UNIWERSYTET SZCZECI ŃSKI WYDZIAŁ ZARZ ĄDZANIA I EKONOMIKI USŁUG PUNKT WYKŁADOWY W ŚWINOUJ ŚCIU

MICHAŁ FALIGOWSKI

Perspektywy rozwoju gospodarczego wysp Uznam i Wolin

Praca magisterska napisana pod kierunkiem Prof. dr hab. J. Perenca w katedrze Marketingu Usług

Szczecin – Świnouj ście, stycze ń 2002

Oświadczam, że przedkładan ą prac ę magistersk ą napisałem samodzielnie. Oznacza to, że przy pisaniu pracy poza niezb ędnymi konsultacjami nie korzystałem z pomocy innych osób, a w szczególno ści nie zlecałem opracowania rozprawy lub jej cz ęś ci innym osobom, ani te ż nie odpisywałem tej rozprawy lub jej cz ęś ci od innych osób. Jednocze śnie przyjmuj ę do wiadomo ści, że gdyby powy ższe oświadczenie okazało si ę nieprawdziwe, decyzja o wydaniu mi dyplomu zostanie cofni ęta.

Michał Faligowski

2 SPIS TRE ŚCI

WST ĘP 4

1 POTENCJAŁ ORAZ OCENA POZIOMU ROZWOJU WYSP UZNAM I WOLIN. 6

1.1 GEOGRAFIA , GEOLOGIA I HISTORIA REGIONU . 6 1.2 POTENCJAŁ GOSPODARCZY WYSP UZNAM I WOLIN . 22 1.3 SZCZEGÓLNE PREDYSPOZYCJE UJ ŚCIA ODRY DO ROZWIJANIA PRZEMYSŁU TURYSTYCZNEGO . 35

2 MO ŻLIWO ŚCI DALSZEGO ROZWOJU SPOŁECZNO – GOSPODARCZEGO. 45

2.1 PERSPEKTYWY ZMIAN W GOSPODARCE REGIONU . 45 2.2 TURYSTYKA . 62 2.3 EKOLOGIA 77

3 WPŁYW PRZYST ĄPIENIA POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ NA SYTUACJ Ę GOSPODARCZ Ą WYSP UZNAM I WOLIN. 92

3.1 WSPÓŁPRACA TRANSGRANICZNA W REGIONIE WYSP UZNAM I WOLIN . 92 3.2 INTEGRACJA W RAMACH REGIONU UZNAM – WOLIN : STAN OBECNY , ZAGRO ŻENIA I SZANSE . 107

WNIOSKI 119

BIBLIOGRAFIA 122

3 WST ĘP U progu trzeciego tysi ąclecia region wysp Uznam – Wolin znalazł si ę w bardzo ciekawej sytuacji gospodarczo – politycznej. Jest to, bowiem jedyny wyspiarski rejon Europy, podzielony pomi ędzy dwa narody, na którym nie tocz ą si ę żadne konflikty zbrojne. Ten transgraniczny region, nale żą cy po cz ęś ci do Niemiec – członka Unii Europejskiej oraz Polski – pa ństwa pretenduj ącego do bycia od 2005 roku członkiem tej że organizacji – stan ął przed niebywał ą szans ą stania si ę jednym z najwa żniejszych gospodarczo miejsc Europy.

Współcze śnie coraz powszechniejszym staje si ę twierdzenie o zast ępowaniu Europy Pa ństw Europ ą Regionów. Dzi ęki sile ró żnorodno ści obu narodów zamieszkuj ących region Uznam – Wolin, ich kultur i do świadcze ń region ten ma du żą szans ę na dynamiczny rozwój.

Jednym z wa żniejszych argumentów za, jest niezwykle korzystna renta geograficzna. Dzi ęki niej region wysp mo że zmieni ć swój status za ścianka Europy. Le żą c na skrzy żowaniu osi północ – południe, pomi ędzy rozbudowującymi si ę aglomeracjami Berlina i tworz ącym si ę dwumiastem Kopenhaga – Malmö, a tak że osi wschód – zachód, pomi ędzy trójmiastem i aglomeracj ą wielkiej szansy Królewcem z jednej strony oraz Hamburgiem z drugiej region Uznam – Wolin sta ć si ę mo że pomostem jednocz ącym Europ ę. To stało si ę mo żliwe jednak dopiero teraz, w obliczu jednoczenia się Europy. W przeszło ści obszar ten był teatrem licznych wojen. Ścierały si ę tu wpływy polskie, niemieckie, du ńskie, szwedzkie, francuskie i rosyjskie. Krwawe boje toczyli tu Prusacy ze Szwedami, a przez bez mała 200 lat postrach siali wikingowie.

4 Po kolejnym, krótkim okresie stabilizacji i rozwoju na przełomie XIX i XX wieku region został zdewastowany działaniami II wojny światowej i podzielony sztuczn ą granic ą mi ędzy Polskę i Niemcy, przecinaj ącą naturalne szlaki komunikacyjne, odcinaj ącą stolic ę regionu Świnouj ście od jej zaplecza i licznych urz ądze ń warunkuj ących istnienie miasta. Region wysp znalazł si ę w 1945 w militarnej strefie przygranicznej, opanowanej cz ęś ciowo przez JAR, co przez wiele lat uniemo żliwiało jego zrównowa żony i wielowarstwowy rozwój. Musiało min ąć 45 lat, musiały zaj ść wielkie zmiany na politycznej mapie Europy, aby stan ął na powrót przed szans ą rozwoju.

Celem niniejszej pracy było dogł ębne, wielow ątkowe przedstawienie obecnej sytuacji gospodarczej oraz wskazanie mo żliwych scenariuszy rozwoju sytuacji. Autor starał si ę tak że udowodni ć tez ę o bezwzgl ędnej konieczno ści rozwijania wła śnie tutaj sektora usług – turystyki i „czystych” ekologicznie dziedzin przemysłu. Praca zbudowana jest z 3 cz ęś ci. Pierwszy rozdział to przedstawienie geograficznej budowy regionu i jego przeszło ści, istniej ący potencjał gospodarczy oraz szczególn ą rol ę, jak ą ju ż w tej chwili odgrywa w regionie turystyka. W dalszej cz ęś ci autor starał si ę przedstawi ć mo żliwe tory, którymi pod ąż y gospodarka regionu. Ostatnie fragmenty po świ ęcone s ą zbli żaj ącej si ę integracji Polski z Uni ą Europejsk ą oraz mo żliwym wpływom tego ż wydarzenia.

Autor posiada 15 letnie do świadczenie pracy w bran ży turystycznej. Od roku 1991 zwi ązany jest regionem Uznam – Wolin. Od roku 1993 posiada licencj ę przewodnika turystycznego i nale ży do mi ędzyzdrojskiego Koła Przewodników PTTK „Na Wyspach”.

5

1 POTENCJAŁ ORAZ OCENA POZIOMU ROZWOJU WYSP UZNAM I WOLIN.

1.1 Geografia, geologia i historia regionu.

1.1.1 Poło żenie geograficzne, budowa geologiczna, klimat. Wyspy Uznam i Wolin to wyspy przybrze żne, poło żone na Morzu Bałtyckim, pomi ędzy Zalewem Szczeci ńskim a Zatok ą Pomorsk ą. Wyspa Wolin (o powierzchni 265 km²) oddzielona jest na zachodzie od Uznamia (powierzchnia 450 km²) cie śnin ą Świny, a od stałego l ądu na wschodzie cie śnin ą Dziwny. Uznam na zachodzie od stałego l ądu oddziela cie śnina Piany. Wyspa Wolin wraz z Wysp ą Karsibór oraz archipelagiem około 40 wysepek wstecznej delty Świny i cz ęś ci ą Wyspy Uznam nale żą do Polski. Do Niemiec nale ży natomiast około 90% Wyspy Uznam oraz wyspy Ruden i Greifswalder Oie. Pod wzgl ędem fizyczno – geograficznym (Kondracki, 1994) obszar wysp Uznam i Wolin jest jednostk ą nazywan ą mezoregionem (jednostk ą nadrz ędn ą – makroregionem jest Pobrze że Południowobałtyckie). Wyró żniamy tutaj w zasadzie 3 typy rze źby terenu. S ą to:

• obszar młodej przybrze żnej akumulacji morskiej i eolicznej (tzw. „brama Świny”), • wysoki wał morenowy ko ńcz ący si ę nad morzem falezą (Grzywacz – 115 m n.p.m. jest kulminacj ą na wyspie Wolin, a Góra Chełmska niem. Golm – 60 m n.p.m. na wyspie Uznam), • zgrupowania jezior.

6 Geologicznie obszar wysp jest stosunkowo młody. W rze źbie badanego obszaru czytelne s ą dwie jednostki geologiczno – geomorfologiczne: tj. wysoczyzna plejstoce ńska Wysp Wolin i Uznam oraz holoce ńska Brama Świny. Wysoczyzn ę obu wysp buduj ą osady piaszczyste plateau kemowego o zró żnicowanej rze źbie oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich, środkowopolskich i południowopolskich. Osady plejstocenu zawieraj ą porwaki wieku kredowego; były one przedmiotem eksploatacji. Za najstarsze osady plejstoce ńskie w Bramie Świny uznano piaski ró żnoziarniste z mułkami pod ścielaj ące glin ę zwałow ą zlodowacenia południowopolskiego. L ądolód zlodowacenia południowopolskiego osadził równie ż gliny zwałowe, które zachowały si ę w formie osadów wypełniaj ących obni żenie podło ża lub ich rezydua. Kry kredowe wyst ępuj ące w Wapnicy, Wicku i Trzci ągowie na wyspie Wolin do 1925 r. eksploatowane były jako surowce do wyrobu cementu. S ą to wapienie margliste, margle i margle ilaste, obecnie w znacznym stopniu wyeksploatowane.

Na ukształtowanie obecnej rze źby terenu zasadniczy wpływ miało zlodowacenie północnopolskie. L ądolód z tego okresu osadził w obni żeniach gliny zwałowe moreny dennej, a na wysoczy źnie szereg form pochodzenia szczelinowego tworz ących plateau kemowe. Gliny zwałowe moreny dennej wyst ępuj ą w postaci płatów i soczew mi ąż szo ści około 10 m, s ą silnie piaszczyste z du żą ilo ści ą otoczaków. Piaski wodnolodowcowe ze żwirem plateau kemowego wyst ępuj ą w licznych odsłoni ęciach s ą dobrze widoczne w klifie morskim oraz w Wapnicy. Na pocz ątku holocenu rozpocz ęły si ę procesy torfotwórcze i eoliczne. Torfy takie znane s ą z dna Zalewu Szczeci ńskiego, jak i z obszaru dzisiejszego l ądu, np: torfowisko Świdne Bagno w Świnouj ściu. Stopniowe wycofywanie si ę morza po transgresji litorynowej ku północy powodowało rozwój mierzei z ci ągami wydm pokrywaj ących obecnie znaczn ą cz ęść obni żenia Świny. Zmiana linii brzegowej od strony morza otwartego

7 spowodowała intensywne niszczenie klifu morskiego. Brzeg ten cofn ął si ę zapewne o kilka kilometrów i cofa si ę nadal, średnio 1 metr na rok. Jednocze śnie zaznacza si ę przyrost l ądu w strefie delty wstecznej w obni żeniu Świny. Osady czwartorz ędu pod ścielone s ą osadami mezozoicznymi, wyst ępuj ącymi na zmiennej wysoko ści w stosunku do poziomu morza od 70,0 m poni żej poziomu morza do 15,0 m nad poziom morza. Poni żej osadów kredy i jury stwierdzono wyst ępowanie osadów triasu oraz permu (czerwonego sp ągowca i cechsztynu) 1

Klimat nale ży generalnie do najłagodniejszych na Pomorzu Zachodnim. Tworzy on znaczne ró żnice pogodowe nad samymi wyspami. Nad morzem jest na przykład słonecznie i upalnie, w gł ębi pochmurnie, a nad Zalewem Szczeci ńskim rz ęsiste opady. Dzi ęki wpływom morza i Zalewu Szczeci ńskiego przedwio śnie zaczyna si ę tutaj w ostatnich dniach lutego, wiosna po 5 kwietnia, lato na pocz ątku drugiej dekady czerwca, jesie ń w pierwszych dniach wrze śnia, przedzimie po 10 listopada, za ś zima – bywa – w połowie stycznia. Jak wida ć wła śnie tutaj zima jest najkrótsza w Polsce – od 40 do 60 dni. Niewiele jest tak że nocy przymrozkowych (ł ącznie z zimowymi 90 – 95), a śnieg zalega najwy żej 40 dni. Temperatura powietrza w styczniu wynosi przeci ętnie –0,6° C, a w lipcu 17,7° C. Sporo, bo 40 – 50 jest dni bardzo wietrznych, wiele jednak jest dni wybitnie pogodnych. 2

1 za „Studium Gminy Mi ędzyzdroje” – praca zbiorowa. Publikacja w internecie. Adres: http://www.miedzyzdroje.pl/Polski/Urz1d_Miasta/Studium_Gminy/studium.htm (01-11-16). 2 „Woli ński Park Narodowy” – wydawca: Woli ński Park Narodowy, Jacek Jó źwiak, Mi ędzyzdroje 1990. 8 1.1.2 Historia.

I. Okres do 1945 roku. Najstarsze ślady działalno ści człowieka na obszarze wysp Uznam i Wolin pochodz ą z okresu neolitu (4200 – 1700 p.n.e.) 3. Odkrycia archeologiczne potwierdzaj ą równie ż istnienie na badanym terenie osadnictwa ze wszystkich pó źniejszych epok: br ązu, żelaza, okresu wpływów rzymskich i w ędrówki ludów. Najwi ęcej spo śród odkrytych pozostało ści działalno ści człowieka z tych odległych wieków dotyczy okresu słowia ńskiego (VII – XII w.), kiedy to osiadłe na tym terenie plemi ę Wolinian przyczyniło si ę do rozwoju licznych osad z głównym o środkiem życia plemiennego w Wolinie. W X w., jak pisał kronikarz Adam Breme ński Wolin był najwi ększym miastem w Europie. W roku 967 całe Pomorze, a wi ęc tak że wyspy Uznam i Wolin zostały przył ączone do Polski. Potem do czasów wymarcia ksi ążę cej dynastii Gryfitów obszar ten wchodził w skład zjednoczonego b ądź podzielonego Ksi ęstwa Pomorskiego. Wykształciły si ę wtedy nast ępuj ące o środki miejskie: Wolin (od 1140 roku stolica biskupstwa pomorskiego, w 1278 roku nadanie lubeckich praw miejskich - Barnim I, od 1365 roku tak że członek hanzy), Kamie ń Pomorski (nie le ży na badanym terenie, ale miał na niego bezpo średni wpływ, obie wyspy podlegały Kamieniowi jako siedzibie ksi ążę cej, pó źniej biskupiej; w 1274 r. nadanie lubeckich praw miejskich - Barnim I), Uznam (niem. Usedom – do XVII w. jedyne miasto na wyspie Uznam, lubeckie prawa miejskie otrzymał w 1298), Wołogoszcz (niem. Wolgast – pierwotnie miasto poło żone było na wyspie na cie śninie Piany, lubeckie prawa miejskie nadał mu w 1259 roku ksi ążę Bogusław IV. W latach 1295 – 1465 i pó źniej ponownie 1532 – 1625 miasto to było stolic ą ksi ęstwa Wołogoskiego).

3 „Gmina Wolin – Katalog Zabytków Pomorza Zachodniego” – Kazimiera Kalita Skwirzy ńska; wydawca: Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków; Szczecin 1992. 9 Jak wynika z zachowanych dokumentów z okresu XIII – XV w. w wi ększo ści ziemia uprawna i wszystkie lasy nale żały do posiadło ści ksi ążę cych, zarz ądzanych przez kasztelanów, a nast ępnie zarz ądców rezyduj ących w Wolinie i Wołogoszczy. Pozostała cz ęść ziem nale żała do zakonów, biskupstwa, rycerstwa i miast. Po wprowadzeniu reformacji w 1534 r. dawne dobra kościelne i zakonne wł ączone zostały do dóbr ksi ążę cych, a po wyga śni ęciu dynastii przej ęte przez domeny pa ństwowe, który to typ własno ści był w tym rejonie dominuj ący.

Po wielkich przemianach politycznych w tym regionie Europy: zako ńczeniu wojny XXX letniej, pokoju westfalskim, poł ączeniu si ę Prus i Brandenburgii w cesarstwo Prus, wojnie północnej doszło w roku 1721 do podpisania pokoju w Nystad (południowo zachodnia Finlandia). W jego wyniku Prusy obj ęły w swe posiadanie prawie cało ść Pomorza ze Szczecinem, jednak bez najwa żniejszego jak do tej pory przej ścia do Bałtyku cie śnin ą Piany. Dlatego te ż cesarz Prus Fryderyk Wielki zdecydował si ę na budow ę na wyspie Uznam, nad Świn ą, du żego portu handlowego i bazy marynarki wojennej. Budowa trwała z przerwami ponad 100 lat. Powstały falochrony, nabrze ża, stocznia miejska, najwy ższa nad Bałtykiem latarnia morska, umocnienia brzegowe. W 1880 roku uko ńczono budow ę Kanału Piastowskiego (niem. Kaiserfahrt), pogł ębiono Świn ę i wybagrowano tor wodny przez Zalew Szczeci ński i uj ście Odry do Szczecina..

Równolegle, wraz z rozwojem portu powstało i rozwijało si ę miasto Swinemünde ( Świnouj ście – prawa miejskie w 1765 r.). Najbardziej reprezentacyjne budynki usytuowane były wzdłu ż nabrze ża. Mie ściła si ę tu mi ędzy innymi siedziba kapitanatu portu i stacja pilotów portowych. Powstał tak że port wojenny, a u północnego uj ścia Świny do morza wybudowano szereg umocnie ń, które jak np. Fort Anioła (niem. Engelsburg) stanowi ą teraz atrakcj ę 10 turystyczn ą. Dynamicznie zwi ększała si ę liczba mieszka ńców Świnouj ścia – od 661 w roku 1756, przez 2077 w 1792 r. a ż po 30 239 w 1939. Powoli Świnouj ście stawało si ę te ż centrum gospodarczym regionu wysp Uznam i Wolin. Dla podkre ślenia tego ż w roku 1815 ustanowiono odr ębn ą jednostk ę administracyjn ą o nazwie Kreis Usedom – Wollin w randze powiatu z siedzib ą starostwa w Świnouj ściu. Powa żnie do wzrostu znaczenia miasta przyczyniło si ę wybudowanie w 1876 roku przez Kolej Berli ńsko – Szczeci ńsk ą dwutorowego poł ączenia kolejowego z Berlinem przez Angermünde – Ducherow (wkrótce potem tak że z Wolinem – 1892 i Heringsdorfem - 1894) i lotniska (lot inauguracyjny z Berlina miał miejsce w 1927). Na pocz ątku XIX wieku pojawiła si ę w sferach arystokratycznych i mieszcza ńskich moda na wyjazdy do wód. Ze wzgl ędu na niewielk ą odległo ść od Berlina, coraz szybsze i wygodniejsze sposoby podró żowania i zmian ę przyzwyczaje ń obszar nadmorskiej cz ęś ci wysp Uznam i Wolin zacz ął stawa ć si ę przede wszystkim o środkiem rekreacyjnym i wypoczynkowym nazywanym Badewanne Berlins (k ąpielisko Berlina).

