EXTRA - NUMMER 2013 Een publicatie van het Brussels EXTRA NUMMER Hoofdstedelijk Gewest 2013 HETERFGOEDSCHRIJFT ONZEGESCHIEDENIS HETERFGOEDSCHRIJFT ONZEGESCHIEDENIS Een publicatie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest ERFGOEDBRUSSEL € 25 ISBN : 978-2-930457-94-9 -PB 006 Couv BAT.indd 3 20/03/15 10:32 BOUW VAN EEN HOOFDSTAD 1860 – 1914 119 BRUSSEL, METROPOOLVAN DETRIOMFERENDE BURGERIJ BOUW VAN EEN HOOFDSTAD -PB 006-NL-BAT.indd 119 3/05/13 12:14 -PB 006-NL-BAT.indd 140 3/05/13 12:15 BOUW VAN EEN HOOFDSTAD 1860 – 1914 141 Brusselse woon- huisarchitectuur PROF. DR. LINDA VAN SANTVOORT Universiteit Gent e “Si le XIX siècle n’a pas un style d’architecture n het midden van de 19de eeuw qui lui soit propre, si l’éclectisme paraît de plus publiceerde de Luikse architect Auguste Castermans een rijk geïl- en plus conquérir les sympathies des artistes, lustreerd dubbelalbum onder de comme il a longtemps possédé celles des Ititel Parallèle des maisons de Bruxelles 1 littérateurs et des philosophes, les hommes de et des principales villes de la Belgique . Castermans wilde aantonen dat het goût reconnaîtront cependant que d’immenses jonge België een eigen autonome archi- progrès ont été accomplis depuis 1830, tant sous tectuur ontwikkelde. Onder het moo “l’agréable n’est jamais l’ennemi de l’utile”2 le rapport du plan général et de la distribution, presenteerde hij een reeks gebouwen, que sous le rapport de l’ornementation et des zowel publieke als private, die als een stand van zaken in de architectuur détails, dans les constructions publiques et dans konden gelden. Met zijn selectie wilde les constructions privées. Le caractère dominant Castermans vooral aantonen dat het de chaque civilisation est fidèlement empreint au neoclassicisme, dat tot de eerste decen- nia van de eeuw de architectuur domi- front des édifices, mais on dirait qu’aujourd’hui neerde, verdrongen werd door het tous les éléments ont été mis en œuvre, toutes eclecticisme. Het verzet tegen het uniformiserende les combinaisons géométriques sont épuisées.”* neoclassicisme zoals dat aan het eind Auguste Castermans, 1852. van de 18de en het begin van de 19de eeuw het architecturale beeld van vele Europese steden bepaalde, klonk steeds luider. “Les rues larges et bien alignées qui aboutissent au parc, le palais et les beaux hôtels qui l’entourent commandent sans doute l’aention par leur riche élégance : mais cela même est sans signification, sans physionomie particulière. Rien ne vous dit si vous êtes à Saint-Petersbourg, à Londres, à Paris ou à Versailles, tant l’uniformité se 3 Opbrengsthuis in eclectische répand de jour en jour sur le monde (…).” stijl, Koningsstraat 25-27, Brussel, arch. A. Mennesier, De roep om meer afwisseling en vari - 1876 (M. Vanhulst, 2012 atie in het straat- en stadsbeeld sloot © MBHG). -PB 006-NL-BAT.indd 141 3/05/13 12:15 142 HET ERFGOED SCHRIJFT ONZE GESCHIEDENIS 2013 Afb. 1 volledig aan bij het burgerlijke indivi- Huis in de Guimardstraat dualisme dat in de 19de eeuw sterk op (CASTERMANS, A., Parallèle de voorgrond trad. De Brusselse Leo - des maisons de Bruxelles et poldswijk was niet toevallig de plek des principales villes de la waar de eerste tekenen van deze trend Belgique, construites depuis zichtbaar werden, en ze ontsnapte bij- 1830 jusqu’à nos jours, Luik, E. gevolg ook niet aan de aandacht van Noblet, vol. 