ÖNSÖZ

Mary Kilbourne Matossian

Susie Hoogasian Villa, 22 Aral›k 1921’de Amerika’da, Michigan eyaletindeki Detroit flehrinde dünyaya gelir. Babas› ⁄azar ⁄ugas- yan Harput’un+ Akhor+ köyünden, annesi H›ripsime Nakuflyan Demirciyan ise Harput’un merkez kazas›ndand›r. Yazar›n babas›, annesi ve anneannesi, Ermenilerin I. Dünya Savafl› s›ras›nda u¤ra- d›¤› katliamdan kaçan mültecilerdendir. Annesi ve babas› ilk eflleri- ni bu ac› günlerde kaybetmifl, birbirleriyle Amerika’ya göç ettikten sonra tan›flm›fl, evlenip Detroit flehrinin Delray bölgesine yerleflmifl- lerdir. Delray’de o dönemde Ermenice yayg›n olarak konuflulmak- ta, çocuklar için okul saatlerinden sonra Ermenice dil dersleri yap›l- maktad›r. Susie [Sosi], a¤abeyi Vaughn [Vahan] ile birlikte Zavar- yan Ermeni Okulu’na devam eder ve bu okuldan mezun olur.* Susie, ailesinin ve aile dostlar›n›n akflamlar› bir araya gelerek an- latt›klar›, Ermenistan an›lar›yla dolu hikâyelerle büyür. Wayne Devlet Üniversitesi ‹ngilizce Bölümü’nden Evelyn E. Gardner’›n teflvikiyle, Delray’de yaflayan Ermenilerden hikâyeler derlemeye bafllar ve bu ifli üniversite ö¤renimi s›ras›nda da sürdürür. E¤itim Bilimleri alan›nda lisans (1944), ‹ngiliz Dili alan›nda yüksek lisans derecesi al›r (1948). 1946 yaz›nda, Indiana Üniversitesi Halkbilimi

* 1930 y›l›nda Detroit’in Delray bölgesinde kurulan ve din, e¤itim ve kül- tür alanlar›nda faaliyet gösteren Zavarian Derne¤i, 1956 y›l›nda kapan- m›flt›r. Zavaryan Okulu ise, ABD’nin Michigan eyaletindeki üç flubesiyle, halen, Armenian Relief Society (bkz. s. 259, ç.n.) adl› yard›m kurulufluna ba¤l› bir haftasonu okulu olarak e¤itim vermeyi sürdürmektedir. [ç.n.]

13 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat›

Enstitüsü’nden doktora bursu kazan›r ve buradaki çal›flmalar›n› Stith Thompson’›n dan›flmanl›¤›nda sürdürür. Susie Hoogasian, 1946 y›l› sonlar›nda John J. Villa ile evlenir. Üç çocuklar› olur: John K. (1948), Nancy (1956) ve James (1962). Son çocu¤unun do¤umundan k›sa bir süre sonra, derlemifl oldu¤u halk hikâyelerinin arka plan›na iliflkin bilgiler toparlamak, bu hikâ- yeleri ‹ngilizceye çevirmek ve yay›na haz›rlamak üzere yo¤un bir ça- l›flmaya bafllar. One Hundred Armenian Tales and Their Folkloristic Re- levance [Yüz Ermeni Masal› ve Bunlar›n Halkbilimsel Anlamlar›] adl› kitab›, 1966 y›l›nda, Wayne Devlet Üniversitesi Yay›nlar› taraf›n- dan bas›l›r; kitap, Chicago Üniversitesi Halkbilimi Ödülleri’nde bi- rincili¤e lay›k görülen iki çal›flmadan biri olur. S. Hoogasian Villa, kitab›n girifl bölümünde kendisinin de belirt- ti¤i gibi, Ermenilerin köy hayat›na, halk hikâyeleri derledi¤i dönem- de ilgi duymaya bafllar. 1960’l› y›llar›n ortalar›nda bu kitap için bir pilot çal›flma yapar ve 1973 y›l›nda, o zamana kadar derlemifl oldu- ¤u malzemeleri düzenleyip çal›flmas›na son fleklini vermek üzere, Oakland Yüksekokulu ‹ngilizce Bölümü’ndeki görevinden izne ay- r›l›r. Ancak, 1978 y›l›n›n bafllar›nda, kötüye giden sa¤l›k durumu nedeniyle, kitab› istedi¤i gibi yazamayaca¤›n› fark eder ve müsved- deleri, çal›flman›n, konuya vak›f biri taraf›ndan tamamlanmas› umuduyla, Wayne Devlet Üniversitesi Yay›nlar›’na teslim eder. Ya- y›nevi bu çal›flmaya olumlu yaklafl›r ve bu bilgi kendisine ulafl›r. S. Hoogasian Villa 14 Ekim 1978’te hayat›n› kaybeder. Ben S. Hoogasian Villa ile tan›flma onuruna eriflemedim. Yay›- nevinin yöneticisi Bernard Goldman kitab› yay›na haz›rlamam için bana teklifte bulununca, müsveddeleri ald›m ve okudukça, elimde- kinin son derece önemli bir çal›flma oldu¤unu gördüm. Çal›flmay› de¤erli k›lan pek çok özellik vard›: Örne¤in, sunulan malzemelerin içinde –çocuk büyütme ve halk hekimli¤i uygulamalar› baflta ol- mak üzere– kad›nlarla ilgili konular a¤›rl›kl› bir yer tutuyordu. Bunlar, hem Sovyet Ermenistan›’ndaki etnograflar, hem de

14 Önsöz: Mary Kilbourne Matossian

Yak›ndo¤u üzerine çal›flan Bat›l› antropologlar ve uzmanl›k alan› Yak›ndo¤u olan araflt›rmac›lar taraf›ndan göz ard› edilmifl konular- d›. S. Hoogasian Villa, derledi¤i bilgilerle, Ermeniler hakk›ndaki etnografik çal›flmalara önemli bir katk›da bulunmufltu. Ancak, müsveddelerin yay›na haz›r hale getirilmesi için biraz daha çal›flma yap›lmas› gerekiyordu, çünkü S. Hoogasian Villa, sa¤l›k sorunla- r›ndan ötürü, karfl›laflt›rmal› bir inceleme için gerekli olan araflt›r- may› tamamlayamam›flt› ve Ermenilerle ilgili olarak Rusça ve Er- menice yay›mlanm›fl etnografik incelemelere baflvurmam›flt›. Ayr›- ca, eldeki tasla¤›n bir ölçüde yeniden düzenlenmesi, belirli bölüm- lerin yeniden yaz›lmas› gerekiyordu. Dolay›s›yla, Ermenilerin geçmiflteki hayat›n› gözler önüne ser- meyi hedefleyen bu çal›flma, hem sözlü hem de yaz›l› kaynaklara da- yanmaktad›r. Kitaba son halini verirken, Sovyetler Birli¤i’nde yafla- yan Ermeni etnograflar›n, özellikle de S. D. Lisitsyan ve V. H. Bdo- yan’›n yay›mlanm›fl çal›flmalar›ndan yo¤un olarak yararland›m. Bunlar genel anlamda yüksek nitelikli, genifl kapsaml› ve ç›kar›mda bulunulurken titiz davran›lm›fl; on dokuzuncu yüzy›l sonu Anadolu Ermenilerine iliflkin veriler de içermekle birlikte Kafkasya co¤rafya- s›nda yaflayan Ermenileri konu alan, dolay›s›yla S. Hoogasian Vil- la’n›n görüflme yapt›¤› Anadolulu Ermenilerin hat›rlad›klar›n›n ya- n›nda tamamlay›c› olabilecek yay›nlard›r. Kitab› yay›na haz›rlarken, ayr›ca, Ermeniler ile onlara komflu olan halklar aras›ndaki ortak inan›fl ve âdetlere de dikkat çekmeye çal›flt›m. Bu çaban›n, er geç, söz konusu ortak özelliklere iliflkin daha derinlikli aç›klamalara kat- k›s› olaca¤›n› umuyorum. Geleneksel Ermeni köy kültürünün iki farkl› yönü özellikle ilgi çekicidir. Ermeniler, yaflad›klar› bölgeler orman ve ekilebilir topraktan yana zengin olmad›¤› için enerjiyi ve topra¤› tasarruflu kullanmak zorundayd›lar ve bunda gayet baflar›- l›yd›lar. Bu yaflam biçimi, fliddet dolu bir müdahaleyle aniden sona erdirilmifl olmasayd›, sonsuza kadar sürdürebilirdi; çünkü Ermeni- ler yaln›zca yenilenebilir kaynaklar› kullan›yorlard›. Ermeni kültü-

15 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat› rü, k›t kaynaklar›n korunmas› konusunda parmakla gösterilebilecek kadar baflar›l› bir örnek teflkil eder. Ayr›ca, H›ristiyanl›¤› resmi ola- rak 301 y›l›nda kabul etmifl olsalar da, pek çok pagan inanc› ve ritü- eli, Ermeni kültürü içinde yaflamaya devam etmifltir. Ermenilerin do¤aya iliflkin düflünceleri, nazarla ve ölülerle ilgili pek çok inan›fl- lar› H›ristiyanl›kla neredeyse tamamen ba¤lant›s›zd›r ve muhteme- len H›ristiyanl›k öncesi dönemden kalmad›r. Din tarihçileri ve kül- tür antropologlar› için, pagan dönemlere ait bu tür izler özellikle il- gi çekicidir; ben de bu özelliklerin alt›n› çizmeye çal›flt›m. Bu çal›flmay› okuyup yay›na dair birçok de¤erli öneride bulunan k›z›m Lou Ann Matossian’a teflekkürü borç bilirim.

16 ÖNSÖZ

Susie Hoogasian Villa

Ermeniler, üç bin y›ldan uzun bir süre boyunca, Küçük Asya’n›n da¤l›k bölgelerinde, korunaks›z ve verimsiz topraklarda, komflu halklardan gelen ard› arkas› kesilmez sald›r›lar ve sürekli iflgal teh- didi alt›nda hayatta kalma mücadelesi vererek varl›klar›n› sürdür- müfllerdir. Belirli siyasi s›n›rlar› olan bir Ermenistan’dan farkl› bir co¤rafyay› tan›mlayan “Tarihsel Ermenistan”, yay›l›m›n›n en genifl oldu¤u dönemde, günümüzün Sovyet Sosyalist Ermenistan Cum- huriyeti’nin yaklafl›k on kat› büyüklü¤ündeydi. Ancak, görece k›sa ve birbirinden uzun aral›klarla ayr›lm›fl dönemler d›fl›nda, Ermenis- tan bütünüyle ba¤›ms›z bir ulusal devlet statüsü kazanamam›flt›r.1 Tarihsel Ermenistan, ilk olarak Romal›lar taraf›ndan yap›lm›fl olan bir ayr›mdan hareketle, genellikle ikiye ayr›l›r: F›rat Nehri’nin do- ¤usunda yer alan Büyük Ermenistan ve bat›s›nda yer alan Küçük Ermenistan. Ermeni anayurdu, engebeli yap›s›yla, do¤al çevresinin güçlü et- kilerini tafl›yan bir uygarl›k do¤urmufltur. Ararat Ovas› ve baz› di- ¤er bölgeler verimli olsa da, ürünlerin yetiflece¤i mevsim k›sa, ya¤›fl miktar› güven vermeyecek kadar de¤iflkendir. Özellikle da¤larda ya- flayanlar›n tafll› topraklar ve uzun, sert k›fllarla bafla ç›kmas› gereki- yordu. Ayr›ca, pek çok durumda, yeryüzü flekilleri topluluklar› bir- birinden öylesine yal›t›yordu ki, baflka köylerle nadiren temas kuru- labiliyordu. Bu koflullar›n içinden, kendi kendine yeterlili¤in ve güçlü bir ataerkil vurgu tafl›yan bir toplumsal örgütlenme biçiminin öne ç›kt›¤›, insanlar›n çetin do¤a güçleri ve düflmanlar› karfl›s›nda

1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat› / Matossian ve Villa F: 2 17 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat› aile ve cemaat ba¤lar›na s›k› s›k›ya tutundu¤u, tasarrufa dayal› bir tar›m ve hayvanc›l›k kültürü do¤up geliflmifltir. Ermenistan’›n, dör- düncü yüzy›l›n bafl›nda, H›ristiyanl›¤› bir devlet dini olarak kabul eden ilk ülke olmas› ve Ermenilerin bu dönemin ard›ndan gelen yüz y›l boyunca bütün d›fl güçlere karfl› koyup kiliselerini özerk hale ge- tirmifl olmalar›, bir bak›ma, Ermenilerin tipik özelliklerini yans›tan bir durumdur.2 Bununla beraber, özgüven ve kendi kendine yeterlilik, Ermeni- lerin siyasi olarak boyunduruk alt›na girmemesi için yeterli olma- m›flt›r. Ermeniler, tarihlerinin çok erken bir döneminden itibaren, üzerinde yaflad›klar› platoyu, etnik ve dilsel bak›mdan ‹ranl›larla ak- raba bir halk olan Kürtlerle paylaflm›fllard›r; Kürtlerin yapt›klar› bask›nlar ve yaz›n yaylalar için rekabet etme gereklili¤i, Ermenilerin hayat›n›n de¤iflmez bir parças› olmufltur. Ancak, Ermenilere karfl› örgütlü sald›r›lar ya da siyasi bask›lar Kürtlerden de¤il komflu dev- letler ve imparatorluklardan gelmifltir. Ermeni ülkesi, defalarca, k›s- men ya da tamamen iflgal edilmifltir. On dördüncü yüzy›la kadar hâ- kimiyet Persler, Romal›lar, Bizansl›lar, Araplar, Memluklar, Selçuk- lu Türkleri ve Timurlenk’in önderli¤indeki Mo¤ollar aras›nda el de- ¤ifltirmifltir. Osmanl› Devleti ve ‹ran’›n bu topraklar üzerindeki hak iddialar› ve çat›flmalar› devam etmifltir. Rusya, nihai olarak, 1828 y›- l›nda, Sovyet Ermenistan›’n› oluflturan topraklar› ‹ran’dan alm›flt›r. Osmanl› otoritesi alt›nda yaflamak, H›ristiyan Ermeniler için ay- r›mc›l›¤a ve kimi zaman da kat›ks›z bir zulme katlanmak zorunda ol- mak anlam›na gelse de, imkân bulan, durumu müsait olan baz› Er- meniler tüccar, esnaf, sarraf oldular. Ancak, k›rsal nüfusun ço¤un- lu¤unun yaflam› büyük ölçüde ayn› flekilde sürdü. Bütün bunlara ra¤men, Ermeniler, grup olarak, güçlü bir ulus kimli¤i hissiyat›n› yi- tirmemifllerdir. Elbette, özellikle toplumsal ve iktisadi ayr›mc›l›ktan kaynaklanan bask›lar›n çok yo¤un oldu¤u yerlerde, ço¤unluk kültü- rü yönünde bir parça asimilasyon söz konusu olmufltur. Örne¤in Anadolu Ermenileri aras›nda, on dokuzuncu yüzy›l›n ikinci yar›s›na