Rysunek 1:1 „Widok na pla żę i dom zdrojowy około roku 1936”. Źródło internet, adres: www.swinoujscie.com.pl (01-11-23)

11

Pierwsi wczasowicze do Świnouj ścia dotarli w roku 1823 4. Równolegle rozwijały si ę pozostałe o środki wczasowo – uzdrowiskowe na obu wyspach: • Uznam: Heringsdorf (1825), Koserow (1846), Zinnowitz (1851), Ahlbeck (1852), Zempin (1895), Karlshagen (1896), Bansin i Kölpinsee (1897) oraz Ückeritz i Trassenheide (1900). • Wolin: Misdroy (obecnie Mi ędzyzdroje - 1830), Dievenow (obecnie Dziwnów – 1828), Ostswine (ob. Warszów dzielnica Świnouj ścia - 1895), Lebbin (ob. Lubi ń – 1932)

Dzi ęki wielkim inwestycjom w Świnouj ściu powstała widoczna po dzie ń dzisiejszy dzielnica uzdrowiskowa. Aby stawi ć odpór konkurencji miasto inwestowało w pozostał ą infrastruktur ę. Wybudowano, wi ęc molo, k ąpieliska (Herrenbad, Frauenbad i Familienbad), korty tenisowe, kompleks boisk, muszl ę koncertow ą, ogród ró żany i park uzdrowiskowy. Liczba go ści powi ększała si ę z roku na rok (patrz tabela 1-1).

Rok 1826 1846 1911 1936 Liczba kuracjuszy 613 5.520 44.119 48.260

Tabela 1-1, „Zestawienie liczby kuracjuszy w Świnouj ściu w latach przed II wojn ą światow ą”. Źródło: Henryk Lesi ński, Z dziejów wyspy Wolin i Świnouj ścia, Szczecin 1973, s. 175

Podobnie działo si ę w pozostałych miejscowo ściach. Najcz ęś ciej zal ąż kiem ich powstania była wioska rybacka nad morzem (Mi ędzyzdroje, Ahlbeck), wioska rybacka nad zalewem rozwijaj ąca si ę ju ż jako uzdrowisko w kierunku morza (Ückeritz, Koserow) lub jak w przypadku Heringsdorfu

4 Za „Pommern – Wegweiser durch ein unvergessenes Land” – Johannes Hinz; wydawca: Bechtermünz Verlag, Augsburg 1996. 12 miejscowo ść powstała jako wczasowisko – uzdrowisko. Przeprowadzono w tych że miejscowo ściach szereg inwestycji. Pobudowano domy zdrojowe, promenady, k ąpieliska, czy wreszcie mola, pomi ędzy którymi kursowały łodzie motorowe, b ędące najszybszym środkiem transportu pomi ędzy wyspami. Kuracjusze stali si ę znacz ącym potencjałem (patrz tabela 1-2) na wyspach.

Miejscowo ść Liczba wczasowiczów w roku 1910 Ahlbeck 20 376 Bansin 7 571 Heringsdorf 15 030 Karlshagen 1 845 Koserow 2 418 Koddin - Kölpinsee 170 Trassenheide 169 Ückeritz 904 Zempin 1 138 Zinnowitz 8 665

Tabela 1-2. „Liczba kuracjuszy na wyspie Uznam w roku 1910”. Za „Pommern – Wegweiser durch ein unvergessenes Land” – Johannes Hinz; wydawca: Bechtermünz Verlag, Augsburg 1996. Opracowanie własne.

Świnouj ście jako stolica powiatu rozwijało si ę i zmieniało swój charakter najszybciej. Powstał teatr, kilka szkół, muzeum regionalne, szpital miejski, poczta i gazownia. W 1869 wprowadzono na głównych ulicach o świetlenie gazowe, które w 1885 zostało zast ąpione elektrycznym. W 1910 roku oddane zostały do u żytku urz ądzenia wodno – kanalizacyjne. Rozwin ął si ę handel detaliczny i rzemiosło nastawione na obsług ę przyjezdnych. Przewa żały małe przedsi ębiorstwa zatrudniaj ące do 50 robotników. Najwi ększymi pracodawcami w powiecie były zakłady wapiennicze i wytwórnie materiałów budowlanych w Wapnicy i Lubiniu, zatrudniaj ący

13 łącznie 272 osoby 5, w dalszej kolejno ści porty w Świnouj ściu, Wołogoszczy i Wolinie, stocznie w Świnouj ściu i Wołogoszczy, przemysł spo żywczy (mleczarnie w Wolinie, Uznamiu, Świnouj ściu i Wołogoszczy, browary w Świnouj ściu i Uznamiu), odzie żowy, drzewny (11 tartaków i jedna fabryka mebli), rolnictwo i rybołówstwo.

Tereny wyspy Wolin i Uznam stanowiły wa żny rejon militarno - ekonomiczny w systemie obronnym III Rzeszy. I tak: • Świnouj ście było bardzo silnie ufortyfikowane. Tutaj mie ściła si ę najwi ększa baza morska niemieckiej floty wojennej, zatrzymywały si ę okr ęty wszystkich klas w celu odbycia remontów, zabrania zaopatrzenia. Ludno ść Świnouj ścia na przełomie 1944/45 liczyła około 40 000 mieszka ńców, z czego 50% stanowili żołnierze 6. • w pobli żu Lubinia znajdowała si ę cementownia o znaczeniu strategicznym, • w lesie obok Ognicy funkcjonowała fabryka torped, • w Zalesiu trwały prace nad konstruowaniem V-3, działa o długo ści 126 m, • na Białej Górze znajdowała si ę oficerska szkoła artylerii, • w Dziwnowie stacjonowała du ża ilo ść wodnosamolotów, • w Peenemünde produkowano tajn ą bro ń V-1 i V-2. Wyspa Uznam podzielona była na strefy bezpiecze ństwa, do której wst ęp miały tylko wtajemniczone osoby. W zwi ązku z powy ższym jest zrozumiałe, że cały ten obszar stanowił wa żny cel dla lotnictwa ameryka ńskiego, brytyjskiego i radzieckiego. Dlatego te ż był wielokrotnie przez nie bombardowany. Najsilniejszym był nalot lotnictwa alianckiego 12-03-1945 na Świnouj ście i Peenemünde. Bombardowanie trwało około 3 godzin, brało w nim udział około

5 Henryk Lesi ński, Z dziejów wyspy Wolin i Świnouj ścia , Szczecin 1973, s. 177 6 Marian Antas, Wyzwolenie Ziemi Woli ńskiej , Szczecin 1973, s. 184 14 200 samolotów. Bomby zniszczyły 864 budynki (55% ogólnej zabudowy miasta). Pod gruzami i w wyniku wybuchów zgin ęło około 25 000 osób.

II. Okres po II wojnie światowej (po 1945 r). Wyspy Uznam i Wolin zostały zaj ęte przez Armi ę Czerwon ą w maju 1945 roku. Świnouj ście zostało zdobyte 5-ego maja 1945 roku w wyniku jednoczesnego uderzenia 2 i 19 armii 2 Frontu Białoruskiego, jako ostatnie miasto na terenie Polski. Postanowienie o przył ączeniu Świnouj ścia i Wyspy Wolin do Polski zostało sformalizowane przez Wielk ą Trójk ę na Konferencji Poczdamskiej (02- 08-1945) i w Szwerinie Meklenburskim (21.09.1945). Oficjalne przej ęcie Obwodu Uznam – Wolin przez Pełnomocnika Rz ądu RP nast ąpiło w dniach 04- 06.10.1945. Pozostała cz ęść wyspy Uznam została wł ączona najpierw do radzieckiej strefy okupacyjnej i od momentu powstania, czyli 04-10-1949 do NRD.

Po zako ńczeniu działa ń wojennych obszar wysp był w tragicznym stanie. Zasiedlanie nowo powstałego po polskiej stronie regionu powiatu Woli ńskiego, rozwój przemysłu (w tym jak że wa żnej turystyki) były bardzo utrudnione. Sytuacja najgorzej wygl ądała w Świnouj ściu i Wolinie, gdzie wi ększo ść budynków była zniszczona, kanał Świny zablokowany był wrakami statków, sprawa nowej granicy polsko – niemieckiej (na przestrzeni 10 lat po zako ńczeniu wojny trzykrotnie w ędrowała ona przesuwaj ąc si ę z zachodu na wschód) była bardzo niepewna, a i wie ści o panosz ących si ę Rosjanach (Armia Radziecka stacjonowała nieprzerwanie w Świnouj ściu do 1993 roku) niezbyt zach ęcaj ące do przybywania i mieszkania tutaj.

15 Mimo zniszcze ń stosunkowo szybko podj ęte zostały próby wznowienia działalno ści turystyczno – uzdrowiskowej w Świnouj ściu i Mi ędzyzdrojach. W 1946 roku przybył do Świnouj ścia dyr. Bolesław Motyl usiłuj ąc zorganizowa ć uzdrowisko. Na wskutek podzielenia miasta przez Rosjan na cz ęść polsk ą (centrum) i radzieck ą (dzielnica nadmorska) okazało si ę to niemo żliwe. Nieco inaczej sytuacja wygl ądała w Mi ędzyzdrojach 7. Bezpo średnio po wyzwoleniu Mi ędzyzdroje miały najmniejszy odsetek wyludnienia, miejscowo ść liczyła wówczas 4000 mieszka ńców. Byli to przewa żnie ludzie starsi, kobiety i dzieci. Ludno ść ta została wysiedlona do Niemiec w latach 1946 - 1948. Zniszczenia wojenne w miasteczku nie były wielkie. Spo śród 675 budynków istniej ących tu w 1939 roku, 561 nadawało si ę do zamieszkania w 1946 roku. Powa żnie zniszczona była jedynie linia kolejowa, wskutek czego Mi ędzyzdroje wraz z cał ą wysp ą były odci ęte od l ądu stałego. Lini ę kolejow ą odbudowano dopiero w 1948 roku. Podczas spisu ludno ści przeprowadzonego w lutym 1946 (z uwzgl ędnieniem ludno ści niemieckiej) dotychczasowa wie ś uznana została za miasto. W marcu 1946 roku kierownik referatu samorządowego woli ńskiego starostwa polecił wykona ć piecz ęć magistratu i odt ąd Mi ędzyzdroje stały si ę miastem. Odbudowa, a wła ściwie reaktywowanie miasta wi ązało si ę od pocz ątku ści śle z jego wczasowo – uzdrowiskow ą funkcj ą. W 1946 roku powstał Pa ństwowy Zarz ąd Uzdrowisk i K ąpielisk a w latach 1948 – 1954 działała Komisja Uzdrowiskowo – Wczasowa maj ąca za zadanie zadba ć o prawidłowy rozwój miasteczka. W 1951 roku powstało Miejskie Przedsi ębiorstwo Gospodarki Komunalnej. Zacz ęto remontowa ć i odtwarza ć istniej ącą sieć usług. W owym trudnym dla miasta okresie nie powstawały żadne nowe realizacje.

7 Za „Studium Gminy Mi ędzyzdroje” – praca zbiorowa. Publikacja w internecie. Adres: http://www.miedzyzdroje.pl/Polski/Urz1d_Miasta/Studium_Gminy/studium.htm (01-11-16). 16 Starano si ę reaktywowa ć funkcje w obiektach istniej ących. Sporo z nich wymagało przeprowadzenia prac remontowych. Pó źniejszy etap prac to budowa obiektów nowych. Niestety w żadnym okresie prowadzenia prac zwi ązanych z rozwojem przestrzennym miasteczka nie posłu żono si ę pierwszym powstałym planem jego zagospodarowania. Pozwoliłoby to zapewne na unikni ęcie wielu ra żą cych bł ędów w strukturze architektonicznej miejscowo ści i pozwoliło na bardziej harmonijn ą egzystencj ę obiektów historycznych ze współcze śnie tworzonymi. W latach sze ść dziesi ątych poczyniono w Mi ędzyzdrojach powa żne inwestycje budowlane i odremontowano znaczn ą cze ść domów głównie przy promenadzie nad brzegiem morza. Odbudowano molo likwiduj ąc przeszklony o żelaznej konstrukcji pasa ż.

Na mocy Uchwały Rady Ministrów Nr 152/58 z dnia 01-05-1958 zorganizowano w Świnouj ściu uzdrowisko o 150 miejscach. Dokonano ogl ędzin dwóch słonych źródeł solankowych i przej ęto 6 budynków. Wkrótce zwi ększono liczb ę miejsc do 500. Zgodnie z Zarz ądzeniem Ministra Zdrowia z 16-06-1959 uzdrowisko usamodzielniono tworz ąc PP Uzdrowisko Świnouj ście (oficjalna data to 01-07-1959) i z t ą chwil ą zacz ęła si ę jego odbudowa. W pó źniejszym okresie przedsi ębiorstwo si ę bardzo rozwin ęło, na jego potrzeby zaadaptowano kilka budynków tak że w Mi ędzyzdrojach. W szczytowym okresie przyjmowało jednorazowo do 3 000 kuracjuszy na turnus.

Po likwidacji kontrolowanych przez WOP wiz wjazdowych na wysp ę Wolin oraz ustąpienia wojsk sowieckich z dzielnicy uzdrowiskowej (w wyniku nacisków opinii publicznej i na mocy porozumienia mi ędzypa ństwowego w trzech etapach baza wojsk radzieckich została wyprowadzona z dzielnicy nadmorskiej do cz ęś ci pomi ędzy koszarami i granic ą. Praktycznie ju ż w marcu 1957 roku ówczesny I Sekretarz KP PZPR – Rajmund Rybi ński odzyskał od 17 dowództwa bazy sowieckiej pierwszych 12 budynków w pierwszym kwartale przy promenadzie. Ogółem do dnia 19 kwietnia 1962 przej ęto 164 budynki 8). Zacz ął si ę gwałtowny rozwój wczasów zakładowych. W Świnouj ściu, Mi ędzyzdrojach, Wisełce, Mi ędzywodziu, Dziwnowie zakłady pracy wydzier żawiały pocz ątkowo budynki wczasowe, w okresie pó źniejszym budowały własne.

W kwietniu 1957 roku rozpocz ęło działalno ść koło PTTK w Świnouj ściu, które po otrzymaniu lokalu przy ul. Armii Czerwonej 2 (obecnie Armii Krajowej) pełniło rol ę informacji turystycznej, a jednocze śnie zarz ądzało przystani ą kajakow ą nad Star ą Świn ą. Pó źniej powstaj ą: ORBIS (1964) i POMERANIA. W marcu 1958 roku ukazało się pierwsze wydanie pierwszego miejscowego przewodnika turystycznego: „Mi ędzyzdroje i okolice” autorstwa Czesława Piskorskiego. W celu uatrakcyjnienia pobytu turystów odbywaj ą si ę imprezy rozrywkowe i kulturalne. Na uwag ę zasługuj ą tutaj: • Festiwal Artystyczny Młodzie ży Akademickiej „FAMA” w Świnouj ściu. • Ogólnopolski Przegl ąd Piosenki Morskiej „WIATRAK” w Świnouj ściu. • Festiwal Chórów i Pie śni Chóralnej w Mi ędzyzdrojach.

15 marca 1960 roku utworzono z terenów le śnych okalaj ących Mi ędzyzdroje od wschodu i południa Woli ński Park Narodowy o powierzchni ok. 4961 ha. Ten ciekawie ukształtowany teren le śny z bogactwem rzadkich okazów fauny i flory zawsze stanowił miejsce cz ęstych tras spacerowych, tak dla mieszka ńców jak i pensjonariuszy kurortu. Obj ęty ścisł ą ochron ą stał si ę przedmiotem bada ń studialnych Woli ńskiego Muzeum mieszcz ącego si ę na Wzgórzu Przyja źni w Mi ędzyzdrojach.

8 mgr A. Wro ński, Uzdrowiska, wczasy i turystyka, Świnouj ście – XII 1971 18 Celem reaktywowania poł ącze ń tzw. białej floty w styczniu 1957 roku powstało PPT „ Żegluga Szczeci ńska”, zajmuj ące si ę przewozem i obsług ą pasa żerów i ładunków na dolnej Odrze 9. Dnia 02-04-1964 wznowiono sezonow ą komunikacj ę promow ą na linii Świnouj ście – Ystad. W latach 60-ych i 70-ych wyremontowano i wybudowano cał ą sie ć dróg w powiecie Woli ńskim. Nast ąpiła m.in. pełna modernizacja polskiego odcinka drogi mi ędzynarodowej E-14 z Triestu do Sztokholmu (po zmianach w 1992 roku droga ta ma oznaczenie E-65). Przywrócono a nast ępnie całkowicie zmodernizowano lini ę kolejow ą Szczecin-Dąbie – Świnouj ście Port oraz uruchomiono wszystkie pozostałe poł ączenia kolejowe.

1.1.3 Rozwój przemysłu.

Przemysł rozwijano jednak tylko w stolicy regionu. Były to sztandarowe budowy socjalizmu. W zwi ązku z planowan ą rozbudow ą portu wł ączone do Świnouj ścia zostaje całe prawobrze że10 i zamienione na dzielnic ę stricte przemysłow ą. Powstaj ą tam: • port ( Świnoport II) • baza PPDiUR „Odra” • Morska Stocznia Remontowa (01.01.1971) • du ża towarowa stacja kolejowa • poprzez wej ście do eksploatacji nowych promów morskich (Gryf, Skandynawia i nast ępne) rozszerza sw ą działalno ść terminal.

