po. Er over tot dusver telkens weer werd gevoerd. . Zuid- deden zich, zowel in sociaal-democratische als in In dit verband zijn 'een aantal merkwaardighe­ christen-democratische kringen in Nederland den' van belang die gesignaleerd zijn door Joop de aileen opmerkelijke verschuivingen voor van een anti­ Jong16 in de discussies over de Indonesie-kwestie: )nlijke communisme dat weinig oog had voor nuances en 'Al deze debatten had den hetzelfde verloop, beza­ dusver meningsverschillen binnen het communisme naar ten dezelfde kenmerken', te weten 'een sterk mora­ : com­ vormen van anti-anti-communisme dat de prioriteit liserende zwart-wit aanpak, een goed en fout-bena- ll ver- lo 1 • • · 1 '1 1 • --- -- l ______.] ____ J __ l __ J _ :_ .... _ _ _ ; ... ~ ; ...... - ...... J ....

eeuw · grote .g van

~ n van er dan blieke :schie­ -uiken ng tot • voor Correctie d, de media anderzijds, toen hij constateerde: 'De tiona­ geschiedwetenschappers willen het verleden Iaten Door een techrmche fout is de slotpassage wcra­ spreken, maar beseffen dat men dan vooral meer­ van het artikel van Ger Verrips Bolkestein con­ )ewe­ stemmigheid, nuance en detail hoort. Aan een der­ tra ex-communisten. Geen volwassen debat in het >ciaal­ gelijk meerduidig verleden valt geen pakkende juli-augustusnummer onvolledig afgedrukt; boodschap te ontlenen' 17 . In dat laatste ligt een ver­ IT had ze moet luiden: or de klaring voor de verleiding van wat J. van Doorn ooit typeerde als 'jagen op het verkeerde verleden'. ~ iding Ook in de hier besproken initiatieven van ~ n de AI duidelijker daarbi) werd 'de kloof tussen discus­ : CPN Bolkestein valt dit patroon op. Pas in antwoord op sianten en de geschiedwetenschap.' !do de Haan :ht in vragen over de gang van zaken bij de recente kabi­ wees in verband met diverse controverses bij een m het netsformatie herinnerde Bolkestein zich de uit­ terugblik op de jodenvervolging tijdens de Ouitse spraak van Confucius: 'Grote mensen praten over bezetting op een algemener verschil in benadering ideeen, middelgrote mensen over gebeurtenissen, tussen onderzoekers enerzijds en de politici en de kleine mensen over personen'. 18

1) . 1. de Haan: 'Het onb

~ n, op kritiekloze en oppervlakkige wijze waarop door de betreft dan niet slechts de kritiek op onvolkomen­ :keen regeringspartijen in de jaren vijftig de Duitse herbe­ heden in de geschiedvorsing en gangbare mythen en voor­ wapening werd gepropageerd - vergezeld van her­ legenden omtrent de rol van diverse autoriteiten en eeuw haalde pogingen 5 Mei als de nationale herdenking groeperingen met betrekking tot de Tweede an het van de bevrijding af te schaffen. In de jaren zeventig Wereldoorlog, het voorspel en de nasleep ervan, of lchte­ zag men daarentegen een buitensporige kritische de gang van zaken tijdens het Indonesie-drama, rt zijn bemoeizucht jegens de Bondsrepubliek - vanuit de maar ook de wijze waarop het publiek debat daar­ iet op Partij van de Arbeid ook tegenover de s PD. Er over tot dusver telkens weer werd gevoerd. Zuid- deden zich, zowel in sociaal-democratische als in In dit verband zijn 'een aantal merkwaardighe­ christen-democratische kringen in Nederland den' van belang die gesignaleerd zijn door Joop de 1lleen opmerkelijke verschuivingen voor van een anti­ Jong' 6 in de discussies over de Indonesie-kwestie: nlijke communisme dat weinig oog had voor nuances en 'Al deze debatten hadden hetzelfde verloop, beza­ usver meningsverschillen binnen het communisme naar ten dezelfde kenmerken', te weten 'een sterk mora­ com- vormen van anti-anti-communisme dat de prioriteit liserende zwart-wit aanpak, een goed en fout-bena­ van de solidariteit met de democratische oppositie dering en ze leverden ondanks de intensiteit van de in Oost-Europa uit het oog verloor. De door de discussies inhoudelijk niets nieuws op'. AI duidelij­ Sovjet-macht in het Ieven geroepen 'Duitse ker daarbij werd 'de kloof tussen discussianten en Democratische Republiek' werd soms als 'het ande­ de geschiedwetenschap.' Ido de Haan wees inver­ re, het antifascistische' Duitsland beschouwd, ter­ band met diverse controverses bij een terugblik op wijl de Bondsrepubliek neigingen tot revanchisme de jodenvervolging tijdens de Duitse bezetting op werden toegeschreven. Een zorgelijke aandacht een algemener verschil in benadering tussen onder­ voor het gevangenisregime waaraan de BRD gear­ zoekers enerzijds en de politici en de media ander­ resteerde terroristen onderwierp contrasteerde zijds, toen hij constateerde: 'De geschiedweten­ met geringe belangstelling voor het algemene schappers willen het verleden Iaten spreken, maar onrecht in de totalitaire politiestaat D DR. beseffen dat men dan vooral meerstemmigheid, De megalomane ideeen en sentimenten over nuance en detail hoort. Aan een dergelijk meerdui­ terreur en tegenterreur, revolutie en verzet, welke dig verleden valt geen pakkende boodschap te ont­ in dit in sociaal en politiek opzicht keurigst aange­ lenen' 1 7. In dat laatste ligt een verklaring voor de harkte parkje in Europa argeloos en achteloos kwa­ verleiding van wat J. van Doorn ooit typeerde als men bovenborrelen, Ieven hier en daar nog steeds. 'jagen op het verkeerde verleden' . Opzij gaf er recentelijk blijk van, toen een vrouw die Ook in de hier besproken initiatieven van tot levenslang was veroordeeld wegens haar aandeel Bolkestein valt dit patroon op. Pas in antwoord op in de moord op Aldo Moro, Ieider van de Italiaanse vragen over de gang van zaken bij de recente kabi­ christen-democraten, werd omschreven als iemand netsformatie herinnerde Bolkestein zich de uit­ die tot 'de verzetsbeweging van de jaren zeventig' spraak van Confucius: 'Grote mensen praten over behoorde 1 5. ideeen, middelgrote mensen over gebeurtenissen, t.t'....t ~J(.M (J¥-lr pu ,~.. '~ t.f

15. Opzij. Feministisch maandblad. 26e Indonesische kwestie 1945- t95o, in: cliche 's over de jodenvervolging' , in: De jaargang, juli/ augustus 1 9 9 8, p. 1 4 3. Achtste jaarboek van het RJOD, 1977. Gids, november/ december '997· 16. J. de Jong: 'Een inktzwarte bladzijde 1 7. I. de Haan: 'Het onbehagen van de 18. De Telearaif, 1o juli 1998. in de geschiedenis. Nederland en de herinnering. Drie verschrikkelijke Het Pijpenkabinet, Stokiana genoemd: Prinsengracht 488 in Amsterdam. Foto: J O HA NNA SPELTIE 347 I N DEN VREEMDE

ONTDEKKINGSREIS

Hij ziet bakens geblakerd en verzet, een streep door het dal, lussen om de bergen maar vanuit diep onder dekens geboortig, niet tot enig verlies in staat, draait hij zich om en wenst zich een mengsel van mist en zon om onder te brengen en terug. Zover zij reiken is de aarde recht en gaapt schitterende schade. Vanaf een pier met porticus over een stille zee die grenst in kanteling en waterval met aan de voet aile kleuren weet hij grote verliezen te bemachtigen: Voor hem en zijn kielzog een iriserend rond.

PHILIP INGELSE

Een man droomt dat de aarde niet rond is, dus is hij een ontdekkingsreiziger van eeuwen geleden, de tijd waarin men een messing ofkoperen koker kende, die vuursteentjes en lichtontvlambare tondelzwam bewaarde ... RB s &.o yll 1998

Chaos en rumoer

Grepen uit de

In september I997 was leiding te verduren kreeg het precies vijf jaar gele­ partijbladen­ in Socialistisch Perspectiif, den dat het eerste num­ het huisorgaan van het in mer van het PvdA-leden­ geschiedenis I 9 55 opgerichte Sociaal­ blad PRO verscheen. Een Democratisch Centrum lustrumviering bleef ech­ (soc), voor partijvoorzit­ ter achterwege. van de PvdA ter Evert Vermeer aanlei­ Misschien was dat ook ding was om de linkse wel passend, want PRO soc -aanhang met 'verdel­ heeft de laatste jaren een ging' te bedreigen. In met veel conflicten I96o, nadat het congres ROELOF BOUWMAN gepaard gaand aftake­ ,..- van de PvdA een resolutie lingsproces doorgemaakt Historicus en free-lance journalist, had aangenomen die het dat wem1g aanleiding was van 1994 tot 1997 als medewerker/redacteur partijbestuur machtigde geeft voor feestgedruis. verbonden aan het PvdA-ledenblad PRO maatregelen te treffen Met name die aftake­ tegen de Soc 'ers, besloot ling vormt een nieuw ele- het Centrum zichzelf te ment in de rijke bladengeschiedenis van de Neder­ ontbinden. In I 964 stierf ook Socialistisch Perspectiif landse sociaal-democratie. Conflicten over de par­ een stille dood. ' tijpers waren er daarentegen altijd al. In twee geval­ len leidden ze zelfs tot een scheuring in de partij. Pers, pluriformiteit en ontzuilins Zo was de oprichting in I 909 van de (later tot De neiging van de SOAP- en PvdA-leiding om zeer Communistische Partij van Nederland omgedoop­ strikte marges te hanteren inzake de pluriformiteit te) Sociaal-Democratische Partij (soP) een direct van de aan de partij gelieerde bladen, was tot in de gevolg van Troelstra's optreden tegen orthodox­ jaren zestig typisch voor bijna alle uitgevers van marxistische SOAP' ers die De Nieuwe Tijd, het offici­ kranten en tijdschriften. 'Partijdigheid' was destijds euze wetenschappelijke orgaan van de partij, en ver­ immers geen kenmerk van partijbladen alleen, maar volgens ook het door henzelf opgerichte weekblad van zo ongeveer alle persorganen. De meeste kran­ De Tribune, als podium gebruikten. ten en tijdschriften waren door organisatorische, Ook de scheuring die in I 9 3 2 leidde tot de ideologische en/of persoonlijke banden nauw ver­ oprichting van de Onafhankelijk Socialistische Partij bonden aan de katholieke, socialistische, prote­ (OSP), had te maken met de ruimte voor discussie stants-christelijke of liberale zuil en fungeerden in in de partijpers. Het conflict liep uit de hand nadat de praktijk vooral als 'herdershond' voor de eigen de eindredacteur van het SOAP-weekblad De kudde. Journalistieke mores die tegenwoordig van­ Sociaal-Democraat tot twee maal toe bijdragen van zelfsprekend zijn (hoor en wederhoor, streven naar linkse opposanten van de partijleiding had gewei­ een zo compleet en objectief mogelijke berichtge­ gerd. De dissidenten (onder wie Jacques de Kadt) ving, het scheiden van feiten en opinies, het vermij­ richtten vervolgens een eigen blad op, maar pakten den van belangenverstrengeling met politieke en hun biezen toen bleek dat het partijbestuur en het maatschappelijke organisaties, kerken, het bedrijfs­ partijcongres hun kritiek niet langer wensten te leven etc.), waren indertijd ondergeschikt aan de tolereren. ideologische en machtspolitieke belangen van de eli­ Eind jaren vijftig leek de geschiedenis zich nog­ tes die de zuilen (en de verzuilde pers) bestuurden. maals te gaan herhalen, toen de kritiek die de PvdA- De pluriformiteit van het Nederlandse media- 34 9

