De Jeugd Die We Verdienen

 column De jeugd die we verdienen

De jeugdwerkloosheid is terug op de politieke Wie volwassenen wil kweken met een ge- agenda. Constateerde instituut Forum in janu- zonde burgerzin, een degelijk arbeidsethos en ari nog dat de hoge werkloosheidscijfers van een democratische oriëntatie, moet beginnen met name allochtone jongeren nauwelijks een bij een analyse van de concrete omstandigheden thema waren in lokale verkiezingsprogramma’s, waarin jongeren opgroeien. Dat is de boodschap in februari haalde Mark Rutte het nieuws met van Opvoeding in democratie (swp, 2006), onder zijn voorstel om in het volgende kabinet een redactie van o.a. pedagoog Micha de Winter. minister voor Jeugdbeleid te introduceren. Hij ‘Gedrag zal niet makkelijk veranderen als de hamerde erop dat het redden van ‘circa dertig- setting waarin het ontstaan is precies hetzelfde duizend jongeren die de boot dreigen te missen’ blijft’, stelt De Winter. Opvoedingsfilosoof Gert niet zo ‘soft’ is als het oogt, maar zeker ‘tough’ Biesta onderschrijft dat. De overheid kan wel genoeg om de vvd er een bewindspersoon voor van jongeren eisen dat ze verantwoordelijke te laten leveren. burgers worden, maar als ze tegelijkertijd grote Een dag later liet Aart Jan de Geus een bal- sociaal-economische ongelijkheid laat voort- lonnetje op over, daar waren ze weer, ‘dertig- à bestaan ¬ ‘en daarmee laat zien dat sommige vijfendertigduizend jongeren die geen werk of jongeren meer gelijk zijn dan andere’ ¬ zal opleiding hebben en ook geen uitkering aanvra- die oproep vergeefs blijken. Vandaar Biesta’s gen’. Het getal komt uit het Jongerenonderzoek conclusie: ‘De prioriteit zou moeten liggen bij dat de Taskforce Jeugdwerkloosheid in septem- de verbetering van de burgerschapssituatie van ber presenteerde. Voorzitter Hans de Boer op- jongeren, dat wil zeggen: de verbetering van de perde toen om deze harde kern van lastige geval- materiële condities en het democratisch gehalte len discipline bij te brengen in voormalige ka- van de leefwereld van jongeren.’ zernes. Hij vindt nu De Geus aan zijn zijde. Die Het bestrijden van achterstanden en verloe- laat deskundigen uitzoeken wat de juridische dering van buurten, het creëren van concreet mogelijkheden zijn om jongeren, ook tegen hun perspectief voor wie kansarm heet, het uitdragen wil, in ‘kampementen’ onder te brengen, waar van goed burgerschap (in de huiskamer en het ze met stevige hand naar het rechte pad kunnen klaslokaal, maar ook in de boardroom en de Trêves- worden geleid. zaal) ¬ dát moet de focus zijn. Zulk beleid richt De boodschap lijkt te zijn: ‘Beste probleem- zich noodzakelijkerwijs op meer dan vijfender- jongere, het maakt niet uit of jij je wel of niet tigduizend jongeren. Het gaat om alle jongeren, aan de wet houdt. Als het ons goeddunkt, sluiten sterker: het betreft ons allemaal. Niet insluiten wij je toch wel op, voor je eigen bestwil.’ De in kampen is het devies, maar insluiten in de vraag is natuurlijk hoe betrokkenen dat zullen samenleving. Zoals orthopedagoge Wilma Vol- gaan interpreteren. Als een aansporing om hun lebergh elders in het boek opmerkt: ‘De samen- luie leventje op te geven en eindelijk een deugd- leving krijgt de jeugd die zij verdient. De jeugd is zaam burger te worden? Of als een bewijs dat de symbool voor wat in de samenleving gaande is.’ samenleving hun niet toebehoort en eerder iets is om je tegen af te zetten dan om je aan te con- mare faber formeren? Eindredacteur s&d

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 3 02-03-2006 16:32:49  interventie

Het was muisstil geweest. De toehoorders hiel- Het komische en den de adem in, enkelen begonnen voorzichtig te klappen. Toen voegde Van den Beld toe: ‘En het religieuze Kierkegaard, zoals u weet, was een Deen!’ en een stormachtig applaus barstte los. Na een vruchtbare academische carrière nam Bijzonder aan dit voorval was de aard van de onlangs de godsdienstfilosoof en ethicus Ton van beroering die door de zaal trok. Er was verbazing den Beld met een aan zijn werk gewijd symposium over de verrassende actualiteit van deze 150 jaar afscheid van de Utrechtse faculteit wijsbegeerte. oude woorden en ook bewondering voor de kracht Hij begon zijn bijdrage met het een lang citaat van en poëzie van Kierkegaards woorden. Maar het de negentiende-eeuwse christelijke filosoof Kier- was meer dan een esthetische ervaring. In de aan- kegaard: houdende ‘cartooncrisis’ lagen de zaken voor de ‘Hier staan we aan een grens. Als werkelijke meeste theologen en filosofen in de zaal niet zo religie verborgen innerlijkheid is, dan is ze voor gemakkelijk als voor sommige politici. Het was een komische opvatting per definitie ontoegan- peinzen en piekeren over de verschillende argumen- kelijk. Het komische is namelijk “lager” dan het ten die de ronde deden. En dan is daar met een don- religieuze, en dus kan het religieuze er niet mee in derslag: Kierkegaard. Er was opluchting voelbaar, botsing komen. Ware religie is tegen het komische ontlading van spanning, zuivering van de lucht. absoluut bewapend. Bovendien is een werkelijk Maar wat heeft Kierkegaard ons hier te bie- religieus mens door de humor in zijn eigen binnen- den? Wat opvalt, is dat de passage uitstekend valt ste ook nog eens tegen het komische beschermd. te lezen als een eigenwijze vermaning aan alle Als de kerkelijke religie zich dus somtijds met verontwaardigde moslims: is dat nu ware religie behulp van wetgeving en politie tegen het komische die jullie woede inspireert? Maar dit gaat niet op: wil beschermen, dan kan dat wel goed bedoeld zijn, Kierkegaard was zelf diep gelovig — zijn verma- het is echter zeer de vraag of ze daarbij in laatste ning was niet die van de buitenstaander, maar die instantie wel door werkelijk religieuze motieven van de insider die zijn geloofsgenoten tot de orde gedreven en bepaald wordt. Bovendien doe je het roept. Dat maakt zijn argument ook zo effectief: hij komische onrecht als je het als vijand van het religi- behartigt de zaak van de liberaal (strijder voor vrije euze beschouwt. Net zoals het denken geen vijand meningsuiting), niet vanuit een atheïstisch stand- is van het religieuze, zo is ook het komische dat punt (‘dat moeten jullie gelovigen maar slikken!’), niet. Alles, dus ook denken en humor, staat juist in maar vanuit het gelovige standpunt zelf. Daarmee dienst van het religieuze, als het hogere. kan hij tegelijkertijd recht doen aan de liberaal Alle religiositeit die aanspraak wil maken op en aan de gelovige. Immers, ‘het religieuze’ kán iets uitwendigs, iets in het uiterlijke leven, moet niet gekwetst worden door humor, het is van een oppassen, moet meer op zichzelf bedacht zijn dan andere orde. Wat hoogstens gekwetst kan zijn, is op het komische. Want juist in die situatie is het uiterlijk vertoon van godsdienst. De fundamentele volkomen terecht dat het komische haar helpt haar vrijheid van religie ziet ook slechts daarop toe: op ogen te openen voor haar eigen uiterlijk vertoon. uiterlijke organisatie van het geloof — niet op het Als je het niet verdragen kunt dat anderen lachen innerlijk, dat zich per definitie aan het maatschap- om dat wat jou in je binnenste absoluut bezig- pelijk verkeer onttrekt. houdt, dan ontbreekt het je aan werkelijk religi- Er zijn echter twee voorwaarden voor dit argu- euze innerlijkheid.’ ment om effectief te zijn. Het vereist dat de botsing

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 4 02-03-2006 16:32:50 interventie

er daadwerkelijk een is tussen het komische en het doen als een cliënt zich onbeschoft gedraagt? Wat religieuze. Het gaat daarmee niet op voor uitingen weegt zwaarder, de rechten van de ouders of het die niet komisch (bedoeld) zijn. Wat dat betreft is belang van het kind? er wel verschil tussen de spotprenten onderling te Het boek biedt genuanceerde schetsen van maken. Platte belediging die nooit humoristisch be- dienstverleners en hun cliënten, maar de con- doeld is, plaatst zich niet op een andere orde, maar clusies zijn in algemene termen van ‘publieke valt de hogere orde van het religieuze direct aan dienstverlening’ aan ‘burgers’ gegoten. Dat is jam- — en blijft daarmee problematisch. Ten tweede: mer, want bepaalde vragen die het onderzoek wel Kierkegaard veronderstelt dat religie een zaak van oproept worden zo niet geadresseerd. Kun je bij de het innerlijk is. Die veronderstelling gaat echter eer- uitvoering van sociale zekerheid en jeugdzorg van der op voor het protestantisme dat hij aanhing dan ‘dienstverlening’ spreken of is dat een eufemisme voor de islam, maar ook bijvoorbeeld het katholi- voor verplichte hulpverlening en sancties? Is de cisme. In die beide laatste religies zijn innerlijke en term wel passend als het gaat om het ingrijpen bij wereldlijke orde sterker met elkaar verweven. En het verwaarlozing van kinderen of is dat een vorm van afleggen van al te sterke wereldlijke pretenties, zo is bescherming die elke beschaafde samenleving al vaak gebleken, is een pijnlijk proces. dient te bieden? Is het woord ‘cliënt’ van toepassing op mensen aan de onderkant van de samen- rutger claassen leving bij wie de — de vaak door het beleid gede- Redacteur s&d finieerde — hulpvraag niet leeft? Hún probleem is vaak simpelweg het feit dat ze geen geld hebben, niet verzekerd zijn, of niet ongestoord overlast Tussen regels en kunnen veroorzaken. Het boek roept ook de vraag op welke situaties realiteit: mensenwerk we het meest urgent en ernstig vinden. Hoe verhoudt de ernst en urgentie van babyverkrachting Naarmate de situatie van mensen aangrijpender, zich tot de ernst en urgentie van het gebrek aan ernstiger en complexer is, nemen de mogelijk- privacy van verpleeghuisbewoners? En hoe erg is het heden om zich ‘menselijk’ te gedragen (gren- als jongeren hun school niet afmaken en onverze- zen stellen, ingrijpen en aandacht geven) voor kerd rondlopen? Durven we — als hulpverlener, als hulpverleners en andere professionals af, terwijl sector, als samenleving — daarin te prioriteren? En de mogelijkheden om zich te verschuilen achter als we vinden dat in onze samenleving al deze zaken regels en verwijzingsprocedures of — nog erger van belang zijn, wie maken er dan werk van en hoe? — achter het masker van professionaliteit voor hen Een andere vraag is of we verschil kunnen en toenemen. Dit beeld komt pregnant naar voren durven maken in wat we vragen en eisen van de uit een veldonderzoek door Jeroen Dijsselbloem ‘cliënten’. Niet alle cliënten zijn even weerloos, af- en Ella Kalsbeek naar de uitvoering van de sociale hankelijk en handelingsonbekwaam. Het is evident zekerheid, de praktijk van de jeugdzorg en die in dat een klein kind zichzelf niet kan redden uit een verpleeghuizen. Maar in hun afsluitende stellingen uitzichtloze situatie, maar in hoeverre geldt dat en aanbevelingen gaan de auteurs hier nauwelijks voor werkelozen of ouderen? De Brit Theodore Dal- op in. rymple constateert in zijn boek Leven aan de onder- Het boek Tussen regels en realiteit, dat de neer- kant dat oude dames die zogenaamd met van alles slag vormt van dit veldonderzoek, laat door middel geholpen moeten worden, zoals het invullen van van ‘verhalen achter de cijfers’ zien dat dienstverle- belasting- en verzekeringspapieren, wél in staat ners voortdurend geconfronteerd worden met nor- zijn om tien bingokaarten simultaan in te vullen en matief-inhoudelijke vragen als: waar ligt de grens tussendoor humoristische opmerkingen tegen hun tussen niet willen en niet kunnen werken? Wat te buren te maken.

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 5 02-03-2006 16:32:50 interventie

De auteurs sluiten af met tien stellingen. Alleen neemt zowel de regie als een van de rollen voor zijn de vijfde stelling raakt de kern: ‘De publieke dienst- rekening — is getiteld Good Night, and Good Luck. verlening bestaat voor een onevenredig groot deel De film gaat over de televisiejournalist Edward E. uit het signaleren, rubriceren en doorverwijzen van Murrow (‘We cannot defend freedom abroad by hulpvragen en voor een onevenredig klein deel uit deserting it at home’), die de strijd aanbindt met het geven van werkelijk hulp of het verlenen van McCarthy — de Junior Senator uit Wisconsin die in diensten.’ De andere negen stellingen borduren ge- zijn jacht op al dan niet vermeende communisten woon voort op de bloedeloze technocratische bena- en fellow travellers de grenzen van rechtsstaat en dering die stelling 5 juist ter discussie stelt. Ze gaan fatsoen met voeten treedt en een sfeer van angst over geschiktheid van systemen van verantwoording, verspreidt in de politiek, de media, het gehele ambities van de overheid in relatie tot middelen en land. Murrow laat zien waar en wanneer McCarthy ongerijmdheden in weten regelgeving. ontspoort en geeft daarmee een bijzondere bete- De aanbevelingen om het systeem te verbete- kenis aan zijn journalistieke professionaliteit. ren en professionals beter toe te rusten overtuigen Men kan erover twisten — en dat gebeurt ook mij er niet van dat de ‘publieke dienstverlening’ al — in hoeverre de film een geheel correct beeld voldoende soelaas gaat bieden. Er blijft een beeld geeft van de historische rol van de cbs-uitzendin- hangen van een enorme overkill aan professio- gen indertijd. De kracht van de film ligt echter niet nalisering en institutionalisering in combinatie alleen in de reconstructie van het verleden, maar met een gebrek aan een menselijke benadering, ook in de opdracht die erin vervat is voor de rol van discipline, aandacht, bescherming en gezond de televisie en televisiejournalisten in het heden. verstand. Treffend in dit verband is de uitspraak De televisie, zo betoogt Edward Murrow, dient tot van een psychiatrisch patiënt die in een evalua- meer dan alleen amusement: ‘This instrument tieonderzoek naar de effectiviteit van methoden can teach, it can illuminate; yes, and it can even in de psychiatrie opmerkt: ‘Waar ik nooit aan zal inspire. But it can do so only to the extent that wennen, is dat de psychiatrie geen oog heeft voor humans are determined to use it to those ends. wat in de samenleving geknakte mensen werkelijk Otherwise it is merely wires and light in a box. zou helpen. Namelijk gewoon contact. Natuurlijk There is a great and perhaps decisive battle to be contact.’ fought against ignorance, intolerance and indiffe- rence. This weapon of television could be useful.’ edith hooge Dat gold niet alleen voor de vs in de jaren vijf- Lid redactieraad s&d tig. Good Night, and Good Luck is tegelijkertijd een allegorie op de huidige politieke omstandigheden in de vs onder het presidentschap van Bush Jr. en Good night, de positie en rol van de media daarin. Maar met betrekking tot het Nederland van 2006, waar het and good luck bestaansrecht van de publieke omroep inmiddels openlijk wordt betwist, hebben Murrows woorden De bekende Amerikaanse filmacteur George — uit een in 1958 gehouden speech die begin en Clooney doet iets wat een eenvoudige publieke eind van de film vormen — nog een andere lading. onderneming in ons land allang niet meer mag: Zij vormen een overtuigend pleidooi voor een met het geld dat verdiend wordt met supergoed lo- krachtige en onafhankelijke publieke omroep. En pende films alsOceans Eleven en Oceans Twelve finan- een aansporing aan diezelfde omroep om bij te ciert hij producties waarvan verwacht wordt dat ze dragen aan de ‘decisive battle’. geen kaskraker zullen worden. Kruissubsidiëring wordt dat genoemd. frans becker Het meest recente product van Clooney — hij Wetenschappelijk medewerker wbs

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 6 02-03-2006 16:32:50 interventie

thuis ontdooide ratten te eten krijgen. En de hengst Kalf met skippybal respectievelijk de poes die, omringd door dokters en verpleegsters, op de faculteit der diergenees- Nederland telt 16 miljoen mensen, 20 miljoen kunde in Utrecht een operatie ondergaat. huisdieren en ruim 100 miljoen zogenaamde pro- Bij de productiedieren laat Van IJken vaker ductiedieren (waaronder 85 miljoen kippen en 11 normale, alledaagse situaties zien. Maar die al- miljoen varkens). De fotograaf Jan van IJken legde, ledaagse situaties zijn zelf vaak zo extreem dat dat in opdracht van het Rijksmuseum en van nrc Han- nauwelijks opvalt. De geboorte van een kalf doet delsblad, het leven van beide categorieën dieren en nog gewoon en enigszins poëtisch aan (hoewel de hun verzorgers vast. Het resultaat van het project aanwezigheid van een geboortekrik andere taal was de afgelopen maanden te zien in fotomuseum spreekt), maar het geroutineerde opdrijven van Huis Marseille in Amsterdam en is ook in boekvorm honderden pekingeenden van de opfokstal naar verschenen (Dierbaar…, Amsterdam/Antwerpen, de afmeststal maakt al een bizarre indruk. En dan Uitgeverij Voetnoot, 2005). zijn er de echte harde, confronterende foto’s. Van Van IJken brengt, als het om de huisdieren gaat, het afkappen en dichtschroeien van de snavels van vooral de extremen in beeld. Niet de hond die door kuikens bijvoorbeeld. Of het zonder verdoving af- zijn baas wordt uitgelaten, maar de opgedofte poe- branden van het staartje van een twee dagen oude del op de Internationale Wereld Rashonden Ten- big — z’n kop verwrongen van de pijn. toonstelling. Niet de scharrelende hobbykip, maar Indruk maken overigens niet alleen de foto’s de Brahmakip die gewassen en geföhnd wordt voor waarop kippen en varkens fysiek mishandeld wor- haar optreden op de show van de Bond van Hoen- den. Troosteloos is de aanblik van honderden big- der-, Dwerghoender-, Sier- en Watervogelhouders. gen die op een kale stalvloer dicht tegen elkaar aan De boa constrictors die bij de slangeneigenaar liggen. En dan zijn er de afbeeldingen waarop de

s & d 3 | 2006 foto jan van ijken | hollandse hoogte

S&D3-2006.indd 7 02-03-2006 16:32:51 interventie

grenzenloze verveling zichtbaar wordt die het leven (‘ik eet geen vlees’), maar een belangrijke politieke van productiedieren kenmerkt. De overheid, die kwestie. Rudy Kousbroek, veteraan in de strijd voor het dierenwelzijn hoog in het vaandel heeft staan, een betere behandeling van dieren, bracht in een verplicht producenten om voor enige verstrooiing bespreking van het werk van Van IJken (nrc Han- te zorgen. Zo zien we varkens aan kettingen kna- delsblad, 22 november 2005) die strijd in verband gen die ter afleiding in de groepshuisvesting van met de bevordering van een ‘fatsoenlijke samen- een varkensvermeerderingsbedrijf zijn opgehan- leving’. De Partij van de Arbeid, die dat begrip in gen. Even verderop staart een kalf wezenloos naar haar nieuwe beginselmanifest een centrale plaats een skippybal aan het plafond van zijn stal. heeft gegeven, kan zich dat aantrekken. De fotograaf zegt dat hij het oordeel over dit ‘De mens is niet slechts verantwoordelijk voor alles graag aan de kijker zelf overlaat. Maar dat het waarborgen van zijn eigen toekomstige levens- oordeel dringt zich wel onweerstaanbaar op. Hoe voorwaarden maar ook voor die van alle andere is het mogelijk dat in één en dezelfde samenleving levende organismen op aarde’, stelt het manifest. het dier, individueel, vaak zo veel liefdevolle aan- Dat schept verplichtingen. Laat de PvdA, om de dacht en zorg (soms wat te veel zelfs) ten deel val- twee door Kousbroek genoemde voorbeelden aan len, terwijl het bij wijze van spreken om de hoek op te houden, het eten van niet-biologisch varkens- grote schaal gemaltraiteerd wordt? Het vermogen vlees — omdat in die sector de omstandigheden van mensen om andere levende wezens te kwellen het slechtst zijn — actief gaan ontmoedigen. En en te vernietigen, zo laat Van IJken zien, blijft ook laat ze het initiatief nemen om de transparantie in tijden van welvaart en vrijheid onaangetast. Te- en openbaarheid die we elders normaal zijn gaan gelijkertijd lijken sommige foto’s de overeenkom- vinden, ook op de bio-industrie van toepassing sten tussen dieren en mensen te benadrukken. Een te verklaren. Van IJken kreeg van de betreffende skippybal aan het plafond van je stal? Geen onaar- bedrijven pas na veel moeite toestemming om te dige metafoor voor een aan kwaliteit verliezende fotograferen en mocht bepaalde praktijken, zoals consumptiemaatschappij. de grootschalige vergassing van dieren op pluim- Laat dat soort overwegingen intussen geen veehouderijen, niet in beeld brengen. reden zijn om de omstandigheden waarin productiedieren verkeren, onveranderd te laten. De paul kalma omgang met de bio-industrie is geen kwestie van Redacteur s&d individuele smaak of individuele morele voorkeur

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 8 02-03-2006 16:32:51 Het Haagse wensdenken inzake Uruzgan

Bij de totstandkoming van het besluit om militairen uit te zenden naar Zuid- Afghanistan ging de Nederlandse politiek niet over een nacht ijs. Maar in het beslissende Kamerdebat werd één kernprobleem nauwelijks aangeroerd, zelfs niet door tegenstanders van de missie, constateert Thomas von der Dunk. Onze regering mag dan ‘harde randvoorwaarden’ aan de uitzending hebben gesteld, de wetten van de oorlog en de internationale politiek leren dat Den Haag in noodsituaties ‘niet daadwerkelijk bij machte zal zijn om de naleving van die toezeggingen af te dwingen’.

thomas von der dunk

Het heeft enige voeten in de aarde gehad, er wisseling, nadat eerst de ministers Brinkhorst moest zelfs de nodige buitenlandse druk aan en Pechtold hun aanvankelijke recalcitrante keu- te pas komen, maar de uitzending van Neder- tel hadden ingetrokken, begon de stemming om landse troepen naar de Afghaanse provincie te slaan. Uruzgan is een feit. Met een verrassend grote Met name de ommezwaai van de PvdA-fractie meerderheid heeft de Kamer daarmee inge- valt opvallend te noemen. Of toch niet? De partij stemd, ook met een verrassend grote meerder- had haar eindoordeel immers zo lang mogelijk heid van de PvdA; slechts één lid achtte de kans opgeschort, omdat zij (terecht) stelde dat het van slagen te klein om de sprong in het duister ¬ anders dan bij Irak ¬ hier in Afghanistan te wagen. Want dat het een sprong in het duis- niet ging om een principiële afweging tussen ter is en Nederland op enige tientallen dode voor of tegen, maar om de praktische condities militairen zal moeten rekenen, konden ook de waarónder. Zulke condities zijn in oorlogshaar- voorstanders nauwelijks betwisten. Desondanks den veelal een kwestie van dagkoersen, zodat het zeiden zij op hoop van zegen ja. verstandig is om de beslissing pas dan te nemen Dat zag er een paar maanden eerder nog heel als men over de meest actuele informatie aan- anders uit. Alleen de vvd was ¬ voorspelbaar ¬ gaande de situatie ter plekke beschikt. vrijwel onvoorwaardelijk voor, maar de meeste In zekere zin blijft het oordeel waarop zo’n partijen hadden grote aarzelingen. Vanaf de jaar- beslissing berust daarmee onvermijdelijk een momentopname. Een maand later kan de toe- Over de auteur Thomas von der Dunk is cultuurhistori- komst er veel rooskleuriger uitzien, of ¬ wat cus en publicist hier toch echt waarschijnlijker lijkt ¬ juist