9 statki „białej floty” tylko w roku 1970 przewiozły około 5,5 mln pasa żerów (przede wszystkim na trasie Szczecin – Świnouj ście) i pływały bez przerwy od kwietnia do listopada. Były to jednostki na owe czasy nowoczesne statki typu „Lilla Weneda” (200 miejsc) i wodoloty „Kometa” (100 miejsc) – za: Tadeusz Makowski, Komunikacja , Szczecin 1973, s. 323 10 Uchwała Wojewódzkiej Rady Narodowej z dnia 28.08.1959 19 Rozwój gospodarczy Polski ma swoje bezpo średnie przeło żenie na rozwój turystyki. W okresie 1960 – 1970 liczba turystów zwi ększa si ę czterokrotnie. W tych latach przewa ża tzw. turysta masowy, kierowany na wypoczynek przez macierzysty zakład pracy. Prowadzi to do nadmiernej ilo ści przyjazdów turystów w okresie lipiec – sierpie ń i zwi ązanych z tym trudno ściami aprowizacyjnymi i transportowymi oraz prawie całkowitym niewykorzystaniem bazy noclegowej w pozostałym okresie. Dotyczy to wszystkich kurortów regionu ale w szczególno ści Mi ędzyzdrojów (tutaj liczba miejsc noclegowych w 1985 roku si ęgn ęła 25 000, co okazało si ę tak że niewystarczaj ące) i Świnouj ścia.

Po likwidacji powiatów i utworzeniu nowych 49 województw w latach 1973-1984 do Świnouj ścia przył ączono Mi ędzyzdroje wraz z miejscowo ściami Wapnica, Zalesie i Lubin. Dzi ęki temu na jedn ą dekad ę Świnouj ście stało si ę pod wzgl ędem powierzchni drugim, co do wielko ści miastem w Polsce. Działania te prowadzone były zgodnie z ówczesn ą koncepcj ą budowy wielkiego portu, miasta i uzdrowiska na zachodniej rubie ży PRL. Zgodnie z tymi planami wyspa Uznam miała by ć poł ączona grobl ą poprzez Zalew Szczeci ński z miejscowo ści ą Nowe Warpno, pod Świn ą prowadzi ć miał tunel, port zajmowa ć miał całe prawobrze że (Chorzelin, Warszów, Ognic ę i Karsibór) a sypialni ą dla Świnouj ścia sta ć si ę miał oddalony o bez mała 30 km Wolin. Dlatego te ż w Recławiu pod Wolinem powstawała nigdy nie uko ńczona fabryka domów.

Pod koniec lat siedemdziesi ątych gospodarka PRL załamała si ę i nast ąpił regres gospodarczy. Pierwszym zwiastunem zmian gospodarczych było powstanie nowoczesnego przedsi ębiorstwa hotelarskiego w Mi ędzyzdrojach. Tam że firma ILBAU w roku 1991 wybudowała czterogwiazdkowy hotel o nazwie AMBER BALTIC, nale żą cy do austriackiej sieci VIENNA INTERNATIONAL. W ślad za t ą inwestycj ą powstało (nale żą ce do tej samej 20 firmy) jedno z pierwszych w Polsce i najwi ększe w Europie Środkowej pole golfowe. W latach 90-ych zaszło w całej gospodarce regionu cały szereg zmian. Rozpocz ął si ę olbrzymi wzrost przyjazdów turystów z Niemiec, jednocze śnie w wyniku likwidacji funduszów socjalnych zakładów pracy (a tak że całych zakładów pracy) zanikły prawie tzw. wczasy zakładowe, wiele byłych o środków wczasowych zostało sprywatyzowanych. W Świnouj ściu powstał w pobli żu granicy bazar, b ędący drugim, co do wielko ści pracodawc ą w mie ście. W tym samym czasie olbrzymie kłopoty prze żywa ć zacz ął przemysł morski – „ODRA” w zasadzie przestała istnie ć, wi ększo ść polskich statków pływa pod obcymi flagami, MSR i port prze żywaj ą kłopoty.

W niemieckiej cz ęś ci regionu oprócz zniszcze ń wojennych najwa żniejszym problemem w pierwszych latach po wojnie była znaczna ilo ść uchod źców z terenów Polski i Czechosłowacji (ich liczba w Meklemburgii – Przedpomorzu w listopadzie 1945 roku si ęgn ęła 1,4 mln osób 11 ) oraz znacz ąca liczba garnizonów radzieckich, zajmuj ących si ę przede wszystkim pobieraniem kontrybucji wojennych. W latach 1945 do 1956 przeprowadzono masowo zakrojon ą akcj ę nacjonalizacji całego maj ątku. Najpierw na fali denazyfikacji, pó źniej wprowadzania socjalistycznego stylu gospodarki. Na wsi pojawiły si ę LPG – odpowiedniki polskich PGR, w miastach i miasteczkach wszystkie zakłady pracy zostały upa ństwowione. W okresie stabilizacji w latach 60-ych głównym kurortem na wyspie Uznam stał si ę Heringsdorf. Turystyka była jednak utrudniona. Istniał całkowity

11 „Pommern im Wandel der Zeiten” – Jan M. Piskorski, wydawca: Zamek Ksi ążą t Pomorskich, Szczecin 1999. 21 zakaz korzystania z kwater prywatnych, a ani po zalewie ani po zatoce nie wolno było pływa ć jachtami, żaglówkami, czy kajakami. W latach 70-ych i 80-ych nast ąpił rozkwit miejscowo ści na wyspie Uznam. Wybudowano wiele domów FDGB – niemiecki odpowiednik FWP, na pobyty do których kierowały zakładowe organizacje partyjne, powstało wiele bardzo popularnych w NRD campingów i pla ż naturystów. Poza turystyk ą, stoczni ą „Peenewerft” w Wołogoszczy, na niewielk ą skal ę rybołówstwem i ekstensywnym rolnictwem na wyspie Uznam przemysł nie istniał. Sytuacja ta nie zmieniła si ę po likwidacji NRD, a w ostatnim roku na niemieckiej cz ęś ci wyspy Uznam powołano Uznamski Park Przyrody.

1.2 Potencjał gospodarczy wysp Uznam i Wolin. Ze wzgl ędu na zagospodarowanie przemysłowe i obowi ązuj ący podział administracyjny cały region wysp Uznam i Wolin podzieli ć mo żna zasadniczo na 3 cz ęś ci: niemiecka cz ęść wyspy Uznam, miasto Świnouj ście i Wyspa Wolin (bez obszaru Świnouj ścia). • O ile Świnouj ście jest w znacznym stopniu zintegrowane z pozostałą cz ęś ci ą wyspy Wolin (mimo niekorzystnych uwarunkowa ń geograficznych) to zwi ązki z niemieck ą cz ęś ci ą wyspy Uznam s ą nikłe (szerzej na ten temat w rozdziale III niniejszego opracowania).

1.2.1 Niemiecka cz ęść wyspy Uznam. Po stronie niemieckiej badany teren podległy jest starostwu powiatu Wschodnie Pomorze Przednie (niem. Ostvorpommern, rys. 1:2) z siedzib ą w Nakle nad Pian ą (niem. Anklam). Powiat ten jest cz ęś ci ą kraju zwi ązkowego Meklemburgia Pomorze Przednie (Meklemburg – Vorpommern). Siedzib ą władz jest miasto Szwerin Meklemburski (niem. Schwerin).

22

Rysunek 1:2. „Powiat OVP”. Źródło internet. Adres: http://www.landkreis-ostvorpommern.de/frame.html (13.12.01).

Oto wykaz gmin niemieckiej cz ęś ci wyspy Uznam: • Urz ąd Gminy Ahlbeck (Ahlbeck, Dargen, Garz, Kamminke, Korswandt i Zirchow) • Urz ąd Gminy „Am Schmollensee“ (Bansin, Benz, Mellenthin, Neppermin i Pudalga) • Urz ąd Gminy „An der Peenenmündung“ (Karlshagen, Mölschow, Peenemünde i Trassenheide) • Urz ąd Gminy „Wyspa Uznam – Środek” (Koserow, Loddin, Ückeritz i Zempin) • Urz ąd Gminy „Uznam – Południe” (Morgenitz, Rankwitz, Stolpe i miasto Uznam) • Urz ąd „Wolgast – Land” (Krummin, Lütow, Sauzin) • Gmina Seebad Heringsdorf (bez urz ędu) • Gmina Ostseebad Zinnowitz (bez urz ędu)

Cały powiat Pomorze Przednie (Ostvorpommern) zamieszkiwało w momencie powoływania (1997-12-31) 114 618 mieszka ńców na powierzchni 1 910 km 2. Badany teren obejmuje obszar o powierzchni 373 km2 (stan na 2000-

23 12-31) 12 wzgl ędnie g ęsto zaludniony na wschodzie powiatu (84 osoby na km2, przy średniej dla całego powiatu 60 os/km 2) W latach 1989 do 1994 liczba mieszka ńców Meklemburgii – Pomorza Przedniego zmalała o 5,9%. Przy tym proces ten następował ró żnie w ró żnych regionach i gminach. Na badanym terenie w latach 1989 - 94 liczba ludno ści spadła o 5 - 15%, najwi ększe ubytki zanotowały miasta Anklam i Wolgast oraz gmina Ahlbeck - o ponad 500 osób ka żde. Od 1994 roku liczba ludno ści pozostaje stała. Prognozy przewiduj ą dalszy spadek ludno ści do roku 2010 o kolejne 5,4%. 13 . Najwi ększym problemem regionu wyspy jest bezrobocie si ęgaj ące na badanym terenie 18%. Wynika to z dwóch podstawowych powodów: a) Do 1990 roku w Peenemünde mie ściła si ę bardzo du ża baza wojskowa NVA. Po poł ączeniu NRD z RFN tylko niewielka cz ęść pracowników armii byłej NRD została zatrudniona w Bundeswerze. Armia ta zrezygnowała te ż z wielu jednostek swojej poprzedniczki. Niew ątpliwie wielki wpływ na rezygnacj ę z koszar w Peenemünde miała blisko ść portu w Świnouj ściu, ze wzgl ędu na ju ż du żą blisko ść przyst ąpienia Polski do NATO. b) Du żym rynkiem pracy była odległa o niecałe 12 km od Wołogoszczy elektrownia atomowa w Lubmin. Obecnie elektrownia ta zamieniona została na przej ściowe składowisko odpadów promieniotwórczych i zatrudnia tylko około 50 osób.

Teren wyspy Uznam dysponuje słabo wykształcon ą (ze wzgl ędu na trudne warunki geograficzne) i przeci ąż on ą (do 12 000 aut dziennie) sieci ą dróg. Przez południe wyspy od zwodzonego mostu drogowego na Pianie w Zecherin do

12 Za „Der Landkreis in Zahlen” - http://www.landkreis-ostvorpommern.de/frame.html (2001-11-29). 13 za „Strukturalna koncepcja długofalowego rozwoju wysp Uznam – Wolin. Studium planowania ponadgranicznego.” Wspólnota planistyczna: Hannes Dubach i Urs Kohlbrenner. Kurfürstendamm 35, 10719 Berlin 24 granicy z Polsk ą (bez przej ścia granicznego) wiedzie droga krajowa nr 110. Od południowego wschodu (przej ście graniczne Świnouj ście – Ahlbeck) wzdłu ż wybrze ża morskiego do Wołogoszczy (most drogowo – kolejowy na Pianie) prowadzi droga krajowa nr 111. Obie drogi krajowe poł ączone s ą w dwóch miejscach, w południowo – wschodniej cz ęś ci wyspy. Na stałym l ądzie ł ącz ą si ę z drog ą 109 prowadz ącą od autostrady z Berlina do miejscowo ści Stralsund. Na wyspie istnieje te ż linia kolejowa prowadz ąca od przej ścia granicznego z Polsk ą (stacja Ahlbeck Grenze) do mostu w Wołogoszczy i dalej do miejscowo ści Züssow, le żą cej na linii głównej Berlin - Stralsund. Linia kolejowa na Wyspie Uznam nale ży do UBB 14 i jest od 1992 roku systematycznie modernizowana. Dzi ęki wybudowaniu mostu kolejowo – drogowego na Pianie w roku 2001, pierwszy raz od 1945 roku na dworzec w Heringsdorfie wjechał poci ąg dalekobie żny. W drugim kierunku przedłu żono lini ę z miejscowo ści Ahlbeck do granicy z Polsk ą. UBB ma by ć alternatyw ą dla zatłoczonych dróg na wyspie.

Innym środkiem komunikacji dost ępnym na wyspie jest transport lotniczy. Dawne, przedwojenne lotnisko Świnouj ścia (u żytkowane do 1992 roku przez JAR) przemianowane zostało na Flughafen Heringsdorf (Rysunek 1:3) i zmodernizowane. W latach 1993 – 1996 odnowiono pas startowy, postawiono nowy dworzec lotniczy, zainstalowane zostały nowoczesne urz ądzenia naziemne. Z lotniska Heringsdorf utrzymywana jest komunikacja pasa żerska via Berlin z Koloni ą, Monachium i Dortmundem. Oprócz lotów rejsowych obsługiwane s ą tutaj tak że rejsy czarterowe i samoloty sportowe. Lotnisko te jest jedyne na Pomorzu Przednim obsługuj ące regularne loty rejsowe.

14 Usedomer Bäder Bahn – Uznamska Kolejka Uzdrowiskowa (przypis autora). 25

Rysunek 1:3. „Lotnisko Heringsdorf. Widok na pas startowy i dworzec lotniczy” . Źródło internet, adres: http://www.flughafen-heringsdorf.de/ (2001-11-30)

Ze wzgl ędu na swe morskie poło żenie wa żną rol ę spełnia tak że komunikacja wodna. Niedu że porty znajduj ą si ę w miejscowo ściach Kamminke, Uznam, Rankwitz, Zempin, Krummin i Karlshagen oraz w Wołogoszczy. Oprócz tego regularna żegluga utrzymywana jest z mola we wszystkich miejscowo ściach nadmorskich. Przewa ża tutaj przybrze żna, mi ędzynarodowa żegluga pasa żerska. I tak z portu w Kamminke pływaj ą statki do Nowego Warpna, a z miejscowo ści: Ahlbeck, Heringsdorf, Bansin i Zinnowitz do Świnouj ścia. Ponadto w sezonie letnim otwarta jest linia z miejscowo ści Zinnowitz i Heringsdorf do Roenne (du ńska wyspa Bornholm) via Świnouj ście i do Sassnitz (niemiecka wyspa Rugia). Na dzie ń dzisiejszy funkcjonuje 3 licz ących si ę armatorów: Adler Schiffe, Żegluga Pomorska i Oderhaff Seetours. Głównym źródłem dochodów dla tych przedsi ębiorstw żeglugowych jest sprzeda ż wolnocłowa w znajduj ących si ę na statkach sklepach. Sprzedawane s ą przede wszystkim alkohole, papierosy i perfumy.

1.2.2 Miasto Świnouj ście.

Zgodnie z reform ą administracyjn ą, która weszła w życie z dniem 1999-01-01 miasto Świnouj ście jest powiatem grodzkim. Pozostała cz ęść

26 badanego obszaru nale ży do powiatu kamie ńskiego z siedzib ą starostwa w Kamieniu Pomorskim. Oba te powiaty nale żą do Województwa Zachodniopomorskiego. Siedziby wojewody i sejmiku wojewódzkiego znajduj ą si ę w Szczecinie.

Świnouj ście jest miastem mog ącym pełni ć po przyst ąpieniu Polski do Unii Europejskiej rol ę stolicy całego regionu wysp Uznam i Wolin, centrum administracyjnego, kulturalnego i przemysłowego. Mieszka tu 43 697 osób (dane za rok 2000) 15 . Oba powiaty ł ącznie zamieszkuje 93 751 osób. Ich powierzchnia to 1 202 km², z czego na obszar badany przypada 365 km². Oto wykaz gmin na badanym obszarze: Powiat grodzki Świnouj ście • Miasto Świnouj ście Powiat Kamie ń Pomorski : • Mi ędzyzdroje (Mi ędzyzdroje, Wapnica, Lubi ń, Wicko, Lubiewo, Zalesie, Grodno, Warnowo) • Wolin (Wolin, Kodr ąbek, Dargob ądź, Kołczewo, Karnocice, Sułomino, Mokrzyca Mała, Mokrzyca Wielka, Unin, Ładzin, Kodr ąb, Rabi ąż , Warnowo, Domysłów, Korz ęcin, Łuskowo, Sierosław, Żółwino, Kołczewo, Wisełka, Chynowo, Rekowo, Zasta ń) • Dziwnów (Dziwnów, Mi ędzywodzie)

Miasto poło żone jest na w sumie ponad 40 wyspach, z czego tylko 3 (Uznam, Wolin i Karsibór) s ą zamieszkałe (Rysunek 1:4).

15 „ Świnouj ście w liczbach” – Urz ąd Statystyczny w Szczecinie, dane z oficjalnej strony Urz ędu Miasta Świnouj ście: http://www.swinoujscie.pl/nowe/statystyka.php (2001-11-16) 27

Rysunek 1:4 „Ludno ść Świnouj ścia w układzie wysp – grudzie ń 2000”. Źródło: internet, adres http://www.swinoujscie.pl/nowe/statystyka.php (01-12-04)

Centrum miasta oraz dzielnica uzdrowiskowa znajduj ą si ę na wyspie Uznam. Zachodnia cz ęść wyspy Wolin, nale żą ca do miasta to przede wszystkim port oraz terminal promów morskich, stocznia i w ęzeł kolejowy. Stał ą komunikacj ę pomi ędzy tymi wyspami utrzymuj ą promy. Na wyspie Karsibór znajduje si ę niewielka osada rybacka. Jest ona poł ączona z Wolinem mostem drogowym.

Miasto Świnouj ście dysponuje najwi ększym potencjałem przemysłowym w całym regionie wysp Uznam i Wolin. Jego rozwój gospodarczy uwarunkowany jest poło żeniem geograficznym. Gospodarka morska, turystyka (wraz z funkcj ą uzdrowiskow ą) oraz handel to dziedziny, na których opiera si ę rozwój Świnouj ścia. W mie ście funkcjonuje ł ącznie 5 888 firm (dane za rok 2000) 16 zatrudniaj ących ogółem 16 378 osób. Wi ększo ść firm, to przedsi ębiorstwa bardzo małe. Kapitał zagraniczny inwestuje w Świnouj ściu w

16 Za „ Świnouj ście w liczbach. Podmioty gospodarki narodowej wg. form organizacyjnych”. Źródło: internet, adres: http://www.swinoujscie.pl/nowe/statystyka.php?view=gospodarkan (01-12-04). 28 sposób marginalny. Bezrobocie w Świnouj ściu ma wyra źną tendencj ę wzrostow ą i osi ągn ęło w roku 2000 poziom 13,6%.