landschap had bijgevolg vooral een extern karakter, de concrete inhoud van het per uitgave geldende dat tot uitdrukking kwam in een verscheidenheid statuut, dat, eenmaal vastgesteld, onderdeel werd aan perspublicaties die intern uiterst homogeen van de individuele arbeidsovereenkomst. (lees: eenzijdig en bevooroordeeld) waren. Wie in die dagen - om maar een voorbeeld te noemen - Roos in de vuist een enigszins compleet en objectief verslag wilde Vanafhet midden van de jaren zeventig werden ook lezen van een Kamerdebat, was met een abonne­ in de PvdA de eerste voorzichtige initiatieven gena­ ment op de Handelingen doorgaans beter af dan met men om de partijpers te Iaten inspelen op de hierbo­ de verzuilde dagbladen, die niet zelden onder Iei­ ven geschetste ontwikkelingen. !eg iif, ding stonden van hoofdredacteuren die tevens par­ Die partijpers hestand destijds in eerste instantie tijleider of fanatiek partijganger waren. 2 uit het sinds 1970 verschijnende algemene leden­ in Het ontzuilingsproces maakte - zoals bekend - blad P K, dat vooral was opgericht om de centrale .al- aan deze situatie een einde. Vrijwel aile media heb­ ledenadministratie van de partij up to date te lffi ben zich in de jaren zestig en zeventig onttrokken houden3 en dat inhoudelijk slechts agitprop :it­ aan het toezicht van partijleiders, priesters en domi­ afscheidde. ei­ nees. Lezers, luisteraars en kijkers werden niet Ian­ Heel anders was het gesteld met Roos in de Vuist, cse ger op hun (niet meer bestaande) politiek-maat­ het in februari 197 5 opgerichte 'opinieblad van de el­ schappelijke en/of religieuze (groeps)identiteit aan­ PvdA', dat tweewekelijks verscheen en waarop In gesproken, maar op hun individuele interesses en !eden (en andere belangstellenden) zich apart kon­ res nieuwsgierigheid, dan wei op een in niet-politieke den abonneren. Qua opzet leek Roos in de vuist enigs­ tie termen gedefinieerd 'levensgevoel'. zins op Opinie, dat tussen 1965 en 1969 (onder Iei­ 1et De verdere volwassenwording van de media en ding van Gerda Brautigam) een soortgelijke doel­ ;de het groeiende zelfbewustzijn van journalisten kre­ stelling had nagestreefd. Opinie was indertijd opge­ ·en gen vanaf de jaren zeventig een logisch vervolg door richt als voortzetting van het kaderblad Para at en de >Ot de wijd verbreide invoering van redactiestatuten, tijdschriften van de katholieke en protestants-chris­ te waarin de verhoudingen en bevoegdheden tussen :iif telijke werkgemeenschappen binnen de PvdA, maar redacties en uitgevers werden geregeld. Doorgaans was ter ziele gegaan toen bleek dat het blad niet in voorzagen deze statuten in de vorming van een staat was een bredere lezerskring aan te boren. redactieraad en diverse vormen van inspraak die aan Roos in de vuist slaagde daar wei in: het eerste journalisten een belangrijke of zelfs doorslaggeven­ nummer ( dat bij wijze van proef aan aile partijleden :er de stem gaf bij het uitzetten van de koers van het werd toegestuurd) leverde meteen al 16. ooo abon­ eit door hen vervaardigde 'product'. De Nederlandse nees op. Het blad nam tevens de lezerskring van De de Vereniging van Journalisten (N v J) speelde in dit Gemeente over, aangezien dit orgaan voor de an proces een belangrijke rol: een model-redactiesta­ gemeentelijke en provinciale bestuurders van de jds tuut voor opiniebladen kwam tot stand in 1976, dat partij bij wijze van experiment als 'Lokaal Bestuur'­ tar voor publiekstijdschriften een jaar later. Per uitgave katern in Roos in de vuist was opgegaan. Ill- diende vervolgens tussen directie (als vertegen­ Een volwaardig redactiestatuut had Roos in de te, woordiger van de uitgever), hoofdredactie en vuist niet: de 'algemene redactie' (het blad kende ~ r­ redactie overeenstemming te worden bereikt over ook een 'werkredactie') was voor haar beleid ach- :e­ in J.Overdeconflictenin 1909,1932 en J .A. H.J .S. Bruins Slot van 1945 tot had, in zijn hoedanigheid van adviseur en 1959 zie o.m. J. Perry e .a., Honderd jaar 1 9 7 1 een hoofdredacteur die tussen van VVD-minister D.U. Stikker, zelfs een .n- sociaal-democratie in Nederland 1894-1994 1 946 en 196 3 achtereenvolgens eigen kamer op bet ministerie van tar (Amsterdam, 1991) p. 41-42, 83-85 en Tweede-Kamerlid en fractievoorzitter Buitenlandse Zaken. 201·202 . was van de Anti-Revolutionaire Partij. 3. 'Om een ledenadministratie bij te ~e­ 2. Ter illustratie: tot november 1967 A. Stempels combineerde in de jaren houden, moeten de !eden periodiek iets jj- benoemde bet partijcongres van de vijftig en zestig zijn hoofdredacteurschap thuis gestuurd krijgen; anders vergeten en PvdA de hoofdredacteur van Het Vrije van de NRC met allerlei politieke activi­ ze om adreswijzigingen enz. te sturen, fs­ Yolk, destijds bet grootste dagblad van teiten voor de VVD . De eerste naoorlog­ dus voor een centrale ledenadministratie Nederland . C.P.M. Romme, van 1946 se parlementaire redacteur van bet is een algemeen ledenorgaan nodig!,' de tot 1 96 1 fractieleider van de Katholieke A1aemeen Handelsblad was tegelijkertijd aldus A.P. Schilthuis in bet laatste num­ li- Volkspartij, was tot 1952 tevens 'staat­ hoofdredacteur van bet VVD- partijblad mer van Opinie (24 december 1969). 1. . kundig hoofdredacteur' van de Vrijheid en Democratie. Hoofdredacteur ia- Volkskrant. Trouw had in de persoon van D.J. von Balluseck van bet Handelsblad teraf verantwoording schuldig aan het partijbestuur. Na de 'loskoppeling' van het ledenblad braken voor _Een nogal merkwaardige constructie als bedacht Voorwaarts gouden jaren aan. Als eerste partijblad in · wordt dat een aantal !eden van het partijbestuur Nederland kreeg Voorwaarts een redactiestatuut, dat (onder wie partijvoorzitter len van den Heuvel en in grote lijnen overeenkwam m et het modelstatuut later ook haar opvolger Max van den Berg) zelf in van de NVJ voor opinietijdschriften. De tweehoofdi­ die algemene redactie zitting had. In de aanloop ge redactie van het blad was voortaan verantwoor­ naar de Tweede-Kamerverkiezingen van mei I 977 ding schuldig aan een redactieraad, die werd voor­ kwam de toch al wankele onafhankelijke status van gezeten door Felix Rottenberg. De spraakmakende het blad nog verder onder druk te staan toen Kees artikelen, interviews en beschouwingen waarin Bode, de uit de reclamewereld afkomstige campag­ Voorwaarts ging grossieren, trokken alom de aan­ neleider van de PvdA, zich nadrukkelijk met de dacht5 en resulteerden in een betaalde oplage die inhoud van Roos in de Vuist ging bemoeien. Voor opliep tot 3o.ooo exemplaren . eindredacteur Jos Dumont, die samen m et partij­ Het succes van Voorwaarts luidde echter ook haar voorzitter en voormalig Hitweek-redacteur Andre ondergang in. Het partijbestuur begon spijt te krij ­ van der Louw een van de initiatiefnemers was gen van de onafhankelijke status die het blad was geweest van het blad, was die gang van zaken mede verleend en liet niets na om Voorwaarts in de mangel aanleiding om in de zomer van I 976 zijn ontslag in te nemen . Toenmalig partijsecretaris Wim van te dienen. Velzen verbood de redactie gebruik te maken van Dit alles neemt echter niet weg dat raadpleging het adressenbestand van de partij om nieuwe abon­ van een aantal oude jaargangen van Roos in de vuist de nees te werven. Er werden onderzoekscomrnissies indruk wekt dat het blad als platform voor interne ingesteld. Er verschenen rapporten. De full -colour­ discussie en meningsvorming redelijk moet hebben omslag moest verdwijnen. Het blad moest dunner. gefunctioneerd. Los daarvan was aileen a! de Het blad moest minder vaak verschijnen. Er werd, oprichting van Roos in de vuist een indicatie dat de in de woorden van hoofdredacteur Oebele de Jong, toenmalige partijleiding het belang inzag van een 'een klassiek marxistisch model op het blad losgela­ partijblad dat, anders dan PK, niet bedoeld was om ten. De kritiek werd niet over de inhoudelijke band de lezer het gevoel te geven dat hij bij de juiste club gespeeld, maar indirect: het blad in de versukkeling was aangesloten, maar dat probeerde te fungeren als brengen, op economische gronden. Niet een inhou­ een vrijplaats voor discussies waarin niet de politie­ delijk debat, maar gezeik achteraf en je financieel­ ke opportuniteit maar de kwaliteit van de argumen­ economisch in de bankschroef zetten'. 6 tatie doorslaggevend was. In december I 989 besloten De Jong en zijn col­ lega-redacteur Tjarda Harmsma hun biezen te pak­ Voorwaarts ken. De redactieraad van Voorwaarts had op dat In oktober I 980 gingen Roos in de vuist en PK op in moment nog maar een lid: partijvoorzitter een nieuw blad dat de (aan het PvdA-verkiezings­ Marjanne Sint, die, toen ze nog hoofdredacteur was programma uit I 977 ontleende) titel Voorwaarts van lntermediair, notabene zitting had gehad in een kreeg. Aanvankelijk verschenen twee versies van commissie van deskundigen die het toenmalige par­ het blad: een 'normale' tweewekelijkse editie voor tijbestuur had geadviseerd om Voorwaarts een onaf­ de abonnees en (gemiddeld eens per maand) een hankelijke redactie te geven. De Jong had zijn oor­ 'afgeslankte' Voorwaarts met minder pagina's, die bij deel over Sint inmiddels bijgesteld: 'Ik ben potdorie wijze van ledenblad naar partijleden werd gestuurd journalist. Ik heb daar niet gezeten als beleidsmede­ die geen abonnee waren. Na verloop van tijd ging de werker van de voorzitter. Ik ben geen partijpapa­ ledeneditie op krantenformaat verschijnen; weer gaai' .7 later verdween de titel Voorwaarts van de voorpagina Vreemd genoeg werden de abonnees van en werd het blad als PvdA-ledenkrant en als De Voorwaarts niet ingelicht over de achtergronden van Toekomst voortgezet. 4 het conflict tussen het partijbestuur en de redactie.

4· De Gemeente was al in 1979 als zelf­ Haagse Post, 1 3 oktober 1984. Voorwaarts in de mangel' in: De standig maandblad herrezen onder de 6 . John Wanders, 'Het partijbestuur journalist, 2 3 oktober 1989 en 'Redactie naam Lokaal Bestuur. heeft het voor de redactie verprutst' in: Voorwaarts vertrekt' in: De j ournalist, s. Zie bijvoorbeeld John Jansen van de Volkskrant, 16 december 1989. 18 december 1989. Galen, 'Het lijkt wei joumalistiek' in: 7· Ibidem. Zie ook 'PvdA neemt 351

•or Partijsecretaris Alard Beck deelde de lezers slechts presenteerde een commlSSle onder Ieiding van in mee dat er 'met wederzijds goedvinden ' een einde J.A. van Kemenade haar roemruchte rapport over lat was gekomen aan het dienstverband van De Jong en partijvernieuwing Een partij om te kiezen. In het rap­ LUt Harmsma en dat Voorwaarts 'vooralsnog in dezelfde port werd voorgesteld het ledenblad van de PvdA :li- formule' zou blijven verschijnen . 8 Uit het colofon '[om te vormen] tot een onafhankelijk maandblad >r ­ vie! op te maken dat het partijbestuur geen moeite voor !eden en donateurs, waarin informatie wordt >r­ had gedaan om nieuwe redacteuren voor het blad gegeven over de partij, over themabijeenkomsten, de aan te trekken en dat 'Samson A B EL business publis­ over relevante maatschappelijke en politieke ont­ ·in hers ', uiteraard bijgestaan door redactieraad wikkelingen en waarin kritische refl ectie wordt n ­ Marjanne Sint, de Ieiding had overgenomen. gegeven met betrekking tot actuele politieke 2 lie In juni I 990 nam de partijraad van de PvdA ten­ thema's'. I slotte het besluit om Voorwaarts op te heffen .9 Dit niet mis te verstane pleidooi om de aan .ar Columniste Annemarie Grewe! kreeg vier maanden Voor waarts ontnomen redactionele onafhankelijk­ ij- later in de laatste Voorwaarts het laatste woord. 'Wat heid in ere te herstellen, hing ten nauwste samen ·as krijgen we nu?,' vroeg ze zich af. 'Een partijblad met de 'aanzienlijke veranderingen ' die zich volgens :el met een redactieraad waarin minstens een lid van de commissie-Van Kemenade hadden voorgedaan an het partijbestuur, een lid van de Tweede­ ten aanzien van de programmatische functie van an Kamerfractie, een lid namens de W BS , een lid politieke partijen . 'Ideologische onzekerheid is de n­ namens het C LB, etc. etc.? Een onafhankelijke horizon van de sociaal-democratie geworden . In es redactie is de voorwaarde voor het functioneren van een gedifferentieerde, snel veranderende samenle­ r­ een blad, zonder censuur. Een vazallenblad, daar ving verliezen traditionele, vastomlijnde ideolo­ 0 .r. heb je niks aan als partij.' I gieen hun betekenis voor de politiek, ' aldus het rap­ d, port. 'In die omstandigheden zijn vrije meningsvor­ g, Rood, PR o en Rottenbera ming en ideeenontwikkeling een onmisbare voor­ a­ In februari I 99 I kregen de led en van de PvdA een waarde geworden voor een bloeiende Partij van de td nieuw partijblad in de bus dat de titel Rood droeg, en Arbeid . Het belang van zo'n vrij debat hangt dus lg dat bedoeld bleek als opvolger van zowel het opinie­ niet in de eerste plaats samen met de behoefte die .I- blad Voorwaarts als het ledenblad De Toekomst . !eden daaraan hebben (hoewel dat ook het geval zal I- Redacteur Aat Sliedrecht legde in de eerste Rood zijn), maar met de behoefte van de partij zelf. Het omstandig uit welke 'overtuigingen' ten grondslag debat client niet aileen om het beleid te voeden en 1- had den gelegen aan 'de integratie van de partijpers': uitgangspunten te actualiseren, maar ook om op een <:- 'Meer bedrukt papier is niet rechtevenredig aan specifieke en relevante manier de communicatie ''beter geinformeerd". Was dat maar waar. 'tIs de met de samenleving te onderhouden . De vraag in

~ r kwaliteit die het doen moet. (- ) Voorwaarts en De welke mate het publiek debat in en rond de PvdA zal iS Toekomst zijn verdwenen. Rood draagt de fakkel ver­ bloeien , valt niet vooraf en van bovenaf te beant­ :n der. Communicatie, echte levende communicatie, woorden. Wei kunnen betere voorwaarden worden daar gaat het om. Informatie en opinie, die uitdaagt, geschapen. ' De transformatie van het ledenblad tot f- die de verscheidenheid aan meningen in de partij een 'onafhankelijk periodiek, gericht op de bevor­ recht doet. Rood is een blad met een hoge pretentie. dering van het vrije debat in en rond de PvdA en op .e Die pretentie kunnen we waarmaken als aile !eden het verschaffen van informatie over de diverse in de partij daaraan bijdragen. Beschouw de redactie meningsvormende activiteiten in de partij ' was vol­ L- van Rood als een instrument om uw mening te Iaten gens de COmmiSSie een Van die VOOrWaarden. I 3 horen. We zitten er klaar voor. Op de weg terug Nooit eerder was in de PvdA een zo duidelijk en n naar een doeltreffende eenvoud! ' I I goed onderbouwd pleidooi gehouden voor een n Nauwelijks vijf maanden later, in juli I 99 r, onafhankelijk partijblad. Bovendien had het er aan-