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 9 02-03-2006 16:32:51 Thomas von der Dunk Het Haagse wensdenken inzake Uruzgan

niet. Het effect van de Deense cartoonrel op het ven nemen’, en tot GroenLinks en sp hebben ons door generaal Berlijn beloofde hartelijke veroordeeld. welkom kon in het beslissende Kamerdebat Dan de zaak zelve. Wouter Bos hield in de Ka- nog niet worden verdisconteerd. En evenmin mer een op het eerste gezicht overtuigend ver- het effect dat de stupide Amerikaans-Israëlische haal dat voor elk ander vraagstuk ook inderdaad reactie op de zege van Hamas bij de ¬ in het overtuigend zou zijn geweest. Zijn redenering kader van zijn Grote Democratiseringsproject gaat echter voorbij aan de wezenlijk andere aard door Bush zélf zo gewenste ¬ Palestijnse verkie- van buitenlandse politiek, waar de normale wet- zingen zal hebben op de geloofwaardigheid van ten van de trias politica met z’n parlementaire onze onbaatzuchtige bevordering van het Af- controle en verantwoordelijke ministers geen ghaanse zelfbeschikkingsrecht. De geloofwaar- opgeld doen en ook geen opgeld kunnen doen. digheid in Afghaanse ogen uiteraard, niet die Hier ligt namelijk een kloof tussen papieren af- in Haagse, want de bommenleggers die Henk spraken en een onbeheersbare werkelijkheid die Kamp zegt te willen gaan bestrijden, zijn nu een- zich niet aan papieren afspraken houdt. maal geen brave vvd-kiezers uit Lutjebroek. Zijn speech leidde dan ook tot interventies van Femke Halsema en Boris Dittrich die, vermoedelijk zonder zelf te beseffen wat het kern- tunnel- en consensusdenken probleem was, de vinger op een paar zwakke Waarom dus wel gegaan? Argumenten die ei- schakels in zijn betoog legden. Het is zinvol om genlijk niet de zaak zelf betroffen, begonnen de zijn argumenten nader te analyseren, omdat de discussie gaandeweg te overheersen. Zo waren daarin vervatte impliciete aannames nu juist er toezeggingen gedaan, of in ieder geval: er niet van toepassing zijn. waren door diverse Nederlandse ministers in internationale gremia dingen gezegd die door de gesprekspartners ¬ al dan niet terecht ¬ Er circuleren ter legitimering van min of meer (en vermoedelijk meer) als toezeggingen waren geïnterpreteerd. Met een zekere onze militaire aanwezigheid gretigheid werd Den Haag hierop ook vanuit het buitenland vastgepind. nogal wat verschillende motieven, Eenmaal naar een ‘ja’ tenderend, lijkt zich die vaak in een adem worden bovendien van veel Kamerleden een zeker tun- neldenken meester te hebben gemaakt. Het genoemd, terwijl zij in de praktijk door het tv-programma Zembla voor het voet- eerder met elkaar botsen licht gebrachte gegeven dat kritische externe specialisten niet meer werden uitgenodigd, 10 duidt erop dat de meerderheid zich nu niet Wat heeft Bos doen besluiten wel te gaan? meer door mogelijke nieuwe twijfel van de wijs Dat zijn allereerst de gevolgen van een ‘nee’. wilde laten brengen. En dan zorgt het nationale Bos: ‘Wij moeten bedenken wat het alternatief consensusdenken er al snel voor dat, indien zich is voor de Afghanen: teruggaan naar de onder- eenmaal een meerderheidsoordeel aftekent, een drukking en de terreur van de Taliban. Mooie nog veel grotere meerderheid zich daarbij aan- woorden over internationale solidariteit stel- sluit om zich niet te isoleren. Dit heeft, met het len helemaal niets voor als wij bij het minste of oog op coalitievorming na 2007, vast ook bij de geringste beetje tegenwind het bijltje erbij neer PvdA meegespeeld. Een ‘nee’, nu het cda voor ‘ja’ gooien.’ koos, zou de partij kwetsbaar hebben gemaakt Dat is helemaal waar, maar gaat voorbij aan voor het verwijt ‘geen verantwoordelijk te dur- de essentie: dat is niet het risico dat er soldaten

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 10 02-03-2006 16:32:52 Thomas von der Dunk Het Haagse wensdenken inzake Uruzgan

sneuvelen ¬ dat is inherent aan een leger ¬ Er circuleren ter legitimering van onze militaire maar het risico dat al die soldaten sneuvelen aanwezigheid nogal wat verschillende motie- zonder het einddoel dat hun sneuvelen zou kun- ven, die vaak in een adem worden genoemd nen rechtvaardigen dichterbij te brengen. Of dat alsof ze automatisch in elkaars verlengde lig- zij daarmee zelfs een averechts resultaat boeken. gen, terwijl zij in de praktijk eerder met elkaar Dat laatste is niet ondenkbaar. Bijvoorbeeld om- botsen ¬ zeker op de korte termijn, en de korte dat dat sneuvelen, zeker als men dat aan Neder- termijn komt altijd eerder dan de lange termijn, landse zijde een beetje beperkt wil houden en in gevaarlijke situaties dus toch maar à la Amerika het zekere voor het onzekere kiest, gepaard zou Het grote misverstand waaraan kunnen gaan met een hoop slachtoffers onder de Afghanen. menig interventionist ten prooi Zoiets draagt in de regel niet bij aan de populariteit van een bezettingsmacht ¬ en de Neder- lijkt, is dat de Taliban een soort landers zijn dat nu eenmaal, hoe men dit met buiten-Afghaanse Marsmannetjes welmenende vn-resoluties nu ook wendt, keert of legitimeert. En zoiets draagt dus zeker niet bij vormen aan de Afghaanse perceptie dat de bezetters als bevrijders gekomen zijn, zoals die rozige propa- niet in de laatste plaats bij westerse politici die gandafilmpje van de Landmacht suggereren. De hun daden steeds ten overstaan van een kritisch meeste mensen zijn nu eenmaal niet dankbaar thuisfront moeten legitimeren dat in ruil voor wanneer hun huis in puin wordt geschoten, ook weinig doden veel vooruitgang wenst. al gebeurt dat met een democratische bedoeling. Hoe staat het met de kansen op het realiseren van ‘veiligheid’ en ‘democratie’, en wat moet de voorkeur verdienen? Veiligheid en democratie criteria voor succes zijn namelijk geen synoniemen. En als dat er- Wat Bos totaal niet ter sprake brengt is de vraag gens geldt, dan wel in Afghanistan. Het grote wanneer de vn-missie als geheel geslaagd mag misverstand waaraan menig interventionist heten. Kofi Annan riep dat Uruzgan zonder ten prooi lijkt, is dat de Taliban een soort bui- Nederlandse deelname succes vergeten kon. ten-Afghaanse Marsmannetjes vormen, terwijl Maar wat is hier ‘succes’? Wat is het hoofddoel zij gewoon uit de Afghaanse samenleving zijn en einddoel? Wanneer is de missie eigenlijk voortgekomen. Dat maakt het ook heel moeilijk volbracht? Als we nu niet weg kunnen blijven, om hen van hun omgeving te onderscheiden, omdat het anders een puinhoop wordt, wanneer zeker voor buitenstaanders ¬ en dat zullen wij kunnen we dan wel weg? Komt er ∑berhaupt blijven, hoeveel cursusjes islamistiek de legerlei- ooit een moment, waarop dat zou kunnen? Of ding ook volgt. De heldere scheidslijnen tussen 11 wordt dit een eeuwigdurend moeras ¬ met alle een ‘goedwillende’, ‘gewone’ bevolking die ons consequenties van dien? Bosnië, waar we nu al dankbaar omarmt enerzijds, en ‘foute’ krijgshe- meer dan tien jaar zitten, toont aan: dat duurt ren, fundamentalisten en terroristen anderzijds, veel langer dan ieder van tevoren had gedacht. is een ten departementsburele verzonnen fictie, En de mondiale repercussies van afstel zijn op die slechts aangeeft hoezeer de ambtelijke denk- de Balkan aanzienlijk kleiner dan in Afghanistan kaders in onze keurig gereglementeerde wes- of Irak. terse wereld volledig zijn losgezongen van de Kortom: wat moet er door de interventie buiten-westerse realiteit. gerealiseerd en bereikt zijn, aleer Afghanistan Hoe had men zich trouwens de communica- weer aan de Afghanen overgelaten kan worden? tie in de praktijk voorgesteld, om zowel node-

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 11 02-03-2006 16:32:52 Thomas von der Dunk Het Haagse wensdenken inzake Uruzgan

put dreigden te raken, zal de stabiliteit niet ten goede komen, want dan raakt men direct aan Als Henk Kamp werkelijk de een belangrijke inkomstenbron. In Noord-Af- ghanistan bestaat die stabiliteit vooral, doordat Afghaanse samenleving wil men de krijgsheren in dit opzicht stilzwijgend moderniseren, dan kan hij niet met rust laat. Die krijgsheren zijn bovendien echt niet geïnteresseerd in emancipatorisch volstaan met twee jaar, maar moet meisjesonderwijs en allerlei andere idealistische westerse fratsen die hun patriarchale machts- hij intekenen voor twee eeuwen positie gaan ondermijnen. Het brengen van ‘democratie’ en ‘rechtsstaat’ ¬ ondanks het Ame- rikaanse debacle in Irak en Palestina schijnen loze eigen slachtoffers als nodeloze schietinci- sommigen daarvan nog steeds monter te reppen denten te vermijden? Hoe ziet sergeant Jansen ¬ impliceert een rechtstreeks conflict met die straks het verschil tussen een dorpsoudste en krijgsheren, en daarmee kan men alle ‘stabiliteit’ een opstandeling? Aan de wapenvoorraad zal het vooreerst weer geheel vergeten. Als Henk Kamp vaak niet liggen ¬ dus wie bij twijfel het eerst werkelijk de Afghaanse samenleving wil moder- schiet, schiet het eerst raak. En het talenonder- niseren, dan kan hij niet volstaan met twee jaar, wijs op de kma omvat nog niet alle Afghaanse maar moet hij intekenen voor twee eeuwen. dialecten, dus ligt ook langs deze weg een mis- Op kortere termijn zal er te weinig zichtbaar verstand snel op de loer. Voor leerzame voor- resultaat geboekt worden om de Afghaanse beelden zij bij deze de Amerikaanse speelfilm bevolking ervan te overtuigen dat zij van onze Jarhead van harte aanbevolen. aanwezigheid duurzaam beter wordt, en dat die Wat gaan we daar dus doen? Het terrorisme eventuele vooruitgang-op-termijn opweegt te- bestrijden? De papaverteelt uitroeien? Stabiliteit gen de in het tastbare hier en nu plaatsvindende brengen? Het land opbouwen, wat dat dan ook vernedering van de bezetting en haar onvermij- wezen moge? (Van wederopbouw is in Uruzgan delijke cultuurimperialistische implicaties. Met uiteraard geen sprake.) De democratie brengen, andere woorden: of wij het willen of niet, wij be- inclusief scholen voor meisjes en dergelijk landen dan in een situatie van neokolonialisme, moois meer? Als ‘terrorismebestrijding’ het waarbij het gekoloniseerde land alsmaar niet hoofddoel is ¬ en de naburige Amerikanen heb- rijp voor zelfstandigheid wordt geacht ¬ zoals ben dat in elk geval tot een belangrijk hoofddoel Indonesië door Den Haag zeventig jaar terug. En gebombardeerd ¬ dan kan men die stabiliteit waar dat toe geleid heeft, weten we. en scholenbouw voorlopig vergeten: dan moet er gewoon eerst een oorlog worden gevoerd, en 12 dat is meestal bevorderlijk voor scholenbouw Hoe staat het met de westerse noch stabiliteit. Wat is dat terrorisme trouwens precies? Hoe verhoudt het gevaar van de Taliban geloofwaardigheid in islamitische zich tot ‘Londen’ en ‘Madrid’? Voor het opblazen van metro’s zijn geen afmattende trainingskam- ogen, als het westerse verblijf in pen in Talibaanse bergen nodig; een kort tele- Afghanistan door gebrek aan foontje vanuit een stedelijke Spaanse leunstoel volstaat. vooruitgang alsmaar tot sint- Ook bestrijding van de papaverteelt, de juttemis moet worden gerekt? laatste tijd nogal eens als interventie-argument opgevoerd toen de andere argumenten uitge-

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 12 02-03-2006 16:32:52 Thomas von der Dunk Het Haagse wensdenken inzake Uruzgan

Want dan is de cruciale vraag: hoe staat het punt heeft lang onduidelijkheid bestaan, maar met de westerse geloofwaardigheid in isla- heeft het kabinet ten langen leste precies gezegd mitische ogen, als het westerse verblijf door wat er ook gezegd moest worden: als de navo- gebrek aan vooruitgang alsmaar tot sint-jut- commandant wil dat er in zijn gebied iets niet temis moet worden gerekt? En dat dus tegen gebeurt, dan gebeurt dat niet.’ de niet bepaald irrelevante achtergrond van de Op dat moment interrumpeerde Femke Hal- Amerikaanse politiek ten aanzien van de drie sema. Haar punt: minister Bot had die middag probleemlanden Israël, Irak en Iran, plus het juist gezegd géén absolute garanties te kunnen stilzwijgen over de Russische barbarij in Tsjet- geven dat er geen gevangenen naar Guantánamo sjenië? Wat heeft dat voor consequenties voor onze verhouding met de islam ¬ iets wat ook van toenemend binnenlands belang is, zoals de Bos gaat ervan uit, dat wij onze cartoonkwestie illustreert? Bijvoorbeeld voor onze geloofwaardigheid als brenger van vrij- beschavingsmissie isaf van de heid en democratie, gezien het voortdurende meten met twee maten? brute Amerikaanse operatie Tegen de achtergrond van die weigering van Enduring Freedom kunnen de Amerikanen om hun kortzichtige Midden- Oostenpolitiek wezenlijk te herzien, zal een scheiden, en dat vervolgens ook de langdurige westerse aanwezigheid in Afghani- Afghanen keurig dat onderscheid stan door veel moslims, die nu toch al menen dat zij voortdurend vernederd en als tweede- zullen maken rangs mensen behandeld worden, niet als een oprechte bevrijding maar als een achterbakse bezetting worden ervaren. Wat het effect daar- Bay zouden gaan. Bos daarop: als wij graag wil- van is op de kansen van Bin Laden om nieuwe len dat de Afghaanse regering souverein is, terroristen te werven, laat zich uittekenen. En kunnen wij niet afdwingen dat zijzelf nooit om de bestrijding daarvan was het toch allemaal krijgsgevangenen aan de Amerikanen uitlevert. indertijd met die invasie in Afghanistan te doen. Hoofdzaak volgens hem: ‘De Nederlandse regering is er voor 100% in geslaagd ervoor te zorgen dat er binnen datgene waarvoor de Nederlandse nederlandse garanties, amerikaanse regering juridisch verantwoordelijk gesteld kan regels worden, geen enkele krijgsgevangene terecht zal Men had mogen hopen dat dergelijke overwe- komen in Guantánamo Bay.’ gingen een plaatsje in Bos’ betoog hadden gekre- Helaas werkte Halsema haar punt niet verder gen. Bos gaat er evenwel van uit, dat wij onze be- uit, want het gaat hier om een probleem dat 13 schavingsmissie isaf van de brute Amerikaanse essentiëler is dan zij zichzelf zal hebben gerea- operatie Enduring Freedom kunnen scheiden, liseerd. Nog los van Bos’ merkwaardige reductie en dat vervolgens ook de Afghanen keurig dat van het risico van onmenselijke behandeling onderscheid zullen maken. Die scheiding was tot het Amerikaanse Guantánamo Bay, alsof een voor de PvdA essentieel ¬ anders, zo Bos, ‘zou de authentieke Afghaanse gevangenis een soort PvdA er niet aan willen beginnen. Er mag geen sociale werkplaats zou zijn: is die toegezegde enkele twijfel over bestaan dat de regels van het scheiding in de praktijk wel veel meer dan een humanitaire oorlogsrecht worden nageleefd.’ vrome wens? De PvdA heeft die eis vanaf de aanvang hard Is het reëel om te denken dat als Bin Laden in gesteld ¬ en die eis is ingewilligd. Bos: ‘Op dit Uruzgan gesignaleerd zou worden, de Amerika-

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 13 02-03-2006 16:32:52 Thomas von der Dunk Het Haagse wensdenken inzake Uruzgan

nen dan eerst keurig bij Balkenendes comman- aties waarvoor een grote legermacht op de been dant ter plekke zouden aanbellen om toegelaten geroepen wordt. te worden? En is het reëel om te denken dat, Het onderliggende probleem, dat al deze indien de Amerikanen als gevolg van een in onhoudbare retorische manoeuvres verklaart, Nederlandse ogen barbaars optreden in de pro- is het ongemakkelijk gevoel in Den Haag over blemen raken en vervolgens de Nederlanders te hulp roepen, de Nederlandse troepen even de andere kant op zouden kijken, onder het motto: Onder de niet door de vn buiten de regels spelen mag niet van JP? Want wat zou dat betekenen indien de Nederlanders gesanctioneerde Amerikaanse steun zouden behoeven? Dat de Amerikanen ¬ vanuit hun perspectief zeer begrijpelijk ¬ dan inval in Irak lijdt nu ook de wél zouden kunnen zeggen: kook dan nu ook maar door de vn gesanctioneerde gaar in jullie eigen sop? Dat zij soms, als zij wél te hulp zouden schieten, eerst de humanitaire navo-missie in Afghanistan gebruiksaanwijzing van de Kamer voor kanon- nen binnen de bebouwde kom zouden raadple- gen? Of dat, op een moment dat hijzelf in hoge ¬ en dus het wantrouwen jegens ¬ de brute nood verkeert, de Nederlandse commandant dat Amerikaanse wijze van oorlogsvoering. Zelfs als voorwaarde zou stellen, met de toevoeging: Kamp was immers reuze geschokt toen hij een kom anders maar niet? Heeft men op het Bin- tv-reportage te zien kreeg waarop Amerikaanse nenhof wel door dat een oorlog bijna per defini- soldaten Afghaanse deuren intrapten en Ame- tie schending van regels en rechten impliceert? rikaanse sergeanten bij het toebrullen van hun De door Washington gewillig beloofde en ondergeschikten blijkens het veelvuldig gebruik door Den Haag met het oog op eigen gewetens- van een bepaald vierletterwoord van een onge- nood dankbaar omarmde scheiding tussen de remde genitale obsessie blijk gaven. eigen expeditie en Enduring Freedom is een Dat wantrouwen is als zodanig volkomen vorm van vroom wensdenken, puur voor bin- terecht, maar op basis van diep wantrouwen valt nenlands gebruik bedoeld, om alle ethische niet vruchtbaar samen te werken in situaties twijfelaars over de streep te trekken. Een derge- waar men, als de nood aan de man is, blinde- lijk reglement van orde werkt alleen in stabiele lings van elkaar opaan moet kunnen. Als dat situaties, en dat zijn meestal niet het soort situ- om zeer plausibele redenen niet kan, kan men beter thuis blijven. Bij Nederlands-Amerikaanse samenwerking zullen, alleen al vanwege het Is het reëel om te denken dat Amerikaanse gewicht, steeds de Amerikaanse re- 14 gels tellen. De Amerikanen zullen echt niet van als Bin Laden in Uruzgan tevoren te horen krijgen: trap ditmaal die deur gesignaleerd zou worden, de niet in, maar klop eerst even netjes aan, en let onderwijl ook nog een beetje op je taalgebruik, Amerikanen dan eerst keurig bij want anders krijgt Henk Kamp een cultuurschok Balkenendes commandant ter waar hij nog niet tegen kan. In plaats van dat zij het essentiële probleem plekke zouden aanbellen om van deze tweeslachtigheid ¬ wel samen gaan, maar niet te veel willen samenwerken ¬ onder toegelaten te worden? ogen zagen, ging de discussie tussen Bos en Hal- sema een andere richting uit. De eerste wierp de

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 14 02-03-2006 16:32:52 Thomas von der Dunk Het Haagse wensdenken inzake Uruzgan

laatste voor de voeten dat GroenLinks indertijd in de eisen die wij aan de missie gesteld hebben. wel met de isaf-missie in Noord-Afghanistan En wij constateren nu dat de opzet van deze mis- heeft ingestemd en dat Uruzgan daarop nu het sie mede als gevolg van de eisen die wij gesteld logische vervolg vormt. hebben, in tal van opzichten sterk verbeterd is.’ Halsema stelde daarop terecht dat indertijd Op dat moment volgde een nieuwe interrup- van Guantánamo Bay nog geen sprake was, tie aangaande het gevaar van vermenging van maar miste zo opnieuw het meest wezenlijke isaf en Enduring Freedom, ditmaal van Dittrich. punt. Dat is namelijk dat door de Amerikaanse Maar helaas reageerde deze vervolgens niet interventie in Irak ook ‘Afghanistan’ ¬ zowel de meer op het daaropvolgende antwoord van Bos, voortzetting in het noorden als de uitbreiding naar het zuiden ¬ ongeacht alle theoretische vn-legitimaties in de praktijk toenemend in een Noch de Taliban, noch president ander politiek licht komt te staan, omdat beide kwesties door toedoen van de tegenpartij steeds Karzai zal zich veel aantrekken meer met elkaar verweven raken en daarmee ¬ en dat is nog veel belangrijker met het oog van toezeggingen van onze Kamp op de lange termijn ¬ ook in islamitische ogen aan onze Kamer; diens politieke steeds meer met elkaar verweven raken. In de ogen van Bush en Rice zijn zij dat overigens eveneens, overleven is niet hun eerste al wordt dat op beslissende momenten ten be- hoeve van het meekrijgen van tegenstribbelende prioriteit. Hetzelfde geldt voor Europeanen niet al te nadrukkelijk meegedeeld. Washington Anders gezegd: onder de niet door de vn gesanctioneerde Amerikaanse inval in Irak lijdt nu ook de wél door de vn gesanctioneerde navo- dat andermaal onbedoeld de crux blootlegt. missie in Afghanistan. En wel zodanig dat men Bos: ‘Ik kan hier alleen maar mijn werk doen ¬ gezien het boven geformuleerde risico van als de informatie die ik van de minister krijg een negatieve Arabische perceptie van een langen die hij van zijn militaire staf krijgt, door mij durig westers verblijf in Afghanistan ¬ langza- voor waar aangenomen kan worden.’ Vervol- merhand niet aan de vraag ontkomt of door Irak gens, verwijzend naar de verzekeringen van de Afghanistan nog enige kans van slagen heeft. navo-commandant: ‘Ik gun U de inschatting dat zoiets niet waar te maken is en dat dit allemaal niet zal kloppen, maar als dat mijn veronderstel- op hoop van zegen ling bij dit debat moet zijn, kan ik wel ophou- Maar ook hierover ging het woordenduel Bos- den. Dan kan ik helemaal niets meer geloven, en Halsema niet. Bos beperkte zich ter verdediging dan kan ik mijn werk niet doen. Ik ga ervan uit 15 in zijn vergelijking tussen gaan naar Noord-Af- dat de minister van Defensie aan zijn woorden ghanistan toén en gaan naar Zuid-Afghanistan gehouden kan worden en dat hij ons naar waar- nú tot een afweging van de risico’s met betrek- heid heeft geïnformeerd. Hij weet net zo goed king tot mogelijke misdragingen en liet de risi- als ik dat als dat niet zo is, vooral hij een groot co’s met betrekking tot een mogelijk mislukken probleem heeft.’ van de missie als geheel buiten beschouwing. Bos heeft hier gelijk en ongelijk tegelijk. Vervolgens bracht Bos iets te berde dat in een Hij heeft in principe gelijk, omdat binnen een democratie weliswaar wezenlijk moet zijn, maar parlementaire democratie een Kamerlid ervan tegelijk in de buitenlandse politiek zelden toe- opaan moet kunnen dat de minister de waar- reikend is: ‘Wij zijn steeds consequent geweest heid spreekt en zijn toezeggingen gestand zal

