be style be heritage be .brussels be style be heritage be .brussels Speciaal nummer Open Monumentendagen Brussels Hoofdstedelijk Gewest be style September 2016 | N° 19-20 be heritage be .brussels Dossier STIJLEN GERECYCLEERD NEOGOTIEK IN BRUSSEL EEN RIJKDOM AAN CONCEPTEN DOSSIER EN PRAKTIJKEN JAN DE MAEYER GEWOON HOOGLERAAR KU LEUVEN, KADOC – DOCUMENTATIE- EN ONDERZOEKSCENTRUM VOOR RELIGIE, CULTUUR EN SAMENLEVING THOMAS COOMANS HOOGLERAAR KU LEUVEN, DEPARTEMENT ARCHITECTUUR EN RAYMOND LEMAIRE INTERNATIONAL CENTRE FOR CONSERVATION EVA WEYNS DOCTORANDA, KU LEUVEN, FACULTEIT ARCHITECTUUR Sint-Antonius van Paduakerk, Brussel (A. de Ville de Goyet, 2016 © GOB). 052 AL DRIE DECENNIA BESTUDEREN ONDERZOEKERS UIT VERSCHILLENDE DISCIPLINES DE JUISTE BETEKENIS EN INVLOED VAN DE NEOGOTIEK. Brussel heeft een heel opmerkelijk neogotisch erfgoed, zowel burgerlijke als religieuze gebouwen, die getuigen van de stijlvarianten zoals ze gepromoot werden door de Academie voor Schone Kunsten van Brussel, de Staat en de Sint-Lukasscholen. Gedurende de hele 19de eeuw heeft de neogotische beweging zich niet alleen ingezet voor de restauratie van belangrijke monumenten uit de middeleeuwen, maar zelf talrijke nieuwe gebouwen opgericht van alle types. Het onderzoeksteam van de KU Leuven presenteert hier een overzicht van de neogotiek in Brussel en haar specifieke lokale kenmerken. In België wordt het begrip neogotiek het grootse verleden van Europa. vaak vereenzelvigd met de vele voor- Deze culturele tweespalt weerspie- beelden ervan in Antwerpen, Brugge gelde zich ook in het België van 1830 of Gent. Zo gaat men voorbij aan de en de daarop volgende decennia. ontwikkelingen in andere steden als Daarnaast nam België een merk- Luik, Doornik of Leuven. Maar vooral waardige plaats in binnen het geheel Brussel wordt zo over het hoofd van de natiestaten in Europa. De gezien. 1 De hoofdstad van de jonge jonge burgerstaat voorzag zich van de en moderne natiestaat België vormt meest moderne, liberale en burgerlijk Open Monumentendagen Brussels Hoofdstedelijk Gewest Gewest Hoofdstedelijk Brussels Open Monumentendagen immers een plek waar de vele varian- democratische grondwet op het vas- ten en facetten van de neogotiek tot teland, maar begiftigde zich van een ontwikkeling kwamen. Zoals het ook parlementaire monarchie om zich opgaat voor andere architectuur- een ernstig en stabiel aureool toe te talen vormt Brussel een kruispunt eigenen. 3 Het nieuwe establishment Afb. 1 waar uitwisselingen met de diverse – koning Leopold I, de adel, de hoge Hallepoort, Brussel (A. de Ville de Goyet, 2008 © GOB). neo gotische ontwikkelingen in bin- burgerij en industriëlen – begrepen nen- en buitenland plaatsvinden. Dit dat ze de prille natiestaat een geloof- is alleszins de bevinding van recenter waardige identiteit moesten aanme- siermeubelkunst). 4 Een van de beste onderzoek. 2 ten. Daarvoor grepen ze terug naar voorbeelden van deze historisering het in hun ogen glorierijke verleden was de wijze waarop de monarchie Bracht het Congres van Wenen na van de 14de en 15de eeuw, de bloei- niet alleen het adeldom terug in ere 1815 een relatieve vrede en politieke tijd van de steden met hun handels- herstelde maar ook historisch bela- stabiliteit in Europa na de decen- economie en uitingen van kunst en den titels aan haar telgen toekende, nia van de Franse Revolutie en de creativiteit, met de gotische kunst zoals hertog van Brabant, graaf van N°019-020 – SPECIAAL NUMMER - SEPTEMBER 2016 Napoleontische oorlogen, dan mani- (de Vlaamse primitieven, de minia- Vlaanderen of prins van Luik. 5 festeerden zich twee opmerkelijke tuurkunst, de flamboyante gotische tendensen, namelijk enerzijds een architectuur of beeldhouwkunst en de In heel dit historiseringsproces grootschalige technologische moder- talrijke uitingen van de sier- en toe- vormde de neogotiek of het terug- nisering en industrialisering, ander- gepaste kunsten zoals bijvoorbeeld grijpen naar de gotische vormentaal zijds een herontdekking of hang naar de tapijtkunst, de edelsmeedkunst of een dankbaar middel. Als vormentaal ERFGOED BRUSSEL 053 NEOGOTIEK IN BRUSSEL kon de neogotiek worden gedeeld niet alleen door de monarchie en de jonge natiestaat, maar ook door de dra- gende krachten van deze staat, name- lijk de stedelijke burgerij. Het terug- grijpen naar de gotiek bood immers een breed en variabel perspectief, van de 12de eeuw tot en met de 15de eeuw. In de neogotiek konden gelijk- tijdig of afwisselend reminiscenties worden gelegd naar een romantisch ridderverleden, heldhaftige monar- chen, een bloeiend christelijk devotie- leven en een publiek alom aanwezige kerk, of zoals hoger al aangegeven bloeiende steden met een rijk han- dels- en kunstambachtelijk verleden. De regionale variaties die in de gotiek aanwezig waren maakten de neogo- tiek tot een brede en multi-inzetbare Afb. 2 vormentaal, waarin de verschillende Stadhuis Brussel, trouwzaal (Y. Peeters © Stad Brussel). elites in het complexe België zich konden herkennen. 