8. Alard Beck, 'Mededeling aan de abonnees' in: Voo rwaarts, I 9 september I 990. december I 989. I I . Aat Sliedrecht, ' Over de bomen en het bas' in: Rood , 9· Over de besluitvorming op de partijraad zie Bart Tromp, februari I 99 1. 1 Voorwaarts, en niet vergeten!' in : Socialisme en Democratie, I 2. Een partij om te kiezen (Amsterdam, I 99 I ) p. 6o . oktober I 990. I 3. Ibidem, p . 35· I O. Annemarie Grewe!, 'W at krijgen we nu?' in: Voorwaarts, 352

vankelijk aile schijn van dat de in het rapport gedane tot een soberder lay-out, minder pagina's en

aanbevelingen verwezenlijk:t werden, want in sep­ inkrimping van de verschijningsfrequentie. I 6 tember I 9 9 2 kreeg Rood van de pas aangetreden par­ Maar ook Bosman hield het bij PRO niet lang uit. tijvoorzitter Felix Rottenberg - niet toevallig een van In april I 9 9 5 legde hij zijn functie als hoofdredac­ de leden van de commmissie-Van Kemenade - een teur neer vanwege 'onvrede over de wijze waarop nieuwe naam (PRO) en een veelzeggende nieuwe het partijbestuur poogde invloed uit te oefenen op

ondertitel: 'maandblad over de Partij van de Arbeid'. inhoud en vorm van het blad' . I 7 Om diezelfde Blijkens een redactioneel in het eerste nummer red en stapte, tegelijk met Bosman, ook. redacteur van PRO waren de makers van het nieuwe blad van Rinke van den Brink op. plan dat woord 'over' in de ondertitel uiterst seri­ Directe aanleiding voor het conflict tussen eus te nemen . 'PRO is het nieuwe maandblad over de Bosman en het partijbestuur (lees: partijvoorzitter Partij van de Arbeid. Over. Niet namens. Daar wil Rottenberg) was een artikel in PRO van april I995, mee gezegd zijn, dat de vigerende partijkoers niet waarin politicoloog Rudy Andeweg, de Brabantse bij voorbaat gelijk kan worden gesteld aan de koers PvdA-Statenkandidaat Jan Boelhouwer, WBS­ van de redactie. De PvdA heeft een politiek doel. medewerker Rene Cuperus en opinieonderzoeker PRO heeft een journalistiek doel: het geven van een Maurice de Hond de voor de PvdA rampzalig verlo­ zo waarheidsgetrouw mogelijk beeld van de PvdA,' pen Provinciale Statenverkiezingen analyseerden. zo heette het. 'Rijk is de bladengeschiedenis van de Met name een door Bosman op de cover gezette uit­ sociaal-democratie. En altijd was het dilemma: spraak van De Hond ('Misschien komt er een soort megafoon van het partijbestuur, of microfoon voor splitsing waarbij het gedeelte grachtengordel zich elk partijlid dat de pen ter hand neemt. Geen van verenigt met 066'), bleek bij Rottenberg zeer

beide opties leverde een bevredigend resultaat op in slecht te zijn gevailen. I 8 de vorm van een leesbaar blad. Daarom is PRO geen Net als na het ontslag van de Voorwaarts-redactie van heiden. Geen m egafoon, maar het geeft wei in I 9 8 9, werd ook na het vertrek van Bosman en informatie over de partijkoers. En geen microfoon Van den Brink bij PRO geen soilicitatieprocedure in de zin van een veredelde ingezonden brieven­ gestart om in de ontstane vacatures te voorzien. Jan rubriek; maar het bevat wei reportages, debatten en Schuurman Hess, de enige redacteur die in het con­ opinierende columns waarin PvdA-leden aan het flict de kant van Rottenberg -had gekozen, kreeg in woord komen. (-) Als dat ergens toe kan leiden, de zomer van I 995 van het partijbestuur weliswaar dan is het wei tot een aardig blad'. I 4 de eindverantwoording voor de productie van PRO Een redactiestatuut, zoals Voorwaarts had, kreeg toegewezen, maar de post van hoofdredacteur is PRo echter niet. Hoofdredacteur Folkert Catz kon formed nu al meer dan drie jaar vacant. Samen met in november I 9 9 3 dan ook weinig anders doen dan Schuurman Hess kwam een nogal wisselend gezel­ direct ontslag nemen, toen hij merkte dat de partij­ schap van oude en nieuwe freelance medewerkers leiding, ondanks aile mooie beloften, toch weer onder het opschrift 'redactie' in het colofon te 'een propaganda-diarree' van het blad wenste te staan. maken. 'Ik wil een blad over de PvdA, geen door de partijtop opgelegd orgaan,' liet Catz weten. 'Oat Drie nieuwe partijbladen heb ik de voorzitters Rottenberg en Vreeman een Temidden van deze organisatorische chaos kwam jaar geleden bij rnijn aantreden ook voorgehouden. ook aan de in I 99 I afgekondigde 'integratie van de Ja, dat wilden ze ook. Maar volgens mij weet de partijpers' een einde. De 'doeltreffende eenvoud' partij niet goed wat ze wil. Het is een zooitje'. I5 werd vervangen door een geld- en energieverslin­ Catz werd als hoofdredacteur opgevolgd door dende wildgroei van partijbladen, die echter geen Evert Bosman. Onder zijn Ieiding werden bij PRO van aile een onafhankelijke redactie kregen. ingrijpende bezuinigingen doorgevoerd die leidden Zo begon in februari I 995 het wekelijkse PvdA -

I4. 'Over. Niet namens' in: PR O, sep· fl. 4I7-545(I993)naarfl. 304.I I7 werkers van PRO, 27 april I995· tember I992. (I 994). Zie Beleidsverslag Partij van de I 8. Zie ook Joop van Tijn, IS. ' Problemen bij ledenblad PvdA' in: Arbeid 1992-1994. dee! 2 (I995) p. I I I en ' Hoofdredacteur Evert Bosman van het De j ournalist , 8 oktober I 99 3. Beleidsverslag Partij van de Arbeid 1994- PvdA-partijblad stapt op, dat moet dan I6. Dedrukkosten van PRO liepen daar· 1996(I997)p. I27. maar, vindt voorzitter Rottenberg' , in: door met meer dan een kwart terug van I 7. Brief Evert Bosman aan de mede- Vrij Nederland, 29 april I 9 9 5 . 353 en Vlugschrift te verschijnen, aanvankelijk door het par­ titel doet vermoeden, onder de verantwoordelijk­ tijbestuur aangekondigd als een experiment, heid van de (Haagse) afdeling voorlichting van de it. bedoeld om de communicatie van en naar de PvdA partij en heeft bijgevolg geen uitgesproken journa­ LC- 'gerichter, actueler en compacter te maken' . 1 9 listiek karakter. op Twee jaar later - het Vlunschrift had zich in­ De oprichting van PRO-Binnenhif werd in sociaal­ op middels met verve ontpopt als project en spreekbuis democratische wandelgangen gemterpreteerd als de van Niet Nix - bleek het blad, volgens hetzelfde een 'tegenzet' van fractievoorzitter Jacques ur partijbestuur, opeens 'een initiatief voor en Wallage. Die zou uit het vertrek van Catz en door jongeren' te zijn geweest. 2° Kennelijk had Bosman bij PRO en de oprichting van Vlunschrift de en in de tussentijd het idee postgevat dat het op­ conclusie hebben getrokken dat zijn 'rivaal' :er richten van een tweede partijorgaan een nogal Rottenberg zich meester begon te maken van de ·5, omslachtige methode is om informatieoverdracht partijpers en dat het dus hoog tijd werd om tegen­ :se compacter te maken. Een van die 'jonge' initiatief­ maatregelen te treffen. Als PvdA-Tweede­ .s- nemers van het Vlunschrift was overigens partijvoor­ Kamerlid Marjet van Zuijlen gelijk heeft met haar :er zitter Rottenberg, die tevens enige tijd als colum­ analyse dat er tussen Rottenberg en W allage sprake .0- nist aan het blad was verbonden. Sinds zij was van 'onderling hanengedrag' waar eigenlijk :n. Rottenberg als partijvoorzitter opvolgde, staat 'een psycholoog aan te pas (had moeten) komen' 2 3, it­ Karin Adelmund als vaste medewerker van de dan zou die interpretatie wei eens kunnen kloppen. >rt redactie in het colofon van het Vlunschrift vermeld. Officieel heet het echter dat PRO-Binnenhifvoorziet ch Daarmee werd - na bijna twintig jaar - de traditie in de behoefte aan 'nieuws' over de activiteiten van :er van dubbelfuncties bij de partijpers nieuw Ieven de PvdA-Tweede-Kamerfractie. ingeblazen. Voorts richtte ook de PvdA-delegatie in het tie Net als bij Roos in de vuist en Voorwaarts het geval Europees Parlement in maart I 996 een eigen 'infor­ en was, moeten partijleden die prijs stellen op toezen­ matieblad' op onder de titel RooSter. Het blad ver­ tre ding van het Vlunschrift zich apart abonneren. Maar schijnt sindsdien drie maal per jaar en wordt koste­ an aangezien er voor het Vlunschrift vee! minder belang­ loos toegestuurd aan gelnteresseerden. Een initia­ •n• stelling bestaat dan indertijd voor Roos in de vuist en tief van de Eerste-Kamerfractie van de PvdA om een in Voorwaarts, wordt slechts zo'n twintig procent van eigen blad te beginnen, bleef- tot op heden - uit. tar de gemaakte kosten door de opbrengst van abonne­ RO mentsgelden gedekt. 2 1 Het partijbestuur zuivert De ciftakelinn van PRO is het exploitatietekort echter aan uit de partijkas. Het voortbestaan van PRO kreeg ondertussen een tet Over de periode I 995- I 997 ging het daarbij om een slepend karakter. De aftakeling in kwantitatieve zin el- bedrag van meer dan fl. 340. ooo. 2 2 Dankzij toepas­ kan geen enkele lezer zijn ontgaan: van een aantrek­

~ rs sing van dit omgekeerde profijtbeginsel draaien de kelijk ogend magazine met een full-colour-omslag te partijleden die geen Vlunschrift wensen te ontvangen en een omvang van 44 pagina's, is het blad de afge­ op voor bijna aile kosten van het blad. lopen jaren veranderd in een acht pagina's tellend De Ieiding van de Tweede-Kamerfractie van de periodiek op tabloid-formaat, dat door een PvdA nam in de zomer van I995, na eerst de uitga­ Vlunschrift-redacteur a! eens smalend werd vergele­ lffi ve van een eigen fax-vlugschrift te hebben overwo­ ken met 'het blad van de tennisvereniging' 2 4. Wat de gen (de naam 'Wally-Fax' circuleerde a! op het par­ aantal pagina's, redactiebezetting en uiterlijk td' tijbureau), het initiatief tot de oprichting van PRO­ betreft, kan PRO zich inmiddels niet meer meten in­ Binnenhif, dat sindsdien als bijlage van PR 0 fungeert. met de ledenbladen van de meeste andere politieke en De inhoud van het blad valt echter, anders dan de partijen, de 'kleintjes' meegerekend. 25 Hetgeen

!A- 19. ldeeen, Personen en Praktijken/ rekening 1997, aan mij verstrekt door door Moret Ernst & Young Beleidsverslaa panijbestuur, congresstuk 6 het partijbureau). Accountants, p. 2 2 en 26) en in 1997 (1995) P· II. 2 2 • In 1 9 9 5 bedroeg het verschil tussen (zie noot 21) fl. 81.700. lo . ldeeifn, Personen en Praktijken dee/2, kosten en opbrengsten fl. 16o.o42 (zie 2 3. Leonard Ornstein, 'Marjet van congresstuk 7 (1997) p. 7· Beleidsverslaa Panij van de Arbeid I 994- Zuijlen. De politiek is een tijdelijke roe­ 2 1 . Zo bedroegen de kosten van 1996 (1997) p. 165), in 1996 fl. ping' in: Vrij Nederland, 3 mei 1997. n Vluaschr!fi in 1997 fl. 1o1.7oo en werd 1 oo. 1 2 2 (zie Rapport aan het partijbestuur 24. Mirjam de Rijk, 'Brainstormen met 1: slechts fl. 2o.ooo aan abonnementsgel­ van de Panij van de Arbeid Amsterdam inza­ Felix' in: De Groene Amsterdammer, 5 juni den geind ( cijfers uit de voorlopige jaar- ke de jaarrekeninB ( 1997) uitgebracht 1996. 354