18 Önsöz: Susie Hoogasian Villa gelindi¤inde, Adana, Kayseri,+ Antep ve Tokat’ta art›k Türkçe ko- nuflulur olmufltu. Ancak, H›ristiyan misyonerler taraf›ndan çok say›- da Ermeni okulunun kurulmas›yla, Ermeniler atalar›n›n dilini (yeni- den) ö¤renebilmifllerdir. Di¤er yandan, d›flar›yla ba¤lant›s› zay›f olan köylerde –örne¤in Hac›n+ [Saimbeyli, Adana] ve Kesap’ta+ [bugün Suriye’de]– Ermeniler hem Ermenice hem de Ermenicenin yerel ve dilbilimsel aç›dan de¤iflime direnen lehçelerini konufluyorlard›. Böy- le yerlerdeki okullar›n ifllevi yaz›nsal Ermeniceyi ö¤retmekti.3 Ermenilerin on dokuzuncu yüzy›l›n ilk yar›s›nda içinde bulundu- ¤u –zaman zaman bafla ç›kmas› güç bir nitelik alan– yaflam koflullar› ciddi bir de¤iflime u¤ramadan yirminci yüzy›lda da geçerlili¤ini sür- dürmüfl olsayd›, Amerika’da do¤mufl bir Ermeni’nin, etraf›nda yafla- yan insanlar›n Anadolu’nun k›rsal bölgelerindeki gündelik yaflama iliflkin an›lar›n› yitip gitmekten kurtarma çabas›n›n bir ürünü olan bu kitap muhtemelen hiç yaz›lmayacakt›. Fakat as›l olarak Avrupa’n›n h›rsl› ve güçlü devletleri ile Osmanl› ‹mparatorlu¤u aras›ndaki çat›fl- malardan kaynaklanan karmafl›k bir etki-tepki zinciri, Osmanl› Er- menileri için ölümcül sonuçlar getirmifltir. David Lang’in belirtti¤i gibi, “1895 ile 1920 y›llar› aras›ndaki çeyrek yüzy›ll›k dilim, Ermeni halk›n›n uzun ve iniflli ç›k›fll› tarihi içindeki en trajik dönemi olufltu- rur.”4 Avrupa’n›n güçlü devletleri, zay›f düflen Osmanl› ‹mparatorlu- ¤u’nu aralar›nda pay etme planlar› yap›yordu; Osmanl› Türkleri, geç- miflte boyunduruk alt›nda yaflayan S›rplar, Romenler, Yunanlar ve Bulgarlar›n ulusal ba¤›ms›zl›klar›n› bir ölçüde de olsa elde etmeleri- nin ard›ndan, Ermenilerin de özgürleflme çabas› içine girmesinden endifle ediyordu. Zaten 1877-78 Osmanl›-Rus Savafl›’yla, Osmanl› Devleti Ermenilerin yaflad›¤› topraklar›n büyük bir bölümünü Rusla- ra kapt›rm›flt›. Ermenilerin, gerek Ermenilerin yaflad›¤› bölgelerdeki Amerikan ve ‹ngiliz Protestan misyoner okullar›, gerekse Katolik Er- menilerle Roma aras›ndaki ba¤lant› ve elbette ticari iliflkiler üzerin- den, Bat›’yla s›k› ba¤lar› vard›. Osmanl› yönetiminin tepkisi, Ermeni tebaa üzerindeki bask› ve dayatmalar› art›rmak oldu.

19 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat›

1895 y›l›nda, [Sultan II. Abdülhamid’in] Ermeni meselesine dair “nihai çözüm”ünün uygulamaya konmaya bafllamas›yla birlikte olaylar doru¤a ulaflt›. Sasun, Erzurum,+ Trabzon, Van,+ Har- put,+ ‹stanbul ve Marafl’taki Ermenileri katletmek üzere, sultana atfen Hamidiye ad› verilen özel silahl› birlikler kuruldu.* Ermeni devrimciler, ‹stanbul’da Osmanl› Bankas›’n› iflgal ederek ve yar- d›m etmeleri için Avrupa’n›n büyük devletlerine baflvurarak kar- fl›l›k verdiler. Bu, yaklafl›k olarak 300.000 Ermeni’nin ölmesine, 80.000 Ermeni’nin ise baflka ülkelere kaçmas›na neden olacak korkunç bir sald›r›n›n ilk iflareti oldu.5

II. Abdülhamid 1908’deki devrimle tahttan indirildi¤inde,** Er- meniler, sultan›n zalimane politikalar›n›n kald›r›laca¤› ve az›nl›k gruplar›n›n daha adil muamele görece¤i yönündeki vaatlerine ina- narak Jön Türklere destek vermifltir. Ancak vaatler ve gerçek ara- s›ndaki fark korkunç olmufltur. Yönetimdeki Jön Türk cuntas› em- peryal hayalleri yeniden canland›rm›flt›r; s›n›rlar› iyice geniflletilmifl bir Türk ‹mparatorlu¤u yaratmay› hedefleyen bu hayalin içinde Er- menilerin yeri yoktur. Eldeki bütün kan›tlar, Ermeni meselesine ge- tirilen çözümün, ulafl›labilen her yerde, Ermeni nüfusunun tamam›- n› yok etmek oldu¤u gerçe¤ine iflaret etmektedir.6 Burada, 1915’te ve sonraki y›llarda yaflanan olaylar› tekrar anlatmaya gerek görmü- yorum; katliamlar, iflkenceler ve ölüm yürüyüfllerinden kurtulabi- lenlerin, kendi yaflad›klar›n›, benim yapabilece¤imden çok daha et- kili bir flekilde kayda geçirmifl oldu¤u eserler mevcuttur.7 Ancak, so- nuç olarak, yaklafl›k bir buçuk milyon erkek, kad›n ve çocu¤un –ya- ni Osmanl› Devleti’nin s›n›rlar› içinde yaflayan Ermeni nüfusunun yar›s›n›n– hayat›n› kaybetti¤ini, bu insanlar›n baz›lar›n›n do¤rudan katledildi¤ini, baz›lar›n›n iflkenceye maruz b›rak›l›p ölüme terk edil- diklerini, baz›lar›n›n ise Ruslar›n elindeki Ermenistan’a ya da baflka

* Hamidiye Alaylar› II. Abdülhamid taraf›ndan 1891’de kurulmufltur. [ç.n.] ** II. Abdülhamid, Temmuz 1908’deki Jön Türk Devrimi’nin ard›ndan de- ¤il, 1909 y›l›nda, 31 Mart Vakas› sonras›nda tahttan indirilmifltir. [ç.n.]

20 Önsöz: Susie Hoogasian Villa

ülkelere kaçmaya çal›fl›rken korunmas›zl›ktan ya da açl›ktan öldük- lerini belirtebilirim. Anadolu Ermeni kültürüne ait ne varsa yok ol- mufl, bugüne tek bir iz bile kalmam›fl olabilirdi; e¤er bu olmad›ysa, kaçabilen ve geleneklerini beraberlerinde götürenlerin cesareti ve müthifl tahammül gücü sayesindedir. Bu çal›flmada, Anadolu’nun k›rsal kesimlerinde yaflayan Ermeni- lerin I. Dünya Savafl› ve büyük çapl› katliamlar›n bafllang›c›ndan ön- ceki gündelik yaflant›lar›na dair mümkün oldu¤unca çok ayr›nt›y› ya- kalay›p kayda geçirmeye gayret ettim. Görüflme yapt›¤›m kiflilerin ço¤u, kendi cemaati içinde belirli bir mevki sahibi olmakla birlikte, toplumun ileri gelenleri veya önemli kültürel ya da siyasi figürleri aras›nda yer almayan, e¤itim seviyeleri modern Amerikan standart- lar›na göre asgari düzeyde olan, kendi halinde köylülerdi. Görüfltü- ¤üm kiflilerin ço¤u kad›nd› (ki bu durum, ilk olarak erkeklerin öldürülmüfl olmas›yla ve bu ilk öldürmelerin ard›ndan yine erkek- lerin büyük gruplar halinde hapsedilmifl ve katledilmifl olmas›yla iliflkilidir) ve dolay›s›yla, d›fl dünya hakk›nda kocalar›, amcalar›, da- y›lar›, a¤abeyleri ve erkek kardeflleri kadar genifl bilgi sahibi olama- yan kimselerdi. Bu kitab›n, yine de, hem kurbanlar›n hem de kurtu- lanlar›n an›lar›n› yaflatmaya hizmet edece¤ini ümit ediyorum. Bu ölümler olmasayd›, anayurtlar›ndan binlerce kilometre uzakta yafla- yan insanlar›n an›lar›n›n pefline düflmek gerekmeyecekti; öte yan- dan, bu çal›flma için görüflülen kiflilerin an›lar› olmasayd›, onlar›n geçmiflteki yaflant›lar› hakk›ndaki bilgimiz daha da s›n›rl› olacakt›. Detroit’in güneybat›s›ndaki bir Ermeni yerleflim bölgesi olan Delray’de geçen çocuklu¤umda, babam s›k s›k, dünyaya geldi¤i kü- çük Ermeni köyündeki “o güzel günleri” anlat›rd›. Evimize kom- flular geldi¤inde, neredeyse her seferinde, onlara Türk kahvesi ya- pard›m. Bir süre sonra içlerinden biri Eski Dünya’daki yaflant›s›na dair bir fleyler hat›rlay›p anlatmaya bafllar, onun ard›ndan sözü bir baflkas› al›rd›. Bu flekilde bazen saatlerce sohbet eder, birlikte hoflça vakit geçirirlerdi.

21 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat›

O zamanlar, ne yaz›k ki, bu sohbetlerin de¤erinin pek fark›nda de¤ildim. Geleneksel Ermeni köy hayat›na iliflkin kaynaklar›n ne kadar az oldu¤unun ay›rd›na ancak sonralar›, Ermeni halk hikâye- leri üzerine bir araflt›rma çal›flmas›na bafllad›¤›m zaman varabildim. Halk hikâyelerinin ortaya koydu¤u sosyolojik bilginin, Ermeni köy aileleri ile ilgili incelemelerde yo¤un olarak kullan›lmas› gerekti¤ini gördüm, ancak bu konudaki bas›l› bilgi eksikli¤i nedeniyle sürekli olarak hüsrana u¤ruyordum. Yapt›klar› seyahatler s›ras›nda bölge- den geçen kimseler taraf›ndan tutulmufl olan baz› yüzeysel notlar vard›. Amerikal› misyonerlerin on dokuzuncu yüzy›la ve yirminci yüzy›l›n bafllar›na ait anlat›lar›ndan, özellikle Henry Van Lennep’in Bible Lands: Their Modern Customs and Manners (New York: Harper, 1875) [‹ncil Ülkesi: Modern Örf ve Âdetleri] ve iki ciltlik Travels in Little Known Parts of Asia Minor - [Küçük Asya’n›n Az Bilinen Yerlerin- de Seyahatler] (Londra: John Murray, 1870) adl› eserlerinden yo¤un olarak faydaland›m. H. F. B. Lynch’in, Ermenilerin yaflad›klar› böl- genin bir k›sm›n› gayet bütünlüklü ve eksiksiz bir flekilde ele ald›¤› iki ciltlik Armenia: Travels and Studies [Ermenistan: Seyahatler ve ‹n- celemeler] (Londra: Longmans, Green, 1900, 1901) adl› kitab›nda, baz› köylerin ve kasabalar›n fiziksel özelliklerine dair betimlemeler yer almaktad›r. Bunlar d›fl›nda, ev mimarisi ve Ermeni ailesine ilifl- kin genel bilgiler içeren, daha eski tarihlere ait birkaç kaynak daha mevcuttur. Ancak bugün ö¤rencilerin, Ermeni köylülerin yirminci yüzy›l bafl›ndaki hayat biçimini, yüzeysel bir biçimde de olsa gözle- rinin önüne getirmelerini sa¤layabilecek pek bir fley bulamad›m. Babam ve arkadafllar›n›n yapt›klar› sohbetleri hat›rlayarak, Det- roit’te yaflayan Ermenilerin an›lar› üzerinden geleneksel Ermeni köy hayat›n› resmetmenin mümkün olup olmad›¤›n› düflündüm. Bu hassas bir çal›flma gerektiren bir ifl olacakt›, çünkü Detroit’teki bi- rinci kuflak Ermeniler art›k yavafl yavafl aram›zdan ayr›l›yordu; ha- yatta olanlar›n da sa¤l›klar› art›k iyi de¤ildi. ‹fle befl görüflmeciyle bafllad›m, sonra dört kifliyle daha görüfltüm; bu insanlar›n hat›rlay›p

22 Önsöz: Susie Hoogasian Villa

Ermenice olarak anlatt›¤› fleyleri kaydettim. Bu dokuz görüflmeden ön araflt›rma niteli¤inde, k›smi bir inceleme ç›kt›. Nihai olarak, ara- lar›nda hem erkeklerin hem de kad›nlar›n bulundu¤u toplam k›rk sekiz kifliyle genifl kapsaml› mülakatlar yapt›m. Elinizdeki çal›flma, as›l olarak bu kiflilerin sundu¤u bilgilere dayanmaktad›r. Yapt›¤›m ilk mülakatlar steno ile k⤛da döküldü, sonrakiler ise kaset kay›tla- r› olarak muhafaza edildi. Kitab›n alt›nc› bölümünde 1940 ile 1942 y›llar› aras›nda Delray’de derlemifl oldu¤um birtak›m malzemeler de yer al›yor. Kaynak olarak kulland›¤›m malzemeler Wayne Devlet Üniversitesi Yay›nlar›’n›n Halkbilimi Arflivi’nde muhafaza edilmek- tedir. American Board’a ba¤l› misyonerlere ait literatürde yapt›¤›m etrafl› okumalar, varm›fl oldu¤um sonuçlar› güçlendirdi.* Görüflme yapt›¤›m kiflilerin verdi¤i bilgiler ile misyonerlerin anlat›lar› aras›n- da, yaln›zca birkaç noktada farkl›l›k vard›. Gerekti¤inde söz konusu yaz›l› kaynaklar› belirttim; yer yer de, bu kaynaklardan, görüflme yapt›¤›m kiflinin belirli ifadelerini destekleyen ya da do¤rulayan al›nt›lar yapt›m. Ermeniler as›l olarak çok say›da köy, birkaç taflra flehri ve daha da az say›da büyük flehirden oluflan bir tar›m ülkesinde yaflad›klar› için, on dokuzuncu yüzy›l sonlar› - yirminci yüzy›l bafllar›ndaki Er- meni köy hayat›n›n genel bir resmini çizmeyi hedefledim. Kasabalar ve taflra flehirlerinde geçerli olan e¤itimli, entelektüel, kültürlü ya- flam› konu almad›m. Bu çal›flman›n eksiklikleri oldu¤unun fark›n-

* 1810’da A.B.D’nin Boston flehrinde kurulmufl olan American Board of Commissioners for Foreign Missions adl› örgüte ba¤l› Protestan misyonerler, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na ilk olarak 1820’de ayak basm›fl, Ermeniler de dahil olmak üzere, Osmanl› s›n›rlar› içinde yaflayan çeflitli topluluklar ara- s›nda yaklafl›k olarak yüz y›l boyunca yo¤un bir faaliyette bulunmufllard›r. Bu misyonerler taraf›ndan 19. yüzy›lda ve 20. yüzy›l bafllar›nda kaleme al›nm›fl pek çok an›, günlük, rapor ve seyahat notu, Osmanl› topraklar›- n›n çeflitli bölgelerindeki gündelik yaflama dair ayr›nt›l› bilgiler de içeren genifl bir literatür oluflturmaktad›r. [ç.n.]

