Cvaa Rapp-Opm-Def.Indd
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ARCHITECTUURARCHIEVEN IN VLAANDEREN cvaa rapp-opm-def.indd 1 28-03-2007 22:02:01 cvaa rapp-opm-def.indd 2 28-03-2007 22:02:01 Architectuur- archieven in Vlaanderen Kwalitatieve veldbeschrijving en analyse van het Vlaamse architectuur- archieflandschap TOM AVERMAETE ANNELIES NEVEJANS BREGJE PROVO cvaa rapp-opm-def.indd 3 28-03-2007 22:02:02 cvaa rapp-opm-def.indd 4 28-03-2007 22:02:02 Inhoud 5 I. Inleiding Over architectuurarchieven en cultureel erfgoed P. 10 — P. 26 P. 11 1. Architectuurarchief: product, substantie en kader van sociale interactie P. 12 2. De canon en architectuurarchieven P. 13 3. Cultureel erfgoed: een koepelbegrip P. 15 4. Canonvorming en de bewaring cultureel erfgoed P. 17 5. Architectuurarchieven in Vlaanderen: een stafkaart II. Schets van het beleidsveld P. 27 — P. 56 P. 28 1 Erfgoedbeleid P. 31 2 Archiefdecreet P. 34 3 Architectuurbeleid P. 35 3.1 Jaarboek Architectuur Vlaanderen P. 35 3.2 Vlaamse Cultuurprijs voor Architectuur cvaa rapp-opm-def.indd 5 28-03-2007 22:02:02 P. 36 3.3 Subsidiereglement architectuur en vormgeving P. 36 3.4 Vlaams Architectuurinstituut P. 37 3.5 Vlaams Architectuurarchief P. 44 3.6 Vlaams Bouwmeester P. 45 4 Kunstendecreet P. 48 5 Wetenschapsbeleid P. 48 5.1 Het Max Wildiersfonds P. 50 5.2 Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek –Vlaanderen (FWO) P. 51 5.3 Bijzonder OnderzoeksFonds (BOF) en het Projectmatig Wetenschappelijk Onderzoek (PWO) P. 52 5.4 Instituut voor de aanmoediging van innovatie door Wetenschap en Technologie in Vlaanderen (IWT) P. 52 5.5 Andere actoren die opdracht geven tot wetenschappelijk onderzoek P. 54 6 Een kort vergelijk: het Nederlands architectuurbeleid III. Het veld van de architectuurarchieven P. 57 — P. 116 P. 58 1 De archiefvormers P. 58 1.1 Architecten 6 P. 63 1.2 Onderwijs- en onderzoeksinstellingen P. 64 1.3 Bouwheren P. 66 1.4 Andere actoren P. 69 1.5 Architecture Archive – Sint-Lukasarchief vzw P. 70 1.6 Afdelingen Monumenten en Landschappen P. 71 2 Archiefbeheerders P. 71 2.1 Bewaarinstellingen voor architectuurarchieven ‘pur sang’ P. 71 A. Architectuurarchief van de Provincie Antwerpen P. 74 B. Architecture Archive – Sint-Lukasarchief vzw P. 76 C. Archives d’Architecture Moderne P. 78 2.2 Andere bewaarplaatsen P. 78 A. Stads- en gemeentearchieven P. 81 B. Provinciale archieven P. 82 C. Rijksarchieven P. 82 D. Andere federale instellingen P. 83 E. Archiefinstellingen op basis van maatschappelijk-filosofische stromingen P. 85 F. AMVC-Letterenhuis P. 85 G. Musea P. 86 H. Onderwijs- en onderzoeksinstellingen cvaa rapp-opm-def.indd 6 28-03-2007 22:02:03 P. 88 I. Heemkundige kringen P. 88 J. Privé bewaarders P. 88 2.3 Bijzondere categorieën P. 88 A. Koloniale archieven P. 91 B. Architectuurarchieven uit de wederopbouw na WO I en WO II P. 95 3 Overkoepelende initiatieven P. 95 3.1 Het Centrum Vlaamse Architectuurarchieven P. 97 3.2 Algemene koepelorganisaties voor archieven P. 97 A. VVBAD: Vlaamse Vereniging voor Bibliotheek-, Archief-, en Documentatiewezen P. 98 B. Culturele Biografie Vlaanderen P. 98 3.3 Online archiefforums P. 99 3.4 Internationale organisaties en initiatieven P. 99 A. ICAM P. 100 B. ICA