extra schrijnend is als bedacht wordt dat PRO voor graal en paginagroot in PRO werd opgenomen . 27 de grote groep niet-actieve partijleden het enige Een paar maanden later werd de ondertitel van tastbare 'product ' is dat zij in ruil voor hun goeie PRO gewijzigd van 'maandblad over de Partij van de geld (de gemiddelde contributie die PvdA-leden Arbeid' in 'maandblad van de Partij van de Arbeid ' . betalen is, in vergelijking met andere partijen, ook Daarmee werd een allanger bestaande praktijk offi­ nog eens relatiefhoog26) in handen krijgen. cieel gelegaliseerd en werd ook formeel afscheid Vee! ernstiger nog is dat het blad de afgelopen genomen van de pretentie journalistieke in plaats jaren geen significante bijdrage heeft geleverd aan van politieke doelen nate streven . Zeventien jaar na de door de commissie-Van Kemenade bepleite de oprichting van Voorwaarts en zes jaar na Een partij opbloei van het publieke debat in en rond de PvdA. om te kiezen was de partijbladengeschiedenis van de Debet aan deze hele gang van zaken is dat er geen PvdA weer terug bij af. maatregelen werden getroffen om de kaalslag op het 'Het welslagen van de gekozen benadering hangt budget van PR O ongedaan te maken , de in 1995 ont­ sterk af van het in de partij ( doen) ontstaan van het stane onderbezetting van de redactie op te heffen en besef, dat het niet een kwestie is van tamelijk vrij­ - belangrijker nog - dat het partijbestuur verzuimd blijvend kiezen voor (gedeeltelijke) verbeteringen, heeft om door middel van het (opnieuw) instellen maar een kwestie is van moeten en van will en,' van een redactiestatuut een kader te scheppen waar­ waarschuwde de commissie-Van Kemenade in binnen het blad ruimte zou kunnen bieden aan dat 1 99 1 . ' De partij verandert zichzelf op een wijze die debat. oude problemen oplost en die de partij geschikt Wie de handelwijze van de partijleiding op dit maakt voor de (naaste) toekomst op straffe van een punt analyseert, kan niet anders dan tot de conclusie verdere teruggang en met een interessantere en leu­ komen dan dat men van PR O welbewust 'een zooi­ kere organisatie als beloning. ' 2 8 tje ' heeft gemaakt, in de wetenschap dat het recht Wat de partijpers betreft, kan geconstateerd van de sterkste in dergelijke situaties prevaleert. worden dat er in de afgelopen periode zelfs van Wat daar de uiterste consequentie van is, werd 'tamelijk vrijblijvend kiezen voor verbeteringen' begin vorigjaar op wei zeer pijnlijke wijze duidelijk, geen sprake is geweest. Oat ook de beloning in de toen een aanvankelijk als 'bijlage ' bedoelde tekst vorm van een 'interessanter' en 'leuker' van Tweede-Kamerlid Jan van Zijl over de financie­ (leden)blad is uitgebleven, is, zo bezien, niet meer ring van de A o w op het allerlaatste moment en zon­ dan logisch. der enige vorm van overleg met de redactie inte-

25. De Socialistische Partij bijvoorbeeld 26. De gemiddelde contributie per par­ spectief, in: j aarboek Documentatiecentrum stuurt haar leden twaalfkeer per jaar een tijlid bedroeg in I 995 bij de PvdA fl . Nederlandse Politieke Partijen 1996, 3 2 full -colour-pagina's tellend magazine I 27,63, bij het CDA fl . 8 I ,So en bij de (Groningen, I997) p . I7 5- toe. Ook vergeleken met het uitstekend VVD fl . 93,46. Zie R.A. Koole, 27 . ' Geheugensteuntje. W atde PvdA verzorgde GroenLinks Maaazine oogt PR O 'Ledenpartijen of staatspartijen? wil ' in: PRO, januari I997· als het blad van een noodlijdende tennis­ Financien van Nederlandse politieke par­ 28 . Een partij om te kiezen (Amsterdam, vereniging. tijen in vergelijkend en historisch per- I99 I) p . I49· 355 BOEKEN

Het verlangen van goede. Koenis reageert op de kri­ tiek van Blom met de verzuchting een republikein dat hij en BJorn 'in twee geheel verschillende theoretische werel­ MargoTrappenburg bespreekt: den Ieven', een verweer dat ik Sjaak Koenis, Het verlanaen naar aemeen­ beslist ga onthouden voor de schap. Politiek en moraal in Nederland na de eerstvolgende keer dat iemand verzuilina, Amsterdam: Van Gennep, mijn werk bekritiseert in termen 1997· die er vee! te ingewikkeld voor zijn. Het politiek-filosofische tijd­ De centrale these in Het ver­ schrift Krisis wijdde onlangs een lanaen naar aemeenschap is eenvou­ heel thema-gedeelte aan Het ver­ dig en door en door republikeins lanaen naar aemeenschap van Sjaak in de politiek-filosofische beteke­ Koenis. Drie geleerde commen­ nis van dat woord ( dat Koenis tatoren discussieren met Koenis, zichzelf pas na een van de in Krisis analyseren zijn centrale begrip­ verschenen commentaren als pen, sporen naar ambivalenties in republikein is gaan zien, zoals hij de tekst en proberen deze te dui­ in zijn repliek beweert, is onbe­ den in wetenschapstheoretische grijpelijk). Die these luidt als termen. Zo lezen we in de bijdra­ volgt: politiek is een apart soort ge van T annelie Blom: 'Ais ik H et activiteit met een eigen logica, verlanaen naar aemeenschap in zijn een eigen ritme en eigen onder­ geheel in ogenschouw neem, dan werpen. Van vele kanten wordt zie ik twee principes van theorie­ deze eigen aard van de politiek constructie elkaar voor de voeten echter bedreigd. Zo bestaat er in !open: een analytische techniek Nederland de neiging om poli­ die empirisch concrete fenome­ tiek vooral instrumented te nen uiteenlegt in aspecten die als beschouwen: men ziet politiek zodanig, in gelsoleerde vorm niet als een rniddel om de samenle­ observeerbaar zijn, maar die, ving te ordenen, de sociale zeker­ beschouwd als een netwerk van heid op peil te houden en onderling afhankelijke variabelen gezondheidszorg toe te delen aan een 'dieptestructuur' doen ver­ zieken en behoeftigen. In term en moeden ( ... ) en ( ... ) een 'realis­ van Van Gunsteren & Andeweg, INHOUD tische' of fenomenale techniek die in Het arote onaenoeaen ( ... ), een strategie van theorie­ (Aramith Uitgevers, I 994) een Het verlangen van een vorming die eraan wil vasthou­ visie op politiek verkondigen die republikein den dat theoretische concepten in hoge mate vergelijkbaar is met eenduidig refereren aan op zich­ die van Koenis: politiek wordt Welke schoolstrijd? zelf bestaande en als zodanig ook gelijkgesteld met 'systeemzorg', observeerbare eenheden.' Voor terwijl systeemzorg slechts een iemand die een vlot geschreven bijprodukt of een nevenfunctie essay publiceerde dat netto van de politiek zou moeten zijn. slechts I 24 pagina's telt is a! deze Naast deze neiging om de poli­ aandacht in Krisis enerzijds vlei­ tiek te instrumentaliseren bestaat end, maar anderzijds misschien ook de neiging haar op een ver­ ook een beetje teveel van het keerde manier te moraliseren. 356 B 0 E K E N

Deze fout wordt gemaakt door mensen geschiedenis konden representanten van uiteenlopen­ aanhangers van de zogeheten schrijven door het verrichten van de gemeenschappen: kerken, gemeenschappelijkheidsthese. strikt politieke daden. Strikt belangengroepen, vrouwenbe­ Zij menen dat de samenleving politieke daden zijn niet prive weging, homobeweging (het ver­ aileen bijeen kan worden gehou­ (het verzorgen van je oude moe­ langen naar gemeenschap is op den door een gemeenschappelij­ der is geen politiek), maar ook zichzelfheel begrijpelijk; het mag ke publieke moraal, zij maken niet sociaal-economisch (het ver­ aileen niet op de politiek gepro­ zich zorgen over de toenemende hogen of verlagen van de w A 0 is jecteerd worden). Vertegen­ individualisering in de moderne ook geen politiek in de woordigers van verschillende maatschappij, zij pleiten voor Arendtiaanse zin des woords). gemeenschappen kunnen in de enigerlei herstel van normen en politiek met elkaar strijden om waarden en voor nadere bezin­ Waar moet het in de politiek over erkenning van hun gemeenschap ning op 'wat ons bindt'. Aan­ gaan? of over de opheffing van als hangers van de gemeenschappe­ Strikte politiek gaat bij Arendt onrechtvaardig ervaren verschil­ hjkheidsthese zijn volgens Koenis vooral over oorlog en vrede en len tussen gemeenschappen. te vinden bij zowel het CDA, als om constitutievorming (haar Politiek a la Koenis mag echter de PvdA als de v v D, met dien grote politieke helden zijn de niet worden verward met de verstande dat de precieze inhoud Griekse krijger Achilles en de pacificatiepolitiek die we kennen van de te herstellen normen en founding fathers die de Ameri- uit de tijd van de verzuiling, toen waarden van partij tot partij ver­ kaanse grondwet opstelden). de representanten van de ver­ schilt: voor de VVD gaat het Voor Van Gunsteren & Andeweg schillende zuilen met elkaar stre­ vooral om burgermansfatsoen, gaat het in de politiek om 'het den over kwesties van verdeling voor het CDA om goed ouder­ vermijden van dictatuur en sla­ en erkenning. Koenis is zeer schap, goed nabuurschap en der­ vernij' en om 'het vormgeven beducht voor de opsluiting van gelijke en voor de PvdA (door aan lotsverbondenheid'. Koenis burgers in culturele stereotypen; Koenis terloops tussen CDA en vindt deze beide invullingen van je mag je als burger wel manifes­ VVD in gesitueerd; merk op hoe politiek wel aantrekkelijk, maar teren als representant van een de PvdA langzaam maar zeker de niet goed genoeg. Arendt's visie gemeenschap, maar het is zeker centrumrol in de Nederlandse komt neer op een esthetisering niet de bedoeling dat de politiek coalitiepolitiek overneemt) om van de politiek (l'art pour l'art). een infrastructuur aanbiedt die zaken als vriendschap en solidari­ De visie van Van Gunsteren & jou als zodanig behandelt. teit. Anders dan de aanhangers Andeweg vindt Koenis teveel een Mag het in de politiek gaan van de gemeenschappelijkheids­ helikopterperspectief. Van veraf over morele kwesties? Oat hangt these meent Koenis dat het in de bekeken mag het zo zijn dat de er vanaf. Het mag in elk geval politiek juist niet moet gaan om belangrijkste functie van het par­ niet gaan over zogenaamde 'wat ons bindt' . Waar moet het lement is dat het er is, dat we het 'exclusieve normen', normen dan wel om gaan? Dit is een cen­ kiezen en dat we dus niet zijn die specifiek zijn voor bepaalde trale vraag voor politiek-filosofi­ overgeleverd aan willekeurige gemeenschappen, die tot doel sche republikeinen, gemakshalve machtsuitoefening, maar in de hebben onderscheid te creeren hier maar even gedefinieerd als praktijk van alledag geeft dat tussen wel en niet-leden van die denkers die van oordeel zijn dat maar heel beperkt zicht op wat gemeenschap. De politiek c.q. de politiek een waarde op zichzelf we met en in zo'n parlement overheid mag zich niet bemoeien vertegenwoordigt. De republik­ zouden moeten doen. met visies op 'het goede Ieven'; einse politiek-theoretica Hannah Wat stelt Koenis hier tegen­ burgers mogen dergelijke visies Arendt, inspiratiebron voor over? Oat wordt niet helemaal vrij belijden en ontwikkelen in zowel Van Gunsteren & Ande­ duidelijk. Soms lijkt hij van hun gemeenschappen. Daar staat weg als Koenis, vond dat de poli­ mening dat burgers zich in de tegenover dat de overheid zich tiek een ruimte moest zijn waar politiek zullen manifesteren als wel mag bemoeien met wat BOEKEN

Koenis de 'kwaliteit van de poli­ wegingen, zich opeens wei uitstek een vertegenwoordiger tieke orde' noemt en daaronder bemoeien met bijvoorbeeld de van de apolitieke, Nederlandse vallen 'in ieder geval voorlichting visie op het goede Ieven van bestuurscultuur: 'uit alle ( ... ) over antidiscriminatie ( omdat christenen die deze beide vor­ keuzemomenten die Kok presen­ ) discriminatie tegen de wet is), en men van ingrijpen in gods raads­ teert, valt niet op te maken hoe over ongezond gedrag van de besluit afwijzen? Of mag de over­ hij zelf zou kiezen. De wereld burgers (niet omdat de overheid heid alleen neutraal uitleggen van Kok (de wereld waar Kok een bepaalde (morele) conceptie hoeveel kleiner het zorgbudget zelf hoven staat, MT) bestaat uit van gezondheid heeft of zou moe­ kan worden als euthanasic en belangen en verlangens, uit ten hebben, maar omdat de kos­ selectieve abortus op grotere schuttersputjes van het ideologi­ ten van (vermijdbaar) ongezond schaal zouden worden geprakti­ sche gelijk, uit 'de heilige koe gedrag en de verdeling van die zeerd? Ook het eerste dee! van de van de economie' en 'het milieu s kosten politieke kwesties zijn). geciteerde passage roept vragen als geloofsartikel', en het is de Bij die voorlichting hoort ook op. De overheid mag morele politiek die daaruit keuzen natuur- en milieu-educatie ( ... ) idealen propageren (voorlichting moet maken. In zijn stuk presen­ r omdat de kosten van vervuiling over anti-discriminatie) als dit teert hij verscheidene politieke en vernietiging van het milieu en wetsconform gedrag in de hand keuzen, die, door zijn formu­ in het verlengde hiervan de ver­ werkt? Dan mag de overheid lering ervan ( ... ) direct worden 1 deling van de risico's die we hier­ toch ook preken houden over gedepolitiseerd.' De verzorgings­ door !open politieke kwesties mijn en dijn als dit diefstal en ver­ staat, de internationalisering, het zijn ( ... )'. Ik moet zeggen dat ik nieling kan voorkomen? Ik denk opgaan van Nederland in de het hier even helemaal kwijt dat het, Koenis' eigen theorie Europese Unie, de grote steden raakte. De politiek/overheid volgend, zeker verdedigbaar was problematiek; geen van deze mag zich niet bemoeien met geweest om ongezond gedrag, onderwerpen brengt Kok tot uit­ morele visies van burgers/visies discriminatie en het leefmilieu spraken waar een zinnig mens het op het goede Ieven, o.k. Maar de inzet te maken van politieke ook mee oneens zou kunnen zijn. overheid mag zich daar wei mee debatten. Antidiscriminatie-pro­ Je kunt dat een loffelijke vorm bemoeien als die visies raken aan paaanda, gezondheidsvoorlichtinB van conflictvermijding noemen verdelingsvraagstukken in het en milieu-educatie lijken me ech­ of een talent om aile keuzen te heden of in de toekomst? Aan ter heel slecht in te passen in zijn herdefinieren tot win-win situ­ vrijwel aile morele vragen zitten theorie. aties. Maar voor republikeinen toch financiele aspecten? Als Dit is een kleine misser in een als Koenis, die snakken naar een meer mensen overgaan tot eutha-· overigens aardige, associatieve politiek debat dat eindelijk eens nasie kan dit de kosten van de beschouwing die vooral duidelijk ergens over gaat is het de dood in gezondheidszorg bemvloeden; wil maken hoe weinig politiek de de pot. als meer vrouwen hun ongebo­ Nederlandse politiek is. De leuk­ ren kind Iaten onderzoeken en ste associatie die de lezer gratis overgaan tot abortus als het kind mee krijgt is een analyse van de een afwijking heeft evenzo. Mag Den Uyl-lezing van Wim Kok uit MARGO TRAPPENBURG de overheid, gehoord deze over- 1 9 9 5. Koenis zet Kok neer als bij redacteur S &..P s &..o 7/ 8 1998