6 een toonaangevende rol ging spelen. Academie voor Schone Kunsten. In Brussel groeide een gediversifieerd Zij sloten zich daarmee aan bij een De jonge natiestaat België steunde cultureel leven. Reeds in de 19de hang naar neogotische vormgeving op de stedelijke burgerij en de aanko- eeuw werd het een kruispunt waar die zich al vroeger, ca. 1815 manifes- mende industriële elites. In cultureel culturele uitwisseling tot stand kwam, teerde. Het klassieke voorbeeld is de opzicht vervulden de musea, conser- te meer daar de stad het schuiloord sobere neogotische aankleding van vatoria, kunstscholen of academies werd van buitenlandse kunstenaars het Brusselse stadhuis ter gelegen- van schone kunsten in de steden een en intellectuelen die zich beschermd heid van de eedaflegging van koning aansturende rol. Doordat ze de vinger voelden door de moderne vrijheden Willem I in 1815. 9 De historiografie aan de pols hielden van wat leefde bin- – vrijheid van mening, religie, onder- van de laatste decennia wijst trou- nen de elites toonden ze zowel in hun wijs en vereniging – die in de moderne wens regelmatig op het feit dat de onderwijs (opdrachten, wedstrijden) liberale grondwet van 1831 waren neogotiek zich aanvankelijk mani- als in het oeuvre van hun afgestudeer- ingeschreven. Bekende voorbeelden festeerde in allerlei artefacten als den de gevarieerde mogelijkheden van dergelijke culturele asielzoe- pendules, snuisterijen of meubilair van de historiserende vormentalen kers waren bijvoorbeeld Victor Hugo of in de uitwerking van historiserende en dus ook de neogotiek. Rond deze (1851-1870), Karl Marx (1845-1847) toneel- of operadecors. Daarmee stedelijke instellingen ontwikkelde of Multatuli alias Eduard Douwes werd ook het pad geëffend voor de zich in de 19de eeuw een brede kring Dekker (1859-1869). Het hoeft geen meer architecturale decoratie van de van oudheidkundige of kunstzinnige betoog dat de aanwezigheid van Victor stad als schouwtoneel voor de flane- verenigingen die op hun beurt het Hugo een stimulans betekende voor rende burgerij of de reizigers die van getij van de neogotiek versterkten. 7 de interesse van de Brusselse elites Noord- tot Zuidstation door de stad in het middeleeuwse verleden en voor moesten lopen. Nauw samenhangend Maar België was ook een gecentrali- de neogotiek, die er in één adem mee met de toegenomen interesse voor seerde natiestaat. Het centrale gezag verbonden was. 8 het verleden, kwamen de bestaande was in de hoofdstad Brussel geves- middeleeuwse gebouwen, of wat er tigd, een hoofdstad die zich in verschil- nog van restte, in de belangstelling lende opzichten snel ontwikkelde. Het ACADEMISCH EN WEELDERIG en werd de restauratie ervan een werd tevens de ontmoetingsplaats cultureel-maatschappelijke opdracht. van adel, industriëlen en hoge bur- De opkomst van de neogotiek situ- Met Anna Bergmans mogen we het gerij rond het hof, waardoor de stad eerde zich in Brussel in de kringen wellicht een ontwakend patrimoniaal inzake architectuur, kunst en muziek van docenten architectuur aan de bewustzijn noemen. 10 054 Een van de vroege projecten was de eerste restauratie van de Hallepoort, de laatst overgebleven middeleeuwse stadspoort. Het was zeker geen toeval dat de auteur van de eerste wetenschappelijke studie (1841) over de gotische architectuur, Antoine- Guillaume-Bernard Schayes, van 1847 tot 1859 conservator was van het in de poort gevestigde oudheidkun- dige museum. In 1863 werd de poort onderworpen aan een tweede, meer voltooiende restauratie door Hendrik Beyaert, in de geest van de Franse architect Eugène-Emmanuel Viollet- le-Duc (afb. 1). 11 De restauratie en herinrichting in 1832 van het slot van Bouchout te Meise door de vooraan- staande architect Tilman-François Suys vormde een belangrijk referen- tiepunt voor wat nog zou volgen. Het feit dat het slot eigendom was van de eerste voorzitter van de in 1835 opgerichte Koninklijke Commissie voor Monumenten, Amédée graaf de Beauffort, werkte op zich als een na te volgen voorbeeld. 12 In de zoektocht naar het versterken van de nationale en stedelijke identiteit, onderging ook het stadhuis van Brussel vanaf 1841 een ingrijpende restauratie en herinrichting door Suys. Daarbij Open Monumentendagen Brussels Hoofdstedelijk Gewest Gewest Hoofdstedelijk Brussels Open Monumentendagen werden de gevels aangepakt en historiserende beelden geplaatst daar waar ze in de nissen ontbraken of zelfs samen met nissen toege- voegd. De operatie werd vanaf 1867 Afb. 3 verder gezet door stads architect Sint-Michiels en Sint-Goedelekathedraal, Brussel, glasraam