1, pl. 52). Auguste Castermans. Het ontstaan van de wijk klimt op tot 1838, toen archi - tect Tilman-François Suys het plan in dambordpatroon uittekende, aanslui- tend bij het grondplan van de 18de- eeuwse Warande. De Leopoldswijk, net buiten de vijoek gelegen, vormde de eerste residentiële uitbreiding van de hoofdstad en was daarom de uitver - koren plek van de Brusselse aristocra- tie om er nieuwe en eigentijdse wonin- gen op te trekken. De wijk groeide uit tot een staalkaart van de architectuur van het midden van de 19de eeuw. Architect Hendrik Beyaert realiseerde er in 1851 een van zijn vroegste gebou- wen. In het huis de Waelmont aan de Guimardstraat maakte Beyaert komaf met de ornamentloze neoclassicisti- sche gevels zoals die aan het begin van de 19de eeuw de trend zetten (zoals te zien aan het Barricadenplein of in de Pachecowijk) (afb. 1). Toch liet Beyaert de neoclassicistische schema’s nog niet helemaal los. De gevelcompo- sitie van deze burgerwoning is nog dui- delijk in verband te brengen met het laat-18de-eeuwse neoclassicisme van het Koningsplein. In het verticaal ver- binden van de ramen van de etages grijpt Beyaert terug naar composities die getoond worden in de voorbeeld - boeken van De Neufforge (afb. 2). 4 In de beklemtoning van decoratieve ele- menten zoals frontons en sluitstenen wordt het dwingende van de composi- tie verdrongen. Het gebogen fronton als bekroning van de gevel betekende een al even welkome afwisseling in de hori- zontale skyline van de Leopoldswijk. Ook tijdgenoot en architect Jean-Pierre Cluysenaar – vooral gekend om zijn ont- Afb. 2 werp van de Sint-Hubertusgalerijen in DE NEUFFORGE, J.F., Recueil Brussel – was actief in deze wijk. In 1862 élémentaire d’architecture, realiseerde hij er twee herenhuizen die Paris, 1757-1768, T III –IV. Ordres de neorenaissancistische Sint-Jozeerk d’architecture d’après l’opinion des Anciens et le sentiment (1842-1849) – ontworpen door Cluyse- des Modernes, pl. 181 © KBR, naars leermeester T.F. Suys – flankeren Prentenkabinet). (a£. 3). Cluysenaar ontwierp deze sym- metrische herenhuizen in relatie tot de kerkgevel. Ook in deze lijstgevels is -PB 006-NL-BAT.indd 142 3/05/13 12:15 BOUW VAN EEN HOOFDSTAD 1860 – 1914 BRUSSELSE WOONHUISARCHITECTUUR 143 Afb. 3 Een van de twee neoklassieke hotels die de Sint-Jozefkerk flankeren, Frère-Orbansquare, hoek Wetenschapsstraat 14A en Nijverheidsstraat 29A-31, Brussel (M. Vanhulst, 2012 © MBHG). Afb. 4 Voormalig paleis van de markies d’Assche (huidige Raad van State), Wetenschapsstraat 33, Brussel, arch. A. Balat, 1856-1858 (M. Vanhulst, 2012 © MBHG). Afb. 5 Afb. 6 Neoclassicistisch gebouw, Twee herenhuizen van dokter Congresplein, Brussel, Goffin, Brussel, Gulden- arch. J. Poelaert 1850-1852 Vlieslaan, arch. J. Poelaert. (M. Vanhulst, 2012 © MBHG). Gesloopt (© SAB). -PB 006-NL-BAT.indd 143 3/05/13 12:15 144 HET ERFGOED SCHRIJFT ONZE GESCHIEDENIS 2013 de neoclassicistische gevelcompositie hem uiteindelijk de titel van ‘hofar - tussen 1848 en 1858 – sprak zich lovend nog beeldbepalend. Een renaissancis- chitect’ zou opleveren. Ongetwijfeld uit over de stijl van de gebouwen en tische decoratie overwoekert echter de was dit mee de reden waarom Balat als erkende een combinatie van Franse en gevel en bevindt zich in hoofdzaak op architect zo in de smaak viel bij een Italiaanse (neo)renaissance. Het