B 0 E K E N

Welke schoolstrijd? haar eigen opvolgers. De scepsis, ben ik De identiteit van het gemeenteraad vond hierna dat openbaar onderwijs gaan lezen. Frans Groenendijk bespreekt: het openbaar onderwijs de ver­ J.F.A.Braster, De identiteit van het open­ antwoordelijkheid is van die Kameleontische trekjes boar onderwijs, Groningen: Wolters­ commissie: of het nu de huisves­ Gaandeweg steeg mijn waarde­ Noordholf 1996. tingsproblemen betrof van een ring. De analyse is onderbouwd 'openbare' school, waar de met vee! nuttig materiaal: na een Decennia lang, eigenlijk a! sinds gemeente a! voor het bestaan van beschouwing over het onderwijs eeuwen, is datgene wat kort­ commissie toezeggingen aan had in Nederland door de eeuwen heidshalve wordt aangeduid als gedaan of de nijpende perso­ heen, volgt een stortvloed van 'de schoolstrijd' onderwerp van neelspr~blematiek. gekwantificeerde resultaten van felle politieke discussie. Voor De commissie zelf stelde al kort onderzoeken en onderzoekjes. een deellijkt die discussie achter­ na haar aantreden een reorganisa­ Dit biedt een aardige basis voor haald door de werkelijkheid: tieplan op. In het plan leek het discussie over dit onderwerp. ondanks mijn atheistische opvat­ alsof er geen enkele relatie meer In zijn beschrijving van de geschie­ tingen zit mijn oudste dochter op bestond met het gemeentelijk denis geeft Braster aan dat er een 'christelijke' mid del bare apparaat hoewel de ambtelijke meerdere malen van schoolstrijd school die bijvoorbeeld PvdA­ ondersteuning nog bij de dienst sprake is geweest. Ik mis wei een senator Cohen uitnodigt voor onderwijs berustte, een dienst poging de lijnen in die achtereen­ een inleiding op een ouderavond. die s&w intussen met weinig suc­ volgende versies van de school­ Dat is toch andere koek dan de ces probeerde te 'privatiseren'. strijd nader te interpreteren. verkiezingsfolder voor Romme, Door de regenteske insteek van Eens was er een schoolstrijd van met tekeningen van in brand de bestuurscommissie leidden de de (stads)burgers tegen de oude gestoken katholieke scholen, als reorganisatie-plannen bovendien elite (adel en geestelijkheid) om schrikbeeld van sociaal-democra­ tot moeizame besprekingen met het recht toestemming te verle­ tisch bewind. de medezeggenschapsraad. nen tot het oprichten van een Op een andere manier lijkt de Als ouder vroeg ik de bestuurs­ school. Daarna wordt door positie van het openbaar onder­ commissie om bij de reorganisa­ ouders gestreden tegen de over­ wijs nog wei ter discussie te tie ook lijnen te trekken naar de heersing van het lesprogramma staan. Zo is er de relatief nieuwe identiteit van het openbaar basis­ door kerkgezangen en dergelijke: ontwikkeling, dat het bestuur onderwijs. Hoewel ik geen direct er worden 'bijzondere' scholen van de openbare school door de antwoord kreeg leek die vraag opgericht. (Die dus minder ker­ gemeenteraad 'op afstand' wordt ook bij de commissie zelf te kelijk zijn dan de 'openbare' gezet. Dit idee kent al langere Ieven. Op een bijeenkomst voor scholen van die tijd!). Later tijd voorstanders, vooral onder aile docenten uit het openbaar wordt de schoolstrijd vooral een liberalen, maar wordt in de tijd basisonderwijs in 1 997 werd dit strijd tussen de godsdiensten. Het van paars nu ook in de praktijk onderwerp door hen expliciet op openbaar onderwijs is dan alge­ gebracht. In de stad Utrecht is de agenda gezet. De bijdrage van meen-christelijk respectievelijk men daar heel ver in gegaan. de commissie zelf over dit onder­ neutraal (tussen de godsdien­ Onder Ieiding van een 066 wet­ werp bleek een video te zijn sten). Pas in de meer bekende houder is het bestuur van het waarin men vooral hoog op gaf schoolstrijd van eind negentiende basisonderwijs overgeheveld van de eigen kwaliteiten. begin twintigste eeuw wordt het naar een commissie ex artikel 8 2 Daarnaast werd echter een pre­ confessionele tegenover het van de gemeentewet, waarin sentatie gegeven door de heer openbare onderwijs geplaatst. geen enkel raadslid zitting heeft. Braster, die een dissertatie Na de Tweede Wereldoorlog is Aile bevoegdheden zijn er naar schreef over dit onderwerp. Met er sprake van ontzuiling maar in overgeheveld, de commiSSie zeer vee! interesse, maar gezien het onderwijs gaat dit, afgaande benoemt voor het merendeel het bovenstaande ook met enige op de cijfers, traag. 359 B 0 E K E N

1et Op de verklaring voor dit schijn­ school in een 'minderheidsposi­ materiaal. In zijn gesprekken met bare niet-ontzuilen duidde ik al tie' een selectie zal vormen van schooldirecteuren blijkt dat het in mijn openingszinnen en het de ouders die meer dan gemid­ levensbeschouwelijke aspect van wordt ook geschraagd door het deld nadenken over de opvoe­ marginale betekenis is in hun .e­ onderzoek van Braster. Scholen ding van hun kind of om het ver­ beschrijving van de identiteit van vd gedragen zich als kameleons; ze band tussen de betrokkenheid de school in vergelijking met het en passen zich aan hun omgeving van de ouders bij hun kinderen onderwijskundige aspect! De re­ ijs aan. Een christelijke school in enerzijds en bij de lokale latie tussen die heiden is niet signi­

~n een grate stad kan meer vrijge­ gemeenschap anderzijds. ficant, maar beslist weer wei sig­ ill vochten zijn dan een openbare in Brasten had ook nog stil kunnen nificant is de relatie tussen de ill de regia! staan bij de vraag naar de identiteit 'sociale compositie' en de onder­ !S. Braster suggereert in zijn boek van het onderwijs in het algemeen. wijskundige identiteit. Over­ or dat het vooral de openbare scho­ Hoe verhoudt onderwijs zich tot dreven gesteld: op 'middenklasse' len zijn die kameleontische trek­ opvoeding en wat zijn daar de -scholen is er een 'kindgerichte' e­ jes hebben. ( op de voorpagina ontwikkelingen in? Belangrijk benadering, op zwarte scholen er prijkt zelfs zo 'n diertje). Oat is daarin is mijns inziens dat op ligt meer nadruk op klassikaal jd niet aileen vreemd omdat hij twee verschillende manieren onderwijs en discipline. Voor wat

~n constateert dat bijzondere scho­ steeds meer gevraagd wordt van betreft verdere inrichting van de n­ len steeds meer 'openbaar' zijn het onderwijs. studie en de conclusies doet ,J- geworden maar ook om een Aan de ene kant zie je ouders die Braster echter niets met deze andere reden. In zijn beschou­ het materieel redelijk voor de gegevens. Hetzelfde geldt bij­ m wing over het waarom van het wind gaat. Ouders met 1, 2 of voorbeeld voor de hoge correlatie le onderzoek staat hij stil bij het hooguit 3 kinderen, die ze meer tussen vvo stemmen en belang­ m verschil in kwaliteit tussen open­ aandacht willen geven dan ze zelf stelling voor neutraal bijzonder baar en bijzonder onderwijs. In kregen. Die later kinderen kre­ onderwijs: geen onverwacht ver­ :n dat kader wijst hij op interessante gen dan hun ouders en bewuster band, maar ik zou naar aanleiding >r hypotheses: de eerste stelt dat kunnen nadenken wat ze voor van deze bevindingen geneigd zijn r­ scholen in een 'minderheidsposi­ hun kinderen willen. Ze werken nog wat meer te kijken naar de Ia tie' (openbare scholen in het zui­ vee! buitenshuis en verlangen van positie van de ouders in relatie tot den, katholieke in christelijke de school dat deze een verleng­ de identiteit van de school. :n bolwerken) beter presteren, de stuk is van de opvoeding die ze Op het gebied van de 'geperci­ r- tweede dat een hechte lokale thuis geven. Aan de andere kant pieerde identiteit' Ievert de invals­ gemeenschap van belang is voor zie je dat scholen een vangnet vor­ hoek 'identiteit van het openbaar :r de schoolprestaties van kinderen. men voor kinderen van wie de onderwijs' dus weinig interessante n ouders niet bij machte zijn hen aanknopingspunten. Maar dat

~t Betrokkenheid ouders effectief op te voeden; scholen die geldt ook voor het terrein van de Helaas gaat Braster hier niet ver­ zelfs ontbijt voor hun leerlingen 'formele' en van de 'empirische k der op in want daarmee was het gaan verzorgen. Daarnaast wordt identiteit' ofhet moest de conclu­ l- belangrijkste hiaat wellicht voor­ door de maatschappij van het sie zijn dat leerkrachten 'niet opti­ e komen: de onderbelichte rol van onderwijs verwacht dat ze bijdra­ maal toegerust zijn voor hun speci­ e de ouders. Hij lijkt de invloed gen aan preventie van criminali­ fieke taak in de pluriforme samen­ :t van ouders een storende factor te teit. leving'. Een conclusie, die gezien :t vinden; in zijn tenslotte stelt hij de methode van dit dee! van het dat ook bijna letterlijk. Alle Identiteit onderzoek, terecht voorzichtig :s invloed van de ouders valt weg Zijdelings gaat Braster ook in op geformuleerd wordt. n onder de kwalificatie 'kameleon­ dit soort verschillen, maar het e tisch'. Of het er nu om gaat dat lijkt of hij daar toe 'alleen maar' Achterhaalde schoolstrijd de leerlingenpopulatie op een gedwongen wordt door het Brasters' onderzoek hinkt op BOEKEN twee gedachten: de identiteit van startte door de verklaring van een het een goede zaak zijn als dit het openbaar onderwijs sec en als rector van een Utrechtse corifessio­ proefschrift door velen gelezen en onderscheidend kenmerk ten nele school ! bediscussieerd werd: het door opzichte van het bijzondere, met hem gepresenteerde materiaal name confessionele onderwijs. Nieuwe schoolstrijd biedt de mogelijkheid 'de vorige Het lijkt ofhij als vanzelfsprekend Braster blijft naar rnijn zin te vee! schoolstrijd' beeindigd te verkla­ de discussie over identiteit van steken in de vorige versie van de ren. Oat dit nog nodig is, - zeker het openbaar onderwijs plaatst in schoolstrijd die langzarnerhand binnen de sociaal-democratie -, het kader van 'de' schoolstrijd, minder relevant wordt. Door te mage blijken uit een ander voor­ terwijl hij nadrukkelijk die accepteren dat deze 'verzuilings­ beeld uit Utrecht: een ex-raadslid schoolstrijd niet als invalshoek schoolstrijd' goeddeels slechts een meldde bij de bespreking van het kiest. Natuurlijk bestaat die oude echo uit het verleden is, zou een collegeprogramma het jammer te schoolstrijd nog wei. Maar dan expliciete vergelijking tussen vinden dat het openbaar onder­ tach wei het sterkst in de hoofden enerzijds openbaar en anderzijds wijs weinig aandacht kreeg. En dit van die linkse politici en leer­ neutraal bijzonder onderwijs vee! terwijl in de afgesloten raadspe­ krachten die vooral terugkijken. interessanter worden. Om als het riode dat onderwijs mede door Braster citeert smewge verhalen ware te corrigeren voor het naij­ hem op afstand was gezet, sterker uit christelijke bolwerken waar lend effect van de vorige school­ nog: de instelling van de bestuurs­ het gemeentelijk apparaat ouders strijd. Braster behandelt het neu­ commissie was een hamerstuk in die voorlichting vroegen over traal bijzonder onderwijs wei als de gemeenteraad! basisonderwijs aileen informatie een aparte categorie naast open­ Als Brasters' studie er aan zou gaven over christelijke scholen. baar en confessioneel onderwijs kunnen bijdragen dat de 'verzui­ En natuurlijk gaat hij in op het maar de hier bedoelde vergelijking lingsschoolstrijd' - zeker voor de verhaal over de 'oneerlijke con­ blijft uit. grate steden - voortaan als afge­ currentie' met het bijzonder Voor iedereen die zich in het sloten wordt beschouwd, zou onderwijs door de oververtegen­ onderwijs verdiept is duidelijk wat mij betreft een andere woordiging van allochtone leer­ dat het verschil tussen scholen in (oude) discussie weer wat meer lingen op de openbare school. De achterstandswijken en elders vele aandacht mogen krijgen: 'verbij­ cijfers die Braster hierover geeft mal en belangrijker is dan het ver­ zondering' van het openbaar lijken dit te staven, maar hij schil tussen openbare en confes­ onderwijs met name in de sterke­ gebruikt daarvoor een zeer sionele scholen. De nieuwe re wijken. Omdat de aandacht gekunstelde manier van bereke­ schoolstrijd gaat om de rol, de van de gemeenteraad en andere nen. Goed beschouwd zijn de inhoud en het niveau van de scho­ vormen van bevoegd gezag voor verschillen niet bijzonder groat: len in achterstandswijken, de ( openbaar) onderwijs (terecht) het gaat om respectievelijk 14%, zwarte scholen dus vaak. Op lan­ op de eerste plaats uitgaat naar 8% en 5,5 % in het openbaar, delijk niveau wordt er touwge­ scholen in achterstandswijken, confessioneel en algemeen-bij­ trokken over besteding van gel­ ontwikkelt zich op scholen in rij­ zonder onderwijs. De verschillen den voor klassenverkleining voor kere wijken soms de praktijk dat per gemeente zijn nog weer klei­ aile scholen ten koste van geld er de facto geen bestuur is maar ner. In Utrecht bijvoorbeeld zijn voor achterstandsscholen. Lokaal alleen een directie; een ongezon­ de percentages ca 45 voor het behoort het onderwijsbeleid de situatie. openbaar en ca 40 voor het bij­ 'Gemeentelijk Onderwijs Ach­ zonder onderwijs. De onlangs terstandenbeleid' te zijn. FRANS GROENENDIJK weer eens oplaaiende discussie lk heb dus nogal wat kanttekenin­ lid van de ouderraad van een over zwarte versus witte scholen gen bij Brasters' studie. Tach zou openbare basisschool - HOOFDEN & ZINNEN