Świnouj ście jest bardzo wa żnym punktem na mapie komunikacyjnej kraju. Tutaj zaczyna si ę droga krajowa nr „3”, prowadz ąca do drogowego przej ścia w Jakuszycach, a b ędąca polskim odcinkiem mi ędzynarodowej trasy E-65 ze Skandynawii nad Adriatyk. Jako przedłu żenie drogi na odcinku mi ędzy Polsk ą a Dani ą i Szwecj ą pływaj ą promy pasa żersko – kolejowo – samochodowe. Jedn ą z wa żniejszych inwestycji prowadzonych w ostatnich latach, a finansowanych z bud żetu centralnego w Świnouj ściu była wła śnie rozbudowa bazy promów morskich umo żliwiaj ąca przerzucanie masy towarowo – pasa żerskiej na drug ą stron ę Bałtyku. Baza ta nale żała po wybudowaniu do najwi ększego polskiego przewo źnika promowego Spółki Akcyjnej P ŻB, ale po wpadni ęciu tej firmy w olbrzymie problemy finansowe powstałe na skutek nietrafionych decyzji (zmiana portu docelowego w Szwecji, zakup HSC „Boomerang”, przeinwestowanie MF „Pomerania”, itd.) terminal zakupił Port Handlowy.

W Świnouj ściu znajduje si ę tak że wa żny kolejowy punkt przeładunkowy, gdzie dokonuje si ę transferów towarów z i na statki. Ze Świnouj ścia kursuje bezpo średni ekspresowy skład towarowy do Austrii. Bezpo średnie poł ączenia pasa żerskie osobowe utrzymywane s ą ze Szczecinem, a pospieszne z Warszaw ą, Poznaniem, Katowicami i Krakowem.

W niewielkiej odległo ści od miasta znajduj ą si ę 2 porty lotnicze. Bli ższe (ok. 2 km – dawne lotnisko Świnouj ścia) jest po niemieckiej stronie wyspy i obsługuje bezpo średnie poł ączenia z Berlinem. Drugie to Szczecin – Goleniów (ok. 60 km) z mo żliwo ści ą lotu do Poznania, Warszawy i Kopenhagi. 29

Wa żną cz ęś ci ą systemu komunikacyjnego jest port, do którego wej ść mog ą praktycznie wszystkie pływaj ące po Bałtyku jednostki. W chwili obecnej port świnoujski wchodzi w skład przedsi ębiorstwa Zarz ąd Portu Morskiego Szczecin – Świnouj ście, którego akcje, jako wła ściciele cz ęś ci nabrze ży i terenu otrzymały tak że gminy Szczecin i Świnouj ście.

Turystyka wraz z funkcj ą uzdrowiskow ą stanowi ą równie wa żne miejsce w gospodarce miasta. Ponad 100 obiektów świadcz ących usługi noclegowe i towarzysz ąca im infrastruktura handlowo-usługowa zwi ązana z turystyk ą s ą źródłem poka źnych dochodów miasta. Bran ża ta tworzy dodatkow ą ilo ść miejsc pracy w sezonie turystycznym. Najwi ększym pracodawc ą w tej dziedzinie jest "Uzdrowisko Świnouj ście" S.A., świadcz ące całoroczne usługi kuracjuszom krajowym i zagranicznym. Dla miasta równie wa żna jest jego funkcja turystyczno - uzdrowiskowa, jak i gospodarka morska. Nale ży tak umiej ętnie planowa ć rozwój tych dziedzin, aby nie zakłócił on bezcennych, naturalnych walorów Świnouj ścia.

Wa żnym czynnikiem miastotwórczym jest tak że baza Marynarki Wojennej. Świnouj ście od momentu przystąpienia Polski do NATO stało si ę w jej strukturach bardzo wa żną baz ą morsk ą. Zwi ązane jest to z utrzymywaniem tutaj stałego garnizonu. Zawodowi żołnierze s ą obywatelami miasta, stanowi ą sił ę nabywcz ą o stałych dochodach. NATO w krajach nale żą cych do struktury inwestuje w szlaki komunikacyjne i infrastruktur ę. Wreszcie, wojsko wł ącza si ę w życie miasta zwi ększaj ąc jego atrakcyjno ść turystyczn ą (sylwetka okr ętów stoj ących w porcie wojennym jest integralnym elementem krajobrazu miasta, atrakcj ą jest mo żliwo ść ich zwiedzania przy okazji np. Dni Morza, popisy orkiestry wojskowej, itd.).

30 1.2.3 Wyspa Wolin (bez obszaru nale żą cego do Świnouj ścia)

Ostatnim regionem z tego podziału jest obszar Wyspy Wolin (bez terenów nale żą cych do miasta Świnouj ścia) i Wstecznej Delty Świny (nale ży do Woli ńskiego Parku Narodowego), nale żą cy administracyjnie do 3 gmin: • Gmina Dziwnów jest gmin ą o walorach wybitnie turystycznych. Lasy zajmuj ą 22%, a wody 30% jej powierzchni. Najwi ększe znaczenie gospodarcze ma miejscowo ść Dziwnów. W XIX wieku uzdrowisko, od 1936 roku praktycznie do roku 2000 garnizon wojskowy. Od lat 70-ych tak że wczasowisko, baza rybacka, mały port pasa żerski (niestety wej ście do portu miejskiego jest ograniczone ze wzgl ędu na niewielkie rozmiary mostu zwodzonego i gł ęboko ść toru wodnego) oraz marina. Na interesuj ącym terenie znajduje si ę jeszcze Mi ędzywodzie – niewielkie sezonowe wczasowisko. • Gmina Mi ędzyzdroje – dominuj ącym jest tutaj przemysł turystyczny. Gmina dysponuje najlepiej przygotowan ą infrastruktur ą ze wszystkich miejscowo ści na wyspie (około 20 000 miejsc noclegowych). Jest tutaj jedyny w polskiej stronie regionu hotel **** - hotel AMBER BALTIC, poza tym kilka hoteli wysokiej klasy (oczywi ście jak na polskie warunki), jak np.: AURORA, MARINA, WOLIN, SLAVIA. Dodatkowo cała gama dobrych zakładowych o środków wczasowych i 2 du że pola namiotowe. Do infrastruktury turystycznej zaliczy ć mo żna te ż promenad ę, stref ę dla pieszych, odbudowywane molo, muzea, dom kultury, wypo życzalnie sprz ętu pla żowego i zaplecze gastronomiczne. Miasto ma status uzdrowiska. W gminie funkcje turystyczne spełnia tak że Wisełka i cz ęś ciowo Lubin. We wschodniej cz ęś ci Mi ędzyzdrojów oraz w Lubiniu znajduj ą si ę bazy rybackie. Prowadzona jest gospodarka le śna i ekstensywne rolnictwo. Na terenie WPN znajduje si ę kilka odwiertów ropy naftowej, jednak o

31 marginalnym znaczeniu. W pobli żu Wapnicy pozyskiwano do niedawna kruszywo. • Gmina Wolin – znajduje si ę około 50% na Wyspie Wolin. Jest to gmina przede wszystkim rolnicza. Z obszaru 327 km² a ż 45,2% stanowi ą u żytki rolne. Prowadzona jest tam ekstensywna produkcja rolna. Cz ęść u żytków rolnych dobrych klas bonitacyjnych (IIIb i IVa) oraz liczne u żytki zielone, które sztucznie utrzymywane poprzez intensywne odwodnienia jest w trakcie ranaturalizacji. Na terenie gminy znajduje si ę tak że du ży obszar lasów gospodarczych. O środkiem administracyjnym jest miasto Wolin. Znajdują si ę tam: tartak, port jachtowy, port rybacki, spichlerz nad cie śnin ą Dziwny, zakłady rzemie ślnicze. Miasto ma podstawy do rozwijania turystyki, posiada własn ą pla żę , du żo terenów zielonych, świetn ą dost ępno ść komunikacyjn ą,

W roku 1991 3 gminy: Dziwnów, Mi ędzyzdroje i Wolin powołały do życia Zwi ązek Gmin Wyspy Wolin 17 . Zadania tej organizacji to wspólne planowanie i realizacja zada ń z zakresu: • zagospodarowania przestrzennego, • zagospodarowania turystycznego, • ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu.

De facto ZGWW zast ępuje w poszczególnych urz ędach gmin działy marketingu i pozyskiwania środków pomocowych na inwestycje komunalne. Pozwala to zaoszcz ędzi ć pieni ądze i skonsolidowa ć działania w celu pozyskania funduszy. Do niew ątpliwych sukcesów tej że organizacji zaliczy ć nale ży: • realizacja budowy (tudzie ż modernizacji) wszystkich 4 projektowanych oczyszczalni ścieków (w Wolinie, Mi ędzyzdrojach, Mi ędzywodziu i Wapnicy),

17 Powstał na podstawie Ustawy o samorz ądzie terytorialnym z dnia 08-03-1990. Statut ogłoszono w Dzienniku Urz ędowym Województwa Szczeci ńskiego nr 12 poz. 177. 32 • budowa sieci gazowniczej w Mi ędzyzdrojach i Wolinie, • budowa sieci kanalizacyjnej we wszystkich gminach, • wielokrotne reprezentowanie gmin na targach turystycznych.

System komunikacji drogowej na Wyspie Wolin jest ze wzgl ędu na uwarunkowania geograficzne słabo rozwini ęty i składa si ę w zasadzie z 2 traktów: • droga krajowa nr 3 (E 65). Od wschodu, w mie ście Wolin spi ęta ze stałym lądem zwodzonym mostem drogowym. Prowadzi przez cał ą południow ą cz ęść wyspy a ż do terminalu promowego w Świnouj ściu. Droga prawie na całym odcinku przez wysp ę ma szeroko ść 9 metrów. W znacz ący sposób ułatwia to ruch samochodowy. W ostatnim czasie oddano do u żytku zmodernizowany odcinek tej drogi, prowadz ący przez teren WPN. Ze wzgl ędu na wysokie koszty (odcinek był średnio o 30% dro ższy ze wzgl ędu na wymogi ochrony środowiska) w budowie partycypował EBOiR. • droga wojewódzka nr 102 prowadzi od skrzy żowania w Mi ędzyzdrojach w kierunku na Kamie ń Pomorski – Kołobrzeg, na wyspie prowadzi do drogowego mostu zwodzonego w Dziwnowie. Jest jedyn ą drog ą tej kategorii łącz ącą wszystkie miejscowo ści turystyczne na zachodnim wybrze żu. Droga jest w ąska i kr ęta. W sezonie wyst ępuje tu du że nat ęż enie ruchu, przewa żaj ą jednak auta osobowe i autokary.

Przez wysp ę prowadzi tak że wa żna, dwutorowa i zelektryfikowana linia kolejowa Świnouj ście – Szczecin D ąbie, ł ącz ąca port z zapleczem i b ędąca lini ą tranzytow ą na południe Europy. Równolegle do linii kolejowej i drogi nr 3 poprowadzone s ą równie ż: • linia energetyczna 110 kV. Na wyspach zasoby mocy są ograniczone. Wi ąż e si ę to ze znacznie oddalonymi głównymi punktami zasilania (GPZ) i mocach

33 transformatorów redukcyjnych – napi ęcie 110 kV / 15 kV. Aktualnie potrzebna jest budowa nowego GPZ w północno – wschodniej cz ęś ci Wyspy Wolin obsługuj ącego nie tylko wysp ę ale i pas zachodniego wybrze ża oraz rozbudowa lub budowa nowego GPZ w mie ście Świnouj ściu. • gazoci ąg. Zaopatruje on w gaz cał ą wysp ę Wolin i polsk ą cz ęść Uznamia. Przystosowany jest do reeksportu gazu do Niemiec.

Reasumuj ąc nale ży bezsprzecznie przyzna ć, że wyspy Uznam i Wolin stanowi ą jeden region, podzielony nie naturaln ą granic ą. Przemysł skoncentrowany jest w jego środkowej cz ęś ci, czyli w mie ście Świnouj ściu (b ędącym jednocze śnie jego centrum administracyjnym i kulturalnym). Pozostały obszar ma znakomite warunki do rozwijania turystyki. Uzupełnieniem są tam rolnictwo, wydobycie minerałów na niewielk ą skal ę, gospodarka le śna i rybołówstwo.

Barierami ograniczaj ącymi rozwój gospodarczy regionu s ą: • nie wystarczaj ąca dost ępno ść komunikacyjna regionu po obu stronach granicy, • brak drogowego i / lub kolejowego przej ścia granicznego umo żliwiaj ącego wymian ę w ramach regionu, • brak stałego poł ączenia pomi ędzy wyspami Uznam i Wolin, • brak koordynacji działa ń w ramach regionu (dotyczy to zarówno współpracy polsko – niemieckiej, jak i Świnouj ście – ZGWW), • brak planów rozwojowych po stronie polskiej, • narastaj ący problem bezrobocia, • niski poziom infrastruktury turystycznej po polskiej stronie, jak i znacz ące ró żnice w jej rozwoju po stronie niemieckiej (wybrze że morskie – okolice Achterwasser).

34 1.3 Szczególne predyspozycje uj ścia Odry do rozwijania przemysłu turystycznego.

1.3.1 Turystyka na świecie, w Polsce i regionie. Turystyka to forma czynnego wypoczynku poza miejscem stałego zamieszkania, zwi ązana z celami poznawczymi i elementami sportu. Zwykle traktowana jest jako jedna z form kultury fizycznej lub jako cz ęść krajoznawstwa. Jednym z wa żniejszych czynników stanowi ących o wielko ści ruchu turystycznego w danym regionie jest tzw. atrakcyjno ść turystyczna 18 . Uwa ża si ę na ogół, że przejawia si ę ona poprzez istnienie okre ślonej cechy charakterystycznej przyci ągaj ącej turystów w pewne tereny dzi ęki walorom krajobrazu naturalnego, klimatu, pomników historii, a tak że ró żnych interesuj ących obiektów zagospodarowania turystycznego. Podkre śla si ę przy tym, że termin atrakcyjno ść turystyczna posiada znaczenie wzgl ędne, a to z powodu ró żnych warunków psychofizycznych jej odbiorców. W szerszym znaczeniu turystyka obejmuje wszelkie formy dobrowolnej zmiany miejsca pobytu, je śli nie jest ona zwi ązana z prac ą zawodow ą lub zmian ą miejsca zamieszkania.

W świecie współczesnym turystyka jest czynnikiem rozwoju społeczno- gospodarczego i kulturowego. W wielu krajach dochody z turystyki stanowi ą znaczn ą cz ęść produktu krajowego brutto. Najwi ększe dochody z turystyki (przekraczaj ące 10 mld dolarów ameryka ńskich rocznie) osi ągaj ą Hiszpania, Stany Zjednoczone i Francja. 19 Turystyka, jako bran ża przemysłu, zgodnie z informacjami publikowanymi przez Mi ędzynarodow ą Organizacj ę Turystyki (WTO), przynosi

18 „Geografia atrakcji turystycznych Polski”, Zygmunt Kruczek i Stefan Sacha. Wydawnictwo PROKSENIA, Kraków 1997. 19 „Nowa encyklopedia powszechna PWN” tom 6, strona 504. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. 35 rocznie na świecie dochód rz ędu 4,2 bil. USD, co stanowi 11,6% produktu globalnego brutto (GDP) i zapewnia miejsca pracy dla około 228 milionów osób. Wielko ść inwestycji w turystyce w ostatnim czasie osi ągn ęła poziom 740 milionów USD rocznie. Szacuje si ę, że światowy dochód z turystyki osi ągnie w roku 2010 poziomu 9,5 biliona USD, czyli około 2 razy wi ęcej ni ż obecnie.

Osi ągni ęcia Polski na tym tle wygl ądały do niedawna, co najmniej nie źle. Polska w WTO nazywana była tygrysem turystki. W latach 1990-97 ilo ść odwiedzin turystów w Polsce zwi ększyła si ę o bez mała 600% z 3,4 mln do 19,5 mln. Spowodowało to wtedy przesuni ęcie Polski z 27 na 7 miejsce na świecie w randze WTO, je śli chodzi o liczb ę przyje żdżaj ących turystów. Dochody z turystyki wzrosły rocznie z 358 mln USD do 8,7 mld USD. 20

Niestety ze wzgl ędu na nieprawidłow ą i niekonsekwentn ą polityk ę kolejnych rz ądów, fiskalizm pa ństwa, niepewno ść i niespójno ść przepisów, afery w POIT, niewielkie zainteresowanie rozwojem turystyki na wszystkich szczeblach władzy, wreszcie okres dekoniunktury i zwi ązany z tym brak inwestycji, zdobyczy tych nie udało si ę utrzyma ć. Szczególnie wzrost bezrobocia i obni żenie realnych dochodów społecze ństwa spowodował spadek zainteresowania wypoczynkiem i turystyk ą. Przemysł turystyczny nale ży do najbardziej wra żliwych pod tym wzgl ędem.

W Województwie Zachodniopomorskim (plan zagospodarowania turystycznego wg. gmin, patrz rysunek 1:5) sytuacja wygl ąda nieco lepiej ni ż w kraju ogólnie. Dzi ęki korzystnemu poło żeniu w północno – zachodniej cz ęś ci Polski, na skrzy żowaniu ci ągów komunikacyjnych północ – południe o znaczeniu kontynentalnym i wschód – zachód o znaczeniu ponadregionalnym,

20 „Grenzüberschreitendes Tourismusmanagement”, Günter Meutzner, Bildungswerk des Allgemeinen Unternehmensverbandes Neubrandenburg E.V., Neubrandenburg 2000 36 niewielkiej odległo ści od du żych aglomeracji miejskich typu Berlin, Pozna ń, Wrocław, Hamburg oraz Malmö – Kopenhaga oraz znacznej atrakcyjno ści turystycznej przyje żdża tutaj wi ęcej turystów, a znaczny ich odsetek stanowi ą obcokrajowcy. Pozwala to cz ęś ciowo uniezale żni ć si ę od koniunktury na krajowym rynku turystycznym i mo że wpływa ć dodatnio na decyzje potencjalnych inwestorów. Region skupia 19% miejsc noclegowych kraju (z tego 26% w obiektach całorocznych) i zajmuje pierwsze miejsce pod wzgl ędem sprzedanych noclegów, je śli chodzi o obcokrajowców trzecie. W regionie dominuje turystyka pobytowa i wczasowa aczkolwiek du żą rol ę w statystykach województwa odgrywaj ą tury ści poruszaj ący si ę tranzytem przez Polsk ę, s ą to: Du ńczycy – 32,8%, Niemcy – 15,8%, Szwedzi – 15,7%, Norwegowie – 10,6% i Holendrzy – 10%.