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 15 02-03-2006 16:32:52 Thomas von der Dunk Het Haagse wensdenken inzake Uruzgan

doen, zodat de Kamer op behoorlijke wijze haar bleem-voor-Kamp, beslist een zaak van onderge- controlerende taak kan vervullen ¬ in het te- schikte orde. genoverliggende geval kost dat de minister im- Dat betekent dat de kwaliteit van de ver- mers zijn kop. Het punt is immers, dat de PvdA strekte garantie van niet-vermenging van beide indertijd een aantal voorwaarden heeft gesteld missies nauwelijks afhangt van de Nederlandse om akkoord te kunnen gaan. Na veel soebatten minister die die garantie heeft gegeven, maar heeft de coalitie die ingewilligd, deels ook nadat van de bereidwillige medewerking van bui- de navo bereid was gebleken de verlangde ga- tenlandse politici die over inhumaan geweld ranties op dit terrein te geven. Althans: op papier wezenlijk anders denken en daarover niet op het ¬ en daar schuilt bij dit soort kwesties het pro- Binnenhof politieke verantwoording hoeven af bleem, en daar ligt al snel het feitelijk ongelijk te leggen. Dat betekent dus ook dat een oordeel van Bos. over een dergelijke kwestie inderdaad, met voor- Politiek is in normale verhoudingen ook een bijgaan aan alle beloftes van de eigen minister, zaak van vertrouwen. Wie eisen stelt alvorens ‘ja’ moet afhangen van een inschatting van hoe de te zeggen, kan niet ‘nee’ zeggen als die eisen ¬ situatie zich realiter ontwikkelen zal. misschien tegen de verwachting in ¬ worden ingewilligd. Daarom kon Bos, nu de voorwaarden eenmaal ingewilligd waren, ook niet meer Wat de ‘harde randvoorwaarden’ terug. Daarmee zou hij te kennen geven: wat U ook belooft, ik geloof U niet. Dan kan niet alleen betreft is het positieve Kamer een Kamerlid zijn werk niet meer doen, maar is het ook zinloos voor een minister een Kamerlid besluit inzake de missie naar tegemoet te komen. Uruzgan feitelijk op niet méér Alleen: hoe reëel zijn de garanties op inwil- liging in dit geval in de praktijk? Minister Kamp gebaseerd dan op hoop van zegen kan alles in het werk willen stellen om zijn woord gestand te doen, maar is hij wel duurzaam in de positie om dat woord ook gestand Dat betekent dus ¬ en daar ligt natuurlijk te kunnen doen? Als het om een binnenlandse een wezenlijk probleem voor een parlemen- kwestie zou gaan, móét het antwoord op deze taire democratie ¬ dat het woord van de mi- vraag ten principale bevestigend luiden; het te- nister eigenlijk niet terzake doet. Dat was wat gendeel zou immers betekenen dat de regering Dittrich had moeten zeggen, om de essentie niet over de macht zou beschikken om effectue- bloot te leggen van de onmogelijke positie ring van haar besluiten af te dwingen. waarin Bos was komen te verkeren doordat hij Maar in internationale kwesties is dat bijna toezeggingen had gekregen van degenen die hij 16 per definitie het geval. Daar telt uiteindelijk niet daar weliswaar om had gevraagd, maar die tege- het recht, maar de macht. Neem Afghanistan. lijk, als puntje bij paaltje komt, niet voldoende Noch de Taliban, noch president Karzai zal zich greep op de situatie zullen hebben om die toe- veel aantrekken van toezeggingen van onze zeggingen ook daadwerkelijk gestand te kun- Kamp aan onze Kamer; diens politieke overle- nen doen. Dat is de kern van het probleem waar ven is niet hun eerste prioriteit. Hetzelfde geldt een beschaafd land voor komt te staan als zij voor Washington: dat Kamp dan weet dat ‘hij zich op uitdagingen op een niet daadwerkelijk een groot probleem heeft’, zoals Bos stelt, is voor door recht en wet geordend werkterrein voorbij Bush, als hij de keuze heeft tussen een geslaagde- haar eigen grenzen stort. terroristenvangst-met-probleem-voor-Kamp De PvdA heeft haar jawoord gegeven aan een en een mislukte-terroristenvangst-zonder-pro- militaire missie op grond van toezeggingen die

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 16 02-03-2006 16:32:53 Thomas von der Dunk Het Haagse wensdenken inzake Uruzgan

door de Nederlandse regering zijn gedaan zon- zou dat doen. En zeker zijn familie zal begrij- der dat diezelfde Nederlandse regering in nood- pelijkerwijs aan een paar extra dode anonieme situaties daadwerkelijk bij machte zal zijn om Afghanen de voorkeur geven boven een dode de naleving van die toezeggingen af te dwingen. eigen zoon. Wie deze werkelijkheid niet wil Een oorlog is vrijwel per definitie onbeheers- aanvaarden, moet niet gaan. Wat de ‘harde rand- baar, en als het eigen leven op het spel staat, zet voorwaarden’ betreft is het positieve Kamerbe- elke soldaat speciale fatsoensregels die hem bij sluit inzake de missie naar Uruzgan feitelijk op zijn redding belemmeren snel opzij. Niet alleen niet méér gebaseerd dan op hoop van zegen. een soldaat trouwens, ook een gewoon burger

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 17 02-03-2006 16:32:53 Bezint eer gij beloont

Wat drijft ons tot prestaties? En wat komt ons toe als beloning voor onze inspanningen? De marktfetisjist heeft zijn antwoord wel paraat. Maar is elke vorm van inkomensongelijkheid acceptabel? En draait werkelijk alles om geld? Lodewijk de Waal onderzoekt welke criteria salarisverschillen rechtvaardigen. Aan werkgevers, werknemers en de overheid de opdracht om de verhoudingen in balans te brengen: ‘Inspirerend leiderschap vraagt om voorbeeldgedrag vanuit humane waarden. Ook als het om inkomen gaat.’ Een mix van motieven beweegt mensen, aldus Dick Pels. We delen een behoefte aan erkenning, maar die kan worden uitgedrukt in méér dan geld en goederen alleen. Rehabilitatie van het klassieke

18 eerbegrip en een ont-materialisering van de ‘statusstrijd’ openen de deur naar ‘een nieuwe balans (…) tussen concurrentie en solidariteit, en een werkelijk sociale meritocratie’.

s & d 3 | 2006 foto jörgen caris | hollandse hoogte

S&D3-2006.indd 18 02-03-2006 16:32:53 19

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 19 02-03-2006 16:32:53 Bezint eer gij beloont (1) De schaamteloosheid voorbij

Over inkomensvorming en inkomensverdeling

lodewijk de waal

Als voorzitter van de fnv Dienstenbond moest immers nogal onwaarachtig om inkomens- ik in het begin van de jaren negentig onder- verschillen onbekend te laten en daarmee het handelen over de openbaarheid van inkomens. maatschappelijke debat over een belangrijk De fnv was daar voorstander van omdat wij thema als inkomensvorming te belemmeren. En meenden dat hierdoor een zodanige maatschap- het is winst als hierdoor ook voor lagere inko- pelijke discussie zou ontstaan dat excessieve mens en middeninkomens het bespreken van inkomensvorming aan banden zou worden salarisverschillen minder een taboe wordt. Die gelegd. Wij geloofden in het schaamtegevoel, calvinistische schaamte lijkt tegenwoordig af- in de calvinistische opvattingen over rijkdom gelegd. Op zichzelf is dat goed. De krampachtige van de Nederlandse ondernemers. Het taboe op benepenheid is weg, maar de keerzijde is dat er praten over het salaris, waardoor zelfs collega’s geen nieuwe moraal voor in de plaats is geko- er met elkaar niet over durfden spreken, wilden men. Men lijkt zich aan de top nergens meer iets wij doorbreken. van aan te trekken. Mijn Engelse collega John Monks van de tuc Ik heb zelf de kwestie veel later, in een rede (Trades Union Congress) waarschuwde mij voor op 1 mei 2001 ¬ ik was toen voorzitter van de naïviteit op dit gebied. In zijn land had openheid fnv ¬ aan de orde gesteld met het voorstel een over salarissen aan de top juist een opstuwende kleptocratentax in te voeren: een volledige af- werking gehad. Op de golf course schepten on- roming van salarissen die als excessief moeten dernemers op over hun eigen inkomen en wie worden beschouwd (ik stelde de grens toen op te laag scoorde zorgde er wel voor dat hij de vol- circa 3 miljoen gulden). Die interventie had een gende keer een paar sporten op de inkomenslad- aantal achtergronden, waarvan de toen van de 20 der was geklommen. Ik deed het af met de toen vakbeweging geëiste loonmatiging er één was. nog voor de hand liggende veronderstelling dat Het is onverdraaglijk dat een deel van het be- Engeland een ander sociaal-economisch model drijfsleven dat daartoe de macht heeft, zichzelf en een andere ondernemerscultuur kende. aanzienlijke loonsverhogingen toekent, terwijl Inmiddels kan ik me dit soort gesprekken op het ‘gewone volk’ tot bescheidenheid wordt ge- Nederlandse golfbanen heel goed voorstellen. maand ¬ soms zelfs door dezelfde voorlieden Toch is die openheid een groot goed. Het is uit het bedrijfsleven. Ik beoogde ook, door het over de boeg van de Over de auteur Lodewijk de Waal was voorzitter van de belasting te gooien, dat de overheid haar morele vakcentrale fnv en zal per 1 juli a.s. algemeen direc- oordeel over die topsalarissen zou uitspreken. teur worden van de vereniging Humanitas Immers, men praatte wel heel verontwaardigd

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 20 02-03-2006 16:32:54 Bezint eer gij beloont Lodewijk de Waal De schaamteloosheid voorbij

over die hoge salarissen (Wim Kok bijvoorbeeld, en de Verenigde Staten andere sociaal-economi- met zijn taalkundig curieuze ‘exhibitionistische sche modellen kennen, waarin men veel minder zelfverrijking’), maar het bleef bij vrijblijvende terughoudendheid betracht ten aanzien van oproepen. de topinkomens. Dit is echter niet juist: ook in Groot-Brittannië vindt een emotionele discussie plaats over de topinkomens van wat Het ‘Nederlandse model’ biedt men daar ‘fat cats’ noemt. In de vs introduceerde de overkoepelende vakorganisatie afl/cio een aanknopingspunten voor een spel genaamd greed (‘hebzucht’), waarin je je degelijke discussie over de salaris en het bedrijf waar je werkt kunt intik- ken, waarop je kunt zien dat je pakweg 400 jaar topinkomens moet werken voor het jaarsalaris van je baas. Vergelijkbare verontwaardiging is er in Frank- rijk en Duitsland. Je zou verwachten dat politici dit signaal Zeker is dat het ‘Nederlandse model’ aankno- zouden oppakken: hier was een concreet, zij pingspunten biedt voor een degelijke discussie het radicaal voorstel. Maar de moed van politici over de topinkomens. De essentie van dit Neder- strekte niet ver. Zelfs het terugbrengen van het landse model is mooi omschreven door de ser enige jaren daarvoor nog geldende toptarief in het advies Convergentie en overlegeconomie uit van 72 procent voor hoogste inkomens werd 1992. Hierin wordt gesteld dat de overheid en niet overwogen. Wel dwong de vakbeweging in de sociale partners drie centrale doelstellingen menig sociaal akkoord de werkgevers lippen- delen: dienst te bewijzen aan de noodzaak aan de top > een evenwichtige economische groei, pas- ‘eenzelfde terughoudendheid’ te betrachten als send binnen het streven naar duurzame ont- de vakbonden beloofden voor hún achterban. wikkeling; Maar ieder onderzoek toonde weer aan dat veel > een zo groot mogelijke arbeidsparticipatie; werkgevers van grote ondernemingen hier lak > een redelijke inkomensverdeling. aan hadden. Niet alleen behielden zij de macht Sociale partners moeten zich op die centrale hun eigen salaris naar believen te verhogen, ze doelstellingen richten, daarbij hun eigen be- maakten er ook ruimschoots gebruik van. leidsinstrumenten hanteren en die op elkaar In dit artikel wil ik verder gaan dan mijn afstemmen. Onderdeel van het model is dat je verontwaardiging uit te spreken over de top- gezamenlijk en tijdig analyses maakt, die de salarissen en een zoektocht ondernemen naar grondslag vormen voor de adviezen aan de rede morele grondslag van inkomensverschillen. gering. Welke inkomensverschillen zijn op grond van En daar wringt de schoen als het gaat om de welke criteria te rechtvaardigen? Op welke wijze derde gedeelde doelstelling, die van een rede- 21 zou daaraan in de praktijk vorm kunnen worden lijke inkomensverdeling. Met deze doelstelling gegeven? Welke rol heeft de overheid, zowel ten wordt nog wel rekening gehouden als zij direct aanzien van haar eigen personeel als met betrek- verband houdt met het terrein waarop wordt ge- king tot belastingheffing en sociale zekerheid? adviseerd, zoals het wettelijk minimumloon, de bijstandsnorm of de belastingherziening. Maar over wat precies een redelijke inkomensverde- het nederlandse model ling is, is in de afgelopen decennia zelden of Kritiek op hoge salarissen aan de top wordt vaak nooit gesproken. afgedaan als klein Hollands geneuzel. Er wordt De vakbeweging stelt de inkomensverdeling dan op gewezen dat landen als Groot-Brittannië wel aan de orde in de cao-onderhandelingen.

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 21 02-03-2006 16:32:54 Bezint eer gij beloont Lodewijk de Waal De schaamteloosheid voorbij

Daar vindt immers verdeling van de loonsom technisch een moeilijke kwestie, zekere in com- plaats, wordt gesproken over verhogingen en plexe ondernemingen. Soms hebben mensen in over de salarisstructuur. Maar in de reguliere een relatief ondergeschikte positie een sleutel- gesprekken over de loonvorming in de cao functie: letterlijk geldt dit voor de portier zonder waken werkgevers er steeds voor om de topin- wie het bedrijf niet kan beginnen, figuurlijk komens van het management in de discussie te voor een ict-medewerker die het hele bedrijf betrekken. Het inkomen van de topmanagers plat kan leggen. Al met al biedt deze benadering komt nergens binnen de arbeidsverhoudingen dan ook weinig aanknopingspunten. automatisch aan de orde. Onder druk van de Nu is er in de vakbeweging uiteraard veel publieke verontwaardiging over excessieve sa- nagedacht over de vraag wat je eigenlijk zou larissen komt het thema tegenwoordig hier en moeten belonen. De markt speelt in dit den- daar op de cao-agenda, maar meer als druk- en ken een ondergeschikte rol: het gaat erom de ruilmiddel dan als kernthema. In ruil voor het waarde van het ‘arbeidsoffer’ te definiëren. afvoeren van dit agendapunt krijgt ‘het gewone Voor iedere functie vraagt men zich af wat het volk’ er soms wat centjes bij, maar het geeft top- arbeidsoffer van een willekeurige werknemer managers en hun commissarissen de gelegen- voor die functie zou kunnen zijn. Dit is de kern heid dit onder elkaar te blijven regelen ¬ met van de functiewaardering, die we in veel cao’s een voorspelbare uitkomst. terugvinden. Een functie wordt opgesplitst in elementen, die elementen worden op waarde geschat, en functiewaardering uiteindelijk bepaalt de som van die waarden Om te kunnen bepalen wat een redelijke inko- een rangorde in een bedrijf of een bedrijfstak. mensverdeling is, moet er beter worden nage- Vervolgens wordt er een loonniveau aan de dacht over de vraag wát je nu eigenlijk beloont. functieverdeling gekoppeld. Op dat moment Wie gelooft in de grenzenloze werking van de raakt het marktdenken het inhoudelijk waar- markt, is natuurlijk snel klaar: de onzichtbare deren van een functie. De elementen waarin de hand van de markt zal zijn werk doen. De vraag functie wordt gesplitst, worden hoger gewaar- blijft dan echter onbeantwoord waarom dit een deerd naarmate ze ‘zeldzamer’ zijn. Handarbeid rechtvaardige verdeling zou opleveren. is minder zeldzaam dan leidinggevende capaciteiten, staat maatschappelijk minder in aanzien en wordt dus lager gewaardeerd. In een respectvolle, Er zou eigenlijk voortdurend discussie moeten plaatsvinden over de juistheid van humane samenleving scoort de weging. Worden bijvoorbeeld mannelijke verantwoordelijkheid eigenschappen niet bevoordeeld boven de 22 ‘verzorgende’, meer feminiene eigenschap- voor mensen hoger dan pen? Beroemd is het voorbeeld van de man die auto’s op een parkeerplaats bewaakt en hoger verantwoordelijkheid gewaardeerd wordt dan iemand die werkt in de voor kapitaalgoederen kinderopvang ¬ een mooi voorbeeld van hoe kapitaal in sommige wereldbeelden vóór mensen gaat. Dit verklaart ten dele waarom er nog Sommigen stellen dat je zou moeten bepalen altijd een verschil in beloning is tussen mannen wat een individu via zijn of haar arbeid toevoegt en vrouwen. ‘Mannelijke’ eigenschappen als ‘de aan de productie van een onderneming. Omdat baas zijn’ en ‘risico lopen’ worden mijns inziens bijna altijd gewerkt wordt in teamverband is dat overgewaardeerd. Fysieke risico’s (slijtage door

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 22 02-03-2006 16:32:54 Bezint eer gij beloont Lodewijk de Waal De schaamteloosheid voorbij

zwaar werk) worden aan de andere kant weer ze die functies wel in de vergelijking betrekken, onvoldoende gecompenseerd, zeker als je ze ver- schiet de loonlijn vaak sky high omhoog. Boven- gelijkt met de soms doorgeschoten weging van dien worden vaak bonussen toegekend die niets ‘verstandelijke’ eigenschappen. met het arbeidsoffer te maken hebben, maar met Kortom, er zou discussie moeten plaatsvinden het bereiken van meestal materialistische doel- over eeuwenoude (voor-)oordelen, soms geba- stellingen van de onderneming. Weg redelijke seerd op schaarste, soms op culturele opvattin- inkomensverhoudingen, welkom aan de theorie gen, soms gewoon op macht. Toch kan hier een van de prijsprikkels. relatie worden gelegd tussen het marktdenken en Onder invloed van de globalisering is een redelijke inkomensverhoudingen: je kunt discus- marktfundamentalisme tot ontwikkeling geko- siëren over de marktprijs van een arbeidsoffer en men, dat de traditionele inkadering van functie- over de inhoudelijke waarde van een functie. waardering en loonschalen in ons model dreigt te slopen. Een ander mensbeeld rukt op: de mens die vooral door geld moet worden aangezet tot Prestatiebeloning heeft een vaste hogere productiviteit. Prestatiebeloning heeft een vaste plaats gekregen in het handboek plaats gekregen in het handboek van de moderne personeelsmanager. In mijn ervaring werkt het overigens meestal niet. Ne- van de moderne personeels derlanders hebben het niet zo op jaagsystemen manager en extreem goed of slecht beoordelen. Zeker het middenkader ziet de mens liever als collega dan als homo economicus, als concurrent, als pro- In die discussie zal een humanist de sy- ductiefactor of als overlever in een darwinistisch stemen doorlichten op rechtvaardigheid, en scenario. Maar voor de top is steeds meer een an- functie-elementen toetsen op hun bijdrage aan dere, meer Angelsaksische cultuur gaan gelden. duurzaamheid, hun neutraliteit ten aanzien Vanuit het aandeelhoudersbelang gedacht, zijn van mannelijke en vrouwelijke eigenschappen, het vooral de korte-termijndoelstellingen die hun bijdrage aan een respectvolle, humane sa- de beurswaarde van een onderneming bepalen. menleving. Dat zou een samenleving moeten Wat de gevolgen kunnen zijn als dit het gedrag zijn waarin verantwoordelijkheid voor mensen in hoge mate beïnvloedt, hebben bedrijven als hoger scoort dan verantwoordelijkheid voor Enron en Ahold laten zien. Hier is het mensbeeld kapitaalgoederen. Excellentie mag op sommige zo ver doorgeschoten dat het niet alleen niet gebieden best beloond worden: in geld als daar meer humaan is, maar bovendien economisch aanleiding toe is, maar liever nog met immateri- contraproductief. Het is niet verwonderlijk dat ële waardering, bijvoorbeeld in de vorm van een verkeerde prikkels verkeerd gedrag opleveren opleiding die mogelijkheden biedt voor ontwik- als het om zulke grote bedragen gaat. 23 keling in je functie naar meer zinvol werk. Bovendien, als de leiders in een samenleving zó sterk de nadruk leggen op materialistische waarden, geven zij een verkeerd voorbeeld aan ‘marktconforme’ topsalarissen de middengroepen die zich vaak spiegelen aan Bij het bepalen van de loonlijn die aan de rang- het zogenaamde goede leven aan de top. Het is orde van functies gekoppeld is, doet zich vaak een oud-Hollandse grap: ‘Grote stelen, kleine iets merkwaardigs voor als de hoogste functies stelen, maar grote stelen het meest.’ Het gedrag in zicht komen. Veel bedrijven passen deze van de top stimuleert de middengroepen het waardering alleen toe op functies onder het eigen belang voorop te stellen. Als je al gelooft niveau van de Raad van Bestuur. En voor zover dat geldelijke prikkels voor veel mensen werk-

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 23 02-03-2006 16:32:54 Bezint eer gij beloont Lodewijk de Waal De schaamteloosheid voorbij

zaam zijn ¬ onderzoek wijst overigens in een zoeken, zou men gedwongen zijn vraagtekens te andere richting ¬ dan kun je beter aansturen zetten bij de eigen riante beloning. Het zou een op algemeen onderschreven doelstellingen als goed idee zijn om hier een omgekeerde bewijs- duurzame groei, hoge arbeidsparticipatie en last in te voeren: degenen die zichzelf of anderen maatschappelijk verantwoord ondernemen. zo rijkelijk belonen moeten aantonen dat die beloning werkelijk ‘marktconform’ is. Nu steeds meer multinationals zich erop Zou het arbeidsoffer van de laten voorstaan dat zij ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’, is het wonderlijk dat een minister-president werkelijk redelijke inkomensverdeling daar vrijwel nooit groter zijn dan dat van een een onderdeel van lijkt te zijn. Wie bijvoorbeeld de General Business Principles van Shell erop na- reorganiserende directeur van pluist zal niets vinden over de noodzaak van een een groot ziekenhuis? redelijke inkomensverdeling. Ik sprak er met enkele topondernemers over, en ze waren even stil. Vervolgens kwam er het argument van de Pleidooien voor matiging van inkomens aan marktwerking die alles bepaalt, maar ze leken de top stuiten keer op keer op de tegenwerping zich er toch enigszins ongemakkelijk bij te voe- dat die topsalarissen nu eenmaal worden afge- len. Maatschappelijk verantwoord ondernemen dwongen door marktwerking. Soms geloof ik gáát immers over beschaafde correcties op die daar wel in. Een klein deel van de beroepsvoet- marktwerking. En is het beschaafd, is het maat- ballers realiseert fabelachtige inkomens. Maar schappelijk verantwoord, dat de baas van Unile- hier is aantoonbaar sprake van een transparante ver een salaris heeft dat in de miljoenen euro’s markt: ze worden weggekocht als ze te goed loopt, terwijl een theeplukster in India van haar en te goedkoop zijn. Dat kunnen we allemaal loon nauwelijks haar kinderen kan voeden? Is waarnemen. Dergelijke spectaculaire verkopen het dan voldoende te verklaren dat je je houdt komen onder topmanagers vrij weinig voor. Bo- aan het plaatselijk verplichte minimumloon? vendien komen er veel meer buitenlanders naar Vernederende inkomensverschillen staan Nederland dan dat er Nederlandse ‘topmana- haaks op maatschappelijk verantwoord on- gers’ worden weggekocht door buitenlandse ondernemen. Definieer het minimale inkomen dernemingen. Nu is het van tweeën één: óf die ten minste als een ‘leefbaar minimumloon’, markt werkt helemaal niet zo perfect (misschien een loon waarvan een individu en degenen die bestaat hij zelfs wel niet), óf de Nederlandse ma- direct van hem of haar afhankelijk zijn, kun- nagers zijn niet goed genoeg om weggekocht te nen leven. En laten we vervolgens de discussie worden. Beide mogelijkheden leveren niet echt aangaan op basis waarvan de beloning van ver- 24 een motief op voor een hoog salaris. schillende functies maximaal kan verschillen. Te gemakkelijk wordt als vanzelfsprekend Een verhouding van één op honderd zou in een aangenomen dat er een prijsopdrijvende markt aantal gevallen al een spectaculaire verlaging bestaat. Niet alleen krijg je vaak de indruk dat van de topsalarissen of een even spectaculaire er een markt gezocht wordt bij het gewenste verhoging van de minimumlonen betekenen. salarisniveau, men zoekt eenvoudig niet naar geschikte mensen die het voor een ‘gewoon’ sa- beloning in de publieke sector laris willen doen. Kortom, in veel gevallen is het arbeidsmarktargument flauwekul. Als men de In het licht van de voorgaande beschouwing moeite zou nemen de werking van de arbeids- over redelijke beloningsverhoudingen en de markt voor deze topfunctionarissen echt uit te rol van marktwerking is de recente discussie