23 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat› day›m, ancak kitab›n çerçevesini ve s›n›rlar›n›, çok büyük ölçüde, yafllar› yetmifl ile seksen aras›nda de¤iflen görüflmecilerin hat›rlad›k- lar›n›n oluflturdu¤unu, elimizdeki resim ve maddi kültür örnekleri- nin say›s›n›n çok az olmas›n›n da içeri¤i s›n›rlad›¤›n› belirtmeliyim. Görüflme yapt›¤›m kiflilerin ço¤u, Amerika’ya korkunç katliamlar- dan kaçarak, yanlar›na ya hiçbir fley almadan ya da birkaç parça efl- yayla gelmifl mültecilerdi. Di¤er yandan, aralar›nda, do¤uda Van ve Gürcistan’dan bat›da Bursa’ya, kuzeyde Amasya’dan+ güneyde Ke- sap+ ve Zeytun’a+ [Süleymanl›, Kahramanmarafl] kadar, çok genifl bir alandan, çok çeflitli yerlerden gelen insanlar yer al›yordu. Ayr›ca, yaflam tarzlar›na dair belirgin ayr›mlar olup olmad›¤›n› anlaya- bilmek için hem flehir kökenlilerle hem de köy kökenlilerle görüfltüm. Bir âdete belirli bir bölgede rastlanmas›n›n, o âdetin Er- meni gelene¤inin tamam›na mal edilebilece¤i anlam›na gelmedi¤ini akl›mda bulundurarak, yersiz genellemeler yapmaktan mümkün ol- du¤unca kaç›nd›m. Amerika’da do¤up büyümüfl ve çal›flmaya konu olan bölgeleri hiç görmemifl bir insan olarak, burada genel çizgile- riyle betimlenen Ermeni hayat›n› yaln›zca tahayyül edebiliyorum. Fakat ben bir Ermeni ailenin çocu¤u olarak dünyaya geldim ve güç- lü bir Ermeni cemaatinin içinde yaflad›m; dolay›s›yla, kendimi bildi- ¤im andan itibaren Ermeni de¤erlerinin ve geleneklerinin paylafl›l- d›¤› ortamlarda bulundum. Gösterdikleri coflkulu iflbirli¤i için, görüflme yapt›¤›m kiflilere; teflvikleri ve yönlendirmeleri için de Wayne Devlet Üniversitesi profesörlerinden Leonard Moss, Esther Callard ve Arnold Pilling’e, ve Michigan Üniversitesi’nden Dr. William Lockwood’a müteflek- kirim. Ayr›ca, 1973’te bir y›l boyunca beni görevimden izinli say›p, yürüttü¤üm derleme çal›flmas›n› daha rahat koflullar alt›nda sürdür- memi sa¤layan Oakland Yüksekokulu yönetimine de teflekkürlerimi sunar›m.

24 25 I. KÖY HALKI, Afi‹RET VE HANE

Ermeniler, on dokuzuncu yüzy›l sonunda, varl›klar›n› farkl› güç- lerin idaresi alt›nda, kadim topraklar›nda sürdürmeye çal›flan dev- letsiz bir halk durumundayd›lar. Bu topraklar Osmanl› ‹mparator- lu¤u ve Çarl›k Rusyas› aras›nda bölünmüfltü; her iki imparatorlu- ¤un da birer resmi dili olmas›na ra¤men (Türkçe ve Rusça) k›rsal bölgelerde yaflayanlar›n büyük bir bölümü bu dilleri konuflam›yor- du. Her iki imparatorluk da heterojen bir halklar toplulu¤undan olufluyor, yani merkezi yönetimler homojen bir vatandafllar bütünü- nü temsil etmiyordu. Ermeni köylüler siyaset alan›nda yerel düzeyin ötesinde herhangi bir rol oynamasalar da, yerel meseleleri büyük öl- çüde kendi geleneklerine göre düzenliyorlar, bu çerçevede çözeme- dikleri bir anlaflmazl›kla karfl› karfl›ya kalmad›klar› sürece daha yük- sek mercilere baflvurmuyorlard›. Ayn› kural›n, afliretler ve genifl ai- lelerin yaflad›¤› haneler için de geçerli oldu¤u söylenebilir. Hem Osmanl› ‹mparatorlu¤u hem de Rus Çarl›¤›, devletin verdi- ¤i hizmetler ve yerine getirdi¤i ifllevlerin azl›¤› ve tebaalar›n› –bunun için özel bir çaba sarf ettikleri durumlarda bile– genellikle denetim alt›nda tutamay›fllar› bak›m›ndan, bugünün Bat›l› standartlar›na gö- re zay›f imparatorluklard›. Bu devletler için k›rsal bölgelerde düzeni korumak daha da güçtü.1 Merkezi hükümetler, iç bölgelere uzanan yollar yapmalar›na ve seküler mahkemeleri yayg›nlaflt›rmalar›na ra¤- men halk aras›ndaki kar›fl›kl›klara seri ve etkili bir flekilde yan›t ve- remiyorlard›. 1895’te Anadolu’da ve 1905’te Transkafkasya’da, yer yer hükümetin yerel temsilcilerinin de kat›ld›¤› katliamlar s›ras›nda

27 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat› bu durum iyice su yüzüne ç›km›flt›. Söz konusu yönetimlerin zay›fl›- ¤›, temel olarak iktisadi nedenlere dayan›yordu. On dokuzuncu yüz- y›l sonunda sanayi ve ticaret geliflim içindeydi, ancak her iki impara- torlukta da nüfusun büyük bölümü yaflam›n› halen geçimlik tar›m ve hayvanc›l›kla sürdürüyordu. Halk›n çok küçük bir kesiminden vergi toplanabiliyor ve devletin ihtiyaçlar›, ço¤u zaman, sahip oldu¤u ikti- sadi kaynaklar› afl›yordu. Devlet, s›n›rlar›n› savunmak için gereken gücü koruyabilmek için birçok farkl› etnik grubu yönetimi alt›na al- mak zorundayd›. Zay›fl›¤›n arkas›ndaki nedenlerden biri de bu etnik çeflitlilikti, çünkü her biri yüzy›llard›r ayn› topraklarda yaflay›p kök salm›fl olan çok say›da halk, asimilasyona karfl› direniyordu. Tar›mla u¤raflan Ermeni topluluklar›n›n yaflad›¤› oval›k bölgeler genellikle merkezi hükümetin, da¤l›k bölgeler ise silahl› göçer Kürt- lerin hâkimiyeti alt›ndayd›; birçok yerde ise bu iki unsur farkl› ölçü- lerde etki sahibiydi. ‹çme suyu temel olarak p›narlardan, sulama ve bazen de temizlikte kullan›lan su ise derelerden al›nd›¤› için, köyler su kaynaklar›n›n bulundu¤u yere göre konumlanm›flt›. Sulak alan- lar aras›nda epey büyük mesafeler bulunuyordu. Aileleri, komflu köylerle temas› asgari düzeyde olan küçük yerleflim birimlerinde ya- flamaya zorlayan bir baflka etken de Ermenilerin yaflad›¤› yüksek bölgelerde ovalar›n son derece az olufluydu. Bu durum, bir yandan ayn› yerleflim biriminde yaflayan aileleri birbirleriyle çok yo¤un ilifl- kiler kurmaya teflvik ederken, di¤er yandan da baflka köylerde yafla- yanlara karfl› duyulan güvensizli¤i güçlendirmekteydi. Hem da¤l›k hem de oval›k bölgelerde, köy, belirli ortak ç›karlar› olan ve sorumluluklar› paylaflan bir haneler toplulu¤uydu. Örne¤in su, yaban›l hayvanlar ve bitkiler, a¤açlar, kil, yap› tafl›, kireç ve kul- lan›lmayan topraklar gibi belirli do¤al kaynaklar›n kullan›m› üzerin- de bütün köylüler ortak hak sahibiydi. Geçimi sulamaya ba¤›ml› olan köylerde, kanallar›n temizli¤i ve bak›m› yine bütün hanelerin paylaflt›¤› bir sorumluluktu. Kimi zaman köylüler bir araya gelip bü- tün köyün hayvanlar›n› güdecek bir çoban ya da ekili tarlalar› koru-

28 Köy Halk›, Afliret ve Hane yacak bir gece bekçisi tutabiliyorlard›. Saç kesimi, hastalardan kan alma ve difl çekimi için seyyar bir berbere yine toplu olarak ödeme yap›labiliyor, köydeki öksüz ve yetim çocuklar›n koruyuculu¤unu yapmas› için belirli bir kifli görevlendirilebiliyor, ortak çal›flmayla bir köy okulu kurulabiliyordu. Merkezi hükümetin köyü bir bütün ola- rak vergiye ba¤lamas› ya da köyün tamam›na herhangi bir yüküm- lülük getirmesi durumunda ise köy liderlerinin bu yükü evler ara- s›nda bölüfltürmesi gerekiyordu.

Köy ve Aile Örgütlenmesi

“Aile” teriminin Ermenicedeki karfl›l›¤›, anne, baba ve çocuklar- dan oluflan çekirdek aileyi tan›mlayan ›ndanikti. Ayn› anne ve baba- n›n ya da büyükanne ve büyükbaban›n soyundan gelen kiflileri kap- sayan genifl aileyi tan›mlayan terim ise kertastand›. Azk, bir ya da da- ha fazla köye da¤›lm›fl çok say›da haneden oluflan bir grubu tan›m- l›yordu.* Öte yandan, ocakh terimi, ayn› oca¤› paylaflan kifliler top- lulu¤unu belirtmek için kullan›l›rd›; bir bütün olarak vergiye tabi tutulan bu yap›ya, aralar›nda kan ba¤› olan kiflilerin yan› s›ra hiz- metçiler ve yard›mc›lar da dahildi. On dokuzuncu yüzy›l sonunda Ermeni nüfusunun büyük bir k›sm›, muhtemelen, çekirdek aileler halinde yafl›yordu. Kimi zaman, bir ailedeki nesiller zinciri içinde, büyükanne ve büyükbabalar›n art›k hayatta olmad›¤›, torunlar›n da henüz do¤mad›¤› dönemler olabiliyordu. Kalabal›k genifl ailelerin yaflad›¤› haneler er ya da geç bölünürdü ve her parçan›n kendi ba- fl›na, ayr› bir genifl aileye dönüflmesi belirli bir süre al›rd›. Bir köyde ortalama ömür ne kadar k›sa ise, o köydeki cemaati oluflturan genifl aileler de o kadar küçük ve say›ca o kadar az olurdu.

* Azk sözcü¤ünün Türkçedeki karfl›l›¤› “millet” olmakla beraber, “ayn› ata- dan gelen insanlar toplulu¤u” (soy) anlam›nda bir kullan›m› da mevcut- tur. [ç.n.]

29 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat›

Muhtar genellikle köydeki en varl›kl› ve siyasi aç›dan en dene- yimli aileye mensup erkeklerden biri olurdu. Kurallara dayal› bir se- çim yap›l›yorsa, bütün adaylar›n flapkalar› ters çevrilip yan yana ko- nur, her ailenin reisi tercih etti¤i aday›n flapkas›n›n içine bir f›nd›k ya da fasulye tanesi atard›. Köylüler muhtar›n verdi¤i hizmetin kar- fl›l›¤›n› k›smen kol gücüyle, yani hasat zaman›nda ailesine yard›m ederek, k›smen de Yeni Y›l’da ve Paskalya’da meyve ya da içkiler hediye ederek öderlerdi. Muhtar, köyün ileri gelen ailelerine de dan›flarak komflular ara- s›ndaki ve aileler içindeki anlaflmazl›klar› çözümler, d›flar›dan gelen konuklar› kabul eder, köyün vergi yükünü aileler aras›nda bölüfltü- rürdü. Suç iflleyenlere para cezas›, sopa cezas› (bu ceza flekli kad›n- lara kesinlikle uygulanmazd›), özgürlük k›s›tlama ve uç durumlarda köyden sürme gibi cezalar verebilirdi. Afliretler aras›ndaki kan da- valar›nda muhtar araya girerek meselenin aileler aras› evlilik yoluy- la çözümlenmesini sa¤layabilirdi. Kafkasya’daki Ermeni köylerinde, on dokuzuncu yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren, hane reislerinin yaz aylar›nda köyün meseleleri ile ilgili kararlar almak üzere köy meydan›nda topland›klar› görülür.2 Ermenilerdeki en genifl akrabal›k birimi olan kertasdan›n en güç- lü oldu¤u yerler da¤l›k bölgeler ve da¤ eteklerindeki ormanl›k alan- lard›. Köylülerin kiflisel olarak toprak sahibi olduklar› bu yerler, merkezi hükümetin en zay›f, kendini koruma ihtiyac›n›n ise en yo- ¤un oldu¤u bölgelerdi. Afliret yap›s›n›n bafll›ca ifllevi, mensuplar›n›n birbirlerini korumas›yd›. Afliret mensuplar›ndan herhangi biri her- hangi bir flekilde zarar gördü¤ünde, afliretin tüm erkekleri bunun öcünü almakla yükümlü olurdu. Afliret, komflular aras›nda akraba- l›klar›n ve duygusal ba¤lar›n henüz geliflmifl olmad›¤›, yeni yeni olu- flan topluluklarda da güçlüydü. Ataerkil bir yap› olan aflirette akra- bal›k ba¤lar› yaln›zca erke¤in soy çizgisi üzerinden belirlenirdi; afli- ret baban›n soyundan alt›-sekiz kuflak önceki ortak bir ataya daya- nan bütün bireyleri kapsard›. Afliret lideri, afliretin onurunu ilgilen-

30 Köy Halk›, Afliret ve Hane diren her türlü meseleyle meflgul olur, toprak, de¤irmenler ve sula- maya dair tüm anlaflmazl›klarda aflireti temsil ederdi. Kendi aflireti- ne mensup gençleri, di¤er afliretlerin gençleriyle yak›n arkadafll›klar kurmaktan uzak tutmaya çal›fl›rd›. Liderin kar›s› da genellikle ebe- lik ya da flifac›l›k yapard›. Afliretin ad›, kurucusunun vaftiz ad›ndan, –e¤er zanaatkârsa– mesle¤inden, ya da göç etmeden önce yaflad›¤› yerin ad›ndan gelir- di. Kimi zaman afliretin ikinci ad› olarak bir kad›n›n ad› kullan›labi- liyordu; bu, genellikle afliret liderinin kurucusunun, güzelli¤i, bilge- li¤i, cesareti, vb. ile ün yapm›fl eflinin ad› olurdu. Ailenin erkekle- rinden biri baflka bir köye yerleflse bile, yine ayr›ld›¤› köydeki aflire- tinin mensubu olarak kabul edilirdi. Ancak, afliretin bir kolu befl kuflak ya da daha uzun bir süre boyunca baflka bir köyde yaflam›flsa art›k ayr› bir afliret say›l›rd› ve bu afliret, oraya ilk göç eden kiflinin ad›yla an›l›rd›. 1850’lerden önce yaln›zca soylu ailelerin soyadlar› vard›. Sonra- lar›, bireyler, soyad› olarak mensubu olduklar› afliretin ad›n› kullan- yan, yants ints unts ents maya bafllad›lar; bu soyadlar› - - , - , - ya da - ile bitiyordu. Baz› soyadlar› da afliretin belirli bir kolunun kurucusu- nun vaftiz ad›ndan gelirdi. Resmi soyad› ile mensubu oldu¤u aflire- tin ad› ayn› olmayanlar, genellikle, ek bir tan›mlama arac› olarak afliret ad›n› da kullan›rlard›.3 Afliretlerde d›fl evlilik kural› geçerliydi; dördüncü dereceye kadar olan akrabalar aras›nda evlilikleri yasaklayan mutlak bir tabu vard›, yani ikinci dereceden kuzenler (kardefl torunlar›) birbirleriyle evle- nemezlerdi. Kilise kanununa göre, aralar›nda yedi göbekten daha ya- k›n bir akrabal›k iliflkisi bulunan kiflilerin birbirleriyle evlenmeleri yasakt›, fakat afliretin yaln›zca dört kufla¤›n›n yaflad›¤› yerlerde üçün- cü dereceden kuzenler aras›nda da evlilikler olabiliyordu. Kardefli ölen bir erke¤in onun kar›s›yla evlenmesi ve aralar›nda kirvelik-vaf- tiz ba¤› bulunan kiflilerin birbirleriyle evlenmeleri de tabuydu. Köylerde, her afliretin yaflad›¤› belirli bir bölge olur, bütün afliret