Na potwierdzenie tezy o wa żnej roli turystyki, jako gał ęzi przemysłu niech b ędzie fakt, i ż pierwszych dziesi ęć gmin województwa o najwi ększych przychodach pokrywa ł ącznie 60% miejsc noclegowych. Ciekawe dane dotycz ące turystyki w zachodniopomorskim: • Gęsto ść zaludnienia w wynosi 76 mieszka ńców / km². • 35% mieszka ńców zamieszkuje du że o środki miejskie: Szczecin, Koszalin i Stargard • Baza noclegowa województwa to 143 800 miejsc w 70 hotelach, 9 motelach, 37 pensjonatach i 576 ró żnego rodzaju o środkach wczasowych. • Liczba miejsc noclegowych przypadaj ących średnio na jednego mieszka ńca to 8,3 ( średnia dla kraju to 2,0)

37

Rysunek 1:5. Turystyka wg. gmin województwa zachodniopomorskiego. Źródło: internet. Adres: http://www.um-zachodniopomorskie.pl/strategia280.html (2001-11-26). Obszary województwa o najwi ększej atrakcyjno ści turystycznej: • Uj ście Odry (dolna Odra, Zalew Szczeci ński, Wyspy Uznam i Wolin) • Pobrze że Bałtyckie od Pobierowa po Darłowo • Pas pojezierzy (Drawskie, I ńskie, My śliborskie, Wełty ńskie)

Obszarem o najwi ększej atrakcyjno ści turystycznej województwa oraz o najwi ększych potencjalnych mo żliwo ściach rozwoju turystyki jest uj ście Odry. Obejmuje on ciekawe tereny dolnej Odry, aglomeracj ę Szczeci ńsk ą, interesuj ące tereny Puszczy Goleniowskiej i Wkrza ńskiej, obszar Zalewu Szczeci ńskiego i Wyspy Uznam i Wolin.

38 1.3.2 Przedstawienie obszaru uj ścia Odry.

Uj ście Odry to krajobraz kulturowy, bardzo zbli żony do naturalnego. Jest to obszar nale żą cy do Polski i Niemiec, zamieszkiwany przez około 5 milionów mieszka ńców. Ze wzgl ędu na szczególne pi ękno obszar ten proklamowany został przez NFI 21 za krajobraz roku 1993/94. Dla ludzi żyj ących nad Odr ą, rzeka ta zwykle nie wydaje si ę atrakcyjna turystycznie. Równie ż decydenci do tej pory widzieli w niej raczej zagrożenie powodziowe oraz mo żliwo ści odprowadzania ścieków i transportu ładunków masowych. Tymczasem Odra jest jedn ą z nielicznych wielkich europejskich rzek, nad któr ą zachowały si ę jeszcze przetrzebione na zachodzie bezcenne lasy nadrzeczne, zwane gr ądami i ł ęgami. W takiej ilo ści nie wyst ępuj ą one nawet nad urocz ą sk ądin ąd królow ą polskich rzek - Wisł ą. Dlatego te ż wła śnie turystyka jest szans ą dla ekorozwoju nadodrza ńskich gmin. Mo żliwo ści rozwoju ofert turystycznych mog ą bazowa ć na walorach przyrodniczych, a tak że pomysłowo ści i inicjatywie mieszka ńców Nadodrza Korzy ści z rozwoju turystyki sprowadza j ą si ę nie tylko do bezpo średnich zysków finansowych, ale równie ż do poprawy wizerunku regionu. Wa żne jest jednak, aby turystyka nie niszczyła przyrody, b ędącej podstaw ą jej bytu. Do zniszczonego krajobrazu i przyrody nikt nie przyjedzie. Dla zmniejszenia ewentualnych negatywnych skutków przyrodniczych konieczne jest dostosowanie wielko ści ruchu turystycznego do naturalnej chłonno ści środowiska. Dobrym sposobem jest rozpraszanie ruchu na obszarach cennych i jego koncentracja na terenach odpornych wobec działalno ści człowieka. Znacznie

21 Naturfreunde Internationale – mi ędzynarodowa organizacja zało żona w Wiedniu w 1895. Zrzesza blisko 600 członków z 18 krajów Europy. NFI jest konsultantem przy Radzie Europy i UNESCO w sprawach zwi ązanych z ochron ą środowiska naturalnego człowieka. NFI szczególn ą uwag ę zwraca na obszary wykraczaj ące poza granice jednego pa ństwa, regiony wa żne ze wzgl ędów ekologicznych, które podlega ć powinny specjalnej ochronie, a s ą zagro żone przez dynamicznie rozwijaj ący si ę przemysł. 39 skuteczniejsze dla realizacji tych celów ni ż stawianie tablic zakazuj ących jest wła ściwe zagospodarowanie terenów: wytyczenie szlaków, przygotowanie miejsc wypoczynku, punktów informacyjnych i widokowych. Uj ście Odry do Bałtyku zaczyna si ę w rejonie Gozdowic, 130 km od Zalewu Szczeci ńskiego. Rzeka płynie tu zwykle leniwie. Dawniej meandrowała w bagiennym krajobrazie. Przed kilku laty po obu stronach rzeki powstały parki - po niemieckiej narodowy, po polskiej krajobrazowy22 . Oba parki według Mi ędzynarodowej Unii Ochrony Przyrody - IUCN zostały zakwalifikowane do pi ątej klasy. Ochrona przyrody w naszych krajach ró żni si ę jednak. Niemcy maj ą z pewno ści ą wi ęcej pieni ędzy. Zatrudniaj ą wi ęcej stra żników, rozbudowuj ą centrum edukacyjne. Na renaturyzacj ę krajobrazu przeznaczyli 80 milionów marek.

Dalej Odra przepływa przez aglomeracj ę Szczeci ńsk ą i dwoma głównymi nurtami uchodzi do Zalewu Szczeci ńskiego. Jest to basen uj ściowy tej rzeki, poło żony w Polsce i Niemczech, zamkni ęty od północy Wyspami Uznam i Wolin. Jest rozległym akwenem przymorskim o powierzchni wynosz ącej 687 km2 i średniej głęboko ści 3,8 m (najwi ększa gł ębia to 9 m). Akwen ten charakteryzuje specyficzn ą hydrochemi ą wód, która kształtuje si ę pod wpływem dopływu wód śródl ądowych i wymiany wód z morzem. Napływ wody z Bałtyku uzale żniony jest od kierunku i szybko ści wiatru, stanu morza, ci śnienia atmosferycznego i poziomu wody w Zalewie. Obj ęto ść wód Zalewu Szczeci ńskiego wynosi 2,58 km³, a ich wymiana odbywa si ę przeci ętnie 6-7 razy w roku.

Głównym dopływem Zalewu jest Odra. Zlewnia tej rzeki stanowi 1/3 powierzchni Polski (około 119 000 km²). Pozostałe znacz ące dopływy to Gowienica, Piana, Świniec, Wkra, Wołczenica i Zarow.

22 Za artykułem „Dolna Odra” – Krzysztof Smolnicki; Dolno śląska Fundacja Ekorozwoju. Publikacja w internecie, adres: www.odra.org.pl (2000-10-18). 40 Granica pa ństwowa pomi ędzy Niemcami i Polsk ą przebiega z północy na południe i dzieli ten akwen na dwie cz ęś ci: zachodni ą – Mały Zalew i wschodni ą – Wielki Zalew. Wielki Zalew (polska cz ęść akwenu) posiada powierzchni ę 410 km². Odznacza si ę on wi ększ ą dynamik ą wymiany wody. Przebiega t ędy tor wodny prowadz ący ze Świnouj ścia do Szczecina. Przeci ętne głęboko ści stale pogłębianego toru wynosz ą około 10-11 m.

Na obecny stan wód Zalewu Szczeci ńskiego wpływaj ą zarówno zanieczyszczenia akumulowane w osadach dennych tego akwenu, jak i stały dopływ zanieczyszcze ń wnoszonych wodami dopływów. W uj ściowym odcinku Odry odprowadzane s ą ścieki ze Szczecina, Polic oraz Zakładów Chemicznych „Police". Od kilku lat obserwowane jest obni żenie zasobno ści w zwi ązki mineralne fosforu i azotu, chocia ż akwen jest nadal silnie zeutrofizowany (zakwity fitoplanktonu). Jednak w roku 1999 w ślad za zwi ększonym udziałem wód śródl ądowych st ęż enia tych zwi ązków nieznacznie wzrosły.

Ocena wyników bada ń przeprowadzonych w 1999 roku potwierdza wnioski wynikaj ące z dotychczasowych długoletnich bada ń wód Zatoki Pomorskiej. Napływaj ące poprzez Świn ę i Dziwn ę bogate w substancje organiczne i zwi ązki biogenne wody Zalewu Szczeci ńskiego stanowi ą główn ą przyczyn ę eutrofizacji Zatoki Pomorskiej. Badana przybrze żna cz ęść Zatoki Pomorskiej charakteryzuje si ę podwy ższon ą zawarto ści ą zwi ązków biogennych: azotu i fosforu. Od pocz ątku lat 90-tych nie obserwuje si ę zmniejszenia zawarto ści azotanów, za ś uwidacznia si ę wyra źny spadek zawarto ści fosforanów. Symptomem eutrofizacji wód Zatoki jest wyst ępowanie silnych zakwitów fitoplanktonu. Stan sanitarny k ąpielisk na Zatoce Pomorskiej i Zalewie Szczeci ńskim jest dobry. Wszystkie miejscowo ści zlokalizowane wzdłuż wybrze ża województwa zachodniopomorskiego dopuszczone były do organizowania k ąpielisk.

41 Zalew Szczeci ński i Zatoka Pomorska maj ą wyj ątkowe znaczenie dla rozwoju naszego województwa. Na obszarach do nich przyległych zlokalizowany jest kluczowy przemysł województwa. Jednocze śnie jest to obszar o wyj ątkowych walorach przyrodniczych i turystycznych. Wdro żenie programów zrównowa żonego rozwoju dla tej strefy jest warunkiem polepszenia sytuacji materialnej mieszka ńców położonych tam gmin, a tak że poprawy jako ści wód.

b) Analiza SWOT stanu turystyki w obszarze uj ścia Odry.

1. Zalety • Poło żenie na granicy i nad morzem • Renta polityczno – geograficzna • Sąsiedztwo z Niemcami i blisko ść aglomeracji Berlina • Dobre poł ączenia komunikacyjne • Du ża ilo ść ró żnego rodzaju przej ść granicznych • Du ża ilo ść miejsc noclegowych • Bogactwo przyrody i dziedzictwa kulturowego • Du ża ró żnorodno ść oferty turystycznej • Polepszenie si ę stanu środowiska naturalnego, przede wszystkim wód • Rozwój współpracy w ramach np. Euroregionu POMERANIA 2. Wady • Nierównomierne rozmieszczenie bazy no clegowej (wi ększo ść znajduje si ę w pasie nadmorskim) i du ża ilo ść obiektów sezonowych • Du ża ilo ść obiektów o niskim standardzie, brak obiektów dysponuj ących zapleczem konferencyjnym

42 • Brak infrastruktury turystycznej w miejscach o du żej atrakcyjno ści • Kiepska jako ść dróg i niedorozwój środków komunikacji publicznej • Brak środków publicznych na dotowanie marketingu turystyki na rynku krajowym i rynkach zagranicznych • Stosunkowo du ża cz ęść bazy noclegowej funkcjonuje jeszcze na „starych” zasadach, jako o środki wcza sowe zakładów pracy • Nie wystarczaj ące zaanga żowanie gmin i powiatów w szukanie inwestorów w bran żę turystyczn ą • Brak oferty turystycznej na wysokim poziomie, mog ącej skłoni ć turystów np. z Niemiec lub Skandynawii do odwiedzenia regionu • Brak systemu informacji turystycznej • Brak image turystycznego regionu za granic ą • Brak tras turystycznych (samochodowych, rowerowych, kajakowych, itp.) • Brak kompleksowego przygotowania regionu do uprawiania żeglarstwa (brak map, marin, itp.) • Standard bazy turystycznej jest rela tywnie niski w porównaniu z wysokimi cenami • Niedostateczne środki finansowe dla rozwoju infrastruktury turystycznej • Du że rozdrobnienie w bran ży • Brak silnego lobby turystycznego w regionie 3. Szanse • Istniej ą podstawy do szybkiego rozwoju nast ępuj ących działów turystyki:

43
Turystyka biznesowa
Turystyka tranzytowa
Kongresy, zjazdy, konferencje
Turystyka ekologiczna (wiejska)
Krajoznawstwo
Turystyka wodna
Turystyka kwalifikowana • Wykorzystanie poł ączenia wodnego z Berlinem • Uwzgl ędnienie aspektów zagospodarowania tur ystycznego przy tworzeniu planów rozwoju gmin i powiatów • Uwzgl ędnienie turystyki przy planowaniu rozwoju przemysłowego regionu • Wykorzystanie renty geograficznej w procesie integracji z UE • Wypracowanie form koordynacji rozwoju turystyki poprzez zakładanie l ub rozszerzanie działalno ści organizacji turystycznych na wszystkich szczeblach 4. Zagro żenia • Konkurencja zagraniczna (Niemcy, południowa Skandynawia) • Konkurencja w kraju (Gda ńsk, Krynica Morska) • Niestabilno ść przepisów prawnych i finansowych • Dalsze trwanie dwóch subsystemów zarz ądzania podmiotami: komercyjnego i socjalnego • Brak koordynacji rozwoju turystyki w regionie.

Tablica 1-1. Źródło: opracowanie własne

44

2 MO ŻLIWO ŚCI DALSZEGO ROZWOJU SPOŁECZNO – GOSPODARCZEGO.

2.1 Perspektywy zmian w gospodarce regionu. Współczesny świat cechuje sie ć wzajemnych powi ąza ń i zale żno ści. Ich działanie mo żna dostrzec w sferze polityki, ekonomii, ochrony środowiska, kulturze i szeroko rozumianych stosunków społecznych. Podlegaj ą im nie tylko całe pa ństwa, ale i pojedyncze regiony. Poniewa ż Polska ju ż niemal 10 lat temu wkroczyła na drog ę gospodarki rynkowej i zupełnie otworzyła si ę na świat, a wskutek wej ścia do Unii Europejskiej poddana zostanie dodatkowym zabiegom globalizacyjnym, światowe trendy - trendy globalne, czy jak wol ą niektórzy, megatrendy - dotkn ą j ą wcze śniej czy pó źniej. Region wysp Uznam i Wolin ze wzgl ędu na swe poło żenie i portowy charakter jest bezpo średnio pod ich wpływem ju ż od momentu przełomowych zmian w 1990 roku. Najwi ększy dotychczas wpływ na życie mieszka ńców regionu wywarły: • prywatyzacja, • urynkowienie gospodarki mieszkaniowej, • liberalizacja handlu, • wzrost znaczenia ekologii, • globalizacja gospodarki. Trudno jest jednak dzi ś sprecyzowa ć jednoznacznie, które z trendów, kiedy i z jak ą moc ą, oddziaływa ć b ędą w przyszło ści na nasz region i jego społeczno ść . Wa żne jest jednak, aby przy planowaniu rozwoju regionu były one brane pod uwag ę. Jedn ą z podstawowych cech dotycz ących gospodarki badanego obszaru jest znaczna dysproporcja, je śli chodzi o stopie ń industrializacji. Wysoko uprzemysłowiona jest tylko cz ęść centralna, nale żą ca do miasta Świnouj ście 45 (patrz rysunek 2:1, przedstawiaj ący uprzemysłowienie gmin województwa zachodniopomorskiego). Pozostały obszar w zasadzie nie jest uprzemysłowiony.

Rysunek 2:1. „Uprzemysłowienie gmin województwa zachodniopomorskiego” . Źródło: internet. Adres: http://www.um-zachodniopomorskie.pl/strategia280.html (2001-11-26).

Na wyspie Wolin rozwija si ę przede wszystkim sfera usług zwi ązana z turystyk ą, gospodarka le śna i rolna oraz drobne rzemiosło i handel. Nie ma planów dotycz ących rozwoju przemysłu na tym obszarze.

Po stronie niemieckiej, w powiecie Przedpomorze Wschodnie (niem. Ostvorpommern) wydzielono 14 tzw. parków działalno ści gospodarczej (z tego

46 dwa s ą jeszcze w fazie budowy). Obejmuj ą one ł ącznie 370 ha tzn. 87% gospodarczo wykorzystywanych powierzchni, z tego na wyspie Uznam znajduje si ę 15 ha (stanowi to 4% terenów wykorzystywanych gospodarczo). Ze strony władz powiatu nie ma dalszego zapotrzebowania na tego typu tereny. Mo żna jednak oczekiwa ć w przyszło ści konfliktów mi ędzy małymi rozproszonymi zakładami przemysłowymi na wyspie Uznam a ograniczeniami wynikłymi z rozwoju turystyki. Wła śnie wobec takich zakładów powstaje kwestia ich przeniesienia na specjalnie do tego przeznaczone tereny. Z zapisów w dokumencie pt. „Strategia Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego do roku 2015”, b ędącego podstaw ą dla budowania strategii poszczególnych gmin wynika, że podział taki zostanie zachowany. Świnouj ście ma przej ąć w cało ści rol ę centrum gospodarczego wysp Uznam i Wolin b ędąc jednocze śnie północnym biegunem aglomeracji szczeci ńskiej. Rozwijana b ędzie sfera gospodarki morskiej i turystyka. Warunkiem utrzymania wiod ącej roli gospodarki morskiej w ekonomice regionu b ędzie jednak stworzenie warunków do zwi ększenia mi ędzynarodowej konkurencyjno ści portów morskich, rozwój ich funkcji portowych oraz stworzenie funkcjonalnego, atrakcyjnego pod wzgl ędem tranzytowym systemu transportowego. Jest to tak że warunek wzrostu potencjału gospodarczego miast portowych, które powinny pełni ć rol ę biegunów wzrostu dla gmin znajduj ących si ę na obszarze ich oddziaływania. Wśród przedsi ębiorstw regionu zwi ązanych z gospodark ą morsk ą najwi ększe to: • Morska Stocznia Remontowa S.A. z dwoma dokami o no śno ści 4500 i 3500 ton, specjalizuj ąca si ę w naprawie, remoncie i przebudowie statków pełnomorskich o wyporno ści do 35 tysi ęcy ton. Stocznia świadczy swoje usługi głównie dla armatorów niemieckich i skandynawskich. • Port Handlowy Świnouj ście jest dzi ęki dogodnemu poło żeniu geograficznemu polskim centrum przeładunkowym suchych ładunków 47 masowych, głównie w ęgla, rud żelaza, kruszywa. W coraz szerszym zakresie oferuje równie ż obsług ę ładunków drobnicowych (wykres 2-1 opisuje rodzaje przeładowywanych ładunków w 7 podstawowych kategoriach). Je śli chodzi o kierunki przepływu towarów dominuje export towarów (Wykres 2- 2). Mo żliwo ści przeładunkowe wynosz ą około 12 milionów ton rocznie. Port dysponuje pi ęcioma nabrze żami.