dit Symboliek van het de geslacht. Darien Pessers schrijft in haar column in de 1en huwelijk ramp voor oor Volkskrant getiteld 'Symboliek iaal 'derde'. van het huwelijk' dat de beteke­ ige nis van de verbinding in de echt kla­ 'Dit is de absolute ramp', ver­ dreigt onder te sneeuwen. Ze ker zucht Max, een van de hoofdper­ legt die betekenis in de verzoe­ sonen uit Mulisch' roman De ont­ ning van de fundamentele maat­ •or- dekkinB van de hemel nadat hij ver­ schappelijke tegenstellingen, tus­ slid nomen heeft dat Ada zwanger is sen mannen en vrouwen, ouders het en niet zeker weet ofhet kind van en kinderen en ouderen en jon­ r te hem is, of van haar geliefde geren. 'Het huwelijk', schrijft ler­ Onno. Onwillekeurig denk ik Pessers, 'brengt die verzoening . dit aan rnijn eigen grootvader. De tot stand door de biologische en pe­ boodschap dat mijn grootmoeder seksuele driften te culturaliseren. oor op haar vierenveertigste opnieuw De mannelijke seksuele agressie ker in verwachting was, moet hij tan­ wordt beteugeld door aan man­ rrs­ denknarsend hebben ontvangen. nen verantwoordelijkheid voor Niet omdat een nakomertje niet hun vrouwen op te leggen. Zo ~in welkom zou zijn, maar omdat hij zijn de biologische seksen een ernstig twijfelde aan zijn vader­ sociale sender geworden. Voorts lOU schap. Hij wist van zijn vrouw's dwingt het huwelijk mannen en ~ui- ·de intieme verhouding met een psy­ vrouwen tot verantwoordelijk­ ge­ chiater. T enzij de gelaatstrekken heid voor hun nakomelingen. Zo zou en temperament van mijn groot­ zijn aenitores (verwekkers) paren­ ere moeders minnaar frappante gelij­ tes (ouders) geworden. Tenslotte eer kenis vertoonden met die van voegt het huwelijk kinderen in bij- haar wettige echtgenoot, zullen twee genealogische lijnen in. Zo •aar uiterlijk en karakter van rnijn zijn kinderen verwanten gewor­ ke­ oom aile betrokkenen uiteinde­ den. ( .. ) Zander een dergelijk .cht lijk hebben gerustgesteld. Er instituut zouden we nog volgens ere was, godzijgeloofd, geen 'derde' de wetten van de jungle Ieven.' :lor in het spel. Maar zij beseften dat In Liberaal Reveil (I 998/ I) noemt :ht) het huwelijk geen enkele garantie Patrick van Schie het traditionele .aar biedt dat het genetisch materiaal huwelijk eveneens bij uitstek het en, !NHOUD tot de twee echtelijke partners instituut dat de verschillen in rij­ beperkt blijft. geestelijke en lichamelijke dat Huwelijkssymboliek ramp Dit dilemma is ondenkbaar in een gesteldheid doet samenvloeien. .aar voor 'derde' homoseksuele verhouding. Van 'Daarom kunnen man en vrouw on- meet af aan is immers glashelder in het huwelijk een worden, waar De mens in de nieuwe dater direct of indirect een derde een homopaar in bepaalde 'opdringeconomie' betrokken moet zijn om een kind opzichten niets anders dan dou­ te verwekken. Zowel in conser­ blures te zien kan geven', aldus vatieve als in liberale kringen Van Schie. 'Weliswaar zal niet speelt deze 'derde partij' een elk traditioneel huwelijk tot kin­ belangrijke rol in de argumenta­ deren leiden, ofwel omdat voor tie om het huwelijk niet open te kinderloosheid wordt gekozen stellen voor partners van hetzelf- dan wei ongewild, maar in begin- HOOFDEN & ZINNEN sel bergt het de reproductiefac­ lijk niet voor homo's open te logische en juridische consequen­ tor in zich die een homohuwelijk stellen, maar aan het geregis­ ties zijn van dergelijke ontdek­ per definitie zou ontberen'. De treerde partnerschap familie­ kingen is vooralsnog niet helder. liberaal vindt dat op het moment rechtelijke gevolgen te verbin­ Afgezien van de biologische dat er kinderen bij betrokken den. aspecten is het vasthouden aan de worden, het samenlevingsver­ 'symboliek van het huwelijk' een band niet Ianger meer een kwes­ De verwekker als barbaar? morele positie die van weinig his­ tie is van vrije keuze. Dat geldt in De 'derde partij' wordt een torisch perspectief getuigt. zijn visie ook voor adoptie. 'Een plaats toegekend teneinde te Pessers en Van Schie gaan voorbij liberaal mag hier niet volstaan voorkomen dat deze tot een bar­ aan de democratisering van de met het zonder meer honoreren baarse (terminologie van Pessers) hedendaagse relatievormen. Ze van een kinderwens van de vol­ positie van verwekker wordt negeren de sociaal-economische wassenen (waaraan niet op gedegradeerd. De geschiedenis veranderingen die het gevolg zijn natuurlijke wijze kan worden leert echter dat mannen met deze van de invoering van de pil, de voldaan), maar client voor ogen 'barbaarse' rol binnen of buiten enorme differentiatie van life-sty­ te houden dat de staat in zijn het huwelijk, over het algemeen, les en seksuele voorkeuren, de (huwelijks)regelgeving de meest weinig moeite hebben. Ik durf toenemende individualisering en optimale leefomgeving weet te geen eed te doen op de deugd­ de liberalisering van de betrek­ verzekeren'. Dat het beteugelen zaamheid van rnijn grootvader, kingen tussen mannen en vrou­ van de mannelijke agressie door noch op die van zijn rivaal, maar wen. Het donorschap van een middel van een trouwverbond volgens Darwiniaanse principes prins Carlos Javier Bernardo, geenszins vanzelfsprekend is, client De Man toch zo veel moge­ zoon van prinses Irene, is daarvan Iaten Pessers en Van Schie onbe­ lijk vrouwen te bevruchten? Uit een opmerkelijk voorbeeld. Een sproken. Incest, verkrachting of onderzoek van Baker en Bellis uit goede vriendin van de prins 1 ander mannelijk geweld uit 1 99 3 blijkt dat menig kind te kreeg in 1997 met behulp van Pessers' jungle komen tach ook horen krijgt dat er een derde in zijn genetische bijdrage een kind. voor binnen het huwelijk en het het spel is geweest. De resultaten Het hedendaagse huwelijk is kerngezin. wijzen uit dat maar liefst tien meer dan ooit een keuze, maar De verzoenende functies van het procent van de kinderen is ver­ vaak ook een Jase in iemands huwelijk zijn voor veel aanstaan­ wekt door iemand anders dan de Ieven. We Ieven in een cultuur de ouders niet Ianger een aanspo­ echtgenoot, terwijl deze vaders waar seriele monogamie toon­ ring om zich naar het stadhuis te wei degelijk dachten met hun aangevend is. Iemands burgerlij­ spoeden. In 1996 kwam een klei­ biologisch 'eigen' kroost te ke staat is aan die dynamiek ne 2o procent van de in maken te hebben. Met nieuwe onderhevig. De meest optimale Nederland geboren babies bui­ medische technieken als DNA­ leefomgeving is een gezin met tenechtelijk ter wereld. Een deel onderzoek zou rnijn oom zijn een vader en een moeder, meent van deze kinderen zal opgroeien biologische afstamming kunnen Van Schie. Ofhet waar is ofniet, bij twee opvoeders van hetzelfde verifieren. Wellicht zullen meer de kans dat een vrouw in haar geslacht, die, ook al zouden zij kinderen vroeger of later het Ieven een echtscheiding zal door­ dat wensen, voorlopig geen bur­ 'geheim' van hun ouders ontfut­ maken ligt in Nederland op zo'n gerlijk huwelijk kunnen sluiten. selen. Zo is in Frankrijk onlangs 3 3 procent, in Engeland op 44 Het advies van de commissie­ het stoffelijk overschot van Yves procent en in Zweden op vijftig Kortmann, die zich in opdracht Montand opgegraven omdat procent. Ruim een kwart mil­ van staatssecretaris Schmitz over Aurore Broussard, dochter van joen van de Nederlandse minder­ het homohuwelijk heeft gebo­ een vroegere minnares van de jarigen woont bij een gescheiden gen, is opgevolgd. Pessers, lid filmster, via DNA-testen wil aan­ (niet opnieuw gehuwde) ouder. van die commissie, deelde de tonen dat zij zijn biologische Uiteraard hebben veel meer jon­ minderheidsopvatting het huwe- afstammeling is. Wat de psycho- geren een scheiding van hun HOOFDEN & ZINNEN ten- ouders meegemaakt. Vee! kinde­ lesbo's, travestieten en niet­ adoptie voor homoparen vloeien lek- ren krijgen in hun Ieven te maken geopereerde transseksuelen kun­ logisch voort uit de maatschappe­ er. met een partnerwisseling van de nen zich in combinatie met lijke erkenning dat seksuele voor­ .che volwassenen aan wie zij zich heb­ iemand van het andere geslacht keur onafhankelijk is van de wens 1 de ben gehecht. In die zin is er dus best voortplanten ( ook zonder en de bereidheid tot het opvoeden een vaker sprake van een 'derde par­ kunstmatige voortplantingstech­ van een kind. Overigens blijken his­ tij'. De nieuwkomer krijgt het nieken). Hun identiteit maakt hen lesbische mee-moeders eerst drie igt. nogal beladen stempel van 'stief­ niet steriel. En waarom zouden de jaar voor het kind van hun geliefde rbij ouder'. Brengt hij of zij eigen kinderen die uit een degelijke ver­ te moeten zorgen voordat zij het de kroost in de relatie mee, dan bintenis worden geboren een ouderlijk medegezag verwerft. Ze hangt het van de goedkeuring van andere juridische relatie met hun Oat is merkwaardig, aangezien che de voormalige ouder af of deze verzorgers krijgen dan kinderen volgens recent psychologisch zijn 'stiefkinderen' ge-echt kunnen uit een relatie waarvan de part­ onderzoek (Brewaeys, 1997), de de worden. Worden uit zo'n vol­ ners zich als heteroseksueel - of relatie tussen de niet biologische sty­ gende - of soms gelijktijdige - meestal 'gewoon'- bestempelen? moeder en de kinderen over het de verbintenis opnieuw kinderen algemeen vee! hechter dan die en geboren, dan duidt men in Haken en oaen van eiceldonatie tussen vader en kind in heterosek­ ek- Nederland de horizontale ver­ Een even interessante vraag is suele relaties. ou­ wantschap aan met 'half-broers' wat de maatschappelijke gevol­ De wetgevers hebben ingezien ~ en of 'half-zusters'. In het Spaans gen zijn van eiceldonatie, die een dat niet zozeer de sekse of de do, wordt de verhouding met de volstrekt nieuwe dimensie geeft onderlinge relatie van de verzor­ van derde gepreciseerd door te spre­ aan de 'derde partij'. Analoog gers, als wel de gewenstheid van :en ken over hermanos de padre aan het reproduktie-argurnent het kind en de sociaal-psycholo­ "ins (broers of zusters van vaders­ kunnen we stellen dat vrouwen gische en financiele capaciteit om van kant) of hermanos de madre (broers zich na de menopauze niet kun­ het zich te Iaten ontplooien, ad. of zusters van moederskant). nen voortplanten, ook niet als zij belangrijkste pijlers zijn in de is Een nieuw huwelijk voegt de kin­ getrouwd zijn, en dat het huwe­ ontwikkeling tot een evenwichti­ aar deren wederom in twee genealo­ lijk voor vrouwen van middelba­ ge persoonlijkheid. Om die 1ds gische lijnen in en snijdt de re leeftijd daarom volstrekt zin­ reden zou ook de mogelijkheid 1ur derde, biologische lijn juridisch loos is. lnmiddels zijn echter tot adoptie voor alleenstaanden )n- door. Burgerlijke staat is geen door nieuwe voortplantingstech­ (die later al dan niet een relatie lij­ statisch gegeven en een wisseling nieken sommige oude schoten aan kunnen gaan) zo spoedig iek kan voor het Ieven van kinderen tot Ieven gekomen. Hoe mogelijk opengesteld moeten ale grote gevolgen hebben. omschrijven we de familie worden. 1et lemands seksuele voorkeur hoeft betrekkingen tussen de ouders en Het liberale argument dat de ~ nt evenmin een constante te zijn. tante van het kind dat met behulp maatschappij de zwakste partij, et, Homoseksuele of heteroseksuele van de fameuze Italiaanse dokter dat wil zeggen het niet-tot­ 1ar verhoudingen kunnen elkaar is geboren uit de buik van de in-vrijheid-kiezen-in-staat-zijnde Jr­ afwisselen. Levende voorbeelden moeder, verwekt met het zaad kind, moet beschermen, is uiterst >'n zijn bekende homo- en lesbo­ van diens wettig echtgenoot en gerechtvaardigd. Kinderen kie­ 44 persoonlijkheden als Albert Mol het eitje van haar jongere zuster? zen echter zelden voor hun tig of Nelly Frijda, die heiden kinde­ Inmiddels heeft het kabinet ouders. En er is weinig reden te til- ren hebben uit een huwelijk. besloten dat wanneer in een veronderstellen dat mensen die ~ r­ Homoseksuele paren kunnen geregistreerd partnerschap een zoveel moeite moeten doen om en zich immers niet voortplanten en kind wordt geboren, beide part­ het ouderschap te bemachtigen, ~r. hebben dus om die reden geen ners automatisch het gezamenlijk daarmee vee! slordiger omgaan huwelijk nodig, menen Pessers gezag over een kind krijgen. Dit dan traditioneel gehuwden. In un en Van Schie. Maar homo's, besluit en de openstelling van andere Ianden ziet men al Ianger HOOFDEN & ZINNEN in dat het geluk van het kind niet en het openstellen van de adop­ de diverse leef- en relatievormen afhankelijk is van de huwelijkse tieregeling, is een precedent en dito opvoedingssituaties die staat van zijn ouders. Waar een­ geschapen. In eerste instantie kinderen van vandaag kunnen ouder-adoptie in Frankrijk, de voor homostellen die hun ervaren. Vaak is daar een 'derde' Verenigde Staten of Zuid-Afrika gemeenschappelijke kinderwens bij betrokken. geen enkel probleem oplevert, tot nog toe geen juridische vorm loopt Nederland nog achter. konden geven. Maar het besluit CAROLINE VAN DULLEMEN Met het automatisch toekennen zal hopelijk ook een impuls geven is sociolooa, werkzaam op het ministerie van van het gezamenlijk gezag over aan verdere gedachtenvorming Buitenlandse Zaken en moeder van een dochter een kind dat is geboren in een binnen het volgende kabinet. geregistreerd partnerschap van Daar moet een eenduidige wet­ I. zie Timothy Taylor, The pre-history if twee vrouwen of twee mannen geving worden ontwikkeld voor sex, New York I997·