31 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat› bu ta¤da (mahallede) yaflard›. Örne¤in Zeytun+ [Süleymanl›, Kahra- manmarafl], birbirinden dereler ve vadilerle ayr›lm›fl dört mahalle- den olufluyordu.* Yirminci yüzy›l›n ilk y›llar›ndan itibaren nüfus ha- reketleri artt›; baz› mahallelerde farkl› afliretlere ba¤l› haneler yer alabilmeye bafllad›. Bununla birlikte, afliret mensuplar› birbirlerine yak›n evlerde oturduklar› için, iktisadi birimleri bütünüyle akraba- lardan oluflturmay› elveriflli buluyorlard›. Örne¤in, ço¤u zaman, çift sürmek ve süt ürünlerini ifllemek amac›yla oluflturulan imece birlik- leri yaln›zca afliret üyelerinden oluflurdu. Ayr›ca, bir afliretin mülki- yetinde ormanl›k alanlar, de¤irmenler, zeytin presleri, yavafl büyü- yen a¤açlar (özellikle ceviz, f›nd›k gibi kabuklu yemifl a¤açlar›) bu- lunabilirdi. Aflirete ait herhangi bir mülk, afliretin tamam›n›n r›zas› olmadan elden ç›kar›lamazd›.4 Ermeni afliretleri, bütün bu özellikleri itibar›yla, on dördüncü ve on beflinci yüzy›llarda ‹talya, Almanya ve Güney Fransa’n›n k›rsal bölgelerinde ve kentlerinde yaflayan klanlara benziyordu. On doku- zuncu yüzy›l›n sonlar› ve yirminci yüzy›l›n bafllar›nda, Türkler, Ab- hazlar, Gürcüler, Macarlar, S›rplar, Makedonlar, Arnavutlar ve Rum- lar aras›nda da, genellikle yerleflim biriminin belirli bir bölgesinde ya- flayan, afliret benzeri yap›lar mevcuttu. Bu klanlarda da d›fltan evlilik kural› geçerliydi; birinci ve ikinci dereceden kuzenler birbirleriyle ev- lenemezlerdi. Klan d›fl›ndan kifliler ve ailelerle ç›kan anlaflmazl›klarda ve kan davalar›nda ayn› klan›n mensuplar› birbirlerini savunurlard›.5 Klana olan sadakat, muhtemelen, merkezi hükümetin gücüyle ters orant›l›yd›: hükümet ne kadar zay›fsa, klan o kadar güçlü olurdu.

* Bu mahallelerden ikisi kentin afla¤› kesiminde, ikisi yukar› kesiminde yer al›yordu (bkz. s. 320, resim 75). Kale ve çevresindeki mahallede Suren- yanlar, Yukar› Mahalle’de (Veri Ta¤) Yenidünyalar, Bozbay›r mahallesin- de fiovroyanlar, Gorgalar mahallesinde ise Ya¤upyanlar yafl›yordu. Kent, her aileleden bir temsilcinin yer ald›¤› ve bir piskoposun baflkanl›k etti¤i bir konsey taraf›ndan yönetiliyordu. (Kévorkian ve Paboudjian, 1992: 314-316). [ç.n.]

32 SÖZLÜK

açkapats (açk›pats): aç›kgöz, dikkatli ça¤atsban: de¤irmenci açk›t luys: gözün ayd›n çobanonts: çobanlar›n… açki luys: göz ayd›n› danik: dam akhor: ah›r dan hats: ev ekme¤i al (ço¤ulu alk): bir tür kötü ruh, cin dan digin: ev(in) han›m› amot: ay›p dan pesa: içgüveyi arkhalu¤: arkal›k, uzun bir giysi danuder: evin reisi aror: saban darekh: Van Gölü’ne özgü bir bal›k asa bafl: dü¤ün günü yap›lan olan inci kefali e¤lenceleri idare eden kifli daros: dar›(s› bafl›na) Avak Urpat: Kutsal Cuma Diyarn›ntaraç: ‹sa’n›n mabede Avedum : Cebrail’in Meryem Ana’ya götürülmesi (yortusu) bir çocuk do¤uraca¤› haberini doflag: döflek verifli(nin kutland›¤› yortu) dun m›na: “evde kalm›fl” ayvan: teras, sundurma Dza¤gazart: ‹sa’n›n Kudüs’e giri- azk : bir ya da daha fazla köye fli(nin kutland›¤› yortu); da¤›lm›fl çok say›da haneden “çiçeklerle süslenmifl” oluflan bir grup Dz›nunt: Ermenilerin 6 Ocak’ta azkaser : milletsever kutlad›¤› Noel yortusu dzur bsag bab: büyükbaba : “e¤ri nikah”; y›l›n uygun badarak: pazar ayini olmayan bir döneminde yap›lan dü¤ün badiv: itibar, onur dzurutsnel: delirtmek, k›zd›rmak bah›sgu tan: saklamal›k ayran baste¤: pestil Franki a¤d: “Frenk kiri”, Baydzaragerbutyun Diarn: ‹sa’n›n belso¤uklu¤u suret de¤ifltirmesi (yortusu) Ga¤ant Baba: Noel Baba cagadakir: al›n yaz›s› ga¤antel (ga¤›ntel): y›lbafl› hediyesi carbig: becerikli sunmak

345 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat› gal: harman yeri iflkhan(a)tzug: Sevan Gölü’ne özgü gam: düven bir bal›k olan prens bal›¤› gangar: enginar iynad: inatç› gatnug: karahindiba otu kata ges bsag: “yar›m nikâh”; k›z›n anne : kete kavor ve babas›n›n gelin olarak : kirve, sa¤d›ç kavorgin verdikleri k›z› de¤il de, onun : kirvenin veya sa¤d›c›n efli kertasdan yerine çirkin bir k›zlar›n› : sülale khaçi g›nkahayr (khaç kavor) göndermesi gibi bir ihtimalin : önüne geçildi¤i varsay›lan tören karfl›l›kl› olarak birbirlerinin g›nkahayr: vaftiz babas› çocuklar› için vaftiz babal›¤› goflgur: tezek yapan kifliler khaç kuyr gud› bagas: tahtas› eksik : vaftiz k›z kardefli khaç ye¤payr guyr sayl: “kör araba”; tekerlekleri : vaftiz erkek kardefli kh›nami parmakl› olmayan araba : dünür kh›namutyun: dünürlük hadig: hedik, hafllanm›fl bu¤day kh›notsi: yay›k hamesd: alçakgönüllü kh›ntragadar: dilekleri yerine getiren hamgal: birlikte harman (yapma) kh›radel: nasihat etmek hamozel: ikna etmek khon›rg›dur: huykesen Hampartzum: ‹sa’n›n gö¤e ç›k›fl› khosk arnel: söz almak (yortusu); bahar› karfl›lama khosk gab: söz kesme bayram› khoflkh: köflk haragafl: (tarla sürme ve ekim khumafl (v›rakafl): bir tür kundak iflinde) ortakç› khul: sa¤›r harisa: keflkek kh›nda¤t: kundak harkank: sayg› k›kh: pis hars: gelin k›lkhadun: köy evlerinin orta harsanik: dü¤ün töreni yerinde bulunan en büyük oda hatsadun: kubbeli bir konut türü k›fldel: dürtmek hodet: özsuyu göz hastal›klar›na kom: a¤›l, davar ah›r› karfl› ilaç olarak kullan›lan bir ot kovlot: bir tür kundak, yanl›k hokehats: ruh/can ekme¤i, can kutan: pulluk, büyük çift demiri yeme¤i lavafl horovel: çift sürme flark›s› : bu¤day veya arpa unundan yap›lan yass› ve ince ekmek ›ndanik: aile lo¤: silindir fleklinde a¤›r tafl

346 Sözlük mada¤: kurban Büyük Oruç’tan önceki son madzun: yo¤urt pazar günü man(a)na: kudret helvas› pesa des: damat görümlü¤ü marak: samanl›k, odunluk, hayvan petag: topraktan yap›lm›fl tah›l yemi deposu ambar› maran: ambar pokhint: kete marants yertal: anaevini ziyarete sac hats gitmek : sac ekme¤i mazod: k›ll› sanahayr: vaftiz edilen çocu¤un medigin: köknar a¤ac› veya sak›z babas› a¤ac› s›rah: salon Medz Bahk: Büyük Oruç surkik (sürk): çökelekten yap›lan Merelots: her büyük dini bayram›n bir tür baharatl› peynir ertesinde mezarl›k ziyareti flil: flafl› yap›lan “ölmüfller günü” miçnort: çöpçatan, arabulucu ta¤: semt, mahalle munç: “suskunluk”; gelinlik tutma, tan dil saklama : ayran te¤t müron: kutsal ya¤ : kellik tedavisinde kullan›lan bir bitki nahabed: evin reisi tertzag: terzi narod: gelin ve damad›n bafllar›na, tevlot: bir tür kundak, kolluk al›nlar›n›n üzerinden ba¤lanan tonir: tand›r takdis edilmifl kurdele ya da ip n›flkhark: komünyon; okunmufl, Vartavar: Tufan’dan kurtuluflun takdis edilmifl ekmek kutland›¤› bir bayram nor hars(nutyun): yeni gelin(lik) veri ta¤: yukar› mahalle v›rakafl: “üstlük”, bir tür kundak ocakh: ocak vicag: k›smet, baht, talih vo¤ormadz hokin: rahmetli pag: avlu papakh : papak, koyun postundan yertik: bir tür baca, dam bafll›k pari: iyi, uslu Zadig: Paskalya pari nakhantz: “iyi k›skanma”; zoratsnel: güçlendirmek imrenme, özenme zruts›nel: konuflturarak meflgul Paregentan: “mutlu/iyi yaflam”; etmek

347 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat›

348 Dizin

© A. Çukas›zyan 324 ah›r 38, 42-44, 47-52, 83, Surmanian 259 Azniv Abaraj 295 84, 88, 114, 119, 137n, 166, (Surmanyan Altunyan) ABD 23n, 259n 200 Han›m Abdülhamid II 20, 20n, Ah›rköy 294 ©Akhor Alzarian, Agavnee Vanarian © 155n Ahur 294 ©Akhor 259 A¤avni (Vanaryan Abeghian, Manuk 43 Akdeniz 70, 87, 124, 175, Alzaryan) Han›m Abhazlar 32 225, 230n Amad köyü (Eleflkirt) 332 Açaçur 220r Akhalkalak 294 ©Ah›lkelek Amasia 295 açkapats 169 Akhalkalaki 294 ©Ah›lkelek Amasya(l›) 24, 45, 76, 77, açki luys 111, 119, 345 Akhatsel 202n 80, 105, 110, 127r, 130, açk›t luys 184, 345 Akheludz 202n 273, 295 Amenun Hamar Adana 19, 118, 264, 272, Akh›loc 202 306 304, 305, 308 akhor 42, 345 American Board 23, 262, 264, 268, 271 Adana Karaköylü 40, 44, Akhor Bab 192 - American Committee for 46, 73, 80, 83, 106, 118, Akhor(lu) 13, 40, 68, 74, Armenian and Syrian 134, 139, 165, 188, 234, 109, 184, 185, 192, 233, Relief 271 250 263, 294 American Committee for Adapazar› 314 Akilisene 251 Relief in the Near East Adatepe köyü (Divri¤i) 322 Aksaray 187n 271 ©Pingan al 137, 140 142, 147 - Amerika(l›) 13, 19, 22, 24, Afrika 224 al basmas› 141n 36n, 43, 104, 133, 155, Ag›n 330, 331 ©E¤in al kar›s› 137n, 142n 174, 184, 189n, 194n, 259- Agladez 202n al k›z› 137n 274, 293 Agladiz 202, 215r Alaverdi 69n Amerikal› Ermeni 174, 189 Aglatiz 202 albast› 141n Amerikan 19, 21, 262n, 268, A¤abalyan Okulu (Erzurum) alb›s 137n 271n, 272 300 Aleppo College 264 amot 45, 161, 170, 172, 173, A¤abap 155, 155n Alex 271 345 A¤avni (Parse¤yan Alexander Gemisi 271 Amroian, Mesock 260 Asaduryan) Han›m 163, Alik 300 ©Misak (Amroyan) Bey 261, 318 alk 137, 137n Anabad Manast›r› (Sivas) A¤avni (Vanaryan Alzaryan) allabidig 329 315 Han›m 42, 73, 115, 132, Allah 226, 329 Anadere 318 ©Urantz 139, 140, 161, 167, 174, allapitig 329 Anadolu 15, 18, 19, 21, 27, 187, 199, 225, 227, 259, Almanlar 273 33, 35, 38, 39, 42, 67, 301 Almanya 32 71n, 76n, 85-88, 124, a¤›l 38, 42, 48, 49, 199, 346 Almasd Hekimyan 328 131n, 135n, 137n, 141n, Aharonian, Avedis 199, 235 alm›s 137 145n, 148n, 157n, 189n, Ah›lkelek(li) 77, 83, 165, Altay 236 191n, 202n, 210, 230n, 202, 270, 271, 294 Altounian, Azniv 245, 261n, 293, 299, 323