Węgiel

Ruda 4058,58 Kruszywo

Inne masowe

17,59 Zbo że 161,32 185,47 2031,37 Drobnica 106,95 61,03 Płynny pak

Wykres 2-1. „Rodzaj przeładowywanych towarów w PH Ś” Dane za rok 2000. Opracowanie własne n.pdst.: http://www.phs.com.pl/pl/stats.html (02-01-16)

Export

4081 Import

Tranzyt export

2050 Tranzyt import 140 351

Wykres 2-2. „Kierunek przepływu masy towarowej w PHŚ” Dane za rok 2000. Opracowanie własne n.pdst.: http://www.phs.com.pl/pl/stats.html (02-01-16)

48 • Przedsi ębiorstwo Połowów Dalekomorskich i Usług Rybackich "Odra" jest armatorem trawlerów rybackich. Czasy świetno ści przedsi ębiorstwa przypadaj ą na lata 70-te, dzisiaj ze wzgl ędu na zmniejszaj ącą si ę liczb ę łowisk znacznemu ograniczeniu ulega ilo ść poławianych ryb. • Terminal Promowy Świnouj ście Sp. z o.o. zajmuje si ę zarz ądzaniem baz ą promow ą – jednym z najnowocze śniejszych terminali promowych na Bałtyku. Świadczy nast ępuj ące usługi: portowa obsługa statków ro-ro i promów morskich, obsługa (wykres 2:3 obrazuje wielko ść przeładunków) ruchu pasa żerskiego, przeładunek ro-ro samochodów osobowych i ci ęż arowych, autokarów i wagonów kolejowych, przeładunek i składowanie naczep drogowych i trailerów, składowanie i magazynowanie towarów oraz pojazdów w imporcie / eksporcie. Ze Świnouj ścia utrzymywana jest regularna żegluga promowa z Kopenhag ą (DK), Ystad (S) i Altwarp (D). W roku 2000 przez terminal przewin ęło si ę 600 389 pasa żerów.

Autokary

600000 Samochody 500000 ci ężarowe

400000 Wagony 300000 erowie

200000 ż Samochody

100000 Pasa osobowe osobowe Samochody

0 Wagony Pasa żerowie

1968 1978 1988 1998 arowe ęż ci Samochody Autokary

Wykres 2-3. „Przewozy na terenie Bazy Promów Morskich w Świnouj ściu w latach 1966-1998”. Źródło: Baza Promów Morskich – opracowanie własne.

49 Ponadto przed kilkoma laty wielk ą szans ę na rozwój regionu upatrywano w tworzonym WOC (Wolny Obszar Celny). Jego infrastruktur ę stanowi ą: • baseny Portowy i Bałtycki, o ł ącznej długo ści nabrze ży 2 200 m • bocznica kolejowa o długo ści 8736 m wraz z zespołem torów zdawczo - odbiorczych, mog ących obsługiwa ć jednorazowo 50 wagonów dwuosiowych • obrotnica statków o średnicy 250m • budynki i budowle produkcyjne (dwie chłodnie składowe o pojemno ści 16 000) • stoczniowe warsztaty remontowe oraz budynki administracyjno - socjalne • utwardzone place składowe, o ł ącznej powierzchni 8 200m kwadratowych • infrastruktura techniczna (woda, ścieki, energia elektryczna)

Niestety idea ta nie przyniosła oczekiwanych po żytków. Powodem takiego stanu rzeczy mo że by ć nie do ko ńca uregulowany system ulg – korzy ści dla firm inwestuj ących na terenie WOC oraz wysokie stawki (nale ży tutaj wzi ąć pod uwag ę niezagospodarowan ą i niedoinwestowan ą infrastruktur ę małych portów dawnego NRD stanowi ących du żą konkurencj ę w sektorze obsługi statków małej i średniej wielko ści).

Rysunek 2:2. „Logo WOC w Świnouj ściu” . Źródło internet.

Gmina nie uzyskała spodziewanych korzy ści zwi ązanych ze zwi ększonym zatrudnieniem oraz z danin miejscowych, a pa ństwo nie otrzymuje wpływów z podatków. Po raz kolejny okazało si ę, że dobra sk ądin ąd inicjatywa dzi ęki olbrzymiemu fiskalizmowi w naszym kraju oraz ewidentnie źle

50 skonstruowanym przepisom, które z jednej strony dopuszczaj ą istnienie stref wolnocłowych a z drugiej nie dopuszczaj ące do obrotu towarów i usług rzeczywi ście z pomini ęciem cła (przy zastosowaniu pewnych reguł przecie ż o to chodzi) została uci ęta. Po przyst ąpieniu Polski do Unii Europejskiej WOC zostanie zlikwidowane, poniewa ż na terenie Unii nie mo że by ć obszarów o tym statusie. Przyszło ść WOC wydaje si ę by ć przes ądzona. Obok tych najwi ększych istnieje cały szereg firm zwi ązanych z szeroko poj ętą gospodark ą morsk ą. Wszystkie z nich prze żywaj ą obecnie trudno ści. W najgorszej sytuacji, zagro żone upadło ści ą jest Przedsi ębiorstwo Połowów Dalekomorskich i Usług Rybackich "Odra". Wydaje si ę, że du żą , nie w pełni wykorzystan ą dotychczas szans ą na rozwój portu Świnoujskiego jest przej ęcie pewnej cz ęś ci przeładunków dla Berlina i zaopatrywanie tej aglomeracji drog ą wodn ą z wykorzystaniem polskich barek. Mo żliwe jest tak że wykorzystanie zachodnioeuropejskiego systemu dróg wodnych (Rysunek 2:3 przedstawia system dróg wodnych Europy) i zarabianie na przeładunkach i transporcie. Transport wodny jest najta ńszym sposobem transportu towarów masowych.

Rysunek 2:3. „Drogi wodne w Europie” . Źródło: internet. Adres: http://www.port.szczecin.pl/index_pl.htm (2001-01-08)

51 Pierwszymi inwestycjami wykorzystuj ące t ę rent ę geograficzn ą Świnouj ścia s ą: terminal przeładunku paliw płynnych PORTA-PETROL oraz terminal przeładunku paku.

Po stronie niemieckiej jedynym du żym przedsi ębiorstwem bran ży morskiej jest stocznia „Peenewerft” zatrudniaj ąca w swych najlepszych czasach około 3 000 osób (w tej chwili 735 osób). W 1992 roku przej ęta została przez grup ę Detlef Hegemann. Kapitał zało życielski firmy to 70.000.000,- DM. Stocznia mo że budowa ć jednostki ró żnych typów, od kontenerowców i ro-ro po łodzie rybackie. Dysponuje suchym dokiem przystosowanym do obsługi jednostek o długo ści do 172 m i szeroko ści do 30 m.

W Niemczech na podstawie ustawy o planowaniu krajowym rz ąd krajowy kraju zwi ązkowego Meklemburgia Przedpomorze wypracował w roku 1993 pierwszy Krajowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego.

Regionalny Program Planowania Przestrzennego zatwierdzony przez rz ąd krajowy 1998-09-08 stanowi podstaw ę rozwoju przestrzennego i osadniczego regionu. Obejmuje horyzont czasowy 5 – 10 lat. Poniewa ż w jego wypracowaniu bior ą udział wszystkie zainteresowane powiaty, miasta na prawach powiatu i gminy nale żą ce do ww. powiatów, plan stanowi poł ączenie mi ędzy celami planowania przestrzennego kraju zwi ązkowego, powiatu i gmin. Nie istnieje jeszcze plan rozwoju dla powiatu Przedpomorze Wschodnie (Ostvorpommern).

Najwa żniejsz ą rol ę u naszych zachodnich s ąsiadów na wyspie Uznam przywi ązywa ć si ę b ędzie do nast ępuj ących gał ęzi przemysłu: • turystyka – b ędąca gał ęzi ą podporz ądkowane s ą wszystkie wiod ącą, której pozostałe, 52 • gospodarka rolna – ekstensywne • przemysł wydobywczy – zagospodarowanie ma miejsce na wydobycie żwiru, ok. 2 050 ha na wyspie Uznam. • rybołówstwo, Cz ęść powierzchni le ży odłogiem • gospodarka le śna, w ramach programu Unii • rzemiosło, Europejskiej. Zabezpieczenie • handel, rolniczego wykorzystania • gospodarka morska. terenów w celu utrzymania krajobrazu jest wa żne dla rozwoju turystyki,

Oprócz wspomnianego planu, dla terenów przygranicznych (wzdłu ż całej polsko – niemieckiej granicy) powstał nadrz ędny mi ędzynarodowy plan rozwoju polsko-niemieckiego regionu przygranicznego. Po stronie niemieckiej w roku 1995 został opracowany przez Federalne Ministerstwo Planowania Przestrzennego, Budownictwa i Rozwoju Miast, przy współudziale odpowiednich ministerstw krajów zwi ązkowych Meklemburgi Przedpomorza, Berlina, Brandenburgii i Saksonii. Po stronie polskiej w uzgodnieniach brali udział: Ministerstwo Budownictwa i cztery ówczesne województwa granicz ące z RFN (szczeci ńskie, gorzowskie, zielonogórskie i jeleniogórskie).

Główne zagadnienia planu to: • ochrona i rozwój terenów naturalnych, rolnictwa i turystyki, • polepszenie struktury osadniczej, • polepszenie struktury komunikacyjnej. Ustalenia, które z planu wynikaj ą nie maj ą wprawdzie charakteru wi ążą cego, tym niemniej świadcz ą rozwoju współpracy na zewn ętrznej granicy

53 Unii Europejskiej. Współpraca taka jest niezb ędna w procesie przyst ępowania Polski do tego zwi ązku.

Na podstawie przytoczonych wy żej faktów mo żna wnioskowa ć, że w badanym obszarze nie przewiduje si ę rozwoju przemysłu, a na pewno nie w rozumieniu przemysłu wysokotowarowego. Produkcja, je śli taka istnie ć b ędzie niskotowarowa, z du żym stopniem specjalizacji i nie b ędzie mogła stanowi ć obci ąż enia dla środowiska. W Świnouj ściu działa powstała w 1988 firma TECHMARIN (prowadzenie specjalistycznych remontów w przemy śle ci ęż kim, np. w okr ętownictwie, gazownictwie, energetyce – od 1998 roku posiada certyfikat ISO 9001 23 ), farma wiatrowa (zespół siłowni wiatrowych) powstała pod Wołogoszcz ą, a w Wiejkowie koło Wolina podobn ą inwestycj ę planuje pewna du ńska firma (w planach jest 15 wiatraków z nowoczesnymi siłowniami firmy VESTAS, ka żdy o mocy 2 MW, ł ączny koszt przedsi ęwzi ęcia szacuje si ę na 30 – 40 mln USD 24 ). Du żą zalet ą regionu jest istnienie w bezpo średniej blisko ści o środków akademickich. Ze strony polskiej jest nim Szczecin z 7 wy ższymi uczelniami i licznymi placówkami badawczymi. W ostatnim tak że czasie w Świnouj ściu powstaje coraz wi ększa ilo ść punktów wykładowych tych że uczelni. Po stronie niemieckiej znacz ącym o środkiem akademickim jest miasto Gryfia (niem. Greifswald).

Znacz ącą rol ę w rozwoju regionu mie ć b ędą usługi oraz handel. W oparciu o rzesz ę turystów i kuracjuszy odwiedzaj ących region rozbudowa ć mo żna znacznie sie ć sklepów i hurtowni i to po obu stronach granicy. Jedynym problemem jest tutaj olbrzymia dysproporcja w ilo ści potencjalnych klientów w poszczególnych porach roku.

23 Informacja ze strony: http://www.techmarin.com.pl/ofirmie.htm (02-01-14) 24 Informacja za Internetowym Serwisem Informacyjnym – www.elektrownie-wiatrowe.org.pl (01-06-12) 54 O rozwoju gospodarczym regionu decydowa ć b ędzie jednak przede wszystkim jego dost ępno ść komunikacyjna. Po stronie polskiej fantastyczne znaczenie ma tutaj budowa autostrady A3 ze Szczecina lub mo że nawet Świnouj ścia do Lubawki. W 1994 r. Rada Ministrów do programu budowy autostrad dodała połączenie A-3 przebiegaj ące południkowo od Szczecina do Lubawki. Poniesione zostały wydatki na uzyskanie wskaza ń lokalizacyjnych i badania ocen oddziaływania autostrady na środowisko naturalne. W 1998 r. Generalna Dyrekcja Dróg Publicznych (GDDP) opublikowała raport, w którym oszacowała ruch na autostradzie A-3 na znacznie mniejszy ni ż poziom uznawany za opłacalny. Konsekwencj ą tego dokumentu było przesuni ęcie przez Ministerstwo Transportu terminu budowy autostrady A-3 na okres po 2015 roku. Oznacza to, że w decyzjach rz ądowych autostrada A-3 utraciła priorytetowy status. Decyzje te nie uwzgl ędniły zasadniczych argumentów przemawiaj ących za jej budow ą.

Interesy narodowe Brak perspektywicznej polityki transportowej znacz ąco osłabia powi ązania Pomorza Zachodniego z reszt ą kraju. Ju ż dzisiaj Szczecin jest lepiej powi ązany komunikacyjnie z Berlinem ni ż z Warszaw ą. W konsekwencji Szczecin wci ągni ęty zostaje w stref ę wpływów Berlina, czyni ąc z regionu zachodniopomorskiego swoje zaplecze. Ogólnopolskie korzy ści Autostrada A3 spełnia dwie wa żne funkcje: krajow ą i gospodarcze tranzytow ą. Stanowi ć mo że o ś rozwoju Polski Zachodniej i będzie jednocze śnie łącznikiem w skali kontynentalnej mi ędzy Skandynawi ą i Południem Europy, z wykorzystaniem głó wnego węzła transportowego, jakim jest Port Szczecin – Świnouj ście. Znaczenie przepraw promowych w obsłudze połącze ń pasa żerskich mi ędzy Polsk ą i Skandynawi ą zależy od dróg umo żliwiaj ących dojazd do portów morskich. Przewa żaj ąca cz ęść ruchu pasa żerskiego (80%) i przewozu samochodów

55 ci ęż arowych (80%) przypadaj ąca na polskie porty koncentruje si ę w Świnouj ściu. 25 Regionalne korzy ści A-3 sprzyja ć b ędzie rozwojowi regionów Polski Zachodniej. gospodarcze Wybudowanie tej autostrady przyczyni si ę do ograniczenia bezrobocia, zarówno w aspekcie krótkookresowym, gdyż w czasie budowy autostrady zwi ększy si ę popyt na regionalnych rynkach pracy, jak i długookresowym - poprzez aktywizacj ę gospodarcz ą obszarów przy niej położonych. Korzy ści z rozwoju Port Szczecin-Świnouj ście i autostrada A-3 to atuty kraju współpracy le żą cego nad morzem, który dzi ęki wspólnym z Uni ą Europejsk ą mi ędzynarodowej inwestycjom mo że sta ć si ę powa żanym partnerem w zintegrowanej gospodarce europejskiej. Przykładowo Port Szczecin-Świnouj ście znakomicie wkomponowuje si ę w unijny projekt TRANS LOGIS, którego uczestnikami s ą graniczne regiony trzech krajów Polski, Niemiec i Szwecji. Projekt ten ma na celu dokonanie analiz wielko ści i asortymentu towarów przemieszczanych w badanym obszarze i znalezienie optymalnego rozwi ązania transportowego z ekonomicznego i ekologicznego punktu widzenia.

Tabela 2-1. Korzy ści z powstania autostrady A3. Opracowanie własne n.pdst. „Lobbing potrzebny, czy zb ędny? Przykład autostrady A3” autorstwa Urszuli Rupnik. Pismo „Advertising & You”, nr 2/2001 (10).

Powy ższe zestawienie wykazuje, że odłożenie w czasie terminu rozpocz ęcia budowy A-3 lub zaniechanie tej inwestycji oznacza dobrowoln ą rezygnacj ę przez Polsk ę z ekonomicznych korzy ści wynikaj ących z funkcjonowania kluczowego, transkontynentalnego szlaku transportowego. Oznacza te ż zgod ę na ekonomiczn ą marginalizacj ę Polski Zachodniej. Skierowanie tranzytu do Niemiec, Czech, Austrii, Słowacji i W ęgier przez porty niemieckie i niemiecki system transportowy, w sposób oczywisty osłabi Port

25 Dane za artykułem „Lobbing potrzebny, czy zb ędny? Przykład autostrady A3” autorstwa Urszuli Rupnik. Pismo „Advertising & You”, nr 2/2001 (10). 56 Szczecin-Świnouj ście oraz na wiele lat ograniczy wpływy do polskiego bud żetu z tytułu eksportu usług. Nale ży tutaj doda ć, że obecnie ruch przez porty w miejscowo ściach Rostock, Warnemünde i Neu Mukran jest na tyle du ży, że władze Niemiec sprzyjaj ą projektowi przesuni ęcia nadmiaru ruchu tranzytowego na wschód.