P. 100 C. GAUDI P. 101 4 Archiefvalorisatie en -gebruik P. 101 4.1 Waarom worden architectuurarchieven bewaard? P. 103 4.2 Waarom worden architectuurarchieven geconsulteerd? P. 103 A. Architectuurhistorisch onderzoek – publicaties - tentoonstellingen P. 110 B. Monumentenzorg en restauratie P. 111 C. Huizenonderzoek en lokale geschiedschrijving 7 P. 111 D. Erfgoeddag en Open Monumentendag P. 113 E. Educatie P. 114 5 Verdere levensloop: restauratie van archiefstukken IV. Spanningsvelden P. 117 — P. 150 P. 117 1 Thematische archiefwerking en het onderscheid publiek-privaat P. 121 2 Een nevel van bewaarplaatsen onder een Vlaams beleid P. 125 3 Digitalisering versus analoge archivering P. 126 3.1 Motieven en voordelen van digitalisering P. 127 3.2 Democratisering onder invloed van digitalisering? P. 128 3.3 Auteursrechten versus het publieke domein P. 129 3.4 Problemen van financiële aard P. 129 3.5 Verlies van authenticiteit P. 130 3.6 Technische vergankelijkheid P. 131 3.7 Informatie en veranderende legitimatie P. 131 3.8 Gebrek aan structurering P. 132 4 Commercieel versus cultureel kapitaal P. 137 5 Archiefvormers en bewaarinstellingen cvaa rapp-opm-def.indd 7 28-03-2007 22:02:03 P. 143 6 Grote diversiteit aan materiaal P. 145 7 Het ontbreken van een acquisitie- en selectieprofiel voor Vlaanderen P. 148 8 Beperkte valorisatie V. Toekomstperspectieven p. 151 — p. 166 P. 151 1 Nood aan detailonderzoek P. 152 2 Het ontbreken van een canon en een acquisitieprofiel: een opportuniteit P. 153 3 Een acquisitiebeleid voor architectuurarchieven P. 154 3.1 Beweegredenen voor verwerving en bewaring P. 155 3.2 Een dubbel inhoudelijk acquisitieprofiel P. 157 3.3 Concrete aandachtspunten voor een acquisitieprofiel P. 159 4 De bewaring van architectuurarchieven in de toekomst P. 160 4.1 Bewaren: bijzonder aandachtspunt voor veld van architectuurarchieven P. 161 4.2 Mogelijke scenario’s voor de bewaring van architectuurarchieven in de toekomst P. 161 A. Vliegende archivarissen P. 162 B. Provinciale architectuurarchieven 8 P. 163 C. ‘Gedeconcentreerde bundeling’ met centraal depot P. 167 Voetnoten P. 185 Grafiek 01: Overzicht status van de archieven van architecten, geselecteerd op basis van het Repertorium voor de architectuur in België 1830-heden P. 187 Grafiek 02 Overzicht bewaarplaatsen van architectuurarchieven in Vlaanderen P. 188 Grafiek 03 Overzicht van de resultaten van de gecontacteerde stads- en gemeentearchieven P. 189 Grafiek 04 Overzicht kwaliteit van de bewaarplaatsen voor architectuurarchieven P. 191 Grafiek 05 Geografische spreiding van de gelokaliseerde archieven waarvan de continue bewaring niet is verzekerd P. 192 Bijlage 1 Overzicht van de in kaart gebrachte archiefbestanden cvaa rapp-opm-def.indd 8 28-03-2007 22:02:04 P. 199 Bijlage 2 Overzicht van de in kaart gebrachte archiefbescheiden P. 208 Bijlage 3 Overzicht van de gecontacteerde personen en instellingen P. 226 Bijlage 4 bibliografische leidraad P. 231 Bijlage 5 contactgegevens van instellingen die archieven in verband met de wederopbouw beheren P. 232 Bijlage 6 Selectieve bibliografie en contactgegevens betreffende koloniale archieven P. 236 Bijlage 7 Samenstelling van de adviesraad van het CVAa P. 238 Bijlage 8 