349 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat›

Anadolu Ermenileri 15, 18, Ararat Da¤› 155, 185, 196n, 66, 69, 79, 82, 110, 269, 21, 33, 86 244 297 Anahid 154, 185, 207, 209, Ararat Ovas› 17, 65 Arsen 155 251, 252 Arark Mahallesi (Van) 318 Arflag 154, 155 Anahid Anam›z 185 Aras Nehri 155 Arflaluys 154 Anahid’in Suyu 185 Araz, R›fat 189n Arti 299 Ananikian, Mardiros 43, Ardahan 294 Artinian, Elmas 260 225 Ardafles 154 ©Elmas (Artinyan) Ani 155 Ardemis (Tazyan Han›m Ankara 77, 266, 298, 301, Hovagimyan) Han›m 113, Artsakh 208, 208n 302, 308, 316, 317 171, 269, 316 Artuç, Arman 189n Antakya 60r, 309 Ardvi (Oxus, Amu-Darya) Arusyag (Elibüyükyan Antaram (Balyan Canigyan) Irma¤› 252 Kazanciyan) Han›m 37, Han›m 44, 45, 75, 83, Ardz›nyan Okulu (Erzurum) 42, 72, 80, 109, 119, 143, 121, 130, 265, 310 300 162, 165, 169, 187, 225, Antep 19, 135n, 264n, 267, Arek, N. 155n 267, 314 Arhesdanots (Erzurum) 300 324 Arusyag-Arus 153 Antik Yunan 194, 326 arkal›k asa bafl 118, 345 arkhalu¤ Antranig (Ozanyan) Pafla 85, 85n, 345 Asadourian, Agavnee 155n Arman Artuç 189n Parseghian 261 ©A¤avni Armen 156 Antranig 155, 315 (Parse¤yan Asaduryan) Armen Garo 155 Antranik Çelebyan 155n Han›m ©Past›rmac›yan, Karekin Apostolik Ermeni Kilisesi Asadourian, Levon 261 Armenag Armen 153 306 - ©Levon (Asaduryan) Bey Armenia College 268 Apostolik Ermeniler 308, Armenia: Travels and Studies Asd¤ig 154 312 Asdvadz 235 22 Ara 155 Asdvadzadzin (yortusu) 221r Armenian Mythology 235 Ara Ke¤etsig 155, 194n, Asdvadzamayr 193 Armenian Relief Society 13, 296r ©Güzel Ara Asdvadz›mer 193 259, 259n, 263 Araçavorats 196n As›l Paregentan 201n ©Pun Armenuhi (Tazyan Paregentan Araksi 155 Derderyan) Han›m 42, Aralez(li) 70, 120, 131, 166, 113, 121, 171, 269, 316 Asur 194, 296r 267, 296 Afla¤› Everek 301 © Armenuhi 156 Aralezk 296 Aralez Arnavutlar 32, 34, 124, 227 Afla¤› Fenese Mahallesi 301 Aram 154, 155, 168 Arnold Pilling 24 Afla¤›sar›kaya 317 Aramyan Getronagan Okulu Aror 299 Aflai Rabbani 134, 146n (Sivas) 314 aror 64, 345 Aflod 154 Aramyan Okulu Arpi, M. 155n Aflodyan Okulu 317 - Erzincan 299 Arpine (Bo¤ikyan atefl gecesi 199 - Kayseri 308 Garpusyan) Han›m 66, Atefl fienli¤i 200 Sapanca 314 “Atina, Tuzun Var M›?” - 73, 74, 78-82, 110, 138, Arap(lar) 18, 124, 147, 175, 140, 145, 157, 161, 171, 131n 210, 267 234, 263, 309 Aubaile-Sallenave, F. 145n Arapça 76n Arpine 154 August von Haxthausen 39, Arapkir 216r Arsen (Mufle¤yan) Bey 37, 245

350 Dizin

Avak Urpat 203n, 345 (Tabibyan Bahaduryan) I. Dünya Savafl› 13, 21, 33, Avedis 154 Han›m 157, 260, 264n, 266, 271, Avedis Aharonian 199, 235 Bahçe Mahallesi (Kayseri) 271n, 274, 295, 297, 298, Avedum 204n, 345 308 300-302, 304, 305, 309- Avrupa 19, 20, 64, 124, 148, Bahçeler 318 316, 318, 319 155n, 183, 209, 210, 224, Bahçeli Mahallesi (Efgere) Bitinya (‹zmit) 311, 314 236, 255 60r, 299 Bitlis 41, 189n, 307, 310, 318 Avrupal›(lar) 187, 237 bah›sgu tan 75, 345 Bizans ‹mparatoru Julianus Ay Kostan Rum mahallesi Bakara 57, 70 195 Bakire Meryem 140, 208 210 (Everek-Fenese) 301 - Bizans(l›lar) 18, 195, 196, 203n Ayia Ekaterini 209n Balyan, Episkopos D›rtad 191n Bo¤azl›yan 317 Aykesdan 318, 319 Bank Ottoman: Memoirs of Bo¤os 154 ayvan 41, 345 Armen Garo 155 Boston 23, 194n Azad 155, 156 Barkev (Cevizyan) 267 Boyents Mahallesi (Van) 318 Azaduhi 156 Baruyr Mahallesi 314 Bozbay›r Mahallesi (Zeytun) baste¤ Azak Denizi 195 79, 345 32n Azerbaycan 137n, Bat›(l›) 15, 19, 27, 45, 64, Britanya Adalar› 190 Azerbaycan Cumhuriyeti 190, 326 Bryce, James 242 Baydzaragerbutyun Diarn 208n Bulan›k 307 ©Pulane¤ Azeriler 209 208n, 345 Bulgarlar 19, 34 Aziz Krikor 332 Baytop 70n, 135n, 136n Bursa(l›) 24, 66, 77, 79, Bdoyan 15, 136, 187, 197, Aziz Toros 191 105, 118, 267, 297 202, 208 Azize Catherine 209 Bursa Çengiler(li) 51, 109, Bedros 154 - azk 29, 345 140, 164, 166, 188 Begian, Oskee 262 ©Vosgi azkaser 169, 345 Büyük Ermenistan 17 (Begyan) Han›m Azkan›ver Hayuhyats Büyük Oruç (Medz Bahk) Bendi Mahi Çay› 67n Ingerutyun 57r 112, 197, 199, 201 203, Bengiler Mahallesi (Sivas) 314 - Azkayin Varjaran 293 209, 210, 215r, 322 Benik E. Tumanian 208 Azniv (Surmanyan Büyük Tufan 207n Berc 156 Altunyan) Han›m 108, Bercuhi (C. Nahnigyan) 115, 131, 132, 138, 157, Cafer Bey Mahallesi 309 Han›m 269, 270, 316 cagadakir 159, 161, 162, 171, 259, 299 Bercuhi 156 211, 345 Azniv 154 Bernard Goldman 14 Callard, Esther 24 carbig Beyrut 265 162, 169, 345 bab 155n, 202, 345 Bezikyan Okulu 314 Carnival 209 Babilliler 147 Bezircun Mahallesi (Sivas) Cavakh 215r Baboyan, Harutyun 332 314 Cavflen Mahallesi (Van) 318 badarak 134, 345 bezirya¤› 80n Cebrail 204n badiv 119, 129, 345 B›cni 54r Celalyan 328, 332 Ba¤dat 268 Bible Lands: Their Modern Celalyan, Kayane 328, 332 Ba¤efl (Bitlis) 303 Customs and Manners 22 Cenevre 155n Bahadourian, Karnig 261 “Biletimiz ‹stanbul’a Central Turkey College 264n © Karnig (Bahaduryan) Bey Kesildi” 208 Central Turkey Girls’ Bahadourian, Maxime Bingöl 137n, 269, 297, 305, College 264n © Tabibian 262 Maksime 311 Chicago 271

351 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat›

Chicago Üniversitesi darekh 67, 345 Diyarbak›r 137n, 179r, 208n, Halkbilimi Ödülleri 14 Daron 126r, 203n ©Mufl 217r Chrysler fiirketi 271 daros 119, 345 Diyarbekir 313, 315 © Cizvitler 295 daros› kezi 119 Diyarbak›r Diyarn›ntaraç 199, 209, 345 Connecticut-New Haven Daughters of Armenia 259n 267 David Lang 19, 241 Do¤a Gözcüleri Derne¤i 67n © Cuinet, V. 315n Davufl 220r Do¤an 317 Tortan Curzon, Robert 42 de¤irmen 31, 32, 71, 72 Do¤u Akdeniz 87 Delray 13n, 21, 23, 229 Do¤u Anadolu 157, 189, ça¤atsban 155, 345 Demirci Mahallesi (Efgere) 210, 230 Çal›ko¤lu, Emmanuil 327 298 Do¤u Avrupa 88, 123, 124, çamçakhatun 186n, 329 Der Azaryan Okulu 146, 147, 162, 190, 191, Çaml›hemflin 137n, 208n (Erzurum) 300 204, 209, 236 Çanakç›(l›) 51, 69, 79, 110, Derderian, Armenouhie Do¤u Avrupal› H›ristiyanlar 269, 271, 297 Tazian 269 ©Armenuhi 237 Do¤u H›ristiyanlar› 236 Çanakç›lar 271 ©Çanakç› (Tazyan Derderyan) Do¤u Karadeniz 208n Çarl›k Rusyas› 27 Han›m Do¤u Ortodoks 241 Çatalhöyük 38, 243 Dere Mahallesi 295 Do¤u Ortodoks H›ristiyan- Çavdarl› Mahallesi (Efgere) Der el Zor Çölü 264, 265 - - lar› 210 298 Dersim 185, 207 Do¤u Slav(lar) 123, 124, Çayçat› 303 ©Gündemir Detroit 13, 13n, 21, 22, 37, 190, 236 çekem 135, 135n 43, 47, 81, 107, 111, 155, Don Nehri 195n Çelebyan, Antranik 155n 163, 164, 172, 198, 200, Dortan 317 ©Tortan Çengiler 267 211, 229, 234, 244, 254, doflag 47, 345 260, 261, 261n, 263, 265 Çeflme Mahallesi (Efgere) - Dr. William Lockwood 24 298 270, 272-274, 293 dun m›na 105, 345 Ç›ngufl 179r, 217r Detroit-Delray 229 Durulmufl 302 ©Gavra çobanonts 155, 345 Develi 301 dü¤ün 33, 84, 103, 105, 108, çökelek 49, 76, 76n, 77, D›rtad 154 111-119, 123, 124, 129, 132, 228, 229n D›rtad Balyan 191n 145, 200, 213, 245-248, Çorum 77, 266, 316 Diarendas 199 328, 345, 346 © çömçe gelin 186n, 220r, 329 Diyarn›ntaraç Dzagkar 54r Çukas›zyan, A. 324 Dikme (köyü) 308 Dza¤gazart 256n, 345 © Çukurbelen 179r Dikmencik 310 Khorsana Dza¤ig 154 © Çüngüfl 179r, 217r Ç›ngufl Dikran 154, 156 Dz›nunt 112, 198n, 215r, Dikranuhi (Eglinyan 322, 345 Dabanian, Heranoush Cernukyan) Han›m 69, Dz›rget 323 © Neffian 262 Heranufl 77, 266, 316 Dz›v›stan 180r (Nefyan Dabanyan) Dikranuhi 156 Dzovinar (Prudyan © Han›m dil saklama 131n munç bahel Engoyan) Han›m 45, 156, Da¤l›k Karaba¤ 69n, 208n Diran 155, 156 174, 263, 300 damlasak›z› 136n Diruhi 156 Dzovinar 154 dan digin 60r Divri¤i 322 Dzovk (Gölcük) 55r © dan hats 72, 345 diyakoz 203, 203n, 233 sar- dzur bsag 112, 345 danik 47, 189, 345 gavak dzurutsnel 174, 345

352 Dizin

Edwards 194n, 204n Ermenistan Koleji 268n 187, 199, 225, 227, 259, Efgere(li) 44, 49, 60r, 82, Ermenistan’›n K›zlar› 259n 260, 301 109, 218r, 233, 234, 261, Ernestine Friedl 175 F›nd›cak 57r 298 Eros 194 F›rat Nehri 17, 41, 185, 194n Ege 70 Ertu¤, Füsun 47n, 80n, 187n Filistinli H›ristiyan Araplar E¤in 330, 331 ©Ag›n Erzincan(l›) 41, 66, 108, 115, 210 Elaz›¤ 58r, 150r, 193n, 214r, 131n, 138, 159, 171, 211, Filistinli(ler) 147, 210, 237 294, 306, 307, 313 259, 265, 266, 299, 300, Filor ⁄azarigyan 331 Eleflkirt 329, 332 307, 312, 313, 317, 330, Flora (Derbabyan Gopikyan) “El-Kiflk …” 145n 331 Han›m 112, 156, 158, 159, Elmac› 141 Erzincan-Karadiginli 50, 80, 162, 166, 169, 173, 301 Elmal›k ©Dz›v›stan 156, 161, 233 Ford Motor Company 261, Elmas (Artinyan) Han›m 37, Erzincan-Me¤utsigli 46, 82, 263, 268, 269, 272 38, 44, 47, 65, 66, 68, 69, 109, 165 Ford, Henry 261n 71, 118, 121, 132, 138, 146, Erzurum(lu) 20, 41, 45, 46, Franki a¤d 227, 345 157, 160, 161, 174, 226, 64, 72, 137n, 149r, 155n, Fransa 32, 88, 269, 270 232, 260, 303 218r, 263, 297, 299, 300, Frans›z 259 Elmas 154 305, 307, 310, 312, 317 Frans›zca 271 Emanuelyan Enstitüsü 308 Eski Ahit 69n, 148, 148n Fraxinus ornus 70n © Emmanuil Çal›ko¤lu 327 Eski Ça¤ 155, 235 geza¤ac› Engoian, Tsovinar Proodian Eski Dünya 21 Frenk kiri 227 263 ©Dzovinar (Prudyan Eski Malatya 312 Fresno 36n, 155n Engoyan) Han›m Eski Yunanca 326 Fridjhof Nansen 242 Erez 251 Eski Yunanlar 147, 190 Friedl, Ernestine 175 Esther Callard 24 Ergani-Maden 313 Füsun Ertu¤ 47n, 80n, 187n Erivan 41, 126r, 261, 272 Euphrasia officinalis 229n © Eriza 251 gözlükotu Gabu(y)d Khaç 302 Euphrasia rostkovina 229n Ga¤ant (Y›lbafl›) 198, 198n, Ermeni Kilisesi 112, 195, © 199, 203 gözotu 321 Ermeni K›z›l Haç› 259n Evelyn E. Gardner 13 Ga¤ant Baba 198, 345 Ermeni K›z›l Haç› 259n Everek Camikebir Mahallesi ga¤antel 198, 345 Ermeni Yard›m Derne¤i 301 gal 49, 70 259n Everek Ermeni Mahallesi Gandzak 208, 208n Ermenice 13, 15, 19, 23, 29, 301 gangar 66, 346 35n, 39, 44n, 64n, 67n, Everek Müslüman Mahallesi Garabed 154 301 75n, 85, 115, 119n, 137n, Garabed-Garo 153 145n, 155n, 174n, 184, Everek-Fenese 301 Garboosian, Arpeneh © © 201n, 204n, 207n, 208n, Evkere 298 Efgere Boghikian 263 Arpine 228n, 229n, 251, 256n, Eyübo¤lu, ‹smet Zeki 137n (Bo¤ikyan Garpusyan) 259n, 268n, 299, 300, Han›m 306, 315, 323, 324, 328 F. Aubaile-Sallenave 145n Garcgan (Karcigan) 310, 318 Ermenistan 13, 17, 18, 20, Fastnacht 209 Gardner, Evelyn E. 13 © 86, 154, 155, 183, 197, Fatima 190 Garin 300 Erzurum 220r, 259 Feke 308 Garmir Vank Fenese(li) 42, 73, 115, 132, Ermenistan Cumhuriyeti - Erzurum 300 139, 140, 161, 167, 174, 69n, 208n - Gündemir 303