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 24 02-03-2006 16:32:54 Bezint eer gij beloont Lodewijk de Waal De schaamteloosheid voorbij

over salarissen in de publieke en semi-publieke de douche mogen, terwijl de directeur meer ver- sector hoogst interessant. Waarom is er eigen- dient dan de minister-president. lijk zo veel meer opwinding in de politiek over Het venijn zit vaak in de variabele beloning salarissen in de publieke sector dan over die in die bovenop het basissalaris komt. Kennelijk de marktsector? En is het terecht dat men voet- zijn bestuurders van mening dat als je je werk stoots aanneemt dat het salaris van de minis- goed doet, het basissalaris ontoereikend is. Een ter-president het maximum zou moeten zijn? gedachte die leidt tot een loterij zonder nieten. Zou het arbeidsoffer van de minister-president Zo spelen politici en topambtenaren haasje over werkelijk groter zijn dan dat van een reorga- met hun inkomens. En ‘Dijkstal’ werkt daar in niserende directeur van een groot ziekenhuis? feite aan mee. En zijn de talenten die benodigd zijn voor de Wie de publieke zaak wil dienen, moet over functie van minister-president inderdaad een karakter beschikken dat niet door hebzucht schaarser dan die van een secretaris-generaal en geldzucht wordt gekenmerkt. Is het louter na- van een groot ministerie die het beleid moet uit- jagen van eigenbelang in veel ondernemingen voeren? Over dit soort vragen stapt men wat al te al contraproductief, in een dienende functie in gemakkelijk heen. de publieke sector levert het zeker de verkeerde ‘Wie de hoogste verantwoordelijkheid draagt, managers op. De publieke zaak is niet gediend moet ook het meeste betaald worden. En dat is in met zelfverrijking. Dit betekent dat hier ten dele onze ogen de minister.’, aldus Hans Dijkstal van van een afgezonderde arbeidsmarkt sprake is: de gelijknamige commissie in nrc Handelsblad. namelijk een van mensen die een zeker idea- Alsof alleen verantwoordelijkheid de waarde van lisme, hart voor de publieke zaak, stellen boven een functie bepaalt! gewin op korte termijn. De opwinding over de beloning van sommige publieke functies is overigens zeer begrijpelijk, juist door het ontbreken van transparantie over Als je een vaste verhouding van de besteding van ons belastinggeld. Waarom ‘verdient’ een baas van een hbo-instelling ruim één op tien in bruto salaris zou _ 225.000 en waarom ging dit salaris in 2004 15 procent omhoog, toen de rest van het onder- hanteren tussen ‘sociaal wijs op de nullijn werd gehouden? Ik heb in minimum’ en de top van de de publieke discussie maar één argument van inhoudelijke aard gehoord: de grootte en com- ambtenarij en politiek, komt plexiteit van de instelling. Maar is dat voldoende er vast een extraatje voor de rechtvaardiging? Hier ziet men overigens twee ontsporingen tegelijk. Ten eerste is er voor deze minima in zicht functies in het hbo wel degelijk een systeem 25 van functiewaardering (Hay) en dat indiceert een (overigens ook niet mis) basissalaris van Dat geldt des te meer voor politici: willen wij _ 160.000. Kennelijk vindt men dat niet genoeg. werkelijk mensen in de politiek die het ‘voor het Ten tweede zijn deze bestuurders tegen de wens geld’ doen? Die niet een stap terug willen doen van de bonden uit de onderwijs-cao gehaald, als ze al veel verdienen? Willen we topmanagers waardoor een ‘verdelende’ en matigende discus- in de politiek die niet komen als ze niet dik be- sie met de vertegenwoordigers van de andere taald worden? Of willen we mensen die bereid werknemers is bemoeilijkt. Nog schrijnender zijn een offer te brengen om de publieke zaak te zijn de vaak zeer hoge salarissen in de care-sec- mógen dienen? Ik zou zeggen: liever idealisme tor, waar cliënten maar eenmaal per week onder dan zucht naar geld. En dat ‘offer’ is nu ook weer

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 25 02-03-2006 16:32:55 Bezint eer gij beloont Lodewijk de Waal De schaamteloosheid voorbij

niet zo groot: van het salaris van politici, top- de herverdelende overheid ambtenaren en bestuurders van semi-publieke instellingen kun je opperbest leven. Behalve als werkgever en als normgever voor de Verder is van belang dat de overheid en veel aanpalende semi-publieke sector, speelt de over- semi-publieke instellingen monopolist zijn: de heid ook een rol door te herverdelen via het be- ‘klanten’ kunnen niet elders terecht, en kunnen lastingstelsel en een bodem te leggen onder het meestal niet hun ongenoegen uiten door weg te inkomensgebouw via een wettelijk minimum- blijven, zoals destijds de klanten van Albert Heijn loon en een daarvan afgeleid sociaal minimum. deden vanwege ‘de tien miljoen van Moberg’. Dat laatste is, zoals ooit werd gesteld, op zichzelf Ten slotte geldt voor de publieke sector, een teken van beschaving, ware het niet dat evenals voor vakbonden en fondsenwervende veelvuldig met deze sociale bodem is gemani- instellingen, dat je je er scherp van bewust moet puleerd. zijn dat je salaris wordt opgebracht door mensen Het sociaal minimum zou een inkomen die vaak onbetaald vrijwilligerswerk doen voor moeten zijn waarvan, in de gegeven maatschap- dezelfde organisatie, maar zelf een veel beschei- pelijke omstandigheden, iemand fatsoenlijk kan dener inkomen hebben. Jouw geld komt uit hun leven. Het is echter zeer de vraag of het sociaal- portemonnee! Alle reden voor extra terughou- minimumniveau iemand in staat stelt om deel dendheid. te nemen aan onze welvaartsstaat. Het staat wel vast dat culturele ontwikkeling, aanschaf van dure boeken of van mooie muziek niet binnen Grote inkomensverschillen zijn het bereik van de sociale minima liggen. Toe- nemende armoede gaat gelijk op met de eerder vernederend en een vorm van besproken verrijking aan de top. Wat eens een diefstal teken van beschaving was, is verworden tot een niveau waarop je gedwongen wordt tot een ge- ïsoleerd bestaan, zonder uitjes, zonder culturele Ik zou ervoor willen pleiten in de publieke ontwikkeling, zonder cadeautjes voor je om- sector een koppeling te leggen tussen de on- geving. Er is alle aanleiding om daar iets aan te derkant van het loongebouw en de bovenkant. doen. Jarenlang is het sociaal minimum niet verhoogd Als het kabinet daarvoor budgettair tekort- en is de armoede toegenomen: hier greep de komt, is herverdeling via het belastingstelsel he- overheid in vanwege onder meer schaarse mid- lemaal niet zo gek. Er zijn zulke simpele dingen delen. Aan de top is vaak wel degelijk flink extra te bedenken voor politici met lef: maximering verdiend, al was het maar via arbeidsmarkttoe- van de hypotheekrenteaftrek bijvoorbeeld, of slagen voor secretarissen- en directeuren-gene- herstel van een hoog tarief in de inkomstenbe- 26 raal. Het karakter van de publieke sector brengt lasting voor veelverdieners. met zich mee dat het adagium moet zijn ‘samen uit, samen thuis’. Waarom zouden we de inko- conclusies mens van politici niet koppelen aan het sociaal minimum? Als je een vaste verhouding van één In het voorgaande heb ik een aantal mogelijkhe- op tien in bruto salaris zou hanteren tussen ‘soci- den om het tij te keren de revue laten passeren. aal minimum’ en de top van de ambtenarij en po- Ik vat ze nog eens kort samen: litiek, komt er vast een extraatje voor de minima > De ser gaat zich fundamenteel op dit onder- in zicht. Voor de toekomst zou het een stimulans werp bezinnen. Een redelijke inkomensver- bieden om de minima niet te snel achter te laten deling is immers een centraal doel van werk- lopen. nemers en werkgevers.

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 26 02-03-2006 16:32:55 Bezint eer gij beloont Lodewijk de Waal De schaamteloosheid voorbij

> De overheid moet normen stellen: zowel in gedrag vanuit humane waarden. Ook als het haar herverdelende taak via een fiscaal top- om inkomen gaat. tarief als door hernieuwde bepaling van een Heel veel geld verdienen doet geen goede leefbaar sociaal minimum. dingen met mensen. Het is ook slecht voor de > De overheid als werkgever moet de inko- sociale cohesie. Het verdeelt het land en geeft mensverdeling onder haar verantwoordelijk- de verkeerde prikkels: richting korte-termijn- heid niet schever maken; dus geen eenzijdige denken, shareholders value en zelfs fraude. Het aandacht voor de top. gaat erop lijken alsof alles in geld waardeerbaar > De overheid als toezichthouder in de semi- is en alsof geld de maatstaf van alle dingen is. publieke sector moet normen stellen, bijvoor- Grote inkomensverschillen zijn bovendien ver- beeld een salarisverhouding van één op tien. nederend en een vorm van diefstal. Waardering Het salaris van de minister-president hoeft voor het individu, betrokkenheid op elkaar, niet altijd het maximum te zijn. zorg voor elkaar, gedeelde waarden en normen, > Er moet een nieuwe discussie komen over de bescheidenheid en fatsoen, duurzaamheid van waarden achter de functiewaardering. In dat ondernemen komen onder druk bij exorbitante kader zou de discussie over wát er gewaar- verschillen in inkomen. deerd wordt, moeten herleven. Betrek hierbij Leiders die vasthouden aan grote inkomens- waarden als sociale verantwoordelijkheid, verschillen missen een essentieel onderdeel van zorgzaamheid en inzet voor een fatsoenlijke leiderschap: ze zijn geen onderdeel meer van samenleving. de groep die ze leiden. Ze geven een verkeerd > Betrek de ‘top’ in de cao-onderhandeling voorbeeld aan degenen die onder hen werken, over de verdeling van de loonsom. inspireren de samenleving op een verkeerde > Toets kritisch of arbeidsmarktargumenten manier en stimuleren onverschilligheid over het wel relevant zijn; draai hier de bewijslast om. lot van de mensen die aan de onderkant van de > Een redelijke inkomensverdeling wordt on- samenleving verkeren. derdeel van (internationaal) maatschappelijk verantwoord ondernemen. De bodem wordt Dit artikel is een bewerking van de Socrateslezing die een ‘living wage’. Lodewijk de Waal op 1 december 2005 uitsprak in de > Inspirerend leiderschap vraagt om voorbeeld- Rode Hoed te Amsterdam.

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 27 02-03-2006 16:32:55 Bezint eer gij beloont (2) Eerherstel voor de eer

Op weg naar een sociale meritocratie

dick pels

‘Eerherstel’, aldus de reactie van journalist Char- verankering. De valse eerbaarheid van het geld les Groenhuijsen op het vonnis van de Hilver- moet worden ondermijnd, om ruimte te ma- sumse kantonrechter, die de nos verplichtte om ken voor een herwaardering van het ‘zuivere’ hem _ 489.375 te vergoeden voor zijn ontslag. eermotief. ‘Geld is bijzaak, het gaat om de eer’, Het was tekenend dat Groenhuijsen (die eerder zo vatte olympisch schaatskampioen Enrico door Journaal-baas Hans Laroes een zakken- Fabris de zuivere sportmentaliteit onlangs nog vuller was genoemd) zijn goede naam op deze eens samen. Natuurlijk stond de commercie te manier met het slijk der aarde dacht te kunnen trappelen en kon hij zijn gouden plak meteen schoonwassen. Die ‘Amerikaanse’ reactie van omzetten in lucratieve sponsorcontracten. Ook de voormalige Amerika-correspondent bewees in de sport zijn eer en geld op een vaak per- nog eens dat geld en eer in onze vercommercia- verse manier met elkaar verknoopt. Niettemin liseerde cultuur in een perverse relatie tot elkaar verwoordde de schaatser een ideale ethische zijn komen te staan. volgorde die ook in andere maatschappelijke Dezelfde krant die berichtte over deze bescha- sectoren als voorbeeldig zou kunnen gelden. mende afkoop bevatte een opvallend pleidooi Ik begin mijn onderzoek naar het eermotief voor financiële prikkels in het voortgezet onder- met een kritische beschouwing van het prikke- wijs. De vijandige houding tegen leren en je best lende boek van Rutger Claassen, Het eeuwig tekort doen zou wellicht verdwijnen als studenten via (2004). Claassen laat zien hoe de algemeen-men- een premiestelsel zouden worden geprikkeld selijke behoefte aan erkenning in moderne me- om goede cijfers niet langer als nerdy maar als ritocratische en marktgeleide maatschappijen cool te zien. Zij zouden ‘het leren dan gaan zien aanleiding geeft tot een alzijdige concurrentie 28 als serieus “werk”, waarmee net als in de maat- om status en geld. Per saldo heeft hij echter te schappij geld verdiend wordt, en wel in verhou- weinig oog voor de productieve kanten van de ding tot de geleverde prestaties. En geld brengt, maatschappelijke wedijver en is zijn morele ook onder jongeren, sociale status met zich mee’ oriëntatie op gemeenschapszin te idealistisch (nrc Handelsblad, 18 februari 2006). van toon. De klassieke of ‘classicistische’ eere- In dit stuk doe ik een poging om immateriële thiek, die hier te lande bijvoorbeeld wordt aan- prikkels zoals eer, erkenning, prestige en status geprezen door neoconservatieven als Kinneging juist los te maken van deze materialistische en Spruyt, biedt een nuchterder beeld van het motief om ‘grootse daden te doen’ en daarmee Over de auteur Dick Pels is socioloog en publicist eer in te leggen. Dit klassieke eerbegrip biedt Noot zie pagina 38 een welkome ontsnapping uit ingeburgerde

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 28 02-03-2006 16:32:55 Bezint eer gij beloont Dick Pels Eerherstel voor de eer

maar simplistische tegenstellingen als die tus- Iedereen moet zijn eigen naam zelf maken, in sen eigenbelang en algemeen belang, materiële een concurrentieproces dat wordt aangedreven en morele prikkels of markt en moraal. Het door het motief om anderen te willen overtref- zuivert het ‘prestatiemodel’ van plat-materialis- fen in iets wat door de samenleving als een tische motieven, zonder de schaduwzijden van waardevolle bijdrage, als een verdienste wordt de prestatiecultuur zelf te verdoezelen. Een re- beschouwd. habilitatie van de eerethiek verdiept bovendien Erkenning wordt daarmee het ultieme posi- het democratisch ideaal, dat de gelijkheid niet tionele goed dat niet alleen op het spel staat in moet verabsoluteren maar juist op zoek moet de markteconomie, maar ook in de politiek, de gaan naar een nieuwe balans tussen gelijkheid wetenschap, de kunst, de sport en andere cul- en ongelijkheid. tuurdomeinen. In deze alzijdige prestigestrijd krijgen materiële goederen een belangrijke sociale, instrumentele waarde. Rijkdom, als een schaarste, erkenning en wedijver voor iedereen zichtbaar teken dat men geld heeft Hoort schaarste onlosmakelijk bij de mense- verdiend, is immers vaak de enige manier om lijke conditie? Of is ze eerder een plaag, en is er sprake van een cultuur van de schaarste die kan en moet worden veranderd? Claassen stelt vast Een rehabilitatie van de eerethiek dat er een pijnlijke en misschien wel onover- brugbare kloof gaapt tussen onze behoeften verdiept het democratisch ideaal, en de middelen om die te bevredigen. Steeds opnieuw valt er een hiaat tussen ons verlangen dat de gelijkheid niet moet naar een beter leven en de realisering ervan, verabsoluteren maar juist op zoek ook wanneer wij erin zijn geslaagd om onze elementaire levensbehoeften te vervullen. Er is moet gaan naar een nieuwe tegenwoordig zelfs sprake van een paradox van balans tussen gelijkheid en schaarste en overvloed: juist de toegenomen welvaart wakkert gevoelens van ontevreden- ongelijkheid heid aan. Onderzoek wijst bijvoorbeeld uit dat de langdurige stijging van de materiële welvaart in de afgelopen halve eeuw mensen boven een te (laten) zien wie er binnen het nieuwe status- bepaald welvaartsniveau nauwelijks gelukkiger systeem geslaagd is. Het effect hiervan is dat een heeft gemaakt (Layard 2005). economische benadering van de schaarste gaat Claassen zoekt de verklaring van deze para- overheersen, die prestaties en goederen vooral dox vooral in de menselijke behoefte aan erken- via geld waardeert en vergelijkt, en andere do- ning. Anders dan in traditionele samenlevingen meinen naar zijn eigen voorbeeld modelleert. 29 met een streng hiërarchisch standensysteem, Maar is de behoefte aan erkenning wel leidt die universele behoefte in moderne, meri- noodzakelijk? En is erkenning noodzakelijk tocratisch geordende samenlevingen tot een on- een gevecht? Volgens Claassen moet zowel de afgebroken strijd om sociale posities en sociale eenzijdige gerichtheid op sociaal prestige als het waardering. De traditionele hiërarchische ver- eenzijdige gebruik van economische middelen deling van de eer wijkt voor de democratische in de prestigestrijd worden gerelativeerd. We gelijkwaardigheid van alle mensen. De plaats kunnen ons niet eeuwig blijven gedragen als van ieder individu op de sociale ladder wordt pubers op het schoolplein en onze obsessie voor niet langer bepaald door zijn afkomst maar is sociale goedkeuring de baas laten spelen over idealiter het resultaat van zijn eigen inspanning. ons verlangen naar onafhankelijkheid en naar

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 29 02-03-2006 16:32:55 Bezint eer gij beloont Dick Pels Eerherstel voor de eer

solidariteit en gemeenschap. Er moet dan ook deze wordt vercommercialiseerd. Claassen volgt een meer pluralistisch antwoord op het schaars- hier de suggestie van Rifkin (2000) dat we ons teprobleem worden gezocht, dat de dominantie moeten bevrijden van het werkethos en het van de economische of commerciële strategie spelethos meer moeten gaan cultiveren. Het spel van behoeftenbevrediging ondermijnt. is een activiteit waarin we sociale verbanden op Claassen gaat hiervoor te rade bij Arendts een spontane en natuurlijke wijze ervaren. Het bekende onderscheid tussen arbeid, werk en is dan ook beter ‘om samen muziek maken dan handelen (Arendt 1998). In ‘werk’ en ‘handelen’ naar een gekochte cd te luisteren, om samen is de concurrentie gericht op een hoger doel dan te sporten dan alleen op televisie voetbal te de materiële accumulatie die vooropstaat in de kijken, en om samen toneel te spelen dan naar arbeid. De nadruk ligt hier op duurzame pro- de laatste Hollywoodproductie te gaan kijken’ (Claassen, 210). Bovendien is het spel een typisch intrinsieke activiteit. In het spel staat para- Concurrentiedrang en eerzucht doxalerwijze niets op het spel. Het gaat om de kwaliteit van de prestatie, en de wedijver tussen leveren de emotionele energie die de concurrenten is de manier om dat te bereiken (‘meedoen is belangrijker dan winnen’). nodig is om nieuwe ideeën, Een pluralistische benadering van de beelden of stijlen door te zetten schaarste kan volgens Claassen dan ook een aantal strategieën volgen. Ouders en leraren tegen het verlammende gewicht kunnen bijvoorbeeld laten zien dat er méér van de traditie en de gevestigde is tussen hemel en aarde dan hard werken en zo veel mogelijk consumeren. Binnen tal van opinie instituties kan een schaarste-neutrale sfeer worden geschapen, waar andere dan commerciële waarden gelden. De invloed van marketing en dukten (zoals in het werk van de handwerksman reclame kan worden beperkt, en de strijd kan of de kunstenaar) en op onsterfelijk makende worden aangebonden met het dominante winst- prestaties (zoals in het handelen van de politicus en groeidenken. In een narcistische opvatting of de wetenschapper). De sociale betrokkenheid van schaarste, waarin de ander slechts een obsta- van de deelnemers is tegengesteld aan de poging kel is voor mijn meerdere eer en glorie, gedijen om erkenning af te dwingen, omdat zij is gericht normen en waarden slecht. Waar de strijd om op het samen creëren van iets van een hogere individuele erkenning vooropstaat, kunnen orde. De behoefte aan erkenning wordt niet mensen zich de luxe van belangeloze en tijd- meer uitsluitend bevredigd door de schepping rovende affectieve relaties steeds minder per- 30 van een individuele identiteit, maar door iets te mitteren. Die ontwikkeling kan alleen worden doen voor een concrete gemeenschap: ‘van de gekeerd door ‘een morele verandering op brede bijdrage van de kunstenaar tot de verzorging schaal, waartoe een oriëntatie op activiteiten die van de ouderen, van een nieuwe wetenschappe- de gemeenschapszin bevorderen een goed begin lijke vinding tot het zich inzetten voor de belan- is’ (Claassen, 221-22). gen van de buurt’ (Claassen, 200-1). In de huidige tijd zijn ‘belangeloze’ activitei- gemengde gevoelens ten als wetenschap, politiek en kunst onderdeel geworden van het arbeidsproces en in de greep Als de behoefte aan sociale erkenning universeel geraakt van de economisering. Maar de intrin- is, is de strijd om erkenning dan onvermijdelijk? sieke waarde van cultuur gaat verloren zodra Claassen meent van niet. Het Hobbesiaanse con-

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 30 02-03-2006 16:32:56 Bezint eer gij beloont Dick Pels Eerherstel voor de eer

flict om eer, waardigheid en uitzonderlijkheid probleem schuilt dus niet zozeer in het spel van is in zijn ogen uiteindelijk triviaal en onnodig. de concurrentie zelf (hoewel de schaduwzijden Wat hem stoort in het competitieve individu- ervan niet moeten worden weggepoetst) als wel alisme is zowel de focus op het eigenbelang als in de materiële en commerciële pervertering de oriëntatie op geld en winst. In zijn ogen zou ervan. Dat geld en goederen in de prestigestrijd erkenning minder een positioneel goed moeten een instrumentele waarde verkrijgen is dan niet zijn waarover individuen met elkaar strijden, onvermijdelijk, maar kan ook aanleiding zijn en meer een door harmonie, wederkerigheid en om de statusstrijd van die materialistische per- solidariteit gestuurd proces. De nadruk zou dan vertering te zuiveren. meer komen te liggen op solidaire vormen van erkenning zonder hiërarchie, onderlinge vergelijking en strijd, waarin mensen worden gewaar- Het voornaamste probleem schuilt deerd ‘om wat zij zijn’ en ‘een plaats onder de zon verwerven, temidden van andere mensen’. niet zozeer in het spel van de Maar die benadering onderschat de positieve effecten en de prikkelende kracht van de concurrentie zelf (hoewel de wedijver in een dynamische, meritocratische schaduwzijden ervan niet moeten cultuur. Anderen te willen overtreffen in iets wat als verdienstelijk of voortreffelijk wordt worden weggepoetst) als wel in beschouwd, en daarmee eer in te leggen, is in de materiële en commerciële elk geval een essentieel motief voor alle cultuur- vernieuwers en ‘ondernemers’, ongeacht of zij pervertering ervan actief zijn in de economie, de populaire cultuur, de sport, de politiek, de wetenschap of de kunst. Toegegeven: die concurrentiedrang en eerzucht We hebben kortom een realistischer uit- zorgen er vaak voor dat zij roofbouw plegen op gangspunt nodig dan de essentialistische zichzelf en hun omgeving. Maar die prikkels onderscheidingen van Arendt of het idyllische leveren tegelijkertijd de emotionele energie die spelethos van Rifkin. Bij Arendt wordt de logica nodig is om nieuwe ideeën, beelden of stijlen van de ‘arbeid’ veel te sterk gecontrasteerd met door te zetten tegen het verlammende gewicht die van het ‘werk’ en het ‘handelen’. Terwijl ar- van de traditie en de gevestigde opinie. Nieuwe beid en economie naar instrumentele en mate- ideeën en praktijken worden niet zomaar in har- rialistische waarden worden getrokken, worden monie erkend en aanvaard, maar moeten vrijwel werk en handelen daartegenover sterk geïdea- altijd door strijd worden afgedwongen. De be- liseerd. De concurrentie verdwijnt niet geheel, langen die tot die strijd prikkelen zijn noodzake- maar staat in dienst van het samen scheppen lijke motoren van creativiteit en aanjagers van van zaken van een hogere orde: cultuur, weten- 31 de natuurlijke elitevorming in de democratie. schap, politiek. Ook Rifkin idealiseert het spel Zoals Claassen zelf aangeeft, bestaan er tegenover de arbeid als een activiteit waarin vele vormen van wedijver, individualisme en paradoxalerwijze niets op het spel staat. Anders eigenbelang die niet allemaal zijn gekoppeld dan in de economische competitie, zou het hier aan commercie, geld verdienen of het maken alleen gaan om de kwaliteit van de prestatie en van winst. Men moet daarom oppassen om het de gemeenschappelijkheid van de spelers (‘het kind (de prikkel om de beste te willen zijn en samen spelen van een mooi spel’). daarmee sociale lof en waardering te oogsten) Maar deze dichotome benadering miskent niet met het badwater (geldelijke prikkels en niet alleen de competitieve structuur van ‘ho- beloningen) weg te gooien. Het voornaamste gere’ activiteiten zoals wetenschap, politiek en