Als kikkers in de pan: ratrace; iets kalmer aan doen maar de laatste is toch de domi­ betekent: niet meer meetellen. nerende waarmee de andere fac­ de mens in de nieuwe Daarom ook de betrekkelijke toren gekocht kunnen worden. I 'opdringeconomie' kalmte in de huidige discussie De voortdurende herinvestering over employability, multi-inzet­ van geaccumuleerd kapitaal, Verwarm je kikkers langzaam in baarheid en flexibele arbeidsin­ door bancaire geldschepping nog een open pan met water, dan zet. Na de toename van de werk­ eens enorm vergroot, drijft de klimmen ze er niet uit maar loosheid gedurende de laatste concurrentie op en doet deze, koken geleidelijk aan dood. Gooi decennia wordt nu laconiek aan­ van een macro-standpunt bezien, je ze daarentegen in een pan met gekondigd dat baanzekerheid van heilzaam naar destructief kokend water, dan springen ze er plaats moet maken voor werkze­ omslaan. Een snelle machine van­ meteen weer uit. Dit beeld kan kerheid. Zou er, behalve in de daag is morgen alweer te lang­ verklaren waarom we de huidige, zorg, opeens meer werk zijn? Dat zaam; en de bediener ervan ook. hectisch en mondiaal geworden zou wei eens kunnen tegenval­ De maar voortgaande arbeidsde­ economie min of meer als nor­ len, ook al scholen we ons einde­ ling maakt de economie ook zeer maal aanvaarden. Het proces van loos bij. De econornie wordt kwetsbaar; er mag niks rnis gaan verdere arbeidsdeling, natuur­ almaar intensiever en mondialer, in de steeds langere en com­ aantasting en intensivering is de druk op de werkenden almaar plexere toe- en afvoerstromen. geleidelijk gegaan, en we zaten al groter. Steeds meer mensen zul­ Over jaren opgebouwde, be­ eeuwen in de pan. Bovendien len uit de boot vallen. proefde economische en sociale hebben we het veelal beter De oververhitting van de econo­ structuren gaan aan stukken. gekregen dan de kikkergeneraties mie en het daarmee gepaard Bedrijven hebben een steeds kor­ voor ons. De absurditeit van de gaande gesol met mensen heeft tere levensduur. Capabele on­ huidige productievolumes en het alles te maken met de productie­ dernemers en personeelsleden gesleep met goederen over de factor die in de economieleer belanden vee! te vroeg achter de aarde zien we niet in. We zijn slechts als faciliterend, als vol­ geraniums thuis. allemaal de gevangenen van de gend wordt gezien: geldkapitaal. ontstane groeidwang. Zowel De economieboekjes presente­ Groeidwang lokaal voor de kleine onderne­ ren de productiefactoren Het grote geld eet het kleine en rning als mondiaal voor Ianden en arbeid, machines, grondstoffen het hele systeem van geld-moet­ multinationals geldt in de huidige en kapitaal - als gelijkwaardig groeien veroorzaakt een dwang HOOFDEN & ZINNEN

1en tot groei. 2 Problemen worden een consumptiemaatschappij. En om wei arbeid geflexibiliseerd die aangepakt met technische midde­ onze behoeften zijn nu eenmaal maar kapitaal niet? Toch ligt dit 1en len, met nieuw geproduceer, oneindig. Vandaar . .. voor de hand, zeker voor onder­ de' bijna nooit met kalmer of geheel T och zouden wij kikkers er goed nemers die dicht bij natuurlijke anders doen of met afzien. aan doen om eens wat verder te grenzen opereren. Minder vis uit Gevolg: nog meer milieudruk, kijken dan onze neus lang is. We de zee gehaald, dan ook minder dus nog meer problemen; als het zouden de temperatuur van ons geld naar de bank die de visser •n niet hier is dan wei elders. water eens kunnen vergelijken, zijn boot heeft helpen financie­ hter Bedrijven moeten voortdurend niet met die van enkele jaren ren. En zulks dan zonder dat de en maximaal produceren. geleden maar met die van, zeg, visserman meteen zijn boot Vandaar de bouwstroom, de che­ drie decennia geleden. Wellicht wordt afgenomen. Maar flexibili­ miestroom, de vervoerstroom en gaan we dan voelen dat er iets sering ook voor, zeg, de stoelen­ al die andere stromen die ons goed fout zit. Enige dynamiek fabrikant. Waarom de hele tijd steeds meer parten gaan spelen. hoort bij een markteconomie, vee! stoelen gemaakt en deze ver­ Die productstromen moeten blij­ enige handel is normaal. Maar volgens de markt en dus onze vend afgezet worden. Dit sys­ hoe gezond is eigenlijk nog de woningen en kantoren ingedrukt teem van voortdurende produc­ huidige mate van intensivering, (mode, reclame, ingebouwde ni­ tie is eigenlijk aileen normaal automatisering, verhaasting en slijtage)? Waarom niet een meer ac­ voor producten die we elke dag mondialisering? Hoog hoven de flexibel werkende fabriek, afge­ n.' verbruiken zoals brood, stroom nationale kikkerpannen 'stroomt steld op een normale vraag? Daar ing en krant. Voor aile andere spul­ het kapitaal de hele wereld over zijn twee maatregelen voor tal, len is het absurd! Onintelligent op zoek naar de hoogste nodig. Die fabriek moet niet de tog en uitermate schadelijk voor het opbrengst' 3, zo wordt rechts en hele tijd z'n personeelsbestand de aardse ecosysteem, het momen­ links vastgesteld. We zijn 't op hetzelfde peil behoeven te ze, teel sterk krimpende draagvlak blijkbaar minder dan ooit houden. Dit vereist dat de wer­

~ n, van aile bedrijvigheid. Schuldige 'moe naar andrer' wil te Ieven' kers hun loon niet aileen uit het :ief consumenten? Wij worden sterk (De Internationale). maken van stoelen halen maar, m- aangezet tot verkwisting. bij verminderde vraag naar stoe­ Maar wij kikkers in de pan Iaten Kapitaal immobieler len, ook uit andere activiteiten. het allemaal maar gebeuren. De Met de factor arbeid wordt rond­ Welnu, deze verandering is a! heersende economische theorie gesold, maar kapitaal wordt, aan de gang op de arbeidsmarkt, :er praat de verkeerde weg die we behalve enigszins fiscaal belast, zij het nog niet in de hier geschet­ tan gaan goed. Dankzij de veel te ongemoeid gelaten. Waarom de ste context. m­ korte meetlatten, die talloze kos­ dominerende factor niet structu­ Het zou echter ook vereisen dat :n. ten negeren, wordt aangetoond reler aangepakt? We zijn, door die fabriek niet meteen dicht gaat >e­ dat we groeien. Wat een aan­ ons aller toedoen maar ten als er wat minder geproduceerd lle bods-, ja opdringeconomie is onrechte, in een gevangenis wordt en minder winst wordt :n. geworden wordt voorgesteld als beland. We proberen het onder gemaakt. Dan zou er minder geld >r- een verzorgingseconomie. Wat elkaar en met de cipiers zo goed gaan naar de geldverschaffers - •n- een groeiproces is, wordt gevat mogelijk te regelen. Maar bank, vennoten, aandeelhouders en in tendensen naar evenwicht. waarom we in de gevangenis zijn - zonder dat deze hun investe­ de Geld, zo leren we, volgt slechts beland, de rechtsregels waarmee ring (meteen) kunnen terugtrek­ en drijft niet aan. De geldver­ we onszelf de boeien aangelegd ken. Een revolutionaire, dus schaffer is een spaarder die zo hebben, Iaten we buiten onzinnige gedachte? Toch sluit vriendelijk is niet alles te consu­ beschouwing. Nu het gevange­ dit aan bij de roep om een grote­ en meren. De markt werkt zeer effi­ nisregiem steeds harder wordt, re band tussen kapitaalver­ ! t- cient. Omdat wij vragen draaien het water in de pan steeds heter, schaffers en bedrijf en voor een ng de fabrieken. We noemen ons kunnen we ons afvragen: waar- verminderde mobiliteit van kapi- HOOFDEN & ZINNEN

taal. Er zijn economen die, met weer meer rekening kunnen hou­ r. Bijv. nog onlangs J.M. Dingemans de Noor A. Hallenstvedt, het sys­ den met het algemeen belang, van Houthoff Advocaten: "Het is over­ teem van verhandelbare aandelen nemen of overgenomen worden. waaronder het milieu ( draagvlak Schaalgrootte krijgen, groeien, investe­ de ge·institutionaliseerde onver­ van elke econornie!). En de wer­ ren, internationalisering - het is van antwoordelijkheid van het kapi­ kers zullen minder rondtollen levensbelang." (NRC-H. 19-6-98) taal vinden. Ook Keynes wees a! tussen zekerheid en onzekerheid 2 . In zijn hoek Geld und Natur toont de Zwitserse econoom Chr. H. Binswanger op het gevaar van de scheiding maar beschikken over min of aan dat in de moderne geldeconomie tussen eigendom en bedrijfsver­ meer vaste loonbronnen. oak de kapitaalbezitter gedwongen is te antwoordelijkheid. 4 Het is te hopen dat politieke par­ groeien. Een gelijkblijvend inkomen leidt tot waardevennindering aan de tijen, onze diverse sociale en eco­ vermogenskant, oak bij nul-inflatie. BevrijdinB nornische instituten en de sociale 3. Frits Bolkestein, De Volkskrant 2 1- 1-84. Verminderde kapitaalbewege­ partners, vakbonden voorop, eens 4· "The divorce between ownership and lijkheid zal de concurrentie niet de hier voorgestelde richting zou­ the real responsibility of management is serious within a country when, as a meer zo hevig verhitten. De den willen verkennen. Daarbij result of joint-stock enterprise, owners­ aldus gekalmeerde bedrijvigheid bedenke men, met G.B. Shaw, hip is broken up between innumerable zal heilzaam gereguleerd blijven dat nieuwe gedachten meestal hun individuals who buy their interest today and sell it tomorrow and lack altogether door een minder overspannen weg beginnen als ketterij. Wij both knowledge and responsibility marktwerking. Slechte bedrijven kikkers moeten onszelf en onze towards what they momentarily own." en producten moeten immers uit bedrijvigheid uit het hete water (National Se!f-S'!ificiency, 1933) Dezelfde de markt gedrukt blijven wor­ zien te bevrijden. Laten we begin­ klacht recentelijk nog uit de mond van de Britse stofzuigerfabrikant James den.5 De bedrijvigheid afstellen nen met het ontwikkelen van een Dyson. (NRC-H. 13 -6-98) op de normale vraag betekent frisse kijk op economie en geld­ 5. Binswanger wijst er op dat de markt een transformatie van wat een systeem. in een verzorgingseconomie anders van aard is dan die in een verwervingsecono­ (geld)verwervingseconomie is mie. geworden naar een verzorgings­ WILLEM HOOGENDIJK economie (de term en vinden we coordinator van het project moderne a! bij Aristoteles). Het milieu zal economie van StichtinB Aarde, weer wat op adem kunnen Utrecht en auteur van Economie komen. Ondernemers zullen Ondersteboven . PEN 0 p PAPIER.ln