353 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat›

Garmravor Kilisesi (Van) 264 ©Flora (Derbabyan ⁄ugasyan, Kazar 13 216r Gopikyan) Han›m Garo 155, 156 Gorgalar Mahallesi (Zeytun) H. Durmaz ve di¤. 76n Garzit 310 ©Kharzit 32n H. F. B. Lynch 22 Gaspar 155 Goris 208n H. T. Partizian 155n Gatna¤pür 160 goflgur 44, 44n, 55r, 346 Habusi 294 gatnug 230, 230n, 346 Govdun(lu) 67, 75, 107, Hac›n(l›) 19, 40, 52, 53, 73, Gavra(l›) 112, 156, 158, 173, 133, 163, 262, 302, 303 74, 106, 122, 138, 165, 264, 301 Gö¤dün 262 ©Govdun 170, 172, 174, 264n, 271, gelinlik tutma 131n, 347 Gö¤e Yükselifl Yortusu 204 304, 305, 321 ©Saimbeyli ©munç bahel © Hampartzum Haç[adur]-Haçig 154 Gence 208n ©Gandzak Gökdin 262 ©Govdun Haçin 304 ©Hac›n General Antranig 155 Gökgöz 311 hadig 71, 71n, 162, 163, 250, genifl aile 27, 29, 33, 58r, Göydün 262 ©Govdun 346 72, 103, 123, 125, 134, gözlükotu 229n Hafik 179r, 301-303, 310 136, 143, 147, 153, 174 gözotu 229n Hagop M›ntzuri 131 Geragosian, Vartan 263 Gregoryen Kilisesi 241 Hagopian, Rebecca © Vartan (Giragosyan) Grousset 203n Kheteshian 264 ©Rebeka Bey gud› bagas 156, 346 (Kh›d›flyan Hagopyan) Germir (Garmrag) 248, 262, Gugark 69n Han›m 302 guyr sayl 65, 346 Hagopyan Okulu (Kayseri) ges bsag 114, 346 Gümüflhane 137n 308 © Gesarya 308 Gündemir(li) 44, 47, 65, 68, Hak›sdun 305 Hakusdun Gesi 298, 299 71, 121, 160, 260, 273, Hakusdun(lu) 46, 72, 109, Getronagan (Okulu) 303 115, 120, 130, 133, 138- - Erzincan 299 günefl tanr›s› 199 142, 157, 161, 188, 193, - Erzurum 300 Güney Ermenistan 197 225, 268, 305 hal - Hac›n 304 Güney Fransa 32 137 - Harput 306 Güney Slav 124 Halep 187, 259, 260, 263, - Malatya 312 Güney Slav(lar) 124, 211, 264, 267, 269, 270, 309, Gevre 264 ©Gavra 227, 255, 256 319 Geyve 40, 270, 311 Gürcistan 24, 165, 215r, Halep Koleji 264 Geyve-Kurdbelemli 140, 156, 270, 271, 294 Hamam (köyü) 317 163, 187 Gürcistan-Ah›lkelekli 77 Hamazasp 154 geza¤ac› 70n Gürcüce 294 hamesd 129, 346 gezengevi 70n Gürcüler 32, 123, 195, 237 Hamesd 154 gezo 70n Gürün 322 hamgal 64, 64n, 65, 346 g›nkahayr 37, 38, 346 Güzel Ara 194 ©Ara Hamidiye 20 Gibbons, Herbert Adams Ke¤etsig hamozel 172, 346 242 Hampartzum 154, 204-206, Giresun 316 ⁄aradigin 307 ©Karadigin 210, 323, 346 Girit(li) 190, 326n ⁄azarigyan, Filor 331 Han Mahallesi (Efgere) 298 Goldman, Bernard 14 ⁄azaryan, Verkin 331 Hangoysner Mahallesi Gopigian, Flora Derbabian ⁄odzit 310 ©Kharzit (Van) 318

354 Dizin

© Hanksdun 305 Hakusdun Saatciyan) Han›m 132, - Sivas 314 Hanzar 179r 140, 233, 234, 272, 317 h›risi 145n Haraç 300 Hayganufl 154, 156 H›ristiyan Ermeniler 18, 234 haragafl 64, 346 Haygavank Mahallesi (Van) H›ristiyan(lar) 18, 19, 124, harisa 145, 208, 346 318 154, 155, 176, 192, 196n, Hark 202, 202n Haygyan Okulu (Kayseri) 192, 197, 209, 210, 234, harkank 169, 346 308 236, 237, 256, 269, 305, harparik 137 Hazar Gölü 55r 311 Harput(lu) 13, 20, 57r, 58r, hedik 71n, 163 ©hadig H›ristiyanlaflt›r›lm›fl 210 © 80, 109-111, 137, 139, 141, Hefkara 298 Efgere H›ristiyanl›k 16, 18, 154, 183, 143, 158, 162, 163, 167, Hekimyan, Almasd 328 184, 186, 186n, 192, 198n, 180r, 185, 186, 192, 193, Helimo¤lu Yavuz 137n, 142n 199, 201n, 204n, 208n, 196, 198, 205, 214r, 217r, Henry Ford 261n 209, 224, 231 233, 238r, 260, 263, 265, Henry Morghentau 242 Hindistan 190, 236, 265 268, 269, 273, 274, 294, Henry Van Lennep 22 hipilik 137 305-307, 312, 329 Heranufl (Nefyan Hisusyan Okulu (Van) 319 Harput-Akhorlu 40, 68, 74, Dabanyan) Han›m 73, Hitit 207 184 109, 146, 262, 308 hodet 229, 346 Ho¤tar Harput-Harsegli 112, 157, Herbert Adams Gibbons 315 164 242 Ho¤tar Mahallesi (Sivas) hars 324 herekefl etmek 64 314 © harsanik 111 herisa 145n harisa Ho¤u 58r © Harseg(li) 110, 112, 143, 157, herse 145n harisa hokehats 232, 346 © 158, 164, 167, 274, 307 Hersenik 307 Harseg Hoogasian, Hripsima © © Harseng 307 Harseg Hersenk 307 Harseg Nakushian 265 ©H›rip- © Harsig 307 Harseg Hewsen, Robert 67n sime Nakuflyan ⁄ugasyan Harut Baboyan 332 Hezekiel 148, 148n Hoogasian, Vaughn 13 Harutyun (Cernukyan) Bey H›drellez 323 horovel 332, 346 66, 250, 266, 314 H›mayag 154 Horsena 310 Harutyun (Fincanyan) Bey H›raç 154 Hovhannes (Yahya) 154 40, 44, 46, 73, 80, 83, H›razdan Nehri 54r Hovsepian, Euphapehyr 106, 108, 118, 134, 139, H›ripsime 154 Kachadoorian 265 165, 188, 234, 250, 272, H›ripsime Nakuflyan ©Yü¤aper (Khaçaduryan 308 Demirciyan 13 Hovsepyan) Han›m Harutyun 154 H›ripsime Nakuflyan höllük 157n Hasanl› Mahallesi (Sivas) ⁄ugasyan 80, 137, 139, Hrant 155 314 141, 142, 144, 146, 156, Huykesen Kilise (Sivas) 191n Hatay 76 162, 163, 169, 186, 192, Huykesen Manast›r (Sivas) hatsadun 41, 346 193, 198, 205, 227, 231, 191n, 315 Hatun 155 257, 265, 305 Hüdavendigâr 297 Hayasdan 154 H›ripsimyan Akademisi Hüseynig(li) 193, 217r, 274 Hayg 154, 156, 208 (Erzurum) 263, 263n, 300 Haygagan Garmir Khaç H›ripsimyan Okulu ›ndanik 29, 346 259n - Çengiler 297 Isdepanyan, Parse¤ 323 Hayganufl (Kh›zarc›yan - Kurdbelem 311 ›fl›k bayram› 199n

355 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat›

‹branice 69n Jernukian, Harioutioun 266 Kara¤el 307 ©Karagil ‹braniler 147 ©Harutyun Cernukyan Kara¤il 307 ©Karagil ‹libe 301 Jevizian, Sahag 266 ©Sahag karahindiba 230n, 346 II. Dünya Savafl› 147, 211 (Cevizyan) Bey Karahisar-i fiarki 316 ‹ncil 33, 69, 140, 141, 154 Jirayr 154 Karaköy(lü) 118, 139, 272, Indiana Üniversitesi John J. Villa 14 308 Halkbilimi Enstitüsü 13 John K. (Villa) 14 karakura 137n ‹ngiliz K›z›l Haç› 265 John M. Roberts 224 karasak›z 135n ‹ngiliz(ler) 19, 264, 267 John Murray 22 Karasun Manug Kilisesi ‹ngilizce 13, 14, 162, 183, Jön Türk Devrimi 20n (Amasya) 295 229n, 259n, 268n Jön Türk(ler) 20 Karasun Manug Kilisesi ‹ngiltere 88, 148, 183 (Sivas) 314 ‹pranosyan Okulu (Amasya) Kafkas 85, 147, 190, 236 Karasun Manug Manast›r› (Kayseri) 309 295 Kafkasya 15, 30, 33, 38, 39, © ‹ran 18, 87, 88, 177r, 208n, 42, 85, 202n, 210, 268 Karcigan 318 Garcgan Karekin Past›rmac›yan 155n 212, 242, 268 Kafkasya Ermenileri 86 © ‹ranl›(lar) 18, 124, 147, 175, ka¤n› 65 Armen Garo 190, 210, 211, 236, 237, Ka¤ts›rahayyats Surp Karekin Srvantzdyants 324 300 Asdvadzadzin Manast›r› Kargatzor Mahallesi (Ki¤›) ‹ris 295 (Palu) 313 311 “Kar›m ve Ben” 131 ‹sa Peygamber 142, 146n, Kahramanmarafl 24, 30, 320 Karnaval 112n, 202n 154, 199n, 203n, 208, Kalac›k 296 ©Aralez Karnig (Bahaduryan) Bey 256n, 323, 345, 346 Kalecik 296 ©Aralez 44, 49, 109, 132, 174, 233 ‹sguhi 154 Kalustyan, finorhk - 235, 261, 262, 298 ‹slam 124, 224 Baflepiskopos 196n Karoyan Mahallesi (Van) ‹spanyollar 124 Kana Gudur 191 318 ‹srailliler 69n Kanada 259n, 269, 273 Kasarc›yan, Zaruhi 324 ‹srailo¤ullar› 69n Kapadokya 327 Kasbar Movsesyan 329 ‹stanbul 20, 46, 66, 262, Kapadokya Rumlar› 327 kaflk 145n 264n, 267, 270, 272 274 Kapan 208n - kata 84, 346 ‹stanbul Ermeni Kapriyel (Cebrail) 154 Katolik 295, 300, 304, 306, Patrikhanesi 315n Kapriyel (Sabunciyan) Bey 312, 314, 315, 319, 320 iflkhan(a)tzug 67, 67n, 346 37, 44, 66, 70, 79, 118, Katolik Ermeniler 19, 217r, ‹talya 32, 236 131, 188, 272, 318 304, 308, 315 ‹talyanlar 124 Kapriyel 155 Kavafyan Okulu (Erzurum) iynad © 169, 346 Karaa¤›l 307 Karagil 300 Karaba¤ 220r kavor 37, 105, 110, 114, 116- James Villa 14 Karadeniz 40, 208n 119, 346 Janigian, Antaram Balian Karadigin(li) 50, 80, 156, kavorgin 105, 110, 113, 346 265 161, 233, 265, 307 Kayane Celalyan 328, 332 © Jarankavorats Varjaran 308 Karadi¤in 307 Karadagin Kayseri(li) 19, 60r, 66, 73, © Jernukian, Dikranouhi Karadizin 307 Karadigin 82, 109, 218r, 235, 259, © Eglinian 266 Dikranuhi Karagil(li) 44, 46, 72, 74, 262, 298, 299, 301, 302, (Eglinyan Cernukyan) 106, 112, 131, 203, 232, 308, 309, 322, 331 Han›m 250, 260, 307 Kayseri-Efgereli 44, 49, 233

356 Dizin

© Kayseri-Feneseli 42, 115, Khon›rg›dur Manast›r› Koyluca 310 Kharzit 132, 139, 161, 167, 225 (Sivas) 315 Koz, S. 324 Kazanjian, Arusiag Khon›rg›dur Vank 191n Kozan (Sis) 304, 308 Elibeyukian 267 Khorasan 310 Kösetar Mahallesi (Sivas) ©Arusyag (Elibüyükyan Khorsana 75, 265 314 Kazanciyan) Han›m khosk arnel 108, 346 Kral Ara 154 Kazar ⁄ugasyan 13 khosk gab 108, 346 Kral Arflag 154 Kemah 158, 272, 317 khoflkh 41, 346 Krallar›n Kral› 154 khul Kemah-Tortan(l›) 161 156, 346 Krikor 155 Kemaliye 330, 331 khumafl 156, 346 Krikorian, Yeghisapert kepoz 137n khuncgululu 186n Zaroyhian 267 kertasdan 30, 34, 104, 122, khuntsgululu 186n, 220r ©Ye¤isapet (Zaruhyan 129, 153, 164, 171, 172, k›bilik 137n Krikoryan) Han›m © 260-262, 271, 273, 346 K›¤i 310 Ki¤› Krikoryan, R. H. 321, 329, Kesap(l›) 19, 24, 42, 66, 73, k›kh 162, 346 330 78, 81, 82, 110, 140, 145, k›lkhadun 41, 54r, 346 Krisdinyan Okulu 157, 234, 263, 264, 309 K›r›m 195 (Erzincan) 299 Kesrig 214r k›fldel 75, 346 kudret helvas› 69n keflkef 145n ©keflkek Kieser 264n Kudüs 256n keflkeg 145n ©keflkek Ki¤›(l›) 42, 45, 66, 80, 83, Kudüs’e Girifl Yortusu 256 keflkek 145n, 208, 346 116, 117, 121, 133, 139, Kula 181r Kevork (Nacaryan) Bey 42, 160, 161, 164, 165, 167, Kuran 69n, 70n, 141n 46, 73, 84, 110, 162, 233, 193, 233, 268, 269, 271, Kurdbelem(li) 40, 140, 156, 235, 270, 315 273, 297, 305, 310, 311 163, 187, 270, 311 © Kévorkian ve Paboudjian Ki¤›-Çanakç›l› 51, 69, 79, Kurdbelen 270 Kurdbelem 32n, 315n 110 Kurken 154 khaç kuyr kutan 204, 346 Ki¤›-Hakusdunlu 46, 72, 64, 332 khaç ye¤payr 203, 204, 346 109, 130, 138, 140, 161, Kutsal Cuma 203, 203n khaçi g›nkahayr 37, 346 188, 225 Kuyumcuyan, Silva 131n Kharpert 305 ©Harput Kirovabad 208n Kuzey Amerika 265 Khartsit 310 ©Kharzit kiflik 145n Kuzey Hindistan 190 Kharzit(li) 41, 45, 48, 65, Klidonas 210, 323, 323n, Kuzey Irakl› Araplar 124 68, 75, 76, 80, 82, 113, 326 Kuzey ‹ranl›lar 124 122, 131, 138-140, 199, Kocasinan 309 Kuzey Mahalle (Efgere) 298 200, 204, 233, 261, 310 Koçhisar (Hafik) 301 Küçük Asya 17 Khatun (Muradyan) Han›m kom 42, 48, 346 Küçük Ermenistan 17 135, 138, 139, 142, 200, komünyon 146, 193, 347 Kürt(ler) 18, 28, 87, 117, 235, 248, 269, 313 Konaklar 302 124, 174, 180r, 192, 208n, kh›nami 104, 121, 346 Konya 270 264, 269, 273, 297, 307 kh›namutyun 108, 346 Korkian, Vartouhi Keteyian © kh›nda¤t 156, 346 267 Vartuhi (Keteyan L. Affinis 69n ©manna kh›notsi 75, 346 Korkyan) Han›m Lang, David 19, 241 kh›ntragadar 191n, 346 Korsena 310 Latince 183 kh›radel 172, 346 Kovanc›lar 294 lavafl 72, 73, 103, 118, 346 khon›rg›dur 346 kovlot 156, 346 Lazkiye 309