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 31 02-03-2006 16:32:56 Bezint eer gij beloont Dick Pels Eerherstel voor de eer

kunst, maar ook de complexe empirische werke- opzicht complex en dubbelzinnig is, maar dat lijkheid van ‘gemengde’ gevoelens en motieven. eigenwaarde en identiteit routineus worden ver- Cultuurvernieuwing is net zo goed een product taald in materiële eigendom en rijkdom. van concurrentie als van coµperatie. Alle vormen van concurrentie veronderstellen een minimale eerzucht en hebzucht samenwerking, al was het maar omdat men het belangrijk vindt om elkaar te bestrijden en dus In de huidige mediacultuur met zijn cultus van te investeren in de inzet van de strijd. Die geza- de persoonlijke roem is rijkdom in elk geval niet menlijke investering in het spel en de knikkers langer de enige manier om publieke zichtbaar- maakt concurrenten tot ‘antagonistische me- heid en erkenning te verwerven. Maatschappe- deplichtigen’ (Bourdieu) die belang hebben bij lijk succes wordt tegenwoordig ook afgemeten en dus ook medeverantwoordelijk zijn voor het aan de voor iedereen zichtbare aanwezigheid instandhouden van het strijdperk zelf. Boven- als publieke figuur (als Bekende Nederlander) dien wordt die strijd nooit zuiver individueel op de tv en in andere media. Net als bij grote maar ook groepsgewijs gevoerd, op grond van vermogens of riante salarissen is het ook hier gemeenschappelijke doelen en gevoelens van natuurlijk de vraag of men die status en de bij- solidariteit, zowel voor andere groepsleden als behorende inkomsten wel (zelf) heeft verdiend. voor buitenstaanders. In plaats van te geloven in de sprookjes van de wetenschap om zichzelfs wille, het l’art pour Een grotere nadruk op eerbewijzen l’art, of de politiek als belangeloze dienst aan land en volk, is het dan ook realistischer om te gaat het perverse verdringings denken in termen van mixed motives. Mensen worden gemotiveerd door psychologische effect van monetaire beloningen pakketten waarin intrinsieke en extrinsieke tegen, zodat de intrinsieke drijfveren (en alles wat daartussen zit) elkaar op vele manieren kruisen. Dat geldt ook voor econo- motivatie voor bepaalde mische motieven, die een complexe samenhang en spanning vertonen tussen prikkels zoals de waardevolle activiteiten in ere zucht naar avontuur, vernieuwingsdrang, de wil wordt hersteld tot macht, eerzucht en geldzucht. Goed en kwaad zitten hier dichter op elkaar en zijn onderling sterker verbonden dan in een traditionele mora- Zonder de media-roem daarom als model of als listische benadering kan worden verantwoord. doel aan te prijzen, kunnen we ons afvragen Men krijgt het één (wilskracht, doorzettings- of eergevoel en de hang naar succes niet meer 32 vermogen, emotionele energie) niet zonder het kunnen worden aangesproken wanneer we het ander (egoïsme, profileringsdrang, hang naar beste in mensen naar boven willen halen. De publiciteit). nieuwe openbaarheid suggereert in elk geval Maar die dubbelzinnigheid maakt het niet de mogelijkheid om de erkenningsschaarste minder urgent om kritiek te leveren op de eco- te reguleren via een permanent publiek debat, nomische afbuiging en pervertering van het con- waarbij hiërarchieën van verdienste worden currentieproces. Het probleem van de schaarste vastgesteld aan de hand van de publieke toe- ligt minder in de eerzucht dan in de op geld en kenning van eerbewijzen. Het eergevoel en de goederen gerichte hebzucht ¬ en in de substitu- sociale erkenning (het psychisch inkomen van tie van de laatste voor de eerste. En het probleem de openlijke waardering door anderen, door van de eerzucht is niet zozeer dat zij in moreel de gemeenschap) zouden dan voor een deel de

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 32 02-03-2006 16:32:56 Bezint eer gij beloont Dick Pels Eerherstel voor de eer

plaats innemen van de waardebepaling door een landen met een zekere aversie tegen al te grote anonieme markt, die in feite het recht van de inkomensverschillen (zoals de Scandinavische sterkste (de rijkste) legitimeert. landen) kennen een relatief gedetailleerd onder- Prijzen komt dan in de plaats van beprijzen, scheidingenstelsel. Vóór de neoliberale revolutie en de sociale erkenning van waarde en verdien- van Thatcher was het honours system in Enge- ste wordt bij voorkeur uitgedrukt in openbare land uitgebreider dan daarna. De vs, waar de loftuitingen, gunstige publiciteit, eervolle marktlogica sterker heerst, kent relatief weinig vermeldingen, titels, bekroningen, hoge onder- staatsoorkonden, anders dan het meer ‘socialis- scheidingen, medailles, oorkonden, bekers, lint- tische’ Frankrijk, waar jaarlijks vier maal zoveel jes, citatiescores, hoge noteringen op hitlijsten decoraties worden uitgereikt als in het buurland of in top-honderds: niet van de rijksten maar Engeland. Hoe rijker een land bovendien is, des van de besten en meest verdienstelijken op elk te groter de vraag naar onderscheidingen. Dit gebied. Een lintje of medaille is natuurlijk niet heeft wellicht te maken met de verminderde meer dan een stukje stof of metaal, maar tegelij- meeropbrengst van geldelijke beloningen en kertijd zijn zij de materialisering van een gecon- de sociale distinctie die zij opleveren, zoals ook centreerde kwaliteitsbeoordeling door een hele blijkt uit vergelijkend economisch onderzoek sociale groep of gemeenschap. Een realistische naar de relatie tussen geld en geluk. visie op de menselijke natuur moet dan ook niet blijven hangen in de onvruchtbare tegenstelling tussen morele en materiële prikkels. Zij moet In een democratisch proces van daarentegen bevorderen dat bij de motivatie van ondernemende en vernieuwingsgezinde indivi- maatschappelijke ‘functie duen een ander en beter prijsmechanisme gaat gelden: niet dat van loven en bieden, maar dat waardering’ worden de waarde en van loven en prijzen. de prijs van verschillende beroepen Volgens Bruno Frey hebben zijn collega- economen de impact van deze ‘niet-materiële en activiteiten voortdurend extrinsieke’ vorm van beloning ten onrechte verwaarloosd (Frey 2005). Interessant is zijn kritisch tegen het licht gehouden constatering dat reputationele prikkels zich vaak omgekeerd evenredig verhouden tot traditionele marktprikkels. Hoe minder de markt Ten slotte kan de monetaire compensatie in staat is om distinctie te verschaffen (met onder bepaalde omstandigheden de intrinsieke name via inkomensverschillen), des te groter motivatie verdrijven. Dit perverse effect van is de behoefte aan eerbewijzen. Naarmate de monetaire prikkels (‘motivation crowding’) is inkomens- en vermogensverdeling gelijker is, groter naarmate de intrinsieke motivatie in een 33 zullen individuen eerder distinctie zoeken in de bepaalde beroepssector zwaarder weegt, zoals vorm van titels en onderscheidingen. Vandaar in de klassieke professies. Eerbewijzen en on- het uitgebreide stelsel van onderscheidingen dat derscheidingen zijn dan relatief efficiënter. Frey bestond in communistische landen, met als be- noemt in dit verband het vrijwilligerswerk en de kendste die van ‘Held van de Arbeid’. In de snel ‘humanitaire’ sectoren, de academie, de kunst, liberaliserende postcommunistische landen is het leger en delen van de publieke dienstverle- de vraag naar dergelijke staatsprijzen vermin- ning. Onderscheidingen vormen ook een betere derd en is distinctie via marktinkomen steeds prikkel dan geld wanneer taken moeilijk vooraf belangrijker geworden. te specificeren of te controleren zijn, en wanneer Ook overwegend sociaal-democratische de prestatie niet in precieze getallen kan worden

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 33 02-03-2006 16:32:56 Bezint eer gij beloont Dick Pels Eerherstel voor de eer

gemeten. In de publieke sector is het bijvoor- een veelheid van maatschappelijke sectoren die beeld moeilijker om contracten gedetailleerd te uiteenlopende definities van merite en status specificeren dan in de private sector. hanteren, worden statusmonopolies zoveel mo- Freys empirische constateringen geven aan- gelijk vermeden (Walzer 1983; Miller 1996; De leiding tot een interessante normatieve conclu- Botton 2004). sie. Als de vraag naar eerbewijzen afneemt naar- Op die manier verandert de maatschappelijke mate markt- en inkomensprikkels prominenter ‘functiewaardering’ in een democratisch proces, worden, kan men de laatste ook bewust probe- waarin de waarde (en de prijs) van verschillende ren terug te dringen ten gunste van de eerste. beroepen en activiteiten voortdurend kritisch Men kan hier denken aan een verhoging van de tegen het licht wordt gehouden. Dat debat kan bijvoorbeeld als uitkomst hebben dat verzorgende functies hoger en managementfuncties Ambitieuze individuen zijn lager moeten worden gewaardeerd dan de huidige marktconforme statusladder bepaalt. Dat even lastig voor de politieke betekent niet dat prestigeprikkels altijd in de gemeenschap als onmisbaar voor plaats moeten komen van financiële prikkels, maar dat zij beter met elkaar in balans worden haar voortbestaan en bloei gebracht. Aan de onderkant van de arbeidsmarkt zou de ‘eer van het werk’ daarom mede gestalte moeten krijgen via betere beloningen, terwijl algemene welvaart, omdat de monetaire prikkel aan de toppen ervan het eergevoel juist zou boven een bepaald welstandsniveau zijn kracht moeten aansturen op financiële versobering en verliest. Een ander evident middel (dat relatief nivellering. onafhankelijk is van het eerste) is een meer gelijke verdeling van inkomens en vermogens. Een de klassieke eerethiek grotere nadruk op eerbewijzen zou in elk geval het perverse verdringingseffect van monetaire De mogelijkheid van een aldus gezuiverde eco- beloningen tegengaan, zodat de intrinsieke nomie van de eer kan verder worden beproefd motivatie voor bepaalde waardevolle activiteiten door te rade te gaan bij een traditie die in pro- (bijvoorbeeld in de vorm van beroepseer of progressieve kringen tot nu toe weinig aandacht fessionele trots) in ere zou worden hersteld. heeft getrokken: die van de klassieke of ‘clas- Dat het economisch prijsmechanisme gedeel- sicistische’ eerethiek. Het is de moeite waard telijk buiten werking wordt gesteld houdt na- om die traditie te bevrijden van het routineuze tuurlijk niet in dat prijzen en onderscheidingen wantrouwen dat haar lange tijd ten deel is ge- vervolgens door een autoritaire staat moeten vallen. Dat wantrouwen werd vanzelfsprekend 34 worden uitgereikt, op grond van een enkelvou- gevoed door een aristocratische, hiërarchische dige ladder van verdienste. De ‘koude’ vergelij- of ‘verticale’ denkwijze die zich slecht verdraagt king door de markt moet niet worden vervangen met de passie voor gelijkheid die via het chris- door een even ‘koude’ vergelijking door de staat. tendom en de Verlichting gemeengoed is gewor- Een meer democratische versie van de merito- den in de westerse cultuur. In een premoderne cratie moet streven naar een gedecentraliseerde eerethiek zoals de Romeinse vormt het streven en pluralistische economie van de distinctie, naar roem en de zorg om de eigen reputatie nog waarbij erkenning en onderscheiding de telkens een belangrijke aansporing tot deugd. Het excel- opnieuw vast te stellen uitkomsten zijn van een leren in hoge politieke ambten of op het slagveld permanent maatschappelijk debat (Pels 2003). veronderstelt een ambitie tot voortreffelijkheid Omdat dit ‘warme’ debat wordt gevoerd binnen en leiderschap die in een meer egalitaire cultuur,

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 34 02-03-2006 16:32:56 Bezint eer gij beloont Dick Pels Eerherstel voor de eer

die streeft naar een gelijke verdeling van erken- kan bieden voor meer communitaristische en ning en status, al gauw onder verdenking staat. consensusgerichte benaderingen van eer en Opvallend genoeg waren het juist indivi- erkenning. Het is ook met deze strekking dat dualistische democraten als Ter Braak en De neoconservatieven zoals Kinneging en Spruyt Kadt die al in de jaren dertig van de vorige haar recentelijk weer tot leven hebben gewekt. eeuw aristocratische deugden als moed, trots, Volgens Kinneging is de eerethiek sterk getaboe- karakter, ambitie, ridderlijkheid en voornaam- ïseerd door het voortwoekerende relativisme en heid inzetten tegen de heerschappij van deze egalitarisme, die het grotendeels ondergronds ‘christelijke’ gelijkheid ¬ die volgens Ter Braak hebben gedreven en monddood hebben ge- ook voortleefde in seculiere ideologieën als het maakt. Er resteren slechts enkele pockets waar zij liberalisme, het socialisme en zelfs het fascisme. nog openlijk wordt beleden, zij het in primitieve Ter Braaks ‘honnête homme’ belichaamde het vorm: in het leger, door voetbalfans, in de onder- karakterideaal van de moedige maar illusieloze wereld, en in bepaalde groepen van immigran- individualist, die zijn eerzucht en machtsstreven ten. Maar net als seks is het streven naar eer niet niet langer verborgen hield achter schone namen uit te bannen: het behoort nu eenmaal tot de als waarheid, gerechtigheid en schoonheid. Zijn menselijke natuur (Kinneging 1997: 149-58, 319; ‘eer-lijkheid’ was dat hij de prikkel van het res- 2005: 99). sentiment niet langer idealiseerde of ontkende, maar juist in zijn dubbelzinnige uitwerking als onmisbaar zag voor de ontplooiing van de cul- Behalve dat het realisme kweekt tuur. De nieuwe ‘eerlijke’ elite kon het ressenti- ment beheersen door het als zodanig te denken omtrent menselijke motivaties, en te behandelen: als het gevaar, maar ook als de motor (Ter Braak 1949: 370, 378). is het eermotief ook van belang Ook een vrijzinnige socialist als De Kadt be- omdat het een vorm van schouwde degenen die naar eer en grootsheid streefden als het zout der aarde. Zijn heroïsche ‘aristocratische’ ongelijkheid cultuurmens, die de moed bezat om te ‘leven in inbouwt in de naar gelijkheid het raadsel’, moest de strijd aanbinden met de ‘maagmens’ en zijn idealen van burgerlijk com- strevende democratie fort en platte gelijkheid. Ook De Kadt vestigde zijn hoop op een nieuwe elite van scheppende en leidende persoonlijkheden, die de hogere In een solide proefschrift dat onder auspiciën cultuurwaarden zouden laten heersen over van Kinneging verscheen, meent ook Olsthoorn lagere economische waarden. Het doel van het dat de moderne samenleving tot haar eigen socialisme was volgens hem niet de universele schade niet langer een uitlaatklep biedt voor het 35 gelijkheid maar de ‘ordening der ongelijkheid’. universeel-menselijke streven naar distinctie. Democratie was immers ‘de toestand, die gelijke Weinigen komen er tegenwoordig voor uit dat rechten voor allen als uitgangspunt heeft, zodat zij worden voortgedreven door de zucht naar de toestand die uiteindelijk ontstaat berust op roem; het is al even weinig legitiem om roem het resultaat der ongelijke capaciteiten’ (De Kadt te eisen als beloning voor aan de publieke zaak 1980: 85, 203, 262). bewezen diensten. Maar voor een moralist als Het is juist vanwege deze aristocratische Cicero was het nog vanzelfsprekend dat zonder inslag dat de klassieke eerethiek een kritische lof of glorie iedere aansporing verviel om hoog aanvulling kan zijn op het gevestigde demo- te reiken. De vier kardinale deugden van de wijs- cratische gelijkheidsdenken, en een alternatief heid, rechtvaardigheid, moed en gematigdheid

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 35 02-03-2006 16:32:57 Bezint eer gij beloont Dick Pels Eerherstel voor de eer

waren zonder die prikkel krachteloos. Eerzucht voor loopt of aan die hoge eis kan voldoen. De en materieel gewin stonden daarbij in een onge- klassieke denkers suggereren dat we kunnen makkelijke verhouding tot elkaar. Macht en rijk- uitstijgen boven het platte eigenbelang, zonder dom konden immers niet worden meegenomen dat een onhaalbaar ideaal van perfecte deugd- in het graf. Ware weelde lag slechts in een goede zaamheid wordt voorgeschreven. Het ideaal van reputatie. Bovendien was er alleen sprake van de volstrekt autonome mens is wellicht te hoog verdienste als de eer was behaald in dienst van gegrepen, maar daarom hoeven we nog niet te een groter geheel (Olsthoorn 2000: 122-33, 150). vervallen in conformisme of te buigen voor de publieke opinie. In plaats van eerzucht, trots en angst voor gezichtsverlies als handelingsmo- Het salaris van de minister- tieven af te wijzen, zoals gebruikelijk bij ratio- nalistische denkers zoals Plato, Kant en Rawls, president zou zo ongeveer de komt de nadruk eerder te liggen op hun morele drempel moeten zijn waar het ambivalentie. De moraal kan niet volledig worden gefundeerd in de rede. We dienen rekening geld ophoudt en de eer begint te houden met de menselijke natuur, en moeten dus inspelen op zijn onuitroeibare ijdelheid. Dat is echter geen vrijbrief om zonder meer onze Ook pioniers van het liberalisme als Locke, natuurlijke neigingen te volgen. Integendeel: we Mandeville, Smith en Hume ruimden nog een moeten rechtvaardig zijn, maar niet per se uit grote plaats in voor het streven naar eer en re- liefde voor de rechtvaardigheid (Olsthoorn, 217- putatie. Een goede reputatie en een deugdzaam 20).1 karakter waren voor Locke twee zijden van dezelfde medaille. Mandeville zag de ijdelheid naar een ‘eervolle’ democratie als een indirect mechanisme om het goede te be- werkstelligen. Ook volgens Hume (die toegaf dat De ambitie om ‘verschil te maken’, een stempel de ‘love of literary fame’ zijn overheersende pas- te willen drukken op je omgeving of zelfs ‘ge- sie was) had de hang naar lof een niet te onder- schiedenis te willen schrijven’, is een krachtige schatten invloed op het menselijk gedrag. An- en noodzakelijke prikkel om de risico’s te aan- dermans oordeel en de zorg om een goede naam vaarden die besloten liggen in elk werkelijk lei- konden de zelfzuchtige passies beter beteugelen derschap en ondernemerschap. Die eerzucht kan dan de zwak ontwikkelde ‘sympathie voor het goed samengaan met een vorm van roepings- en publieke belang’. IJdelheid werd op die manier plichtsbesef die het verlangen uitdrukt om ‘je- nauw verbonden met deugd, zoals in Smiths be- zelf recht te doen’ ¬ zoals George Washington roemde metafoor van de onzichtbare hand (Olst- over zichzelf zei. Het eergevoel dicht op die ma- 36 hoorn, 164 e.v.). Dezelfde gedachte vindt men nier de kloof tussen passie en principe en over- ook bij Montesquieu: ‘De eer zet alle onderdelen stijgt het platte eigenbelang. Het is individualis- van het politieke bestel in beweging en verbindt tisch, maar sluit samenwerking en solidariteit ze onderling; en zo gebeurt het dat eenieder het niet uit. Maar dat betekent niet dat men de ogen algemeen belang nastreeft in de overtuiging dat kan sluiten voor de intrinsieke weerbarstigheid hij voor zijn eigen belangen werkt.’ (1969: 64) en onhandelbaarheid ervan. Ambitieuze indivi- Olsthoorn besluit zijn boek met een verdedi- duen zijn even lastig voor de politieke gemeen- ging van een ‘prudent’ of ‘klassiek’ liberalisme schap als onmisbaar voor haar voortbestaan en dat schippert tussen het Platoonse ideaal dat bloei. Zoals Ter Braak besefte, moet de eerzucht de deugd zijn eigen beloning vormt en het re- evenzeer worden gewantrouwd als bewonderd: alistische besef dat niemand daar echt warm zij is tegelijkertijd deugdelijk en gevaarlijk.

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 36 02-03-2006 16:32:57 Bezint eer gij beloont Dick Pels Eerherstel voor de eer

Maar in dit aardse tranendal krijgen we het tie waarin het geld niet langer de allesbepalende goede nu eenmaal niet zonder het slechte; en rol speelt ¬ waarin, met andere woorden, ver- misschien is het voordeel van de eer boven de dienste niet langer wordt bepaald door de markt, deugd precies in deze ambivalentie gelegen. maar door een onafgebroken democratisch Behalve dat het realisme kweekt omtrent debat over datgene wat we waardevol en eervol menselijke motivaties, is het eermotief ook van vinden. belang omdat het een vorm van ‘aristocratische’ Wie gelooft dat dit ideaal van een sociale ongelijkheid inbouwt in de naar gelijkheid meritocratie fonkelnieuw is, past enige beschei- strevende democratie. Die creatieve spanning denheid. Het is al met zoveel woorden te vinden tussen eer en democratie trad al aan het licht in het door Vos en Den Uyl geredigeerde ‘Plan- bij Ter Braak en De Kadt, en is ook een thema rapport’ De weg naar vrijheid uit 1951. De auteurs van moderne conservatieven. Democraat zijn bepleiten onder meer een beloningssysteem betekende voor Ter Braak ‘dat men geen hei- dat een redelijk minimumbestaan waarborgt lige gelijkheid of heilige ongelijkheid acteert ‘voor ieder die werken wil’, maar dat daarnaast in een maatschappij, die de gelijkheid door de voldoende prikkels bevat voor het leveren van ongelijkheid en de ongelijkheid door de gelijk- topprestaties. Dat houdt de vaststelling in van heid in balans houdt’ (1949: 370). Nam men de een uniform grond- of minimumloon, maar ook ongelijkheid weg, dan haalde men de angel van van een maximumgrens. ‘Men mag hierbij in de de wedijver uit de cultuur en was zij ten dode berekening betrekken’, aldus de toelichting, ‘dat opgeschreven. Ook voor De Kadt moest de kan- de beloning voor een groot deel van de arbeid sengelijkheid de basis leggen voor ‘de ontplooi- waarmee thans vaak uitzonderlijk hoge inko- ing van ongelijke persoonlijkheden’. Socialisme mens worden verdiend, in andere vorm wordt was voor hem ‘de grootst mogelijke geestelijke genoten dan in geld, nl. in eer, macht en aanzien’ ongelijkheid bij de grootst mogelijke materiële (Vos e.a. 1951: 115-16). Bij het bepalen van het gelijkheid’ (Pels 1993: 72-80). maximum zou de beloning van de leiders van de Het is in die zin dat een ‘eervolle’ democratie grote overheidsbedrijven en de hoogste staats- een nieuwe balans moet zoeken tussen concur- functionarissen de leidraad moeten vormen. rentie en solidariteit, en een werkelijk sociale Helaas is anno 2006 het inkomen van de meritocratie moet vestigen. Ook de democratie eerste groep mede door allerlei privatiseringen is een heerschappij van elites, van ‘de besten’. nogal uit de hand gelopen. Maar daar staat een Het eermotief is een legitieme prikkel om dit groeiend besef tegenover dat hier iets grondig beste in mensen naar boven te halen. Maar het mis is, en dat het salaris van de minister-presi- bijzondere van de democratie is dat die besten dent zo ongeveer de drempel zou moeten zijn komen bovendrijven in een ‘eer-lijke’ concurren- waar het geld ophoudt en de eer begint.

37 Literatuur Claassen, Rutger (2004) Het eeu- Kinneging, Andreas (1997) Aristo- wig tekort. Een filosofie van de cracy, antiquity and history. An es- Arendt, Hannah (1998 [1958]) The schaarste. Amsterdam: Anthos. say on classicism in political thou- human condition. Chicago & Frey, Bruno S. (2005) Knight fever. ght. New Brunswick & London: London: University of Chicago Towards an economics of awards, Transaction Publishers. Press. working paper Institute for Em- Kinneging, Andreas (2005) Geogra- Botton, Alain de (2004) Status anxi- pirical Research in Economics, fie van goed en kwaad. Utrecht: ety. London: Hamish Hamilton. Universiteit van Z∑rich. Spectrum. Braak, Menno ter (1949) Verzameld Kadt, Jacques de (1980) Het fascisme Krause, Sharon R. (2002) Liberalism werk. Dl. 3. Amsterdam: Van en de nieuwe vrijheid. Amster- with honor. Cambridge: Harvard Oorschot. dam: Van Oorschot. University Press.

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 37 02-03-2006 16:32:57 Bezint eer gij beloont Dick Pels Eerherstel voor de eer

Layard, Richard (2005) Happiness. Pels, Dick (1993) Het democratisch Vosman, Frans (2005) ‘De rehabili- Lessons from a new science. Lon- verschil. Jacques de Kadt en de tatie van de eer’, in: Jos Kole en don: Allen Lane. nieuwe elite. Amsterdam: Van Gerrit de Kruijff (red.) Het onge- Miller, David (1996) ‘Two cheers Gennep. mak van religie. Multiculturaliteit for meritocracy’, in: The Journal Pels, Dick (2003) ‘Wat is er mis met en ethiek. Kampen: Uitgeverij of Political Philosophy 4(4): 277- de meritocratie?’, Socialisme & Kok. 301). Democratie 2003/12: 8-19. Walzer, Michael (1983) Spheres of Montesquieu (1969) De l’esprit des Rifkin, Jeremy (2000) The age of ac- justice. New York: Basic Books. lois. Paris: Éditions sociales. cess. London: Penguin Books. Olsthoorn, P.H.J. (2000) Eer in de Vos, H. e.a. (1951) De weg naar vrij- politieke filosofie. Leiden: Univer- heid. Een socialistisch perspectief. siteit van Leiden. Amsterdam: De Arbeiderspers.