Turkije en Europa: zou respecteren, en als het maar Het is vleiend om geciteerd te :r- zijn seculiere staatsvorm zou worden, maar in alle eerlijkheid een kwestie van behouden, evengoed in de geloof ik niet dat mijn dimensie­ te- culturen? Europese Unie zou passen als scores het betoog van Von der Luxemburg . .. .. Oat als we dus Dunk weerleggen. Landen of Het december I 997-nummer hetzelfde gaan verdienen, we ook regio 's die op deze dimensies van s&...D bevatte een artikel van hetzelfde gaan doen, en dat als weinig verschillen kunnen elkaar de historicus Thomas Von der we hetzelfde gaan doen we ook politiek fel bestrijden (ik vond ; te Dunk, waarin hij stelling nam hetzelfde gaan denken. Daarmee bijvoorbeeld vrijwel identieke tegen de vooral in socialistische miskent men de vrij autonome scores voor Servie en Kroatie, en kring soms geuite mening dat ontwikkeling van cultuur en voor Vlaanderen en Wallonie); 84. m entaliteit, die zich niet in inko­ en Ianden of regio 's die sterk ver­ and Turkije op termijn in de tis Europese Unie moet worden mensstatistieken laat vangen.' schillen kunnen complementair opgenomen' . Von der Dunk Het februari I998-nummer van samenwerken (zoals Duits- en ~ rs­ gebruikte daarbij historische s &..D bevatte een reactie op dit Franstalig Zwitserland) . Waar­ le 1ay argumenten, waarin politiek en artikel door de econoom Thijs dendimensie-scores zeggen nog her godsdienst een belangrijke rol De Ruyter van Steveninck, met niets over gevoelens van identi­ speelden. Hij legt het begin van een korte repliek van Von der teit. Daarvoor is de geschiedenis I. 2 Ifde Europa als politieke entiteit bij Dunk • De Ruyter van uiterst relevant - relevanter dan Karel de Grote rond het jaar Boo. Steveninck ontkende het belang . veel politici lief is. Is De Ruyter Turkije, dat pas omstreeks de val van de geschiedenis (biz. 9 2): van Steveninck Bosnie, Kosovo van Constantinopel in I 453 als ' Geschiedenis is aileen maar rele­ en Noord-Ierland vergeten? kt an buurland verscheen, bleef voor vant als er nuttige lessen voor de Godsdienst is in dit verband niet •no- dat Europa altijd een buitenstaan­ toekomst uit getrokken kunnen zozeer belangrijk vanwege datge­ der en vaak een bedreiging. In worden. Oat is hier niet het geval ne waarin de mensen geloven, Europa steunt een meerderheid .... ' Wat de godsdienst betreft maar omdat het vaak een funda­ van de bevolking een scheiding voerde hij aan (blz. 92): ' .... de ment voor identiteitsgevoelens van kerk en staat; en ondanks verschillen tussen christenen en vormt. De Islam in Turkije is kerkelijke verdeeldheid en verre­ moslims zijn vaak kleiner dan bin­ meer een probleem voor Europa gaande ontkerkelijking domi­ nen de totale groep Europese als historisch dan als religieus neert er ook bij de nieuwe heide­ christenen.' Voor wat betreft de verschijnsel. nen nog steeds een Christelijk overeenkomsten en verschillen De bedoeling van de landensco­ waardenpatroon. In Turkije is de .in cultuur tussen Turkije en res in mijn publicaties is om te scheiding van kerk en staat in Europese Ianden beriep De Iaten zien dat de varieteit van 1923 door Kemal Atatiirk bij Ruyter van Steveninck zich op de oplossingen voor de problemen decreet ingevoerd, maar vijfhon­ resultaten van door mij verricht van het samenleven die antropo­ derd jaar sultanaat blijken niet in onderzoek. Uit mijn publicaties logen bij pre-literaire volken aan­ enkele decaden uit te wissen; en citeerde hij scores voor I 4 E u­ treffen, ook tussen hedendaagse de Islam is er een politieke factor Ianden, (ex-)Joegoslavie en naties bestaat. Aileen zijn ze min­ van belang die aileen door poli­ Turkije op vier waardendimen­ der zichtbaar in uiterlijke vormen tieke onvrijheid, in strijd met sies: machtafstand, individualis­ dan in collectieve patronen van Europese principes, onder con­ me, masculiniteit en onzeker­ denken, voelen en handelen, in trole wordt gehouden. Von der heidsverrnijding3. Uit die scores wat ik 'mentale v66rprogram­ Dunk schrijft (p. 533) over: concludeerde hij, dat Turkije mering' heb genoemd. Die '.... de misvatting dat cultureel helemaal niet zo anders wordt van ouders op kinderen Turkije, als het maar economisch is dan bepaalde Ianden die wei bij overgedragen, op scholen beves­ wat meer ontwikkeld zou zijn, en Europa mogen horen, zoals tigd, in werk-organisaties als het maar de mensenrechten Griekenland en Portugal. gepraktiseerd, in de politiek PEN 0 p P APIE R ;ln bevochten, en in ideologieen, nengehaald, die Von der Dunk in disciplines de zelfgekozen filosofieen en religies gecanoni­ zijn historische beschouwing aan­ onkunde het lezen over aangren­ seerd. De diversiteit tussen EU­ duidt. Ik mis daarbij overigens zende vakgebieden vervangen lidstaten die blijkt uit de cijfers nog de Turkse ontkenning van de heeft. Von der Dunk vraagt zich die De Ruyter van Steveninck van volkerenmoord op de Christe­ in zijn repliek af wat machtaf. mij citeert, geeft aan dat de huidi­ lijke Armeense minderheid in stand betekent en wil graag de ge Unie op dit punt a! zeer divers 1916, die weinig hoop geeft op plaats van Koeweit, Korea, Kenia is; van een gemeenschappelijk een realistische oplossing van de en de VS op de ranglijst weten. Christelijk waardenpatroon is relatie met de Koerdische min­ Als hij werkelijk gei'nteresseerd is althans in deze scores weinig te derheidnu. kan hij die informatie in mijn merken. De overeenkomsten en publicaties opzoeken. verschillen in die cijfers maken Een essentieel element van een allerlei problemen van besluit­ Europese Unie is, dacht ik, een GEERT HOFSTEDE vorming binnen de E u begrijpe­ zeker minimum aan gedeelde Emeritus hoogleraar Vergeljkende lijk. Ze illustreren welke funda­ Europese identiteit. Ik geloof Cultuurstudies, UniversiteU mentele waardenconflicten bij niet dat de Unie tot gemeen­ Maastricht en Fellow, CentER for die besluitvorming meespelen. schappelijke waarden zal leiden, Economic Research, Universiteit De verschillen die ik heb Iaten maar een groeiende gemeen­ Tilburg zien hebben natuurlijk ook histo­ schappelijke identiteit - die vee! I . Thomas H. von der Dunk, Turkije en rische wortels; de vroegere gren­ minder diep zit dan gedeelde Europa, Zin en onzin van geschiedenis zen van het Romeinse Rijk zijn waarden - lijkt me een haalbaar en godsdienst, Sociolisme &.J)emocratie, nog steeds in de mentale voor­ doel5. Daar nu juist- zie ik de december I997, 5Jo·S35· programmering van de Europese Turken niet gauw dee! aan heb­ 12. Thijs de Ruyter van Steveninck, Turkije en Europa: Breuk op lange ter­ bevolkingsgroepen terug te vin­ ben, op goede historische gron­ mijn onverstandig (met een Repliek van den. Byzantium leeft voort bij de den. Als die ooit blijken te verva­ Thomas von der Dunk), Socialisme &. Grieken, Serviers en Russen; de gen is er altijd nog tijd om over Democratie, februari I998, 92-96. 3. De cijfers in het betoog van De Hanze bij de Balten, aansluiting te praten. Ruyter van Steveninck waren afkomstig Scandinaviers, Noord-Duitsers Minder gelukkig dan met Von uit mijn hoek Allemaal andersdenkenden: en N ederlanders4. der Dunks eerste betoog ben ik Omaaan met cultuurverschillen, Op de vier of vijf waarden­ met zijn repliek op De Ruyter Amsterdam: Uitgeverij Contact, I 99 I. 4· Geert Hofstede, Images of Europe, dimensies die ik empirisch van Steveninck. Von der Dunk The Netherlands Journal '?[Social Sciences, gevonden heb zou de diversiteit schudt het hoofd erover dat blijk­ Volume 30 no. I, I994, 63-82. die nu a! aanwezig is misschien baar (blz. 96): 'hier te Iande aan­ s. Geert Hofstede, Wie is er bana voor Europa? Zestiende Duykerlezing niet zoveel groter worden als gaande wezenlijke vraagstukken Universiteit van Amsterdam, Turkije in de Europese Unie het tellen het denken vervangen Houten/ Diegem, Bohn Stafleu Van werd opgenomen. Maar ik heb heeft .... ' In die stijl zou ik kun­ Loghum I996. ZieookPieterR.D. nooit gesuggereerd dat daarmee nen toevoegen dat hier te Iande Stokvis, Nationale identiteit, beeldvor­ ming, stereotypen en karakteristieken, alles gezegd is . Er zouden allerlei blijkbaar ook onder belijders van in: Theoreti sche Geschiedenis, Jaargang 24 andere problemen worden bin- verschillende wetenschappelijke nummer 3, I997, 279-288. 'Ons land kan de volgende eeuw met vertrouwen binnengaan', zo luidt de eerste zin van het eind juli gepresenteerde regeerakkoord. Dan volgt een lofzang op hoe we het inN ederland met elkaar geregeld >Zen hebben ('een sterke economie, een hoogwaardig sociaal stelsel en een ren- cultuur van vrijheid, verantwoordelijkheidszin, tolerantie en solidari­ 1gen teit'). Enige terughoudendheid nemen de opstellers wel in acht zich ('de gunstige conjunctuur kan op enig moment omslaan'), maar de ltaf­ strekking van het stuk is toch onmiskenbaar: voile kracht vooruit. J de , Ruim een maand later doet zo'n passage al weer verouderd aan. enia Nederland zal de volgende eeuw heus wel zonder veel kleerscheuren .ten. halen. Maar de crisis in Rusland (en wat er elders in de wereld misgaat) Een wereld rdis heeft voor een omslag in het economisch klinlaat gezorgd. mijn Groeiverwachtingen worden bijgesteld. Langzaan1 dringt het besef door te winnen? datde economische problem en in Azie, Rusland en Latijns-Amerika ook wei eens tot het rijke Westen zouden kurmen doordringen.

'e Had het nieuwe kabinet deze omslag kunnen voorzien? Niet tot in de details natuurlijk. Maar het valt wei op hoe weinig er in regeer­ IT akkoord en regeringsverklaring is terug te vinden van wat er eerder PAUL KALMA (in Japan, in Indonesie) al broeide of tot uitbarsting kwam; en hoe clichematig er over de mondialisering van de economie gesproken Directeur van de je en wordt ('positief inspelen op perspectieven en uitdagingen'). Als er al Wiardi Beckman Stichting; :nis over het buitenland gesproken wordt, overigens. Het algemene, redacteur S &.P :ie, inleidende hoofdstuk van het regeerakkoord bevat geen enkele passage die voorbij de Nederlandse grens reikt. ter­ Het meest lijkt het kabinet nog gelnteresseerd in de effecten van < van intemationale ontwikkelingen op het eigen land. Zo sprak premier iL Kok in de Kamer over 'de gevoelens van angst en onzekerheid' die globalisering kan oproepen. Hij bedoelde: in Nederland; geen woord nstig over, bijvoorbeeld, de sociale ellende die het plaatselijke en inter­ len: nationale bankwezen inmiddels a! in Indonesie heeft aangericht. De voor sociaal-democraten toch niet onzinnige vraag, hoe het beleid in Nederland resp. in Europa kan bijdragen aan meer stabiele en meer rechtvaardige verhoudingen in de wereld, komt nergens aan de orde. Symptomatisch voor deze introverte benadering is, naast de (Iich­ or te) beperking van de ontwikkelingshulp, het concrete voornemen om op de Europese Unie te gaan bezuinigen; juist in een periode dat de uitbreiding van de Unie gestalte moet krijgen. 'Boterzacht', noemden vor- economen deze ombuigingen. 'Genant', zo zou men ze, in het Iicht

Het nieuwe kabinet werd tijdens het debat over de regeringsverkla­ ring gebrek aan visie verweten. Het heeft, zo smaalderi CDA en GroenLinks, niet eens een nieuw motto kunnen bedenken (na het 'werk, werk, en nog eens werk' van de vorige paarse coalitie). Maar wie het regeerakkoord en de regeringsverklaring goed leest, ziet ach­ ter aile meer en minder doorwrochte beleidsvoorstellen en aile cliches wei degelijk een motto opdoemen - dat overigens ook een deel van de oppositie op het lijf geschreven lijkt: 'Nederland, Nederland en nog eens Nederland'. Hoe heette het verkiezingsprogramma van de Partij van de Arbeid ook alweer?