Rysunek 2:4. „Korytarz transportowy północ – południe w oparciu o autostrad ę A-3” Źródło internet, adres: http://www.port.szczecin.pl/index_pl.htm (2001-02-01)

57 Po stronie niemieckiej budowana jest autostrada bałtycka A-20 (Ostseeautobahn) 26 . Zgodnie z planami Deutsche Einheit Fernstraßen Planungs- und Bau GmbH (DEGES) 27 do roku 2005 kosztem prawie 4 mld DM autostrada ma zosta ć ukończona. Docelowo b ędzie miała długo ść 324 km. Przebiega ć będzie w bezpo średniej blisko ści obu mostów wjazdowych na Wysp ę Uznam, w pobli żu stolicy powiatu Nakła n/Pian ą (Anklam). W ten sposób zaistnieje bezpo średnie poł ączenie z aglomeracj ą Berlina na południu i miastami Rostok, Szwerin, Lubeka i Hamburg na zachodzie no i oczywi ście systemem autostrad europejskich. Na stycze ń 2002 uko ńczonych jest 70% prac (pierwszy, 26,4 km odcinek przekazano ju ż w listopadzie 1997 roku – prace projektowe zacz ęto w 1990 roku), gotowy jest odcinek Rostok – Lubeka i Pasewalk – A11 (autostrada Szczecin – Berlin). Obecnie trwaj ą prace przygotowawcze nad rozplanowaniem oznakowania wyprowadzaj ącego ruch samochodowy z autostrady na Wysp ę Uznam. Powa żnym problemem jest tak że brak stałego poł ączenia pomi ędzy wyspami Uznam i Wolin. Na dzie ń dzisiejszy autokary, samochody ci ęż arowe oraz samochody osobowe, aby dosta ć si ę na Wysp ę Uznam musz ą korzysta ć z przeprawy promowej Karsibór. Samochody osobowe zarejestrowane w Świnouj ściu maj ą mo żliwo ść korzystania ze sprawniejszej przeprawy Centrum (obostrzenie te nie obowi ązuje wszelkich samochodów osobowych w godzinach 22:00 – 06:00). W lecie, w godzinach szczytu na Karsiborzu czas oczekiwania na przepraw ę si ęga do około 3 godzin, w centrum do 40 minut. Poniewa ż nie mo żna zapewni ć obsługi zwi ększonej ilo ści ruchu w satysfakcjonuj ącym stopniu, ze wzgl ędu na olbrzymie koszty obsługi obu przepraw (przeprawa „Karsibór” finansowana jest z bud żetu wojewody,

26 Dane za artykułem „Ein Mythos nimmt Gestalt an” Christopha Seils’a z archiwum gazety Berliner Zeitung (1997-07-22). 27 Niemiecki Zwi ązek Planowania i Budowy Dróg Sp. z o.o. (tłumaczenie autora) 58 „Centrum” mimo nowych regulacji ci ągle z bud żetu gminy Świnouj ście) oraz że zarówno pojemno ść jak i cz ęstotliwo ść działania promów jest niewystarczaj ąca zarówno dla mieszka ńców, jak i dla go ści Rada Miasta Świnouj ścia uchwał ą nr VIII/52/99 z dnia 25 marca 1999 upowa żniła Zarz ąd Miasta do podj ęcia działa ń przygotowawczych w celu ustanowienia stałego poł ączenia Wysp Uznam i Wolin. Ewentualny most musiałby mie ć jednak wysoko ść przynajmniej 47 metrów (ze wzgl ędu na płyn ące do portu w Szczecinie statki i niestabilny stan wody), dlatego te ż zdecydowano si ę na tunel. 28 . Inwestycja ta miałaby ustanowi ć poł ączenie drogowe lub kolejowo – drogowe (26 czerwca 1999 podpisano pomi ędzy Deutsche Bahn AG, PKP oraz Miastem Świnouj ście list intencyjny w sprawie budowy tunelu kolejowego). Budowa odby ć miałaby si ę metod ą elementów zatapialnych. Miasto na prace przygotowawcze, plany, ekspertyzy, dokumenty prekwalifikacyjne, itp. poniosło wydatek w niebagatelnej kwocie 800 000 zł. Wkrótce okazało si ę jednak, że całe przygotowanie inwestycji opierało si ę na bł ędnych zało żeniach i do rozpocz ęcia budowy nigdy nie doszło. Za zmarnotrawienie pieni ędzy publicznych nikt nie poniósł odpowiedzialno ści.

W tym wypadku mo że nale żałoby si ę zastanowi ć, czy nie byłoby bardziej korzystne (realne) zrezygnowa ć z projektu drogiego tunelu, a zdecydowa ć si ę na du że ta ńszy i mniej skomplikowany projekt średniej wysoko ści mostu zwodzonego. Liczba du żych statków, dla których most taki musiano by otwiera ć nie przekracza 5 tygodniowo. Wyznaczenie stałych godzin otwarcia mostu w porach o niskim nat ęż eniu ruchu kołowego zminimalizowałoby utrudnienia zwi ązane z przerwami w ruchu. Most w przeciwie ństwie do tunelu byłby wspaniał ą wizytówk ą miasta i znakomitym punktem widokowym. Przed

28 „Budowa tunelu pod Świn ą – dokument prekwalifikacyjny” – Zarz ąd Miasta ; Świnouj ście 5.07.1999 59 rozpocz ęciem prac przygotowawczych nale żałoby jednak sprawdzi ć mo żliwo ść uzyskania środków pomocowych UE i poinformowa ć o zamiarach s ąsiadów.

Najwi ększ ą jednak przeszkod ą w rozwoju gospodarczym regionu jest brak przej ść granicznych. W znacz ący sposób utrudnia to wymian ę towarow ą i rozwój turystyki. Poni żej istniej ące Punkty Kontroli Granicznej: • Terminal Promów Morskich (przej ście obsługuj ące ruch osobowy i towarowy; poł ączenia z Ystadt, Malmö, Kopenhag ą i Starym Warpnem), • drogowe przej ście graniczne na ul. Wojska Polskiego (obsługuje tylko ruch pieszych, nie ma mo żliwo ści oclenia ewentualnych towarów oraz przejazdu pojazdów samobie żnych), • morskie przej ście graniczne na Chorzelinie (obsługuje ruch jednostek wpływaj ących i wypływaj ących z Polski).

Ponadto Urz ąd Celny i Stra ż Graniczna zobowi ązane s ą do dokonania odprawy celno-granicznej w ka żdym miejscu w strefie nadgranicznej, je śli jest to odpowiednio uzasadnione. Odprawy takie dokonywane s ą, wi ęc przede wszystkim na terenie portu; dotyczy to zarówno jednostek handlowych jak i pasa żerskich (w najwi ększym stopniu s ą to jednostki zajmuj ące si ę mi ędzynarodow ą żeglug ą przybrze żną).

Byłoby wskazane otwarcie dodatkowo nast ępuj ących przej ść granicznych: • na przedłu żeniu ulicy Żeromskiego (dla pieszych i rowerzystów bez mo żliwo ści pełnej odprawy celnej) – przej ście mo że by ć czynne tylko w ograniczonym czasie, • przej ście kolejowe na przedłu żeniu ulicy Wojska Polskiego,

60 • na przedłu żeniu ulicy Wojska Polskiego (pełna odprawa pojazdów o ci ęż arze do 5 ton i autokarów), • na przedłu żeniu ulicy Grunwaldzkiej – j.w., • w dzielnicy Wydrzany (dla pieszych i rowerzystów bez mo żliwo ści pełnej odprawy celnej) – przej ście mo że by ć czynne tylko w ograniczonym czasie.

W zwi ązku z brakiem przej ść granicznych nie jest mo żliwe wykorzystanie przez polsk ą stron ę lotniska Heringsdorf oraz innych składników niemieckiej infrastruktury turystycznej, np.: termy bałtyckiej, lodowiska, muzeów, kasyna gry, itd. – nie wyst ępuj ących po stronie polskiej. Z kolei Niemcy nie mog ą korzysta ć np. ze świnoujskiego terminala promów morskich. Umo żliwienie przejazdu zwi ększyłoby w znacz ący sposób atrakcyjno ść turystyczn ą naszych wysp. W czasie krótkiej wizyty w Świnouj ściu kanclerza Niemiec Schröder’a, w sierpniu 2001, rozmawiano o konieczno ści otwarcia przej ść drogowych i pieszych. Oczywi ście nie nale ży spodziewa ć si ę natychmiastowych rezultatów. Tego typu decyzje zapadaj ą na najwy ższym szczeblu.

Jedn ą z najwi ększych przeszkód jest po stronie niemieckiej stanowisko miejscowych władz. Twierdzi si ę, że przy ruchu rz ędu 12 000 samochodów dziennie na drodze Ahlbeck – Wołogoszcz nie ma mo żliwo ści wprowadzenia ruchu tranzytowego. Trudno odmówi ć takiemu argumentowi racji, jednak istniej ą mo żliwo ści ograniczenia ci ęż aru pojazdów przekraczaj ących granic ę oraz skierowanie ruchu na południow ą, mniej obci ąż on ą cz ęść wyspy. Tym bardziej, że po wst ąpieniu Polski do UE granica po prostu przestanie istnie ć i nie przygotowanie si ę wcze śniejsze obu stron prowadzi ć mo że do du żych utrudnie ń w funkcjonowaniu całego regionu.

61 Niezale żnie od wy żej przytoczonych dyskusji prowadzone s ą odr ębne prace nad przedłu żeniem linii Uznamskiej Kolejki Uzdrowiskowej (Usedomer Bäder Bahn) do Świnouj ścia, wybudowanie tutaj przystanku kolejowego i ewentualne przedłu żenie jej w pó źniejszym czasie do lotniska Heringsdorf. W tym celu wcze śniej musi zosta ć podpisane porozumienie o otwarciu kolejowego przej ścia granicznego. Miasto Świnouj ście wyst ąpiło w roku 2001 z wnioskiem do UE o przyznanie na t ą inwestycj ę środków pomocowych.

2.2 Turystyka.

Problem turystyki i gospodarki nale ży traktowa ć równorz ędnie, tzn. nie ma turystyki bez gospodarki i gospodarki bez turystyki. W regionie Uznam – Wolin jest to problem bardzo istotny i niestety przede wszystkim w Polsce lekcewa żony.

2.2.1 Turystyka w niemieckiej cz ęś ci regionu. W Niemczech turystyka od dawna traktowana jest jako powa żne źródło dochodów. Pa ństwo i gminy pomagaj ą w jej rozwoju, wspierane s ą inicjatywy proturystyczne, pomaga si ę nawet pojedynczym podmiotom gospodarczym i całym grupom interesów. W turystyce (lub zawodach zale żnych od ruchu turystycznego) zatrudnionych jest 2,8 mln osób, co stanowi 8% wszystkich zatrudnionych. Turystyka przynosi Niemcom rocznie 275 mld DM obrotu 29 i stanowi udział w wysoko ści 8,6% w PKB.

Niemcy zdaj ą sobie równie ż spraw ę, że średnio a ż 2 – 3% obrotu netto w turystyce wpływa do kas gmin w postaci ró żnego rodzaju podatków i danin

29 Za pozycj ą „Wirtschafts- und Arbeitsmarktfaktor Tourismus in Mecklemburg – Vorpommern. Zahlen – Daten – Fakten“. Koncepcja i redakcja: Referatsgruppe Tourismus des Wirtschaftsministeriums. Stan na lipiec 2000. 62 lokalnych, jak podatki dochodowe, od nieruchomo ści, zezwolenia, licencje, opłata miejscowa, itp. W tzw. „nowych” krajach zwi ązkowych Niemiec (tak mówi si ę oficjalnie okre ślaj ąc tereny dawnej NRD) turystyka rozwija si ę praktycznie dopiero od 1990 roku. W okresie socjalistycznym turystyka miała charakter masowy i bardzo okrojony w ofercie. Kto chciał wybra ć si ę na wczasy miał do dyspozycji tylko i wył ącznie domy FDGB (organizacja zbli żona celami i struktur ą do naszego FWP). Na uzyskanie skierowania do o środka w atrakcyjnym miejscu (Rugia, Uznam, Rudawy) i czasie (lipiec i sierpie ń nad morzem, stycze ń i luty w górach) obywatele NRD czekali podobnie jak na nowego trabanta, czyli po 10 – 15 lat. W NRD nie istniały popularne w Polsce kwatery prywatne. Po „nocy ró ż” wszystkie pensjonaty i hotele zostały uspołecznione, a je śli kto ś posiadał własny dom lub mieszkanie w atrakcyjnym miejscu i oczekiwał odwiedzin np. rodziny powinien był uzyska ć na ni ą zgod ę odpowiednich władz. Do tego dochodziły innego rodzaju ograniczenia, np. zakaz uprawiania sportów wodnych na otwartych wodach w strefie nadgranicznej (doprowadziło to do całkowitego ogołocenia z wszelkiego rodzaju łodzi Zalewu Szczeci ńskiego i Zatoki Pomorskiej), ograniczenia w poruszaniu si ę tam że, itd. Po obaleniu muru i zlikwidowaniu barier w poruszaniu si ę po obu pa ństwach niemieckich dla ich obywateli rozpocz ął si ę prawdziwy „szturm” turystów z zachodu. Przewa żała turystyka sentymentalna, ale było te ż bardzo du żo osób po prostu ciekawych życia w socjalizmie. Infrastruktura turystyczna, któr ą dysponowała wtedy wyspa Uznam była w katastrofalnym stanie. W ci ągu 10 lat, dzi ęki kompleksowemu programowi wsparcia turystyki doprowadzono j ą do nieporównywalnie z naszym wysokiego stanu. W tym celu zbudowano system ulg inwestycyjnych i zach ęt dla inwestorów, dost ępne były tanie kredyty z dogodnym planem spłat, współdziałaj ą urz ędy pracy, udzielana jest bezpłatna pomoc specjalistyczna przy 63 rozwijaniu przedsi ęwzi ęcia, itd. Oczywi ście wi ązało si ę to za ka żdym razem bezpo średnio lub po średnio z istnieniem du żych środków finansowych, spływaj ących do byłej NRD z Niemiec zachodnich, czy UE. Przyrost bazy noclegowej (hotele, motele, pensjonaty, domy wczasowe, domki i apartamenty na wynajem, schroniska młodzie żowe, itd.) w kraju Meklemburgia Przedpomorze ustabilizował si ę pod koniec lat 90-ych na poziomie 12,6% rocznie, co odpowiada 214 obiektom. Na dzie ń dzisiejszy kraj ten dysponuje prawie 130 000 miejsc noclegowych w ponad 2 000 obiektach. Równolegle rozbudowywana jest baza gastronomiczna. Obecnie istnieje ju ż bez mała 6 900 punktów gastronomicznych. Jednym ze sposobów zmniejszenia skutków sezonowo ści w naszej strefie klimatycznej jest rozwijanie bazy uzdrowiskowo – leczniczej. W Meklemburgii Przedpomorzu istnieje 65 tego typu obiektów, które dysponuj ą ł ącznie 11 184 miejscami. Je śli chodzi o liczb ę odwiedzin rocznie znajduje si ę Meklemburgia w Niemczech na 10 miejscu z 3,4% udziałem w rynku krajowym. Jest jednak ju ż na drugim miejscu pod wzgl ędem rocznej dynamiki wzrostu ilo ści przyjazdów, ze wzrostem rz ędu 13,5%. Dane dotycz ące liczby noclegów s ą jeszcze bardziej optymistyczne. Tutaj z liczb ą 15 615 znajduje si ę Meklemburgia na 8 miejscu, odnotowuj ąc najwy ższ ą dynamik ę wzrostu, rz ędu 17,6%. Średnia długo ść pobytu w 1999 roku wynosiła 4,15 dnia ( średnia dla Niemiec 3,0 dnia) mimo trendu ogólnoeuropejskiego do skracania długo ści pobytu. Średnie obło żenie za rok wynosi tutaj 33,9% i waha si ę od 12,9% w styczniu do 67,6% w sierpniu. Znacz ącym segmentem rynku u naszych sąsiadów s ą go ście przyje żdżaj ący do Meklemburgii Przedpomorza na okres krótszy ni ż 24 godziny (niem. Tagesgäste). Ich liczb ę szacuje si ę na 54,7 miliona. Tabela 2-2 przedstawia zestawienie wg. kraju pochodzenia tych że go ści.

64 Kraj zwi ązkowy % odwiedzaj ących Meklemburgia – Przedpomorze 52,7 Brandenburgia 8,3 Hamburg 6,0 Berlin zachodni 5,5 Szlezwik – Holsztyn 5,1 Berlin wschodni 5,0 Dolna Saksonia 3,3

Tabela 2-2. „Statystyka przyjazdów go ści do Meklemburgii Przedpomorza wg. kraju pochodzenia” . Opracowanie własne. Źródło: Tourismusverband Mecklemburg – Vorpommern e.V. (rok 2000). Wynika z niej, że du żym potencjałem s ą sami mieszka ńcy tego kraju (52,7%). Dane te nale żałoby wykorzysta ć przy tworzeniu strategii dla rozwoju polskiej cz ęś ci regionu. Ju ż z samego tego faktu wynika jak wa żne znaczenie miałoby otwarcie na wyspach przej ścia drogowego dla ruchu kołowego.

Baza noclegowa Pozostałe elementy infrastruktury Ilo ść Rodzaj Ilo ść łó żek turystycznej zakładów Hotele i pensjonaty 188 9 695 Szlaki turystyki pieszej 400 km Domy wczasowe 32 1 177 Ście żki rowerowe 170 km Sanatoria i szpitale 10 1 837 Ście żki do jazdy konnej 150 km uzdrowiskowe Łącznie 430 20 286 Molo Sztuk 6 Pola namiotowe i 17 4 158 Miejsca postoju dla turystów pieszych Sztuk 2 campingi nad wod ą (z infrastruktur ą) Mariny Sztuk 6 Stajnie Sztuk 24 Miejsca do nauki hippiki Sztuk 10 Pływalnie kryte (własno ść gmin) Sztuk 2 Hale lub centra sportu Sztuk 5 Korty tenisowe Sztuk 13 Pola golfowe Sztuk 1

Tabela 2-3. „Potencjał bazy turystycznej powiatu OVP”. Opracowanie własne.

65 Region badany jest w Meklemburgii, obok wyspy Rugii oraz półwyspu Darss – Zingst, najciekawszy turystycznie. Wykorzystano to i po 10 latach inwestycji efekty s ą imponuj ące. Tabela 2-3 przedstawia istniej ącą tutaj infrastruktur ę.

Jednym z głównych problemów w naszej szeroko ści geograficznej jest stosunkowo krótki sezon. Nasi s ąsiedzi zmniejszaj ą tego ż skutki m.in. przez rozbudow ę funkcji uzdrowiskowej wczasowisk Uznamia.