Noot rale democratie. Ook zij meent plicht jegens anderen kan over- dat het liberalisme behoefte bruggen. Vosman (2005) pleit 1 Ook de Amerikaanse filosofe heeft aan een rijker gescha- eveneens voor een kritische Sharon Krause geeft in haar be- keerde visie op de drijfkrachten rehabilitatie van het eerbegrip, langwekkende studie Liberalism van het politieke handelen en dat volgens hem goed inpasbaar with honor (2002) de eerethiek dat het eerbegrip de traditionele is in en substantie kan geven een (ere-)plaats binnen de libe- kloof tussen eigenbelang en aan de democratie.

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 38 02-03-2006 16:32:57 Het belang van herkomst

Onderwijsprestaties van migranten in internationaal perspectief

Analyse van internationale data brengt aan het licht, aldus Jaap Dronkers, dat ons nationale onderwijsbeleid berust op twee valse aannames: over de samenstelling van onze migrantenpopulatie en over de relatieve impact van etnische, respectievelijk sociaal-economische schoolsegregatie op de prestaties van leerlingen. Bovendien blijkt dat immigratieland-Nederland benedengemiddeld presteert als het aankomt op de integratie van nieuwkomers — elders gaat het beter.

jaap dronkers

Internationale migratie is geen nieuw ver- van immigranten bijna uitsluitend bestudeerd schijnsel, maar het karakter ervan is in de in het kader van de afzonderlijke natiestaten, tweede helft van de twintigste eeuw ingrijpend ondanks het internationale karakter van de veranderd. Deze gedaantewisseling werd migratiestromen. Van Tubergen3 is een van de manifest in de vorm van een belangrijke ver- eersten die verschillende aspecten van arbeids- schuiving in migratiestromen. Tot 1960 was marktsucces van eerste-generatiemigranten er slechts een klein aantal immigratielanden, afkomstig uit een groot aantal landen in diverse sindsdien zijn de Europese landen veranderd bestemmingslanden systematisch heeft geana- van emigratie- in immigratielanden. In al deze lyseerd. Arbeidsmarktsucces van eerste-gene- 39 landen2 heeft deze massale immigratie belang- ratiemigranten is echter geen goede indicator rijke maatschappelijke gevolgen: nieuwe vor- voor integratie in het algemeen, omdat de men van ongelijkheid langs etnische scheidslij- eerste generatie bijna per definitie nadeel zal nen, religieuze conflicten, etc. ondervinden van de overstap naar een andere Tot op heden worden integratieproblemen samenleving. De mate van maatschappelijk succes van Over de auteur Jaap Dronkers is hoogleraar sociale tweede-generatiemigranten is wel een goede stratificatie en ongelijkheid aan het Europees Uni- indicator. Maar door het ontbreken van goed versitair Instituut te Florence1 vergelijkbare intra-Europese arbeidsmarktgege- Noten zie pagina 47 vens over migranten4 is het onmogelijk vast te

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 39 02-03-2006 16:32:57 Jaap Dronkers Het belang van herkomst

stellen hoe het staat met de zo cruciale integratie In deze bijdrage betoog ik ¬ aan de hand van deze tweede generatie. In de binnenkort te van wat er wel beschikbaar is aan internationaal verschijnen studie Ethnic Minority Disadvantage: vergelijkende data, namelijk de pisa-data van Comparative Perspective5 komt men niet verder de oecd ¬ dat deze twee aannames, die ook in dan het naast elkaar zetten van afzonderlijke het onderwijsbeleid van andere Europese lan- studies van de arbeidsmarktpositie van tweede- den zijn terug te vinden, fout zijn. Het land van generatiemigranten in een aantal Europese lan- herkomst van migrantenleerlingen speelt wel den. Ook ontbreken voldoende gedetailleerde degelijk een grote rol bij hun onderwijspresta- Europese data voor internationale vergelijkin- ties ¬ of hun achterstand nu groot of klein is gen van het succes van migranten in het onder- en in welk immigratieland zij ook wonen. En wijs. Dit gebrek is onbegrijpelijk, aangezien het sociaal-economische schoolsegregatie (klom- bij migratie meestal niet om een specifiek land pen- versus schoenenscholen) biedt een veel gaat, maar om de eu als economische eenheid. belangrijker verklaring voor onderwijsachter- En het is gevaarlijk, omdat ¬ vanwege de grote standen van migrantenleerlingen dan etnische mobiliteit van migranten tussen de lidstaten ¬ schoolsegregatie. het succes van de integratie van migranten in Het hanteren van een internationaal perspec- een lidstaat staat of valt met het succes van inte- tief heeft daarbij als voordeel dat het zicht biedt gratie in andere lidstaten. op de mate van integratie van migranten in Ne- derland in vergelijking met die in andere Euro- pese landen en in traditionele immigratielanden. Een internationaal perspectief biedt zicht op de mate van land van herkomst: een sleutel factor? integratie van migranten in De oecd (Organisation for Economic Co-opera- Nederland in vergelijking met die tion and Development) verzamelt de pisa-data, die het gedeeltelijk mogelijk maken het func- in andere Europese landen en in tioneren van het middelbaar onderwijs voor traditionele immigratielanden vijftienjarige migrantenleerlingen in verschillende landen te analyseren.6 In de pisa-data uit 2000 heeft men helaas alleen gevraagd of Mede als gevolg van het ontbreken van een de leerling en zijn ouders binnen of buiten het internationaal vergelijkingskader worden in het testland geboren zijn. Zo kan wel onderscheid Nederlandse onderwijsbeleid twee aannames gemaakt worden tussen eerste- en tweede- ten aanzien van migranten onvoldoende geana- generatieleerlingen, maar niet naar land van 40 lyseerd. In de eerste plaats worden migranten- herkomst. leerlingen als een homogene categorie bena- Marks heeft de taal- en rekenscores van deze derd, waarvan de leden hoogstens verschillen in vijftienjarige migrantenleerlingen vergeleken sociaal-economische of culturele achterstand. met die van autochtone leerlingen in Europa, Met de verschillen in geografische herkomst van Noord-Amerika, Australië en Nieuw-Zeeland.7 migranten wordt officieel geen rekening gehou- Zijn conclusie is dat in de meeste landen eco- den. In de tweede plaats berust het beleid op de nomische en sociaal-culturele kenmerken alle gedachte dat etnische schoolsegregatie (zwarte verschillen in taal- en wiskundescore tussen en witte scholen) een belangrijke onderwijskun- eerste- en tweede-generatiemigranten en dige oorzaak van achterstand van migranten- autochtone leerlingen verklaren. Tweede-ge- leerlingen is. neratiemigranten hebben alleen nog in Dene-

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 40 02-03-2006 16:32:58 Jaap Dronkers Het belang van herkomst

marken, Frankrijk, Nederland, Oostenrijk, het op school, terwijl dat Chinese vluchtelingetje Verenigd Koninkrijk, Zweden en Zwitserland hartstikke goed is. Dat is gewoon niet waar, het een lagere taalscore dan vergelijkbare autochtone kan ook andersom.’8 leerlingen, maar niet in de andere Europese lan- In pisa 2003 is voor het eerst wel gedetail- den, de usa en Australië. Hetzelfde is het geval leerd gevraagd naar het land van geboorte van bij de wiskundescores: tweede-generatieleer- de leerling en van de beide ouders. Een aantal lingen scoren alleen in Denemarken, Frankrijk, belangrijke deelnemende landen (Canada, Enge- Nederland, Oostenrijk en Zwitserland lager dan land, Frankrijk, usa) wilde hier echter niet naar vergelijkbare autochtone leerlingen, maar niet in vragen. Ook de Nederlandse overheid heeft het de andere Europese landen, de usa en Australië. Er zijn dus grote verschillen in afstand tussen de schoolprestaties van migrantenleerlingen en die Het lijkt erop dat relatief nieuwe van vergelijkbare autochtone leerlingen in de verschillende immigratielanden. immigratielanden minder goed De verleiding is groot om deze verschillen in staat zijn om met de integratie toe te schrijven aan het onderwijsstelsel (mid- denschool, geen vroege selectie) of aan het im- van migranten om te gaan, migratieregime (quotastelsel, puntensysteem). Een meer voor de hand liggende verklaring is zelfs al hebben ze een selectief echter het verschil in de samenstelling van de migratiebeleid migrantenpopulaties naar land van herkomst ¬ maar in pisa 2000 is daar, zoals gezegd, niet naar gevraagd. Migrantenleerlingen uit bepaalde niet nodig geacht dit te vragen,9 hoewel de eer- herkomstlanden (bijvoorbeeld China) presteren der genoemde analyse van pisa 2000 al duidelijk door hun culturele achtergrond (confucianisme maakte dat het verschil tussen schoolprestaties met nadruk op gehoorzaamheid aan familie en van migranten en vergelijkbare autochtone leer- hard werken) gemiddeld beter op school dan lingen in Nederland groot is in vergelijking met migranten uit herkomstlanden waar de eer en andere Europese landen. Geen enkele officiële ‘bella figura’ meer centraal staan (zoals de medi- instantie (de minister voor Vreemdelingenza- terrane landen). Als Australië en de usa grotere ken en Integratie, Kamerleden, de Onderwijs- percentages Chinese migranten en de Europese raad, de onderwijsvakbond) heeft geprotesteerd samenlevingen grotere percentages migranten tegen deze niet-deelname. uit de mediterrane landen krijgen, dan kun- Onlangs herhaalde het ministerie van oc&w nen de verschillen in schoolprestaties van hun in nrc Handelsblad dat ook in pisa 2006 geen migrantenleerlingen heel goed door dit verschil meting van het geboorteland zal plaatsvinden.10 verklaard worden. Op een soortgelijke manier Ook toen zwegen alle officiële instanties. Ten 41 zouden verschillen tussen Europese landen ver- slotte gaf de minister, in haar eigen samenvat- klaard kunnen worden. ting van de pisa 2003 uitkomsten, een mislei- Er moet dus rekening worden gehouden met dende samenvatting wat betreft het succes van de landen van herkomst van de verschillende migrantenleerlingen in Nederland in vergelij- migranten. In het Nederlandse (onderwijs-)be- king met die in andere landen. Die misleiding leid weigert men tot op heden om dat te doen. werd vervolgens klakkeloos overgenomen door Neem deze uitspraak van het PvdA-Kamerlid de pers en geen enkele officiële instantie heeft Karin Adelmund uit september 2005: ‘Hier heb- ertegen geprotesteerd.11 Blijkbaar leeft in Den ben wij te maken met een Turks of Marokkaans Haag nog steeds de overtuiging dat Nederland kind, dus die zal het waarschijnlijk slecht doen een samenleving is, waar het voor migranten

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 41 02-03-2006 16:32:58 Jaap Dronkers Het belang van herkomst

goed toeven is. En blijkbaar heeft deze overtui- vaardigheden en uithoudingsvermogen. De aan- ging geen nader bewijs van node. passing aan een andere samenleving vergt fanta- Gelukkig hebben genoeg landen wél naar sie, aanpassingsvermogen en aanzienlijke soci- het geboorteland gevraagd om een bruikbare ale vaardigheden. Dit selectieproces van migran- analyse te kunnen maken van de relatie tussen ten wordt ook wel eens braindrain genoemd, onderwijs en migratie, waarbij de effecten van speciaal als migranten naar rijkere landen met zowel herkomstregio als het land van bestem- meer economische of culturele kansen trekken. ming worden meegenomen. Daarbij zijn ook Deze kenmerken zijn van belang om zich als landen die veel op Nederland en zijn onderwijs- migrant te handhaven en de kinderen van mi- systeem lijken (België, Duitsland, Denemar- granten zullen een deel van deze positieve ken- ken, Schotland), zodat de uitkomsten van deze merken van hun ouders sociaal of biologisch er- analyse ook voor Nederland relevant zijn. Ook ven. Migrantenleerlingen uit de eerste generatie zijn er twee traditionele immigratielanden bij: hebben nog te veel handicaps voortvloeiend uit Australië en Nieuw-Zeeland. In de volgende pa- de migratie (taalgebreken, buitenlandse onder- ragrafen vat ik de conclusies van deze analyses wijskwalificaties, minder kennis over de nieuwe samen, en trek daaruit aanbevelingen voor het samenleving) om volledig te profiteren van deze beleid.12 positieve selectie. Zij halen dus nog geen hogere wiskundescore dan vergelijkbare autochtonen. Migrantenleerlingen uit de tweede generatie migrantenkinderen in het onderwijs kampen met minder van dergelijke nadelen en Als men wel rekening houdt met de regio van kunnen dus hogere wiskundescores halen dan herkomst van migranten blijken schoolpresta- vergelijkbare autochtonen. ties van eerste-generatiemigranten nauwelijks Maar niet bij alle eerste- of tweede-genera- af te wijken van die van vergelijkbare autochtone tiemigranten is de wiskundescore gelijk aan of leerlingen, terwijl de schoolprestaties van hoger dan die van vergelijkbare autochtonen. Mi- tweede-generatiemigranten hoger zijn dan die grantenleerlingen uit West-Europa (maar alleen van vergelijkbare autochtonen (+23 punten13). die van de lagere sociaal-economische klassen), Voor het goed begrip van deze uitkomst moet Latijns-Amerika, Noord-Afrika en West-Azië men in het oog houden dat deze uitkomst alleen hebben substantieel lagere wiskundescores (resp. -53, -59, -47, -56 punten14) dan vergelijkbare autochtonen of migrantenleerlingen uit andere Integratie door het thuis spreken regio’s. In combinatie met het eerdere resultaat betekent dit dat vooral migrantenleerlingen uit van de taal van het land van deze genoemde regio’s onderwijsachterstanden bestemming is niet altijd nodig hebben, zowel in de eerste als tweede generatie. 42 De wiskundescores van de tweede generatie voor goede schoolprestaties zijn weliswaar hoger dan die van eerste generatie afkomstig uit diezelfde regio’s, maar deze leerlingen hebben nog steeds een belangrijke waar is voor immigranten uit Noord-Europa, achterstand op vergelijkbare autochtonen en mi- Oost-Europa, Noord-Amerika, Oost-Azië, Zuid- granten uit andere regio’s. Karin Adelmund had oost-Azië en Zuid-Azië. dus ongelijk: zij verwarde uitzonderingen met Deze contra-intuïtieve uitkomst kan ver- gemiddelden. Deze achterstand van migranten- klaard worden door selectiemechanismen rond leerlingen uit West-Europa, Latijns-Amerika, de migratie. Het verlaten van het geboorteland Noord-Afrika en West-Azië treedt in alle landen is een moeilijke beslissing. Migratie vergt moed, van bestemming op.

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 42 02-03-2006 16:32:58 Jaap Dronkers Het belang van herkomst

Ook zijn er verschillen tussen de schoolpres- bestemming nauwelijks een negatief gevolg taties van migrantenleerlingen in de verschil- heeft voor de wiskundescore van migrantenleer- lende landen van bestemming. Het lijkt erop dat lingen (-1 punt), als wij die vergelijken met verge- relatief nieuwe immigratielanden zoals België, lijkbare autochtone leerlingen. Dit is echter niet Denemarken en Zwitserland minder goed in waar voor drie landen van bestemming: België staat zijn om met de integratie van migranten (-35), Duitsland (-27) en Zwitserland (-12). Het (uitgedrukt in onderwijsprestaties van migran- thuis spreken van een vreemde taal geeft echter tenleerlingen) om te gaan, zelfs al hebben ze hogere wiskundescores aan migranten afkom- een selectief migratiebeleid. Dat verschil is het stig uit West-Europa (+50) en Oost-Azië (+36). meest duidelijk in vergelijking met Australië, Integratie door het thuis spreken van de taal van een klassiek immigratieland. Vergelijkbare mi- het land van bestemming is blijkbaar niet altijd grantenleerlingen uit Zuid-Azië hebben in De- nodig voor goede schoolprestaties. nemarken lagere schoolprestaties dan in andere bestemmingslanden (-46 punten). Hetzelfde klompen of schoenen, zwart of wit? geldt voor vergelijkbare migrantenleerlingen uit Zuid-Europa in Zwitserland (-17 punten). Het Deze uitkomsten roepen de pijnlijke vraag op waarom migrantenleerlingen uit bepaalde regio’s lagere onderwijsprestaties halen dan Beleidsmakers verwarren sociaal- die uit andere regio’s. Een mogelijke verklaring zou de etnische en sociaal-economische school economische met etnische segregatie kunnen zijn, die migrantenleerlingen uit bepaalde herkomstregio’s harder treft dan schoolsegregatie - en het eerste is andere migrantenleerlingen of autochtone leer- veel ernstiger voor de leerprestaties lingen. Het is immers mogelijk dat leerlingen uit Latijns-Amerika, Noord-Afrika en West-Azië van kinderen dan het tweede meer gediscrimineerd worden dan migrantenleerlingen uit Oost- of Zuidoost-Azië. Daardoor zouden de migrantenleerlingen uit deze regio’s gaat hier om landen met sterke insiders/outsi- vaker op scholen zitten met veel migrantenleer- ders-onderscheidingen op hun arbeidsmarkt en lingen of met veel autochtone leerlingen uit de in hun sociale zekerheid, die niet worden afge- lagere sociale klassen. Dat zou het verschil in zwakt door een lange en succesvolle koloniale schoolprestaties tussen regio’s van herkomst traditie (Australië, Nieuw-Zeeland, Schotland kunnen verklaren. als onderdeel van Groot-Brittannië) of door re- In de analyse hebben wij een onderscheid cente ervaring met grote vluchtelingenstromen gemaakt tussen sociaal-economische en etni- in de twintigste eeuw (Duitsland, Oostenrijk). sche schoolsegregatie. Bij sociaal-economische 43 Nederland hoort, ook gezien de resultaten van schoolsegregatie (de vroegere klompen- versus pisa 2000, eerder thuis in het rijtje met België, schoenenscholen) gaat het om het gemiddelde Denemarken en Zwitserland dan in het rijtje opleidingsniveau van de ouders van de leerlin- met Duitsland en Oostenrijk. gen op een school. Bij etnische schoolsegregatie Een veel voorkomend argument in Nederland (zwarte versus witte scholen) gaat het om het voor het verklaren van de onderwijsachterstand percentage migrantenleerlingen op een school. bij migrantenleerlingen is het negatieve effect Tussen landen bestaan inderdaad systemati- van de vreemde taal die zij thuis spreken. Maar sche verschillen in etnische en sociaal-culturele uit de analyse blijkt dat het thuis een andere taal schoolsegregatie. De etnische schoolsegregatie spreken dan de officiële talen van het land van voor tweede-generatieleerlingen is kleiner

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 43 02-03-2006 16:32:58 Jaap Dronkers Het belang van herkomst

dan die voor eerste-generatieleerlingen, maar etnische schoolsegregatie, die van vergelijkbare deze trend doet zich niet in alle landen voor. In migrantenleerlingen afkomstig uit regio’s met Australië, Denemarken, Duitsland en Letland lage schoolprestaties lijden er niet onder. Etni- kennen tweede-generatiemigranten juist een sche schoolsegregatie is dus niet altijd negatief grotere etnische segregatie dan die van de eerste voor de schoolprestaties van migrantenleerlin- generatie. De mate van sociaal-economische gen, maar kan ook neutraal zijn. schoolsegregatie verschilt ook tussen landen. Zo Doordat sociaal-economische segregatie tus- is het verschil in gemiddelde ouderlijke beroeps- sen scholen (die nog volop bestaat) door het be- status per school het grootst in Griekenland en leid steeds wordt genegeerd en men alleen oog het kleinst in Letland. Het verschil in gemiddeld heeft voor het bestaan van etnische schoolsegre- ouderlijk opleidingsniveau per school is het gatie (zwarte scholen), is de misvatting ontstaan grootst in Duitsland en opnieuw het kleinst in dat vooral etnische gesegregeerde scholen slecht Letland. zijn. Maar men verwart sociaal-economische met etnische schoolsegregatie ¬ en het eerste is veel ernstiger voor de leerprestaties van kinde- Wijkgebonden schoolkeuze houdt ren dan het tweede. Etnische en sociaal-economische segregatie op termijn de sociale en cognitieve zijn hoe dan ook geen goede verklaring voor ver- segregatie tussen scholen niet in schillen tussen schoolprestaties van migrantenleerlingen afkomstig uit verschillende regio’s. bedwang Deze verschillen blijven even groot als met de mate van schoolsegregatie rekening wordt gehouden. Inderdaad is de mate van etnische en sociaal- economische schoolsegregatie stevig van invloed verklaringen voor regioverschillen op de schoolprestaties van vergelijkbare leerlingen. Daarbij moet echter worden aangetekend De onderwijsprestaties ¬ gemeten aan de dat sociaal-economische schoolsegregatie be- hand van wiskundescores ¬ van leerlingen langrijker voor de onderwijsprestaties is dan et- afkomstig uit bepaalde regio’s (Latijns-Amerika, nische segregatie. Ook valt etnische schoolsegre- Noord-Afrika en West-Azië) blijven achter bij gatie niet altijd samen met sociaal-economische die van vergelijkbare immigrantenleerlingen uit schoolsegregatie. Sociaal-economische school- de andere regio’s, ongeacht de migratiegeneratie segregatie is erg slecht voor de schoolprestaties en het land van bestemming. Die verschillen in van alle allochtone en autochtone leerlingen. onderwijsprestaties zijn niet te verklaren aan de Maar migrantenleerlingen hebben, als zij op een hand van de ‘usual suspects’: sociaal-economi- 44 school met veel laagopgeleide ouders zitten, een sche en culturele omstandigheden van ouders, groter nadeel dan vergelijkbare autochtone leer- thuistaal, culturele hulpbronnen thuis, verschil- lingen. len in schoolcompositie, verschillen in school- Migrantenleerlingen uit sommige regio’s lij- hulpbronnen en dergelijke kenmerken.15 ken minder last te hebben van etnische segrega- De verleiding is groot nu nog een groot aantal tie dan vergelijkbare migrantenleerlingen uit an- andere mogelijke individuele verklaringen te dere regio’s. De scores van autochtone leerlingen verzinnen, zoals verschillen in motivatie en de en migrantenleerlingen afkomstig uit regio’s agrarische herkomst van groepen migranten. met betere wiskundeprestaties (zoals West-Eu- Maar het is erg onwaarschijnlijk dat dergelijke ropa, Oost-Europa, Noord-Amerika, Australië en individuele kenmerken de achterstand van Zuidoost-Azië) worden negatief beïnvloed door migrantenleerlingen afkomstig uit bepaalde

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 44 02-03-2006 16:32:58 Jaap Dronkers Het belang van herkomst

regio’s wél zullen verklaren, omdat dergelijke in Europa als in Australië in het verleden erg kenmerken reeds in belangrijke mate zijn gediscrimineerd. Een mogelijkheid is verder meegenomen door de gemeten kenmerken. een ‘omgekeerde’ afstandsverklaring: naarmate Ook de factor ‘culturele afstand tussen regio van de sociale afstand tussen regio van herkomst herkomst en land van bestemming’ lijkt geen en land van bestemming kleiner is (televisie, goede verklaring, want de culturele afstand tus- reismogelijkheden, huwelijkspartners), blijft sen West-Azië, Noord-Afrika en Latijns-Amerika terugkeer naar het land van herkomst een optie tot Europa zal eerder kleiner zijn dan die tussen (ook voor tweede-generatiemigranten) en zal Oost-Azië of Zuidoost-Azië en Europa. De aard van de gebruikte indicator verklaart de gemeten achterstanden ook al niet: wiskunde is een meer cultuurneutraal schoolvak dan taal. Daar komt Niet-westerse migranten in Neder bij dat het in het pisa-onderzoek vooral gaat om land komen relatief veel uit regio’s realistische wiskunde, waarbij de toepassing voorop staat. die extra integratieproblemen Er zijn wel macroverklaringen te verzinnen opleveren. Dat maakt de situatie voor de gevonden verschillen in onderwijsprestaties tussen migranten. Een voor de hand bij ons extra moeilijk liggende verklaring is dat bij de migratie uit verschillende regio’s de mate van selectiviteit uiteenloopt. Concreet zou dit betekenen dat de inspanning om te integreren in het land van de emigratie vanuit Oost-Azië meer het karak- bestemming kleiner zijn. De sociale afstand tus- ter heeft van ‘braindrain’ (de meer slimme en sen West-Azië of Noord-Afrika tot Australië of ambitieuzen emigreren vaker) dan die vanuit Europa lijkt kleiner dan die tussen Oost-Azië of West-Azië of Noord-Afrika. Het ontbreken van Zuidoost-Azië en Australië of Europa ¬ en dus enig immigratiebeleid (behalve dan voor wat zullen migranten uit de laatstgenoemde regio’s betreft gastarbeid) kan ook veroorzaakt hebben zich meer inspannen om zich te vestigen in het dat Europa de lager geschoolde migranten kreeg land van bestemming.17 (die slechter integreren), terwijl Australië de Al deze en andere macroverklaringen voor beter geschoolden binnenhaalde (die beter inte- de regioverschillen tussen migrantenleerlingen greren). Een andere verklaring zou kunnen zijn en autochtone leerlingen hoop ik dit jaar te toet- dat de religie van migranten uit Oost-Azië en sen.18 Welke ook juist moge(n) blijken, vaststaat Zuidoost-Azië (confucianisme) meer aanzet tot dat het onjuist is om migranten als een homo- hard werken en een sterkere onderwijsoriënta- gene groep te behandelen. tie heeft dan de religie van migranten uit Noord- Afrika en West-Azië (islam). In feite gaat het bij 45 suggesties voor het nederlandse deze verklaring om een variant op de klassieke beleid these van Max Weber over het ontstaan van het kapitalisme, nu toegepast op de verschillende Uit bovenstaande internationale vergelijking wereldgodsdiensten.16 van onderwijsprestaties van migrantenleerlin- Nog een andere verklaring zou kunnen zijn gen blijkt dat twee aannames in het onderwijs- dat migranten uit Noord-Afrika en West-Azië beleid van veel Europese landen ¬ waaronder meer gediscrimineerd worden dan migran- Nederland ¬ onjuist zijn. De eerste foute aan- ten uit Oost- of Zuidoost-Azië. Hoewel dit een name is, zoals gezegd, dat etnische schoolsegre- mogelijke verklaring is, lijkt ze mij niet waar- gatie een belangrijke onderwijskundige oorzaak schijnlijk: ook Chinezen en Japanners zijn zowel van achterstand van migrantenleerlingen is.