357 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat›

Lecanora esculenta 69n Maloian, Vosginaz Grjigian Massachusetts-Watertown ©manna 268 ©Vosginaz (G›rcigyan 259n Leonard Moss 24 Maloyan) Han›m mastika 136n Levon (Asaduryan) Bey 41, Mamigon (Osyan) Bey 51, Matossian, Lou Ann 16 45, 48, 49, 65, 66, 68, 69, 69, 114, 271, 297 Max Weber 242 75, 76, 80, 113, 114, 118, Mamuretülaziz 193, 305, Mayr Varjaran (Malatya) © 122, 123, 138-140, 174, 307, 312 Harput 312 189, 199, 200, 205, 207, manana 69n ©manna mazod 155, 347 233, 235, 261, 310 Manazgerd 203n medigin 136, 347 Levon (Nahnigyan) Bey 44, manna 69, 69n Medz Bahk 112n, 202n, 347 © 78, 82-84, 140, 270, 316 Manuk Abeghian 43 Büyük Oruç Levon (Najari) 189n Manuflag 154 Me¤ri 208n Levon 155 marak 49, 321, 347 Me¤utsig(li) 46, 82, 109, Lez 296 ©Aralez maran 39, 48, 78, 119, 157, 165, 266, 312 Lezk 296 ©Aralez 188, 347 Melikgazi 299, 302, 309 marants yertal Lisitsyan, S. D. 15, 85, 197 121, 347 Melik-Paflayan 207 Litvanya 209 Marafl 20, 57r, 264, 304, Memluklar 18 Lockwood, Dr. William 24 319 Meneshian 302 lo¤ 41, 346 Mardi Gras 209 Merelots 135, 202, 235, 347 lo¤usa 137n, 140-142 Mardig 156 Merkezi Türkiye K›z Koleji Lori 69, 69n Mardiros 154 264, 264n Lorig 154 Mardiros Ananikian 43, 235 Merkezi Türkiye K›z Koleji Lou Ann Matossian 16 Mardiros-Mardig 154 264n Lusavoriçyan Okulu Margosyan, M›g›rdiç 208n Merkezi Türkiye Koleji (Me¤utsig) 312 Mariana Yerasimos 323n, 264n Lusine 154 326, 326n Meryem Ana 204n Lusinyan Okulu (Sivas) 314 Mark›rit 113 Mesrobyan Lisesi (Fenese) Lübnan 76n Marmara 230n 301 Lynch, H. F. B. 22 Marutyan 200 Mesrobyan Okulu Maryam (Cuskalyan (Çengiler) 297 M. Arpi 155n S›rabyan) Han›m 106, 141- mezde¤i 136n M. Prudyan 323, 332 143, 146, 161, 169, 188, mezdeki 136n Macarlar 32, 88, 124 189, 211, 226, 227, 235, M›g›rdiç 154 mada¤ 118, 254, 347 274, 305 M›g›rdiç Margosyan 208n madzun 74, 347 Maryam (Makburyan M›¤›s› 312 ©Me¤utsig Makedonlar 32, 34, 124 Mosoya) Han›m 46, 69, M›¤›tsi 312 ©Me¤utsig Makruhi 154 72, 83, 110, 115, 120, 130, M›khitaryan Okulu (Sivas) Maksime (Tabibyan 133, 138-142, 157, 161, 314 Bahaduryan) Han›m 37, 188, 193, 225, 268, 305 M›ntzuri, Hagop 131 174, 248, 262, 302 Maryam (Meryem) 154, 156 M›rm›ras 202n, 215r Malatya(l›) 37, 46, 137n, Maryam Tumacan 322, 328 M›s›r’dan Ç›k›fl 69n 233, 268, 312 Maryam-Maro 153 M›s›ryan Okulu (Erzurum) Malazgirt 203n Maryland Üniversitesi 16 300 Malkhasyants 64n, 186n, Masis 155 Michigan 13n, 155 228n Maslenitsa 209 Michigan Üniversitesi 24

358 Dizin miçnort 106, 347 126r, 131, 155n, 221r, 260, Amerikal›lara Bir Y›lanla Mida (‹pekciyan 303, 307 Nas›l Yaflanaca¤› Semerciyan) Han›m 45, Mufle¤yan Okulu Konusunda Eski Ülkeden 76, 77, 80, 105, 110, 130, (fiebinkarahisar) 316 Tavsiyeler” 189n 138, 169, 207, 273, 295 Mufl-Karagilli 44, 46, 72, nazarl›k 141n, 184, 189, 203 Mihr 199 74, 106, 112, 131, 203, Near East Relief 271 Mihran 154 232, 250 Nersesyan Okulu Mihran Tumacan 322, 324, Müjde Günü 204 - Malatya 312 müron 328, 329, 331, 332 146, 347 - Sivas 314 Minoal›lar 190 Müslüman Araplar 147 - Sungurlu 316 Miryam 168 Müslüman Kürt 208n Nersisyan Okulu Misak (Amroyan) Bey 37, Müslüman(lar) 105, 124, 125, (Kurdbelem) 311 44, 46, 65-67, 72, 74, 137, 147, 155, 187, 196, New Haven 267 106, 112, 131, 203, 207, 208n, 234, 300, 305, 311 New York 22, 259n 232, 250, 260, 307 niflan 104, 106, 108-112, 195, Missouri-Saint Louis 271 N. Arek 155n 201, 203, 212 Mithra 199 ©Mihr Nadir Baba 196n N›flan 154 Mo¤ollar 18 nahabed 35, 347 n›flkhark 193, 347 Montreal 265 Nahç›van 41, 69n N›vart (Sirunyan Sarkisyan) Mooradian, Mooradian 268 Nahnikian, Berjouhie Han›m 66, 160, 161, 164, ©Murad (Muradyan) Bey Juldurian 269 167, 273, 310 Morghentau, Henry 242 Nahnikian, Levon 270 Nizipli Surp Hagop Mormoras 202n ©Levon (Nahnigyan) Bey Manast›r› (Erzincan) 299 Moss, Leonard 24 “Najari Levon’s Old Noel 112, 121, 198, 199, 209, Mossoian, Mariam Country Advice to the 322 Makboorian 268 Young Americans on How Noel Baba 198 ©Maryam (Makburyan to Live with a Snake” 189n nor hars 347 Mosoyan) Han›m 268 Najarian, Gevork 270 nor harsnutyun 129 © Mouradian, Katoon 269 Kevork (Nacaryan) Bey Nor Nahç›van 195, 195n © Khatun (Muradyan) Najarian, Toumia 270 Nor Serunt 309 © Han›m Tumya Nacaryan Noraflen Mahallesi (Van) 318 Moushegian, Arsen 269 Nancy Villa 14 Norayan (Sarukhanyan) © Arsen (Mufle¤yan) Bey Nansen, Fridjhof 242 Han›m 66, 69, 132, 163, Movsesyan, Kasbar 329 Nareg Manast›r› (Van) 218r 165, 174, 273, 303 Mudurga 218r Naregyan Okulu (Erzincan) Noyemi (Arslanyan munç 130, 131n, 150r, 347 299 Uzunyan) Han›m 37, 40, munç bahel 131n Nari 251 52, 53, 73, 74, 106, 122, 138, Murad (Muradyan) Bey 37, narod 117, 347 165, 170, 172, 174, 271, 304 46, 227, 233, 268, 312 nazar 16, 148, 160, 223, 224- Noyemi (Güleseryan Murat Çay› 185, 203n 226, 256 Nazaryan) Han›m 40, 140, Murray, John 22 Nazar Baba Zaviyesi 196n 156, 163, 187, 270, 311 Musaler (Musada¤) 60r Nazarian, Noami Gulesarian Nuh Peygamber 207, 208n © Musevilik 224 270 Noyemi (Güleseryan Nuri 186, 220r, 329 Mufl(lu) 41, 58r, 65-67, 118, Nazaryan) Han›m “Nazarlar›n Levon’dan Genç Oakland Yüksekokulu 14, 24

359 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat› ocakh 29, 43, 347 pagan 16, 183, 185, 196n, Phinjanian, Harootiun 272 © One Hundred Armenian Tales 199, 207, 208, 210, 296, Harutyun (Fincanyan) and Their Folkloristic 323 Bey Relevance 14 paganus 183 P›rgiçyan Okulu opal 229n Pakrad 154 (fiebinkarahisar) 316 © Oranis 261 Urants Pakraduni hanedan› 154 Pikichian 186n, 203n, 206n © Orants 261 Urants Pakradunyats Okulu Pilling, Arnold 24 Orion Tak›my›ld›z› 208 (Govdun) 302 Pingan köyü (Divri¤i) 322 Orta Anadolu 38, 88, 157 Palm Sunday 256n Pistacia lentiscus 136n Orta Asya 137n Palu(lu) 135, 248, 269, 313 Plymouth 271 pokhint Ortaça¤ 145 Pamukova 311 195, 196n, 347 Ortado¤u 69n, 145, 225 panzehir tafl› 229n Pontus Da¤lar› 40 Ortado¤u Mutfak Kültürleri papak(h) 85, 347 Pontus Rumlar› 210 Prens Bal›¤› 67n 145n papaz 36, 108 110, 114, 117, - ©iflkhan(a)tzug ortakç› 64, 346 124, 131, 135, 143, 146, Protestan Ermeniler 295, Ortodoks H›ristiyanlar 198, 148, 192, 197, 198, 203n, 304, 306, 308, 312, 315 209 204 206, 235, 249, 256, - Protestan K›z Okulu Oruç Ay› 80 Parantzem 154 Osmanl› 18, 19, 23, 155, (Kayseri) 262 Paregentan 112n, 201, 201n, 268n, 315n Protestan(lar) 19, 23n, 104, 322, 347 Osmanl› Bankas› 20 262 264, 266, 271 273, pari nakhantz 173, 347 - - Osmanl› Bankas› Bask›n› 295, 300, 304, 306, 308, Paris 53 155n 312, 314, 319, 320 Parse¤ Isdepanyan 323 Osmanl› Devleti 18, 20, 293 Prudyan, M. 323, 332 Partizian, H. T. 155n Osmanl› Ermenileri 19, 271n Pulane¤ (Bulan›k) 307 Pashian, Pepperone 272 Osmanl› ‹mparatorlu¤u 19, Pun Paregentan 201n ©Peprone (Paflyan) 23, 27, 67 Han›m Osmanl› Türkleri 19 R. H. Krikoryan 321, 329, Paskalya 30, 80, 112, 112n, 330 Osmanl›-Rus Savafl› 19 Ossian, Mamigon 271 116, 121, 135, 197, 201- Racine 265 ©Mamigon (Osyan) Bey 205, 207, 209, 210, 234- radika 230n Ossian, Satenik Babaian 270 236, 254, 256n, 322, 327 Radunitsa 236 ©Satenig (Babayan Paslodyan, Tanyel 322 Raffi 154 Past›rmac›yan, Karekin 155n Ramsay 234 Osyan) Han›m © 31 Mart Vakas› 20n Armen Garo Rebeka (Kh›d›flyan Ouzounian, Noyemi Paflabardez Mahallesi (Sivas) Hagopyan) Han›m 36, 40, Arslanian 271 ©Noyemi 314 46, 73, 76, 78, 84, 109, (Arslanyan Uzunyan) patrimonyal 242 120, 139, 156, 167, 168, Han›m Pazarköy 297 171, 174, 187, 202, 227, Pazmaflen 150r, 214r 233, 264, 319 ökseotu 135n Pennsylvania 265 Refladiye 318 Özbekler 212, 252 Peprone (Paflyan) Han›m R›fat Araz 189n R›fldunig 163, 261 Öztürk 137, 208 158, 161-163, 317 Persler 18 R›flefl 208 Robert Curzon 42 pag 39, 50 pesa des 108, 347 petag 47, 47n, 347 Robert Hewsen 67n

360 Dizin

Roberts, John M. 224 Sakarya 311, 314 274 ©Maryam (Cuskalyan Roma 19, 34 Sakayan 67n S›rabyan) Han›m © Romal›lar 17, 18, 190, 236 Salkaya 307 Harseg Sevan Gölü 54r, 67n © Romanya 266 Salmo ishchan 67n Severeg 315 Siverek © Romenler 19 iflkhan(a)tzug s›rah 41, 347 Rostov 195 Samsun 269 S›rplar 19, 32, 34, 124, 147 Rousalia 237 Samtshe-Cavaheti 294 Sicilyal›lar 124, 175 sanahayr Rum Ortodoks Kilisesi 209n 38, 347 Silva Kuyumcuyan 131n Rum Ortodokslar 210, 326, Sanasaryan Okulu Simon Vratzian 155n 327 (Erzurum) 300 Sirvart Torosyan 322 Rum(lar) 32, 87, 196n, 210, Sapanca Gölü 314 Sis (Kozan) 308 Sapanca(l›) 66, 266, 314 300, 302, 323, 326, 327 © Sis 304, 308 Rumca 207, 323, 326 Saraybahçe 294 Akhor Sisyan 208n sargavak 203n ©diyakoz Rupinyan Okulu Sivas(l›) 42, 58r, 75, 76, 80, Sar›çubuk ©Pazmaflen Fenese 301 109, 119, 126r, 133, 143, - Sar›kaya 317 ©Terzili Sivas 314 156, 158, 165, 191, 233, - Sarkis Gümüflyan Okulu Rus Çarl›¤› 27 238r, 262, 264, 265, 267, (Kayseri) 308 Rus(lar) 19, 20, 34, 236, 295, 301 303, 310, 314 Sarkis Vahuni 322 - - 272 316, 322, 324 Sarkisian, Nevart Siroonian Sivas Gavral› 112, 173 Rusça 15, 27, 162 273 ©N›vart (Sirunyan - Sivas Govdunlu 67, 107, 163 Rusya 18, 49, 120 Sarkisyan) Han›m - Sivas Gürün 328 Rusya Ermenistan› 260, Sarkis Sako 153 - - Sivas Khorsanal› 44, 45, 121, 267, 271 Sarookanian, Norayan 273 - 130 ©Norayan (Sarukhanyan) Siverek(li) 42, 46, 73, 84, S. Koz 324 Han›m 110, 270, 315n, 316 S. Zubaida-R. Tapper 145n Saroyan, William 189n Slavlar 210 Saatjian, Haiganoush Sasun 20, 33, 41, 58r, 69, sorke 76n Khezarjian 272 155n © Sosi 155 Hayganufl (Kh›zarc›yan Sasuntsi Tavit 243, 254 Saatciyan) Han›m Satenig (Babayan Osyan) Sovyet Ermenistan› 14, 18 Sabanca 314 Han›m 77, 83, 165, 169, Sovyet Sosyalist Ermenistan Saboonjian, Kapriel 272 © 202, 270, 271, 294 Cumhuriyeti 17 Kapriyel (Sabunciyan) Bey Satenig 154 Sovyetler Birli¤i 15 sac hats 73, 347 Savadiye Mahallesi Spitak 69n Sahag (Cevizyan) Bey 37, (Amasya) 295 Srvantzdyants, Karekin 324 46, 66, 82, 109, 165, 266, Sazak 308 Stepanavan 69n © 312 Sebastia 314 Sivas Stith Thompson 14 Selçuklu Türkleri 18 Stone 264 Sahagyan Okulu (Sivas) 314 © Selime 187n Sugören 297 Çengiler Sahagyan-Mesrobyan Okulu (Hac›n) 304 Semal 58r Sultan 155 Semerjian, Mida Ipekjian Sungurlu(lu) 77, 266, 316 sahte damat 246 © Saimbeyli 19, 264n, 305, 321 273 Mida (‹pekciyan Surenyanlar 32n ©Hac›n Semerciyan) Han›m Suriye 76n, 88, 264, 265, © Saint Louis 271 Semiramis 194n fiamiram 273, 309 Serabian, Mariam Juskalian surke 76n