overzicht van de subsidieaanvragen bij de Commissie Vormgeving & Architectuur, sedert 1995 P. 248 Bijlage 9 Bibliografie van geciteerde werken 9 cvaa rapp-opm-def.indd 9 28-03-2007 22:02:04 I. INLEIDING Over architectuurarchieven en cultureel erfgoed Ontwerpschetsen, tekeningen, uitvoeringsplannen, maquettes, prototypes, 10 meubilair, materiaalstalen, foto’s, dia’s, films, video’s, berekeningen en bestekken, zakelijke en persoonlijke correspondentie, boeken, tijdschriften en krantenknipsels,...: allemaal potentieel materiaal in een architectuurar- chief. Architectuurarchiefstukken getuigen van het complexe proces dat met ont- werpen en bouwen gepaard gaat. Ze illustreren en documenteren de gebouwde wereld zoals die er nu uitziet. Ze onderbouwen de ideeën over de gebouwde omgeving die in het verleden werden ontwikkeld in het kader van voorstellen en wedstrijden,... Ze omvatten sporen van wat uit de gebouwde omgeving werd gebannen, weggehaald of afgebroken. Architec- tuurarchieven verhalen over de complexe logica van plannen, ontwerpen, bouwen, afbreken en weer opbouwen, processen die aan onze gebouwde omgeving ten grondslag liggen. Architectuurarchieven maken als kennisdragers deel uit van het collectieve, cultureel geheugen van Vlaanderen. De kennis van de architecturale inrich- ting van Vlaanderen is immers niet alleen in de gerealiseerde, steeds veran- derende omgeving terug te lezen; ze ligt ook opgeslagen in de geschreven OVER ARCHITECTUURARCHIEVEN EN CULTUREEL ERFGOED cvaa rapp-opm-def.indd 10 28-03-2007 22:02:04 en getekende archiefstukken en is onontbeerlijk voor een beter begrip van het proces van het vormgeven en inrichten. Archieven representeren een rijke culturele erfenis waaruit overheden, architecten, (kunst)historici, restauratoren, opdrachtgevers, eigenaars, stu- denten, pers, én het brede publiek vandaag nog steeds kunnen putten. 1 Architectuurarchief: product, substantie en kader van sociale interactie Architectuurarchieven kunnen op verschillende manieren worden benaderd en gedacht. Er zijn evenveel benaderingen van architectuurar- chieven als er visies op cultuur en cultuurvormen (zoals archieven en gebouwen) bestaan. In deze publicatie hanteren we een standpunt waarin cultuur en cultuurvormen het product, de substantie en het kader van men- selijk sociaal handelen zijn. In navolging van de Franse wetenschapsfilo- soof Bruno Latour volgen we de redenering dat niet alleen humane wezens maar ook dingen zoals computers, gsm’s, et cetera ons sociaal verkeer rege- len. Dat gaat ook op voor cultureel erfgoed. Zowel onroerend (historische 11 gebouwen, kerken, monumenten,…) als roerend (archieven, schilderijen, documenten, verhalen,…) erfgoed bezetten een speciale plaats in onze maat- schappij. Individuen en groepen zijn vaak gehecht aan artefacten en docu- menten uit het verleden. Ze bouwen er hun identiteit mee op of legitime- ren er hun bestaansrecht mee. Cultuur en cultuurproducten hebben bijge- volg alles te maken met betekenisgeving. Het is via onze cultuur dat we de werkelijkheid tegemoet treden en als betekenisvol ervaren. In deze studie worden architectuurarchieven bijgevolg gezien als cultuur- producten die oorspronkelijk deel uitmaken van de sociale interactie