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 45 02-03-2006 16:32:59 Jaap Dronkers Het belang van herkomst

Sociaal-economische schoolsegregatie weegt talenten via de keuze van effectievere scholen echter veel zwaarder, zo blijkt (overigens niet moeilijker. voor het eerst). Wel belangrijk voor het tegengaan van so- Het tegengaan van sociaal-economische se- ciaal-economische schoolsegregatie is dat het gregatie tussen scholen door het evenredig over scholen verboden wordt verplichte ouderbijdra- alle scholen verdelen van leerlingen met veel en gen te eisen, want dat kan een rem op ambities weinig problemen wordt geregeld aangeprezen betekenen, waardoor talenten onbenut blijven.19 als een effectief middel voor het bestrijden van Vrijwillige bijdragen zijn wel toegestaan, mits onderwijsachterstanden, maar dat lukt tot nu er een fonds is voor leerlingen die het extra toe alleen in Utopia. Doordat ook woonwijken (schoolreisje, etc) niet kunnen financieren. Bo- en buurten sociaal gesegregeerd zijn als gevolg vendien zouden scholen beurzen beschikbaar van verschillen in de kwaliteit en prijzen van huizen, zal wijkgebonden schoolkeuze (postcodebeleid) leiden tot segregatie tussen scholen. Nederland ¬ en meer in het Door de wijkgebonden schoolkeuze zal de wijk- segregatie op langere termijn zelfs toenemen, algemeen: Europa ¬ is niet een omdat de aanwezigheid van scholen met een land waar het voor migranten en gunstige leerlingsamenstelling tot een extra prijsverhoging van de huizen in die wijken zal hun kinderen goed toeven is. Zij leiden. Ook zullen sommige ouders allerlei trucs uithalen om hun kind alsnog op een gewenste kunnen beter doorreizen naar school in een andere wijk ingeschreven te krij- Australië of de usa gen (op papier verhuizen, etc), waarbij ouders uit de hogere klassen meer succesvolle trucs ter beschikking staan dan ouders uit de lagere klas- kunnen stellen voor getalenteerde leerlingen uit sen. Kortom, wijkgebonden schoolkeuze houdt negatief-gesegregeerde wijken. Daarmee krijgen op termijn de sociale en cognitieve segregatie migrantenleerlingen en ouders extra mogelijk- tussen scholen niet in bedwang. heden om talenten te benutten.20 Daarbij sluit wijkgebonden schoolkeuze De tweede foute aanname achter veel onder- talentvolle, ambitieuze leerlingen uit de lagere wijsbeleid, waaronder het Nederlandse, is dat sociale klassen, die zich geen woning kunnen migrantenleerlingen een homogene categorie permitteren in de betere woonwijken, op in hun vormen, waarvan de leden hoogstens verschil- sociaal gesegregeerde scholen in hun sociaal len in sociaal-economische of culturele achter- gesegregeerde buurten en wijken. Het laten stand. Het tegendeel blijkt waar: de verschillen samenvallen van meerdere sociale scheidslijnen in geografische herkomst van migranten zijn 46 (in dit geval scholing en wonen) is een probaat erg belangrijk voor de onderwijsprestaties. middel om de maatschappelijke tegenstellingen Niet-westerse migranten in Nederland komen in een samenleving extra te vergroten, want in relatief veel uit regio’s die extra integratiepro- een dergelijke situatie zijn er minder kruisver- blemen opleveren: West-Azië, Noord-Afrika en bindingen tussen mensen in verschillende om- Latijns-Amerika. Dat maakt de situatie bij ons standigheden. Dat is precies wat in de banlieues extra moeilijk in vergelijking met die in andere van Parijs gebeurt, waar het Franse openbare Europese landen, zoals Duitsland dat een veel onderwijs een strikt postcodebeleid voert. Maar groter deel migranten uit Oost-Europa heeft. wijkgebonden schoolkeuze betekent dat de Nederland lijkt wat de herkomstregio’s van zijn extra ambities van migranten worden geremd migranten betreft meer op Frankrijk dan op en maakt het benutten van hun surplus aan Duitsland.

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 46 02-03-2006 16:32:59 Jaap Dronkers Het belang van herkomst

Ten slotte blijkt uit deze internationale Amerika ook daar een extra achterstand hebben vergelijkingen duidelijk dat het in Nederland ten opzichte van migranten uit andere regio’s. slecht gaat met de integratie van tweede-gene- Nederland ¬ en meer in het algemeen: Europa ratiemigranten, zelfs in vergelijking met andere ¬ is dus niet een land waar het voor migranten Europese landen. Eerder in dit artikel wees ik en hun kinderen goed toeven is. Zij kunnen beer al op dat in Nederland ¬ en in andere ‘jonge’ ter doorreizen naar Australië of de usa. immigratielanden, zoals België, Denemarken Natuurlijk zegt de relatieve achterstand in en Zwitserland ¬ het verschil tussen de school- onderwijsprestaties van tweede-generatiemi- prestaties van migrantenleerlingen en die van granten niet alles over de mate van integratie, vergelijkbare autochtone leerlingen in datzelfde maar ook hun succes op de Nederlandse arbeids- land21 groter is dan in andere Europese landen markt (en met name in de betere segmenten (zoals Duitsland). Het kleinst is het verschil tus- daarvan) is kleiner dan dat van tweede-genera- sen schoolprestaties van migrantenleerlingen tiemigranten in andere Europese landen. Nog en die van vergelijkbare autochtone leerlingen groter is het verschil met het succes van migran- in traditionele immigratielanden als Australië ten in de traditionele immigratielanden. Het en Nieuw-Zeeland: in die landen is het verschil beeld van Nederland als een open en tolerante nihil, afgezien van het feit dat migrantenleer- samenleving is nergens op gebaseerd, hoogstens lingen uit West-Azië, Noord-Afrika en Latijns- op mythen uit het verleden.

Noten bij Oxford University Press. De Het Onderwijsblad, 2 april 2005. Nederlandse bijdrage aan deze 10 Wetenschapsbijlage, 3 decem- 1 E-mail: [email protected]. bundeling is reeds toegankelijk: ber 2005. Homepage: www.iue.it/Perso- J. Dronkers, (2004), ‘Aan- en 11 J. Dronkers, (2005). ‘Minister nal/Dronkers uitsluiting van migranten op presenteert misleidende cijfers’, 2 Uiteraard niet alleen in de ont- de Nederlandse arbeidsmarkt. in: Het Onderwijsblad, 22 oktober vangende landen. Ook voor de Het empirisch gelijk van zowel 2005. landen van herkomst heeft deze links als rechts’, in: Arbeid, on- 12 Deze bijdrage vat twee analyses migratie ernstige gevolgen. derwijs & sociale ongelijkheid in de van pisa 2003 data samen. Ten 3 F. van Tubergen, (2005). The 21ste eeuw, onder redactie van J. eerste, M. Levels, en J. Dronkers, integration of immigrants in van Hoof en W. van Noort. Am- (2006). ‘Verschillen in wiskun- cross-national perspective. Origin, sterdam: Boom. dekennis in hoog ontwikkelde destination, and community ef- 6 www.pisa.oecd.org. Het betreft landen van Europa, Australië en fects. Proefschrift Universiteit hier geen organisatie van de Nieuw-Zeeland tussen eerste Utrecht. Europese Unie, maar van de en tweede-generatie migran- 4 Zo wordt in het recente Europees geïndustrialiseerde landen. tenleerlingen uit verschillende Sociaal Survey (www.european- 7 G. N. Marks, (2005). ‘Accounting herkomstregio’s en autochtone 47 socialsurvey.org), uitgevoerd for immigrant non-immigrant leerlingen’, in: Over kansen, met geld van de Europese Com- differences in reading and ma- competenties en cohesie, onder missie, alleen gevraagd naar het thematics in twenty countries’, redactie van S. Waslander en R. geboorteland van de respon- in: Ethnic and Racial Studies, 28, Bosman. Assen: Van Gorcum (in dent. Alleen het succes van de 925-946. druk). Ten tweede, http://www. eerste generatie kan daarmee 8 Zie de Volkskrant, 9 september iue.it/Personal/Dronkers/ dus in kaart worden gebracht, 2005, naar aanleiding van een Dutch/Peschar.PDF; J. Dronkers niet dat van de veel belangrijker onderzoek van Vluchtelingen- en M. Levels (2005). ’Migranten tweede generatie. werk. en school segregatie in hoog- 5 Onder redactie van A. Heath 9 J. Dronkers, (2005). ‘Opnieuw ontwikkelde landen’, in: Onder- en S.Y. Cheung, te verschijnen een gemiste kans met Pisa’, in: wijs en ongelijkheid: grenzen aan

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 47 02-03-2006 16:32:59 Jaap Dronkers Het belang van herkomst

de maakbaarheid, onder redactie ger gericht zullen blijven op het men vergelijken met die van van S. Karsten en P. Sleegers. land van herkomst. Zij zullen autochtone leerlingen uit Antwerpen/Apeldoorn: Garant. daarom minder integreren in hetzelfde land, want bij de 13 Een kwart van de standaardde- het land van bestemming. mate van integratie gaat het viatie. 18 In een bijdrage aan het boek- om de achterstand in dat be- 14 Meer dan de helft van de stan- nummer van het sociologisch paalde land van bestemming. daarddeviatie. vaktijdschrift Mens & Maatschap- De minister van Onderwijs 15 Voor migranten uit West-Eu- pij, 2006. misleidde het parlement en de ropa is dit dus niet waar: hun 19 Anders dan in de verouderde Nederlandse bevolking door achterstand treedt alleen op in Nederlandse grondwet is dit in de onderwijsprestaties van Ne- de lagere klassen. de Duitse grondwet goed gere- derlandse migrantenleerlingen 16 G. Kao en J.S. Thompson (2003). geld, ook voor niet-openbare te vergelijken met die van mi- ‘Racial and ethnic stratification scholen. grantenleerlingen in Duitsland, in educational achievement and 20 Ik werk dit verder uit in mijn zonder daarbij de resultaten van attainment’, in: Annual Review of bijdrage aan de Sociale Agenda: de autochtone Nederlanders en Sociology. 29: pp. 417 http://www.volkskrant.com/ Duitsers te verdisconteren (zie 17 Een soortgelijke redenering bijlagen/dronkers.pdf. voetnoot 11). kan men maken voor politieke 21 De onderwijsprestaties van vluchtelingen, die meer en lan- migrantenleerlingen moet

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 48 02-03-2006 16:32:59  boekessay Hoe maakbaar is ons geluk?

Happiness and economics Bruno Frey & Alois Stutzer, Princeton University Press, 2002

Happiness quantified Bernard van Praag & Ada Ferrer-i-Carbonell, Oxford University Press, 2004

Happiness. Lessons from a new science Richard Layard, The Penguin Press, Londen 2005 (Nederlandse vertaling: Waarom zijn we niet gelukkig?, Uitgeverij Atlas)

paul de beer

Jarenlang was geluk een onderwerp dat politici economen bestond er lange tijd een grote angst en wetenschappers angstvallig meden. Geluk, zich aan dit onderwerp te branden. Eigenlijk is dat was een thema voor romanciers en liedjes- dat merkwaardig, aangezien de veronderstel- schrijvers, voor films en gedichten, maar niet ling dat ieder mens naar het hoogst bereikbare 49 voor beleidsnota’s en wetenschappelijk onder- geluk streeft, nu juist de grondslag vormt voor zoek. Daarvoor is geluk té verheven, té ongrijp- de dominante stroming in de economische we- baar. Ook ¬ of misschien wel juist ¬ onder tenschap, de neoklassieke theorie. Economen hebben het dan echter over ‘nutsmaximalisatie’. Over de auteur Paul de Beer is Henri Polak hoogleraar De term ‘nut’ verwijst naar de grondlegger van voor arbeidsverhoudingen aan de Universiteit van het utilitarisme, Jeremy Bentham (1748 - 1832), Amsterdam. Hij is tevens verbonden aan het Am- die ‘het grootste geluk voor het grootste aantal sterdams Instituut voor ArbeidsStudies (aias) en De mensen’ als het ultieme criterium voor goed en Burcht (Centrum voor Arbeidsverhoudingen). Hij is kwaad zag. redacteur van s&d. Waar ‘nut’ en ‘geluk’ voor Bentham uitwis-

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 49 02-03-2006 16:33:00 boekessay Paul de Beer over de economie van het geluk

selbare begrippen waren, zijn economen zich en Spaanse economen Bernard van Praag en geleidelijk steeds meer van de term ‘nut’ gaan Ada Ferrer-i-Carbonell met Happiness quantified bedienen, juist om associaties met verheven geen in 2005 trok de Engelse econoom Richard voelens of emoties te vermijden. ‘Nut’ betekent Layard de aandacht met een boek dat simpelweg voor economen zoveel als behoeftebevrediging de titel Happiness draagt. Daarnaast publiceren of het realiseren van de eigen voorkeuren. Nuts- gerenommeerde economische vaktijdschriften maximalisatie is dan ook bij uitstek rationeel gede laatste jaren geregeld artikelen over geluk. drag, dat zo weinig mogelijk door emoties of ge- Ook andere sociale wetenschappers doen een voelens dient te worden verstoord! Of nutsmaxi- duit in het zakje. Van de Amerikaanse socioloog malisatie dan nog gelijk staat met het hoogst Robert Lane verscheen in 2000 het boek The loss mogelijke geluk ¬ wat voor Bentham vanzelf of happiness in market democracies en in Rotter- sprak –, daarover laten de meeste hedendaagse dam verricht de ¬ soms wat laatdunkend als ‘ge- economen zich niet uit. Als gevolg hiervan is het luksprofessor’ aangeduide ¬ Ruut Veenhoven fundament van de neoklassieke economische theorie in hoge mate een abstractie geworden, die niet langer is gebaseerd op empirische erva- Schuilt er meer waarheid in ringen of voortbouwt op de kennis van andere disciplines. de volkswijsheid dat geld niet Ook politici hoor je zelden over geluk spre- gelukkig maakt dan in de ken. Natuurlijk proberen zij de leefomstan- digheden, het inkomen, de gezondheid, de kennis van de economen? maatschappelijke participatie en wellicht zelfs het welzijn ¬ al is ook die term sinds de jaren zeventig enigszins besmet geraakt ¬ te verbete- al jaren pionierswerk met zijn systematische ren. Maar dat zij de burgers daarmee ook geluk- verzameling van geluksgegevens voor zijn World kiger maken, die pretentie lijkt geen politicus te Database of Happiness.1 hebben. Geluk ontstaat immers in de privé-sfeer, Wat verklaart deze plotselinge belangstelling als resultaat van relaties en liefde; geluk is een onder economen en andere sociale wetenschap- product van karakter en persoonlijkheid, dat pers voor geluk? De triviale verklaring zou wel zich aan politieke keuzen en instrumenten lijkt eens kunnen zijn dat er steeds meer kwantita te onttrekken. Overheidsbeleid kan hiervoor tieve gegevens beschikbaar komen over het hooguit gunstige randvoorwaarden creëren, geluk van de bevolking in verschillende landen. maar uiteindelijk zullen de mensen hun eigen In tal van periodieke bevolkingsenquêtes in geluk ¬ en dat van anderen ¬ tot stand moeten binnen- en buitenland wordt de respondenten brengen. gevraagd naar hun geluksgevoel. Vaak gebeurt 50 dat met een simpele vraag als: ‘Hoe gelukkig u bent u, alles bijeen genomen: heel gelukkig, Geluk langs de meetlat tamelijk gelukkig, niet zo gelukkig of helemaal Nu lijkt zich in de economische wetenschap niet gelukkig?’ Dergelijke vragen worden bij- de laatste jaren een kentering voor te doen ten voorbeeld gesteld in periodieke onderzoeken als aanzien van het ‘geluk’. Plotseling schrijven gede World Values Study en de Eurobarometer. renommeerde economen artikelen en boeken Uit al deze enquêtes blijkt dat in rijke demo- waarvan de titel expliciet naar geluk verwijst: cratieën als Nederland en de Verenigde Staten in 2002 publiceerden de Zwitserse economen liefst tachtig procent van de bevolking of nog Bruno Frey en Alois Stutzer het boek Happiness meer zich ‘tamelijk gelukkig’ of ‘heel gelukkig’ and economics, in 2004 volgden de Nederlandse noemt. Voor veel onderzoekers zijn deze hoge

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 50 02-03-2006 16:33:00 boekessay Paul de Beer over de economie van het geluk

percentages reden om de waarde van deze me- op de genoemde vraag over het geluksgevoel tingen te betwijfelen. Blijkbaar zeggen mensen samenhangen met het inkomen van de respon- ook dat zij gelukkig zijn als zij tegelijkertijd over denten. Dit kan zowel worden onderzocht op van alles en nog wat klagen ¬ van de politiek het niveau van individuele personen als op het tot de gezondheidszorg en van het fatsoen van geaggregeerde niveau van de samenleving. In hun medeburgers tot hun inkomen. Genoemde beide gevallen is de samenhang tussen inkomen Ruut Veenhoven heeft echter in verschillende en geluk zwak. De twee boeken geven hiervoor publicaties overtuigend laten zien dat een derge- in grote lijnen dezelfde verklaring. lijke simpele geluksvraag wel degelijk betekenis Een eerste oorzaak is dat mensen hun pre- heeft. Zo zijn mensen heel consistent in hun be- ferenties of aspiraties aanpassen aan hun wel- antwoording van vragen over hun geluk en zijn vaartsniveau. Een inkomensstijging resulteert er betekenisvolle verschillen in geluksbeleving aanvankelijk wel degelijk in een groter geluk. tussen mensen die in objectief verschillende Maar men went snel aan dit hogere inkomen, omstandigheden verkeren. waardoor het geluk weer snel terugzakt tot bijna Interessanter dan het hoge percentage dat het oorspronkelijke niveau. Van Praag heeft dit zichzelf gelukkig noemt, is echter dat dit percen- effect al in de jaren zeventig gesignaleerd ¬ tage in veel rijke westerse landen al jarenlang toen nog vrijwel geen econoom zich hiermee min of meer stabiel is en in sommige landen bezighield ¬ en er de term preference drift voor zelfs licht daalt. Nu mag het niets nieuws zijn bedacht. Met Ferrer schat hij hoe groot dit effect dat vroeger geluk nog heel gewoon was, voor is. Zij doen dit door aan mensen te vragen welk economen roept het intrigerende vragen op. inkomensniveau zij als ‘goed’ aanmerken. Ver- Immers, een onomstreden uitgangspunt van de volgens gaan zij na hoeveel dit niveau stijgt als economische wetenschap ¬ haast met de status het feitelijke inkomen van mensen hoger wordt. van een axioma ¬ is dat een hoger inkomen een Zij concluderen dat van een gegeven inkomens- hoger ‘nut’ oplevert oftewel, in alledaagse taal, stijging ruwweg de helft ‘verloren’ gaat doordat mensen gelukkiger maakt. Een hoger inkomen mensen hun aspiraties aanpassen. levert immers meer keuzemogelijkheden op Een tweede oorzaak van het feit dat een hoen derhalve ook meer kans om je behoeften te ger inkomen niet meer geluk oplevert, is dat bevredigen. En dat staat voor economen gelijk het geluk of de bevrediging die iemand aan een aan een hoger nut of geluk ¬ dit alles onder de bepaald inkomen ontleent, in belangrijke mate zogenaamde ceteris paribus clausule dat alle an- wordt bepaald door het inkomen van anderen. dere factoren gelijk blijven. Maar hoe valt dit te Anders gezegd, het is vooral het relatieve inko- rijmen met het feit dat het gemiddelde inkomen men ten opzichte van een referentiegroep dat in veel rijke landen de afgelopen dertig of veer- bepaalt hoe gelukkig iemand is. Dit verklaart tig jaar is verdubbeld, terwijl mensen gemiddeld de paradox dat rijke mensen in het algemeen genomen niet gelukkiger zijn geworden? Schuilt gelukkiger zijn dan arme mensen, maar dat 51 er dan toch meer waarheid in de volkswijsheid als iedereen rijker wordt, niemand werkelijk dat geld niet gelukkig maakt dan in de kennis gelukkiger wordt. De grootte van dit effect ¬ van de economen? door Van Praag reference drift genoemd ¬ schatten Van Praag en Ferrer rond de twintig à dertig u procent. Overigens is dit effect lastig te schatten, Geld en geluk omdat vaak niet duidelijk is met welke groep Alle drie de boeken over de economie van het mensen zich vergelijken. Het werkelijke effect geluk die hier worden besproken, gaan in op de zou daarom wel eens groter kunnen zijn. relatie tussen inkomen en geluk. Zowel Frey en Als men het effect van de aanpassing van Stutzer als Layard gaan na hoe de antwoorden aspiraties (preference drift) en van vergelijking

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 51 02-03-2006 16:33:00 boekessay Paul de Beer over de economie van het geluk

met anderen (reference drift) combineert, blijkt kenden ¬ zoals huisvrouwen, studerenden en er van het ‘verwachte’ effect van een inkomens- gepensioneerden ¬ veel geringer of zelfs afwe- stijging op het geluk zo’n driekwart verloren te zig zijn. gaan in geval van een algehele welvaartsstijging. Een andere economische factor die er volgens Doordat een hoger inkomen aanvankelijk echter Frey en Stutzer toe doet is inflatie. Dit effect staat een beduidend sterker effect heeft op het geluk los van het mogelijke koopkrachtverlies ten ¬ het duurt even voor mensen hun aspiraties gevolge van inflatie. Zij hebben hier geen goede aanpassen en in de gaten hebben dat anderen verklaring voor, maar veronderstellen dat het te ook rijker zijn geworden ¬ blijven de meeste maken heeft met de economische onzekerheid mensen toch steeds weer naar een hoger inko- waarvan een hoge inflatie vaak een symptoom is. men streven. Vanuit het individuele gezichts- punt is dit volkomen rationeel. Immers, als je u eigen inkomen gelijk blijft, maar anderen een Andere geluksfactoren hoger inkomen krijgen, word jij minder geluk- Niet-economische factoren leggen meer gewicht kig. Van Praag en Ferrer laten bovendien zien dat in de schaal als we verschillen in geluk tussen het negatieve effect op iemands geluk van een mensen of veranderingen in geluk in de tijd lager inkomen dan de referentiegroep tweemaal willen verklaren. Dit mag voor sociologen en zo groot is als het positieve effect van een hoger psychologen vanzelfsprekend zijn, voor econo- inkomen. Het is dus vooral zaak om niet achter men is het blijkbaar een nieuw inzicht. Layard te blijven bij anderen. Als een enkeling in een laat een groot aantal sociale, psychologische en groep een hoger inkomen weet te realiseren, fysiologische factoren de revue passeren. Hij vormt dit voor de andere groepsleden dus een pretendeert met zijn boek dan ook een aanzet te sterke prikkel om mee te doen aan de ratrace. In geven tot een nieuwe wetenschap ¬ de onderti- economisch jargon is er sprake van een negatief tel van zijn boek luidt Lessons from a new science ¬ extern effect. Wie een hoger inkomen nastreeft, die economische, sociologische, psychologische, benadeelt daarmee ¬ vaak ongewild en onbe- neurofysiologische en filosofische inzichten doeld ¬ anderen, omdat hun geluk afneemt als integreert. het inkomen van de eerste stijgt. Allereerst hebben vijf factoren waarvan men Als een algehele inkomensstijging nog maar dit wellicht wel zou verwachten, volgens Layard weinig bijdraagt aan het geluk van de bevolking, geen noemenswaardig effect op het geluk: leef- is vervolgens de vraag wat mensen dan wel tijd, geslacht, uiterlijke schoonheid, iq en oplei- gelukkiger maakt. Als we ons beperken tot het dingsniveau. Vijf andere doen er daarentegen ‘traditionele’ economische domein zijn er twee wel toe (naast de reeds genoemde economische factoren die er met name toe doen: werkloos- factoren relatief inkomensniveau en werk): heid en inflatie. Onvrijwillige werkloosheid, zo gezinsrelaties, gemeenschap en vrienden, ge- 52 constateren zowel Frey en Stutzer als Layard, zondheid, persoonlijke vrijheid en persoonlijke heeft een sterk negatief effect op het welbevin- waarden. Een (goed) huwelijk, vertrouwen in den van mensen. Anders dan de traditionele andere mensen (of sociaal kapitaal, zoals dit economische theorie voorspelt, heeft dit echter tegenwoordig vaak wordt genoemd) en een veel minder te maken met het inkomensverlies goede gezondheid verklaren in belangrijke mate waarmee werkloosheid gepaard gaat, dan met waarom sommige mensen in een land gelukki- het verlies van werk als zodanig. Volgens Frey en ger zijn dan andere. Verschillen in geluk tussen Stutzer gaat het daarbij om een combinatie van (rijke) landen hangen samen met de mate van psychische kosten (verlies aan zelfrespect) en vrijheid. Ten slotte zou geluk ook samenhangen sociale kosten (stigmatisering). Zij constateren met ‘our inner self and our philosophy of life’ overigens dat deze kosten bij andere niet-wer- (Layard, p. 71).