361 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat› surki 76n Surp D›rtad Manast›r› Surp Hovhannes Okulu surkik 76, 76n 347 (Tortan) 317 (Zeytun) 319 Surp Anardzad Kilisesi Surp Garabed Kilisesi Surp Hovhannes ziyaret yeri (Çengiler) 297 - Govdun 303 (Amasya) 295 Surp Arisdages (Amasya) - Harput 305 Surp Hovhannesyan Okulu 295 Surp Garabed Manast›r› (Van) 319 Surp Asdvadzadzin - Efgere 218r, 298, 308 Surp Hovsep Kilisesi (Dziranavor) Kilisesi - Hakusdun 305 (Erzurum) 300 (Van) 318 Surp Isdepanos Kilisesi - Ki¤› 311 Surp Asdvadzadzin [Meryem Efgere 298 - Mufl 221r - Ana] 191n Surp Garabed Miamor - Germir 302 Surp Asdvadzadzin Kilisesi Manast›r› (Erzincan) 299 - Harput 305 - Amasya 295 Surp Giragos Kilisesi - Malatya 312 - Amasya (ziyaret) 295 Çanakç› 297, Palu 313 Surp Isdepanos Okulu - Aralez 296 Surp Giragos Manast›r› (Harput) 306 - Arapkir 216r Erzincan 299, Ki¤› 311 Surp Kevork Kilisesi - Erzincan 299 Surp ⁄ugasyan Okulu (Van) - Akhor 294 - Erzurum 300 319 - Me¤utsig 312 - Govdun 302 Surp Haç Kilisesi - Sivas 314 Hac›n 304 Surp Kevork Manast›r› - - Ah›lkelek 294 Harseg 307 (Erzincan) 299 - - Hakusdun 305 Kayseri 308 Surp Kevork Okulu (Hac›n) - - Kayseri 308 - Kesap 309 Surp Haç Manast›r› 304 Khorsana 310 Surp Kevork fiapeli (Efgere) - - Erzurum 300 Ki¤› 311 298 - - Van 319 - Kurdbelem 311 Surp Hagop Kilisesi Surp Kh›ntragadar / Malatya 312 Khonenktur Manast›r› - - Harput 305, 306r Pazmaflen 214r (Sivas) 191n - - Ki¤› 311 Sivas 314 Surp Krikor Kilisesi 191, - - Sivas 314 Sungurlu 316 191n Sapanca 314 - - Van 318 - fiebinkarahisar 316 Surp Krikor Lusavoriç - - Zeytun 320 - Tortan 317 Surp Hagop Manast›r› Kilisesi - Van (fiahesdan, Amasya 295 - Kayseri 308, 309 - Ki¤› 311 Haygavank, Noraflen, Hac›n 304, Sivas 315 - - Palu 313 Hangoysner, Arark) 318 Surp Hagopyan Okulu - Surp Krikor (Lusavoriç) - Zeytun 320 (Sivas) 295 Manast›r› Surp Asdvadzadzin Surp Harutyun Kilisesi Erzurum 218r, 300 Manast›r› (Malatya) 312 - Palu 311 Malatya 312 - Surp H›refldagabed Kilisesi - Van 318 Surp Lusavoriç Kilisesi - (Karadigin) 307 Zeytun 320 Kayseri 308 - Surp H›refldagabed - Surp Bo¤os Bedros Kilisesi Zeytun 320 - Manast›r› (Govdun) 303 - (Van) 318 Surp Lusavoriç Okulu Surp Hovhannes Kilisesi Surp Bo¤os Bedros Palu 313 - (Zeytun) 320 - Manast›r› (Erzincan) 299 - Zeytun 319

362 Dizin

Surp Margosyan Okulu Surp Sahag Bartev Kilisesi Surp Toros Okulu (Hac›n) (Van) 319 (Palu) 313 304 Surp Marine Manast›r› Surp Sahag Bartev Okulu Surp Vartan Kilisesi (Van) (Van) 319 (Germir) 302 318 Surp Meryem Okulu Surp Sahag Kilisesi Surp Varvara Kilisesi (Zeytun) 319 - Erzurum 300 (Hüseynig) 193, 193n, Surp Mesrob Ermeni Kilisesi - Van 318 217r (Racine, ABD) 265 Surp Santukhdyan Okulu Surp Ye¤ya Manast›r› Surp Mesrobyan Okulu - Ah›lkelek 294 (Zeytun) 320 (Ah›lkelek) 294 - Van 319 Surp Ye¤ya fiapeli (Efgere) Surp Minas Kilisesi Surp Sarkis 193-196 298 - Çengiler 297 Surp Sarkis günü 195, 195n Surp Yerrortutyun Kilisesi - Erzurum 300 Surp Sarkis Kilisesi 308 - Erzincan 299 - Sapanca 314 Surp Sarkis Kilisesi - Malatya 312 Surp Nerses Manast›r› - Efgere 298 Susie Hoogasian Villa 13-15, (Erzincan) 299 Erzincan 299 17, 103, 265, 274, 293 - © Surp Nersesyan Okulu - Gavra 301 Süleymanl› 320 Zeytun (Amasya) 295 - Kayseri 308 Sümerler 147 Surp Nigo¤ayos Okulu - Khorsana 310 Sünik 69n, 208, 208n sürk (Amasya) 295 - Palu 313 76n, 333, 347 sürke Surp Nigo¤os Kilisesi - Sivas 314 76n (Amasya) 295 - Zeytun 320 Surp N›flan Kilisesi Surp Sarkis Okulu (Zeytun) fiabaniye Mahallesi (Van) - Erzincan 299 319 318 - Harput 305 Surp Sion Kilisesi (Van) 318 fiadakh 56r - Me¤utsig 312 Surp Tarkmançats Okulu fiahesdan 318 - Van 318 - Erzurum 263n, 300 fiam 260 Surp N›flan Manast›r› - Sivas 314 fiamanist 137n (Sivas) 315 - Van 319 fiamiram 194n, 296r Surp N›flan Okulu (Harput) Surp Tateos Manast›r› fianl›urfa 316 306 (Erzincan) 299 fiebinkarahisar(l›) 44, 78, Surp N›flan fiapeli (Ki¤›) 311 Surp Teodor Kilisesi 82, 84, 110, 113, 118, 119, Surp P›rgiç Manast›r› (Ki¤›) (Kharzit) 310 121, 140, 155n, 269, 270, 311 Surp Teodora Manast›r› 316 Surp P›rgiç Kilisesi (Van) 319 fiepor 309 flil - Erzincan 299 Surp Teotoros Kilisesi 156, 347 - fiebinkarahisar 316 (Terzili) 317 fio¤agat Manast›r› 299 - Zeytun 320 Surp Toros (Amasya) 295 fiovroyanlar 32n Surp P›rgiç Okulu (Sivas) Surp Toros Kilisesi 191, 191n firovetid 209 314 Surp Toros Kilisesi fiufla 220r Surp P›rgiç fiapeli (Aralez) - Erzurum 300 fiuflan 154 296 - Fenese 301 fiuflanyan Okulu 319 Surp P›rgiçyan Okulu - Hac›n 304 ta¤ (fiebinkarahisar) 316 - Siverek 315 32, 347

363 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat›

Ta¤ayin Varjaran 306 Tirdjian 237 Üçevler 58r ©Semal Takuhi 155 Tokat 19 Talas 262 tonir 42, 347 V. Cuinet 315n Talas Amerikan Koleji Toprak Ana 64, 68, 184, vaftiz 31, 37, 38, 43, 145, 262n, 298 190, 232 146, 148, 197 © Talas Amerikan Yat›l› K›z Toprakl›k 305 Hakusdun vaftiz annesi 105, 110, 113- Okulu 262n Torkomyan Okulu (Sivas) 115, 124, 146 Talas Girls’ Boarding School 314 vaftiz babas› 37, 38, 108, 262n Torkomyan-Akabyan Okulu 109, 117, 124, 131, 146 Talas K›z Okulu 262 (Efgere) 298 Vaftizci Yahya günü 326 tan 166, 347 Torosyan, Sirvart 322 Vahan 154 Tortan 158, 161, 272, 317 Tanr› 115, 173, 174, 186, Vahan-Vanig 154 187, 194, 195, 207, 212, Trabzon 20, 137n, 259 Vahka (Feke) 308 235, 324 trabzonhurmas› 51 Vahuni, Sarkis 322 Tansel, Ü. 145n Transkafkasya 27, 88, 124 Van(l›) 20, 24, 41, 44, 55r, Travels in Little Known Parts Tanyel Paslodyan 322 - 56r, 58r, 65- 67, 70, 79, Taraxacum officinale 230n of Asia Minor 22 80, 105, 113, 118, 131, 135, ©karahindiba tulum/tuluk 74, 244 150r, 178r, 180r, 181r, 188, Tarihsel Ermenistan 17 Tumacan, Maryam 322, 328 204, 216r, 261, 267, 272, Tarsus 189 Tumacan, Mihran 322, 324, 296, 310, 318, 324, 330 Taflir 69n 328, 329, 331, 332 Van Gölü 41, 67, 67n, 163n, Taflnaktsutyun Partisi 155n Tumanian, Benik E. 208 201, 203n, 218r, 310, 318 Tatvan 310, 318 Tumanyan 69n Van Lennep, Henry 22 tavara 137n Tumya Nacaryan 315 Van-Aralezli 70, 120, 166 Tavranbahir Mahallesi Türk ‹mparatorlu¤u 20 Vanatzor 69n Türk(ler) 21, 32, 87, 88, 107, (Sivas) 314 Van-Kharzitli 41, 45, 48, 65, Tazian Hovagemian, 112, 124, 147, 168, 174, 192, 68, 75, 76, 80, 82, 113, 227, 260, 262, 264 267, Ardemis 269 - 122, 131, 138-140, 199, TDK Derleme Sözlü¤ü 64, 269-272, 294, 298, 300, 200, 204, 233 136, 137 302, 305, 307, 310, 312 Vart 154 Tecelli Yortusu 209 Türkçe 19, 27, 115, 155, 207, Vartan (Giragosyan) Bey 40, te¤t 227, 228n, 347 266, 268, 323, 324, 327, 68, 74, 80, 109, 184, 192, Tehcir 186, 265, 268 328 193, 233, 294 Türkiye 293, 294, 309 Ter›ndas 199 Vartan 154, 155 ©Diyarn›ntaraç Vartanufl Ye¤igyan 322 tertzag 155, 347 Ukraynal›lar 124 Vartanyan Okulu (Sivas) Ulniya 319 ©Zeytun Terzili(li) 140, 272, 317 314 Ulukent Mahallesi 193n tevlot 156, 347 Vartavar 207, 207n, 208, The Ancient Beliefs of the Uluslararas› Do¤a Koruma 221r, 327, 347 Armenians According to Birli¤i 67n Varter (Zakaryan) Han›m Uran›s 261 ©Urants Armenian Folklore 235 110, 112, 143, 157-159, 162, Urants 163, 261, 318 Thompson, Stith 14 164, 167, 171, 172, 224, Urfa 135n, 315 Tigranes 154 225, 274, 307 “Utan›r›m…” 131n Timurlenk 18 Vartevor 208n

364 Dizin

Vart›var 324 Wayne Devlet Üniversitesi Yeznigyan Okulu (Erzincan) Vartivor 208n Yay›nlar› 14, 23 299 Varto 232, 260, 273, 303 Weber, Max 242 “Y›lan” 189n Varto-Gündemirli 44, 47, William Saroyan 189n Young 263 65, 68, 71, 121, 160 Wisconsin 265 Yozgat 272, 316, 317 Vartuhi (Keteyan Korkyan) Yozgat-Terzilili 140 Han›m 51, 66, 77, 79, Ya¤upyanlar 32n Yukar› Aradzani Irma¤› © 109, 118, 140, 146, 164, Yahya 154 203n Murat Çay› 166, 168, 171, 188, 233, Yahyal› 308 Yukar› Fenese Mahallesi 301 235, 297 Yakar 135n Yunanca 162 Vartuhi 154 Yak›ndo¤u 15, 64, 123, 124, Yunanistan 88, 266, 273 Vartuvar 327 146 148, 162, 183, 190, Yunanlar 19, 124, 154, 175, Vartuvar gelini 327 - 191, 204, 209, 210, 223, 209 211, 236 Vaughn [Vahan] ⁄ugasyan - 224, 236, 255, 271n Yurtbafl› 58r ©Ho¤u 13 Yak›ndo¤u Amerikan Yü¤aper (Khaçaduryan Veri Ta¤ 32n, 347 Yard›m Komitesi 271, Hovsepyan) Han›m 50, Verkin ⁄azaryan 331 271n 80, 83, 132, 156 158, 161, v›rakafl 156, 346, 347 - Yak›ndo¤u Yard›m Derne¤i 168 171, 233, 265, 307 vicag - 205-207, 323-325, 347 271n Vikont James Bryce 242 © Yal›nca 313 Me¤utsig Zabel 154 Villa, James 14 Yalova 297 Zadig (Paskalya) Yortusu Villa, Nancy 14 Yarpuz 319 112, 203n, 322, 347 Villa, Susie Hoogasian 13, yay›k 74, 76, 244, 332, 346 Zakarian, Varder 274 14, 17, 103, 265, 274, 293 Yedi Kilise (Van) 319 ©Varter (Zakaryan) Viscum album L. 135n Yege¤iats 251 Han›m ©çekem Ye¤igyan, Vartanufl 322 Zamant› Irma¤› 308 vo¤ormadz hokin 235, 347 Ye¤isapet (Zaruhyan Zankezur 69n, 208n Vosgetel 154 Krikoryan) Han›m 66, 70, Vosgi (Begyan) Han›m 67, Zaruhi Kasarc›yan 324 120, 131, 138, 166, 169, 75 77, 103, 107, 133, 142, Zavaryan Ermeni Okulu 13, - 267, 296 144, 161 163, 262, 302 13n - Yelizavetpol 208n Vosgi 154 Zepür 154 Yeni Y›l 30, 80, 197 Vosginaz (G›rcigyan Zerdüflt 155, 209, 251 Maloyan) Han›m 37, 38, Yenidünyalar 32n Zernak 203n 42, 45, 46, 80, 83, 117, Yeprad (F›rat) Koleji 268, Zeytun(lu) 24, 32, 36, 40, 121, 133, 139, 146, 156, 268n, 306 46, 69, 73, 76, 84, 109, 162, 163, 165, 188, 233, Yerasimos, Mariana 323n, 120, 139, 156, 202, 233, 268, 310 326, 326n 264, 319 Vosginaz 154 Yergir 300 Z›vart 154 Vratzian, Simon 155n yertik 41, 54r, 198, 200n, Zincidere 327 243, 347 zoratsnel 174n, 347 © Watertown 259n Yerz›nga 299 Erzincan Wayne Devlet Üniversitesi Yesevi 196n 13, 24 “Yetmifl Bin Süryani” 189n

365 368