tijd- de muurdammen (penanten) tussen de adellijk clientèle. Markies d’Assche schrift stond positief ten aanzien van vensters. Het middendeel van de gevel behoorde tot de rijkste families van Bel- de nieuwe ontwikkelingen in de archi- wordt gemarkeerd door een balkon dat gië. Het huis dat hij bouwde, was het tectuur en in het bijzonder van een over drie traveeën doorloopt, een uit- grootste van de Leopoldswijk en ook ondogmatische omgang met het stijlen- gesproken versiering in reliëf en de erg strategisch gelegen, in de as van de alfabet.11 Het sloot zich op die manier bekroning met een gebroken fronton Guimardstraat, die het verlengde is van aan bij een discours rond eclecticisme waarin een aediculavormige dakkapel de dwarsas van de Warande. Balat was zoals dat ook in zijn Franse tegenhan- is geplaatst. Cluysenaar omzeilde hier geboren nabij Namen en stamde uit een ger, de Revue Générale de l’architecture et de strenge bouwvoorschriften die uit- steenhouwersfamilie. Dit verklaart zijn des Travaux publics, onder leiding van sprongen in de gevel verboden; hij cre- aandacht voor het zichtbaar gebruiken César Daly, gevoerd werd. eerde de illusie van een risaliet (een van natuursteen. In het paleis van mar- Poelaert kan ongetwijfeld bestem- geveluitsprong) zonder dat daar echt kies d’Assche combineert hij zandsteen peld worden als een boegbeeld van het sprake van is. Merkwaardig is dat de met graniet. Tegelijk is ook de eenvoud eclecticisme, een stijl die hij vooral ten- huizen niet via hun hoofdgevel – kant van deze architectuur sprekend, waar toonspreidde in zijn monumentale en Frère Orbansquare – toegankelijk zijn decoratie eerder spaarzaam wordt aan- publieke creaties. De aan Poelaert toe- maar via de zijgevels. 5 Ook het spaar- gewend en waar vooral de grote blinde geschreven gebouwen aan de Gulden zame gebruik van hardsteen – slechts muurvlakken de rust van de composi- Vlieslaan12 laten er geen twijfel over ter markering van de horizontale lijnen tie onderstrepen. Zijn collega-architect bestaan dat het eclecticisme in Brussel – is afgestemd op het ondersteunen van Gédéon Bordiau wist deze soberheid kon gedijen (a£. 6). Sommige elemen- de kerkgevel, die wel volledig in hard- naar waarde te schatten: “ cette sobri- ten in de gevels van de dubbelwoning, steen is opgetrokken. été donne une impression de noblesse à zoals de balkonportieken met geringde laquelle la plus luxueuse ornementation ne zuilen, zijn in verband te brengen met Tot ver in de 19de eeuw werden gevels pourrait aeindre”.8 Balat wordt om die de gebouwen aan het Congresplein. De van woningen bepleisterd. Op het - reden ook binnen de eclectische stro- overdaad aan sculpturale versieringen, zelfde Frère-Orbanplantsoen vormt de ming als een classicist bestempeld.9 tot en met kariatiden, laat er geen twij- residentie gebouwd in opdracht van fel over bestaan dat de ‘fièvre ornema- Theodore Charles Antoine, graaf van De keuze van materialen vormde een niste’ zoals die in Parijs was doorgebro- der Noot, markies d’Assche daarom een groot aandachtspunt in de architec- ken – niet tot genoegen van iedereen beeldbepalend gegeven.6 Ze werd opge- tuur van het midden van de 19de eeuw. – ook in Brussel vaste voet kreeg. trokken tussen 1856-1858 naar ontwerp Het Brusselse bouwreglement voorzag van architect Alphonse Balat en is een in de bepleistering van gevels.