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 52 02-03-2006 16:33:00 boekessay Paul de Beer over de economie van het geluk

Frey en Stutzer wijden bijna een derde van u hun boek aan de effecten van politieke factoren Geluksbeleid? op het geluk van burgers. Zij geven nogal hoog op De economen mogen het thema ‘geluk’ dan van een onderzoek dat zij in Zwitserland hebben hebben herontdekt als een serieus studieob- verricht naar de effecten van verschillen in de ject, biedt hun onderzoek ook voor politici en mate van directe democratie tussen kantons. Het beleidsmakers aanknopingspunten om zich gaat daarbij met name om de hindernissen die meer op het geluk van de burgers te richten? De burgers moeten overwinnen om een referendum drie besproken boeken bevatten de nodige sug- te laten uitschrijven. Hoe minder hindernissen, gesties voor praktische toepassingen. Bij Frey en hoe gelukkiger de bevolking van een kanton, Stutzer liggen deze voor de hand: bestrijding van stellen Frey en Stutzer vast. Het verschil tussen werkloosheid, beteugeling van inflatie en vooral het meest en het minst democratische kanton het versterken van de directe democratie zouden leidt tot een verschil in elf procentpunten in het kunnen bijdragen aan het geluk en de tevreden- aandeel van de bevolking dat zeer tevreden is. heid van de bevolking. Maar om deze beleids- Ook actieve deelname aan het politieke proces aanbevelingen te verzinnen heb je natuurlijk blijkt samen te gaan met een grote tevredenheid. geen uitvoerig geluksonderzoek nodig. Aanbevolen literatuur voor d66, zou ik zeggen! Van Praag en Ferrer wijzen op de mogelijk- Ook Van Praag en Ferrer onderzoeken de ef- heid om geluksmeting te benutten voor afwe- fecten van diverse niet-economische factoren op gingen tussen verschillende beleidsopties. Zo het geluk. Gezondheid blijkt een zeer sterk effect kan met behulp van de monetaire waardering van geluidsoverlast een kosten-batenanalyse worden uitgevoerd van de isolatie van woningen Iemand die aan migraine lijdt of een beperking van het vliegverkeer waarbij rekening wordt gehouden met de subjectieve heeft een dubbel zo hoog inkomen beleving van de omwonenden. Informatie over nodig als een gezond iemand om het geluksverlies ten gevolge van ziektes en aandoeningen kan worden benut om, gegeven een even tevreden te zijn met zijn leven beperkt budget voor gezondheidszorg, te bepalen aan welke behandelingen men prioriteit wil geven. Kennis over het tempo waarin mensen te hebben: het verlies aan geluk ten gevolge van wennen aan een lager inkomen kan worden bepaalde aandoeningen ¬ zoals problemen met gebruikt voor een optimaal aflopende uitkering: de ledematen, ademhalingsproblemen, hart- in welk tempo kan men een uitkering stap voor stoornissen, diabetes, epilepsie en migraine ¬ stap verlagen zodat deze daling zo min mogelijk komt overeen met een inkomensachteruitgang ‘pijn doet’? van tussen de 50 en 85 procent. Dit betekent Dergelijke praktische toepassingen stuiten, 53 bijvoorbeeld dat iemand met migraine een dub- zeker bij linkse politici, vaak op heftige bezwa- bel zo hoog inkomen nodig heeft als een gezond ren. Geluk en gezondheid ¬ laat staan een men- iemand om even tevreden met zijn leven te zijn. senleven ¬ kun je toch niet in geld uitdrukken! Verder schatten de auteurs onder meer hoeveel Toch nemen politici voortdurend beslissingen geluksverlies de omwonenden van Schiphol die van invloed zijn op het geluk, de gezond- leiden door geluidsoverlast. Dat blijkt overigens heid en zelfs het overleven van mensen. Is het beperkt te zijn: het komt overeen met een inko- dan niet beter om bij de besteding van het geld mensverlies van vijf procent als men in een niet- expliciet rekening te houden met de gevolgen geïsoleerd huis woont en van iets minder dan van die beslissing voor het geluk en welzijn van twee procent als de woning wel geïsoleerd is. de burgers?

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 53 02-03-2006 16:33:01 boekessay Paul de Beer over de economie van het geluk

Layard formuleert de meest ambitieuze be- risico’s nodig zijn voor welvaartsgroei. Als dat zo leidsagenda. De tweede helft van zijn boek gaat is en als welvaartsgroei ons niet of nauwelijks geheel over de vraag ‘what can be done?’. Van de extra geluk oplevert, dan kunnen we beter ge- vele suggesties die hij daarin doet zijn het tem- noegen nemen met wat minder groei en meer men van de ratrace, het vergroten van zekerheid zekerheid en stabiliteit, stelt Layard. Waarom en het ontwikkelen van nieuwe medicijnen de zouden we baanzekerheid, stabiele gemeen- interessantste. Aangezien het geluk van mensen schappen en de mogelijkheid van ouders om in belangrijke mate afhangt van hun relatieve po- voor hun eigen kinderen te zorgen ¬ elk een belangrijke voorwaarde voor geluk ¬ opofferen voor een beetje meer economische groei, dat ons Politici nemen voortdurend niet noemenswaardig gelukkiger maakt? Ten slotte heeft Layard ook hoge verwachtin- beslissingen die van invloed zijn gen van de ontwikkeling van nieuwe medicij- op het geluk, de gezondheid en nen ¬ wellicht kan het Engelse woord drugs hier beter onvertaald blijven ¬ die psychische klach- zelfs het overleven van mensen. ten, zoals depressiviteit en schizofrenie, kunnen verlichten. Prozac ziet hij in dit verband als een Is het dan niet beter om expliciet veelbelovende stap vooruit. Uiteindelijk zou rekening te houden met de hierdoor ook recreatief gebruik van drugs mogelijk worden zonder negatieve bijwerkingen gevolgen van die beslissingen als verslaving, die aan de meeste huidige drugs kleven. Er valt natuurlijk over te discussiëren voor het geluk en welzijn van of drugs mensen ooit het ‘ware geluk’ kunnen de burgers? brengen of hen slechts in een staat van ‘schijn- geluk’ brengen. Niettemin verdient Layards idee serieuze discussie. Tal van middelen om sitie, worden sommige deelnemers aan de ratrace ons prettig te voelen ¬ van alcohol tot voetbal- weliswaar gelukkiger, maar gemiddeld geno- wedstrijden, van een goed boek tot een verfijnde men worden de deelnemers er niet wijzer van. maaltijd ¬ zijn immers volledig geaccepteerd. Ieders inspanning is er immers in belangrijke Het valt niet goed in te zien wat het fundamen- mate op gericht om anderen te snel of te slim af tele verschil is tussen deze genotsmiddelen te zijn. Mogelijkheden om de ratrace te beper- en de ‘geluksdrugs’ van Layard. Dat betekent ken zoekt Layard onder meer in het zwaarder natuurlijk niet dat economen hierover meteen belasten van overwerk, het belasten van versla- het laatste woord te melden hebben. Dat zij zich, vende consumptie, het meer waarderen en res- twee eeuwen na Adam Smith, weer serieus in 54 pecteren van activiteiten die aan het welzijn van vraagstukken van welzijn en moraal verdiepen, anderen bijdragen (denk aan vrijwilligerswerk) valt te prijzen. Maar enige bescheidenheid zou en het beperken van reclameboodschappen die hun op dit terrein wel sieren. speciaal op kinderen zijn gericht. Het menselijk geluk kan ook worden ver- Noot groot door meer zekerheid te bieden. Layard zet daarmee een populaire redenering op haar kop, 1 Zie http://www1.eur.nl/fsw/happiness. namelijk dat meer flexibiliteit, dynamiek en

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 54 02-03-2006 16:33:01  boeken Hoe vertel ik het de burgers?

Public discourse and welfare state reform. The social democratic experience Vivien A. Schmidt et al., Mets & Schilt/Forum Scholars for European Social Democracy (Friedrich Ebert Stiftung, Berlijn; Karl Renner Institut, Wenen; Wiardi Beckman Stichting, Amsterdam), Amsterdam 2005

kees van kersbergen

De verzorgingsstaat verkeert in grote proble- volledig toegesneden was, is minder algemeen men. Snel veranderende economische, sociale, geworden. Er zijn steeds meer gezinnen zon- culturele en politieke omstandigheden vragen der kinderen, gezinnen met slechts één kind, om ¬ soms radicale ¬ aanpassingen. Sociaal- gezinnen waarin beide ouders een carrière op democraten zijn ervan doordrongen dat hervor- de arbeidsmarkt nastreven, eenoudergezinnen mingen noodzakelijk zijn en nemen hiervoor en een groeiende groep van alleenstaanden. De ook de politieke verantwoordelijkheid. Het gebruikelijke voorzieningen zijn hieraan slecht wordt hun niet altijd in dank afgenomen. Public aangepast. discourse and welfare state reform is een lezens- De doorgaans moeizame economische groei en waardig boek dat duidelijk maakt dat voor een de grote structuurveranderingen op de arbeids- ¬ ook electoraal ¬ succesvolle progressieve markt (zoals de neergang van de industrie en het hervormingspolitiek een goed verhaal (‘dis- groeiend aantal mensen dat in de dienstensector cours’) en goede vertellers onontbeerlijk zijn. emplooi zoekt en vindt) hebben de problemen De sociaal-economische, demografische en op de arbeidsmarkt sterk doen toenemen. Naast politieke fundamenten waarop de verzorgings- werkloosheid en arbeidsongeschiktheid, is er ook 55 staat ooit rustte, zijn aangetast. Het relatieve sprake van een toename van onregelmatige arbeid evenwicht tussen de generaties is verstoord en zogeheten ‘flexibele’ banen. De ‘baan voor het door de vergrijzing, dat wil zeggen: het gecombi- leven’ en de typische, tamelijk voorspelbare car- neerde effect van een langere levensverwachting rières van (vooral de mannelijke) werknemers en een afnemend geboortecijfer (ontgroening). pasten bij de industriële economie, maar niet Dat zet de pensioenstelsels onder druk. Ook het meer bij de huidige postindustriële economie. traditionele gezin, waarop zo veel sociaal beleid Aangezien de premie- en belastingheffing uitging van de ideaaltypische (industriële) werknemer, Over de auteur Kees van Kersbergen is hoogleraar raakte de sociale zekerheid door de verdwijning politicologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam van deze werknemer in de moeilijkheden.

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 55 02-03-2006 16:33:01 boeken Kees van Kersbergen bespreekt Public discourse and welfare state reform

Ook de traditionele identiteit van mannen en hervorming van de verzorgingsstaat ter hand vrouwen is achterhaald, maar werkt nog steeds konden nemen. door in veel sociale regelingen. De traditionele Toen ontstond echter een volgend probleem: arbeidsdeling tussen mannen en vrouwen, jarenlange ervaring met centrum-rechts bezui- zowel op de arbeidsmarkt als waar het de zorg nigingsbeleid en (wat kortere) ervaring met voor kinderen en familieleden betreft, volgt niet sociaal-democratische hervormingspolitiek meer de ooit vanzelfsprekende patronen. Dit leerden dat drastische wijziging van diep inge- ondergraaft oude regelingen en stelt nieuwe ei- sleten instituties en beleid niet eenvoudig is. sen, bijvoorbeeld op het terrein van de kinderop- Ondanks de enorme druk en de steeds dieper vang. Er zijn daarmee nieuwe risico’s en noden gevoelde noodzaak, bleek de verzorgingsstaat op opgekomen, waarop de verzorgingsstaat nog een aantal punten enorm weerbarstig. Dat heeft steeds geen antwoord heeft. te maken met het feit dat het kostbaar en tijd- Ten slotte zijn er de internationalisering van rovend is bestaande instituties te veranderen. de economie, de migratie en de intensivering Verder ontstaat er altijd verzet tegen radicale van de Europese economische en politieke in- verandering, zeker bij gevestigde belangenor- tegratie, in het bijzonder de Economische en ganisaties en bij mensen wier rechten worden Monetaire Unie, die grenzen stellen aan het be- aangetast. Ten slotte bleek dat het publiek (de leid en de maatregelen waaraan we op nationaal kiezers) zeer gehecht is aan het voortbestaan van niveau gewend waren. hun verzorgingsstaat en hervormingspolitiek dus politiek uiterst riskant is. Hervormen heeft u een geheel eigen electorale logica en dynamiek. Groeiend inzicht Terwijl de politiek van opbouw en uitbreiding Er is dus geen ontkomen aan: de traditionele ver- zorgde voor electoraal populaire maatregelen, zorgingsstaat is achterhaald en moet hervormd zijn bezuinigingspolitiek en hervormingen juist worden ¬ of hij gaat ten onder. De verzorgings- impopulair. staat lag en ligt sociaal-democraten na aan het Hervormingen in de sociale zekerheid hart. Zij zien hem als een eigen politieke verwor- stuiten kiezers tegen de borst, ofwel omdat ze venheid en daarmee als een bron van trots en zelf- gedeeltelijk of helemaal afhankelijk zijn van de vertrouwen. Het inzicht dat er aan radicale her- verzorgingsstaat, ofwel omdat ze als groep hun vormingen gewoon niet te ontkomen valt, stelt de bestaan (baan!) danken aan de verzorgingsstaat. beweging overal in Europa ¬ en zeker in Neder- De doelstellingen van hervormingspolitiek zijn land ¬ nog steeds voor grote moeilijkheden. daarom electoraal zo riskant, omdat het over het Eerst was het probleem dat de sociaal-de- algemeen duidelijk is welke groep kiezers erop mocratie er simpelweg niet aan wilde dat forse achteruitgaat, terwijl de politieke opbrengst ingrepen noodzakelijk waren. Men wierp zich onduidelijk blijft. Bovendien reageren kiezers 56 op als de verdediger van de verzorgingsstaat. in het algemeen sterker op negatieve dan op Slechts langzaam groeide het besef dat dit een positieve prikkels. Er bestaat waar het de hervor- onhoudbare positie was. Intern de ideeën, stra- mingspolitiek betreft een tegenstelling tussen tegieën en beleidsopties aanpassen, ging met de hervormingsambities en de electorale ambi- grote moeite en met veel pijn gepaard. We her- ties van politici. inneren ons in eigen land bijvoorbeeld het wao- debacle uit het begin van de jaren negentig. u Maar zeker toen bijna overal in Europa centrum- Een goed verhaal rechtse regeringen een straf bezuinigingsbeleid En toch, hervormen moet, dus wat te doen? Die gingen voeren, drong eindelijk het inzicht door vraag is voor sociaal-democraten cruciaal. Aller- dat sociaal-democraten toch maar beter zelf de eerst moet er een goed idee zijn waartoe de her-

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 56 02-03-2006 16:33:01 boeken Kees van Kersbergen bespreekt Public discourse and welfare state reform

vormingen moeten leiden. Voor de PvdA is dat woon nauw met elkaar samenhangen en waar steeds helderder geworden: we moeten af van de ontzettend veel partijen en groepen betrokken passieve uitkeringsfabriek waartoe Nederland zijn bij beleidsvoorbereiding en -uitvoering, verworden was en we moeten werken aan een ligt vanzelfsprekend sterk de nadruk op het activerende staat die nog steeds inkomensga- aspect van de interne coµrdinatie. De commu- rantie biedt en solidair is bij het verzekeren van nicatiekant van het hervormingsverhaal is dan sociale risico’s, maar die wel slimmer investeert bij uitstek een taak van de regering. Die kan in de mogelijkheden van mensen om actief deel echter het verhaal niet altijd helder brengen. Een te nemen aan de samenleving. belangrijke oorzaak is dat een publiek discours Goede ideeën zijn echter niet voldoende ¬ met te veel gedetailleerde cognitieve en nor- om het draagvlak voor hervormingen naar matieve argumenten ¬ het in de (verborgen) sociaal-democratisch model te vergroten en te beleidscoµrdinatie moeizaam tot stand geko- verstevigen. Het boek van Vivien Schmidt en men compromis weer dreigt open te breken. Het anderen laat zien dat het goede idee ook in een verhaal moet dus vaag blijven. Het publiek raakt goed verhaal of ‘discours’ ingebed moet zitten en daardoor echter niet overtuigd van de noodzaak voor het voetlicht moet worden gebracht door en het nut van de hervormingen. uitmuntende vertellers. Hoe goed het idee en de richting ook zijn, de kunst is de eigen achterban u ¬ en vervolgens de kiezers ¬ te overtuigen van ‘Spin’ de noodzaak en het nut van vérgaande verande- Van dit theoretisch raamwerk, dat Vivien ringen. En hiervoor is een legitimerend en over- Schmidt in het eerste hoofdstuk van het boek tuigend verhaal nodig. uiteenzet, zou men verwachten dat het door de Van het idee van de activerende verzorgings- andere auteurs wordt toegepast op hun land en/ staat moet overgebracht worden dat hij geloof- of sociaal-democratische partij. Het is jammer waardig, oprecht, coherent en consistent is en voor de consistentie van het boek dat die ver- dat de voorziene hervormingen noodzakelijk wachting niet altijd even goed (Thomas Meyer zijn en de problemen inderdaad zullen oplossen. over Duitsland; Paolo Baorioni over Italië; Roby Dat is wat Schmidt de cognitieve dimensie van Nathanson over Israël, Christoph Meyer over het publieke discours noemt. Maar daarnaast Europeanisering van discoursen; Stephen Day moet het idee ook aansluiten bij de normen en Emma Reynolds over de Europese Socialis- en waarden in de samenleving, voor sociaal- ten) wordt waargemaakt. democraten bijvoorbeeld solidariteit en recht- Iemand die Schmidts kader, althans in vaardigheid ¬ de normatieve dimensie van woordgebruik, wel probeert toe te passen, is het discours. Als dat voor elkaar is, moet je als Peter Robinson in zijn hoofdstuk over Labour en hervormer nog bedenken aan wie je het verhaal Blair in Groot-Brittannië. Zijn vraag is of Labour eigenlijk gaat vertellen. Schmidt maakt hier een sinds 1997 wel een consistent verhaal te vertel- 57 verhelderend onderscheid tussen het verhaal dat len had. Het op coµrdinatie gerichte discours om redenen van de interne beleidscoµrdinatie blijkt vooral achter gesloten deuren en met een verteld wordt en dat gericht is op de beleidsma- beperkte groep adviseurs plaats te vinden. Het kers bij de ministeries, de belangengroepen, de communicatieve discours is onderontwikkeld wetenschappers en andere relevante krachten, en het publiek ziet eerder een regering die min- en het verhaal dat gericht is op de communicatie der geïnteresseerd is in communicatie dan in met het bredere publiek. ‘spin’, het (ver-)draaien van feiten en gebeurte- In een land als Nederland, waar macro-econo- nissen in de richting die de regering wenst. mische politiek, arbeidsverhoudingen, sociale Dit komt pregnant naar voren in het verhaal zekerheid en arbeidsmarktpolitiek buitenge- rondom de hervorming van de National Health

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 57 02-03-2006 16:33:02 boeken Kees van Kersbergen bespreekt Public discourse and welfare state reform

Service, toch de trots van de Britse verzorgings- gecompliceerd het Nederlandse politiek-econo- staat, waar Labour niet deed wat de partij in 1997 mische bestel is en bevat een even adequate als had beloofd, namelijk dat ze de door de conser- heldere typering van dertig jaar hervormingen vatieven ingevoerde ‘interne marktwerking’ in het kader van het poldermodel (en de bezui- in het systeem zou terugdraaien. Het punt dat nigingsmoeheid die dit heeft veroorzaakt). Het Robinson over discours maakt is belangrijk: het maakt in ieder geval begrijpelijk waarom in is gewoon moeilijk het publiek te betrekken bij ons land het op coµrdinatie gerichte discours zo een debat over de effectiviteit van gedetailleerde sterk ontwikkeld is: dat kan gewoon niet anders! en complexe structurele hervormingen wanneer Ze benadrukken, overigens terecht, hoe moeilijk het uiteindelijk de kwaliteit van de geboden het is in het corporatistische meerpartijensy- zorg is die er werkelijk toe doet. Daarom neemt steem van Nederland complexe hervormingen Labour ook de moeite niet om het complexe door te voeren en tegelijkertijd ook nog eens een verhaal uit te leggen en verdraait men liever de verhaal te vertellen dat het goed doet in de ‘toe- waarheid (spin!) over wat er werkelijk gebeurt. schouwersdemocratie’. In het lange (46 pagina’s), maar zeer infor- Het hoofdstuk over Nederland zegt jammer matieve hoofdstuk over Schrµder van Margarete genoeg niet veel en detail over het communica- Hasel en Herbert Hµnigsberger, wordt minuti- tieve discours zelf. Op grond van de plotselinge eus nagegaan wat Schrµders strategie was voor ineenstorting van de populariteit van Paars ii communicatie over hervormingen en hoe deze in 2001/2002, de komeetachtige opkomst (en in de loop van zijn bewind als gevolg van een ondergang) van Fortuyn en de diepe impopulari- leerproces werd aangepast. Het komt erop neer teit van de hervormingspolitiek van de huidige dat Schrµder niet iemand is die gelooft in de regering-Balkenende, kunnen we natuurlijk maakbaarheid van de samenleving, maar die ¬ niet anders concluderen dan dat dit communi- door te hameren op megatrends als globalise- catieverhaal totaal mislukt is. Zie hier dan ook de ring en demografische veranderingen ¬ het- opgave voor de PvdA: dat de partij kan polderen, geen de politiek vermag, probeert te relativeren. weten we nu wel; dat er een goed verhaal over de Toch maakte hij in het begin een strategische verzorgingsstaat ligt in De wet van wederkerigheid communicatiefout door keer op keer te herhalen kan ik als lid van de samenstellende Werkgroep dat hij het niet verdiende te worden herkozen Verzorgingsstaat verdedigen; dat de kiezers naar als de werkloosheid in Duitsland niet substan- het goede en verlossende verhaal van de PvdA tieel zou dalen. Toen de werkelijkheid van de smachten, lijkt me evident; dat dit land zoveel Duitse arbeidsmarkt weerbarstiger bleek dan beter kan als de PvdA in de regering komt, lijkt waar de beleidsinspanningen vanuit gingen, me ook duidelijk. Maar dit zijn allemaal zaken werd het verhaal stelselmatig aangepast aan het voor het coµrdinatieverhaal. inzicht dat politieke interventie maar weinig Zie hier dan de moeilijke opgave voor Wouter 58 impact heeft. Concrete beloftes over de terug- Bos: hoe het verhaal van de noodzakelijke en on- dringing van de werkloosheid bleven vervolgens vermijdelijke hervorming van de verzorgings- achterwege. staat zo te vertellen dat hij als sociaal-democraat overtuigt én inspireert ¬ en de verkiezingen u nog wint ook. Een opgave voor Bos Wat is het sociaal-democratische hervormings- discours in Nederland? Het hoofdstuk van Frans Becker en René Cuperus gaat vooral over hoe

s & d 3 | 2006

S&D3-2006.indd 58 02-03-2006 16:33:02