Nast ępuj ące miejscowo ści maj ą status uzdrowiska (w nawiasie data przyznania): • Ahlbeck (97-12-29; uzdrowisko) • Loddin (96-02-15; k ąpielisko) • Bansin (97-11-29; k ąpielisko) • Trassenheide (97-10-01; k ąpielisko) • Heringsdorf (97-12-29; uzdrowisko) • Ückeritz (96-02-15; k ąpielisko) • Karlshagen (97-10-01; wczasowisko) • Zempin (96-02-15; k ąpielisko) • Koserow (96-02-15; k ąpielisko) • Zinnowitz (96-02-15; k ąpielisko)

Najbardziej znane zakłady sanatoryjne dla dorosłych na wyspie Uznam to: Dünenwaldklinik Insel Usedom (256 łó żek) w Trassenheide, Reha-Klinik (224 łó żka) w miejscowo ści Ahlbeck, Vineta Fachklinik Zinnowitz (240 łó żek) w Zinnowitz, Klinik Usedom (186 łó żek) i Haus Kulm (140 łó żek) w Heringsdorfie. Są to domy nowe, dysponuj ące najlepszym wyposa żeniem dla rehabilitacji i rekonwalescencji. Oprócz klinik dla dorosłych wybudowano tak że sanatoria dla dzieci. Ł ącznie baza noclegowa wyspy Uznam dysponowała w roku 2001 30 44 000 miejsc noclegowych. To o 3% wi ęcej ni ż w roku poprzednim. Średnie obło żenie na wyspie wynosiło:

30 Dane za „Presse Mitteilung der UTG“ Evelyn Huhndorf z dnia 10-12-2001. 66 • obiekty mog ące przyj ąć przynajmniej 8 osób – dysponowały 12 900 miejscami noclegowych – obło żenie 49% (47% w 2000), • obiekty mog ące przyj ąć mniej ni ż 8 osób – dysponowały 19 500 miejscami noclegowych – obło żenie 32% (30% w 2000), • campingi i pola namiotowe – dysponowały 11 500 miejscami noclegowych – obło żenie 17% (15% w 2000), Dzi ęki bogatej infrastrukturze średnie, roczne obło żenie na wyspie wynosi 39,1% przy średniej długo ści pobytu 6,6 dnia. W liczbach bezwzgl ędnych w roku 2001 to bez mała 1 mln go ści (wzrost o 9%) i 6,6 mln osobodni (wzrost o 10%). Bior ąc pod uwag ę średni ą cen ę za nocleg (za dzie ń i osob ę) – 56,69 DM oraz średnie wydatki dzienne przeci ętnego turysty (za dzie ń i osob ę) – 38,46 DM okazuje si ę, że tury ści zostawiaj ą rocznie na wyspie Uznam prawie 500 mln DM 31 brutto. Stanowi to niebagateln ą kwot ę w bud żecie gmin i powiatu. W celu stworzenia szeroko rozumianego lobbingu turystyki na poszczególnych szczeblach władzy, uzyskania lepszego dost ępu do środków unijnych i ró żnego rodzaju szkole ń osoby i firmy z bran ży skupiaj ą si ę w stowarzyszenia i organizacje. Nast ępuj ące organizacje bran żowe s ą na wyspie Uznam najbardziej aktywne: • Tourismusverband Insel Usedom e.V. – to najwi ększa organizacja turystyczna, skupiaj ąca wszelkiego rodzaju podmioty gospodarcze zwi ązane z turystyk ą. Przynale żno ść do tej organizacji jest dobrowolna. Jej siedziba znajduje si ę w centralnej cz ęś ci wyspy w Ückeritz. Do organizacji tej nale żą 2 podmioty gospodarcze ze Świnouj ścia, s ą to biura podró ży „Partner” i „Delta Touristik”. Organizacja przej ęła na siebie funkcj ę reprezentowania wyspy na zewn ątrz, odpowiedzialna jest za akcje marketingowe, tworzenie wizerunku wyspy w mediach, reprezentacj ę na targach turystycznych (13

31 Dokładnie 466 537 mln DM + go ście pól biwakowych i campingów 67 108 mln DM – dane za Statistisches Landesamt MV (rok 2001). 67 imprez targowych w 2001 roku), tworzenie katalogu miejsc noclegowych (nakład 100 ty ś. egz., 152 strony), itd. • Zweckverband Seebäder Insel Usedom – jest organizacj ą utworzon ą przez gminy wyspy Uznam i organizacje rz ądowe w celu rozbudowy infrastruktury turystycznej. To wła śnie ten zwi ązek doprowadził do wybudowania „Term Bałtyckich” (zespołu basenów krytych). Zwi ązek jest odpowiedzialny za informacj ę turystyczn ą na miejscu. • DEHOGA (Deutsches Hotels- und Gasstätten Gesellschaft) – to organizacja ogólnoniemiecka zrzeszaj ąca hotelarzy i gastronomów. Działalno ść organizacji skupia si ę na szkoleniach młodzie ży i pracowników hoteli i gastronomii.

Na szczeblu regionu Przedpomorze (niem. Vorpommern – region turystyczny obejmuj ący obszar powiatów: OVP, NVP i miasta Gryfii) od roku 1990 istnieje organizacja Regionaler Fremdenverkehrsverband VORPOMMERN e.V. 32 , integruj ąca środowisko zainteresowane rozwojem turystyki. Jej członkami s ą urz ędy gmin, powiatów oraz organizacje turystyczne z poszczególnych cz ęś ci regionu. Cele tej organizacji to: rozwój regionalny, doradztwo, tworzenie koncepcji rozwoju, planowanie, pomoc w kreowaniu rynku zatrudnienia, kooperacja z innymi organizacjami tego typu, pomoc w tworzeniu i realizacji projektów unijnych, marketing regionu, tworzenie i wydawanie katalogów, broszur oraz map turystycznych regionu, tworzenie kalendarza wydarze ń interesuj ących turystów, stworzenie, wdro żenie i prowadzenie centralnego systemu informacji i rezerwacji miejsc (dost ępnego tak że przez internet), reprezentacja na targach turystycznych, tworzenie tras turystycznych, koncepcje

32 Dane za dokumentem „Leitbild Vorpommern” – Gryfia listopad 1999. 68 suwenirów z regionu, prowadzenie centrum seminaryjnego z zakresu turystyki, internet. Organizacja ta jest ponadto członkiem Tourismusverband Mecklenburg- Vorpommern (organizacji turystycznej na szczeblu kraju federalnego) i Euroregionu POMERANIA.

Dzi ęki tak szerokiej koncepcji organizacyjnej i szerokiej partycypacji w nim pa ństwa nasi s ąsiedzi s ą w stanie wypracowa ć polityk ę turystyczn ą i wprowadza ć j ą w życie. W ten sposób s ą w stanie lepiej przygotowa ć si ę na okres dekoniunktury, znacznie go skróci ć, a w okresach prosperity efektywniej wykorzysta ć potencjał, którym region dysponuje.

2.2.2 Turystyka w polskiej cz ęś ci regionu. Polska cz ęść regionu dysponuje podobnym potencjałem naturalnym jak niemiecka. Infrastruktura turystyczna znajduje si ę jednak w du żo gorszym stanie. Jest faktem oczywi ście, że Polska nie dysponuje takimi środkami finansowymi na rozwój turystyki jak Niemcy, gminy obci ąż one s ą wi ększ ą ilo ści ą zada ń ni ż ich odpowiedniki w Niemczech ( Świnouj ście ponosi koszty utrzymania przeprawy promowej CENTRUM), nie mamy tak że mo żliwo ści korzystania z takich programów pomocowych. Zatrwa żaj ące jest jednak, że te środki, które s ą do dyspozycji nie s ą wydawane optymalnie, a władze z powodu partykularnych rozgrywek politycznych bardziej zainteresowane s ą utrzymaniem si ę u władzy ni ż rozwojem turystyki. Doprowadza to cz ęsto do sytuacji, że cz ęś ciej nie podejmowane s ą żadne decyzje aby narazi ć si ę na zarzuty o sprzyjanie czyim ś interesom. Wynikiem podobnego my ślenia jest brak planów strategicznych wi ększo ści gmin badanego regionu. Do chwili obecnej opracowano zasadzie tylko koncepcj ę rozwoju województwa („Strategia rozwoju Województwa 69 Zachodniopomorskiego do roku 2015”), na podstawie której powinny opracowywa ć plany rozwojowe poszczególne gminy. Autorowi niniejszej pracy udzielono informacji, że w badanym regionie tylko gmina Mi ędzyzdroje podobn ą koncepcj ę opracowała („Studium gminy Mi ędzyzdroje”). Inne gminy, (np. miasto Świnouj ście) s ą w trakcie opracowywania i uzgadniania. Jakby niezale żnie powstaj ą prace wykonywane w ramach projektów mi ędzynarodowych, jak np. „Koncepcja strukturalna trwałego rozwoju wysp północnego obszaru Zalewu Szczeci ńskiego” wykonana na zlecenie Komisji Współpracy Polsko – Niemieckiej i finansowana z programu PHARE CBC. Na opisan ą powy żej sytuacj ę nakładaj ą si ę ogólne problemy polskiej gospodarki i zbyt powolny rozwój oraz niedoinwestowanie Pomorza Zachodniego. Wskutek tego nast ępne du że inwestycje omijaj ą nasz region. Przyrost bazy noclegowej jest bardzo niewielki. Nowo ści, to: w stolicy województwa 3 du że, sieciowe hotele, w Kołobrzegu hotel ETNA (własność ANIBO - firmy budowlanej ze Szczecina), a w D źwirzynie du ży kompleks konferencyjno – sanatoryjny SENATOR. Nie jest z kolei tak źle, jak to wynika z oficjalnych statystyk US w Szczecinie. Olbrzymi spadek ilo ści hoteli w zachodniopomorskiem (z 72 w 1998 do 53 w 2000) nie wynika z zamkni ęcia przedsi ębiorstw tylko jest spowodowany wej ściem w życie ustawy o usługach turystycznych i nowych, bardzo obostrzonych norm w hotelarstwie. Normy jako ści i wyposa żenia hoteli s ą w tej chwili wy ższe (np. w kwestii higieny w cz ęś ciach gastronomicznych) ni ż w krajach UE. Wobec tego du ża ilo ść hotelarzy zdecydowała si ę na rezygnacj ę ze słowa hotel, motel, czy pensjonat zamieniaj ąc je na dom wczasowy, czy po prostu miejsca noclegowe. Doprowadziło to do podobnego zagmatwania obrazu, jak kilka lat wcze śniej wprowadzenie podatku VAT w stawce podstawowej 22% na usługi hotelowe i gastronomiczne w hotelach najwy ższej kategorii **** i *****, kiedy to

70 hotelarze raptownie obni żali ilo ść gwiazdek, aby nie podnosi ć cen usług (przykład Hotel AMBER BALTIC w Mi ędzyzdrojach).

W tym:

rodki rodki ś ś Inne Gminy Powiaty Hotele Domki O O Zakłady Kwatery campingi kolonijne OGÓŁEM wczasowe turystyczne i uzdrowiskowe agroturystyczne

86 5 40 3 2 0 16 9 Świnouj ście 0 350 665 160 763 9 9 277 3 541 1 579

103 1 70 13 9 0 1 3 Dziwnów 0 210 764 430 171 9 9 370 2 545 14 14 083

61 1 30 1 5 0 1 12 Mi ędzyzdroj 0 56 35 e 369 898 932 8 8 178 4 524

18 1 7 3 2 2 0 1 Wolin 0 70 24 529 646 139 267 1 1 803

RAZEM 268 8 147 20 18 2 18 25 24 999 3 3 912 1 961 2 044 2 133 33 33 341 17 964

Tabela 2-4. Opracowanie własne „Potencjał bazy noclegowej na wyspie Wolin i Uznam” na podstawie: „Obiekty noclegowe turystyki wg. powiatów i gmin” oraz „Miejsca noclegowe w obiektach noclegowych turystyki wg. powiatów i gmin” – Urz ąd Statystyczny w Szczecinie (stan w dniu 2000-07-31). Liczby w poziome to ilo ść obiektów, obok pionowo ilo ść miejsc noclegowych. W badanym terenie zgodnie z oficjalnymi informacjami publikowanymi przez US w Szczecinie potentatem, je śli chodzi o liczb ę udzielonych noclegów jest Świnouj ście (patrz wykresy 2-4 i 2-5). Ł ącznie w roku 2000 na badanym terenie udzielono 2 667 856 noclegów. Baza noclegowa dysponuje 33 341 miejscami noclegowymi w 268 obiektach.

71 1200000

1000000

Udzielone 800000 noclegi

600000

W tym 400000 turystom zagranicznym

200000

0 Świnouj ście Dziwnów Mi ędzyzdroje Wolin

Wykres 2-4. „Udzielone noclegi na terenie wysp Uznam Wolin” . Opracowanie własne n.pdst. Danych Urz ędu Statystycznego w Szczecinie. Dane za rok 2000.

Do infrastruktury turystycznej oprócz bazy noclegowej zalicza si ę:

• muzeum (szt. 4) • szlaki piesze • zoo (szt. 1) • ście żki rowerowe • marina (szt. 6) • molo (szt. 1) • port (szt. 2) • pływalnia kryta (szt. 1) • pole golfowe (szt. 1)

Spo śród miejscowo ści turystycznych na badanym terenie 2, ze wzgl ędu na swe liczne zalety, maj ą status uzdrowiska. S ą to Świnouj ście i Mi ędzyzdroje. Mikroklimat tych miejscowo ści jest bardzo specyficzny. Cechuj ą go łagodno ść , niewielkie wahania temperatur, zarówno w ci ągu roku, jak i mi ędzy noc ą a dniem i noc ą. Niezbyt obfite opady, du ża zawarto ść pary wodnej w powietrzu, korzystne oddziaływanie promieni ultrafioletowych i aerozolu morskiego z zawarto ści ą m.in. chloru, sodu, jodu i ozonu.

72 Pod ziemi ą, w pokładach na gł ęboko ści poni żej 200 metrów wyst ępuj ą wody mineralne typu chlorowo – sodowego, bromkowego, jodkowego i borowego. Wody te, o st ęż eniu 3,4 – 4,3%, wykorzystywane s ą w lecznictwie uzdrowiskowym z uj ęć wierconych. Obecnie solank ę do zabiegów leczniczych czerpie si ę ze źródeł „XXX-lecia” i „Teresa”. Do celów leczniczych wykorzystywana jest tak że borowina eksploatowana w okolicy Mi ędzyzdrojów, z której produkuje si ę past ę borowinow ą. Rozpoznano zło że borowiny na obszarze ponad 4 ha (jego zasoby okre śla si ę na około 80 000 m³).

W świnoujskim i mi ędzyzdrojskim uzdrowisku leczone s ą nast ępuj ące choroby: • układu oddechowego (przewlekłe nie żyty dróg oddechowych, rozedma płuc, dychawica oskrzelowa), • układu kr ąż enia (choroby nadci śnienia, choroby wie ńcowe, stany po zawale, nerwica sercowo – naczyniowa, mia żdżyca naczy ń), • układu wydzielania wewn ętrznego i przemiany materii (tarczyca, otyło ść i inne), skóry (głównie łuszczyc ę), • reumatyczne (go ść cowe), • kobiece (niepłodno ść i zaburzenia okresu przekwitania), • zawodowe (rekonwalescencja po zatruciach przemysłowych, przewlekłe nie żyty dróg oddechowych, stany po pora żeniach pr ądem elektrycznym, nerwice narz ądowe).

Łącznie istnieje na badanym terenie istnieje 18 zakładów uzdrowiskowych z 2 044 miejscami noclegowymi. Potentatem jest oczywi ście Spółka Akcyjna Uzdrowisko Świnouj ście, działaj ąca w obu tych miejscowo ściach.

73 Uzdrowisko w Świnouj ściu zacz ęło swoj ą działalno ść w 1826 roku i pełniło swoj ą funkcj ę do czasów wojny. Nast ępnie wznowiło swoj ą prac ę wraz z powstaniem w 1959 roku Pa ństwowego Przedsi ębiorstwa „Uzdrowisko Świnouj ście”. Na pocz ątku lat 90-ych zostało przekształcone w spółk ę akcyjn ą. Był to pierwszy i jak na razie ostatni etap prywatyzacji. Ze wzgl ędu na nie daj ący się przewidzie ć rozwój sytuacji lecznictwa otwartego i zamkni ętego w obecnej rzeczywisto ści gospodarczej Polski nie przewiduje si ę dalszej prywatyzacji. By ć mo że jest to spowodowane tak że brakiem odpowiednich powa żnych ofert.

Po reformie słu żby zdrowia ze stycznia 1999 roku i przekazaniu obowi ązku podpisywania umów z uzdrowiskami na wykonywanie zabiegów kasom chorych nie ma na razie mowy na powrót do lat świetno ści z okresu 1978 – 1980, kiedy to rocznie przyje żdżało do uzdrowiska ponad 22 000 kuracjuszy, a 13 000 osób w ramach lecznictwa ambulatoryjnego korzystało z zabiegów mieszkaj ąc w innych (np. bran żowych) o środkach wczasowych i wypoczynkowych. W tej chwili działalno ść i istnienie Uzdrowiska s ą zagro żone. Nie wszystkie kasy chorych podpisuj ą odpowiednie porozumienia z Zarz ądem Uzdrowiska, a konieczno ść uiszczania przez kuracjuszy cz ęś ciowej odpłatno ści za pobyt wyeliminowało du żą liczb ę, mniej zamo żnych klientów. Z powodu ci ęż kiej sytuacji gospodarczej przedsi ębiorstwa sta ć na odnawianie bardzo niewielkiej cz ęś ci istniej ącej bazy noclegowej (8 budynków sanatoryjnych: „Admirał I”, „Bałtyk”, „Henryk”, „Trzygłów I”, „Bursztyn”, „Swaro życ”, „Trzygłów II”, „Adam i Ewa”) i uzdrowiskowej, a tym bardziej na budow ę nowych sanatoriów. Jedyn ą inwestycj ą, która po wielu latach doprowadzona została do ko ńca w roku 2001 jest zakład przyrodoleczniczy „Rusałka II”. Oprócz Uzdrowiska Świnouj ście S.A. działalno ści ą uzdrowiskow ą na nieco mniejsz ą skal ę zajmuj ą si ę DW „Rybniczanka” i KRUS. Du ża baza 74 zabiegowa powstaje przy hotelu „Atol”. Firmy te oprócz przyjmowania go ści kierowanych przez polskie kasy chorych staraj ą si ę przyci ągn ąć kuracjuszy z Niemiec, Szwecji i Danii. Działania te miałyby wi ększe prawdopodobie ństwo powodzenia, gdyby tamtejsze kasy chorych, chocia ż w pewnym stopniu podj ęłyby si ę refinansowania kosztów pobytu kuracjuszy w polskich sanatoriach. Bior ąc jednak pod uwag ę jednak obecne kłopoty np. AOK, pustkami świec ące sanatoria w Niemczech, ci ęcia na opiek ę zdrowotn ą oraz olbrzymi ą konkurencj ę ze strony Czech nie ma na to zbyt wielkich szans.

Patrz ąc na przyrodolecznictwo w Świnouj ściu w dalszym horyzoncie czasowym istniej ą jednak realne szanse na wzrost jego znaczenia i kondycji. Po wł ączeniu Polski do Unii Europejskiej nie b ędzie stało nic na przeszkodzie na zawarcie odpowiednich porozumie ń z kasami chorych w Europie zachodniej, a trend powrotu do natury spowoduje jeszcze wzrost zainteresowania tego rodzaju leczeniem. Ponadto społecze ństwo zamo żnej Europy starzeje si ę. W najbli ższym czasie z pewno ści ą wiele firm zainteresowanych b ędzie budow ą lub kupnem odpowiednio przygotowanych i zorganizowanych obiektów, zapewniaj ących opiek ę na wysokim poziomie osobom starszym. Na badanym terenie funkcjonuje ju ż pierwszy taki obiekt nale żą cy do instytutu Santa Monica. W Polsce, podobnie, jak u naszych s ąsiadów działaj ą tak że organizacje turystyczne. Najwa żniejsz ą z nich dla całego regionu jest Zachodniopomorska Izba Turystyczna. W jej skład wchodzi wiele podmiotów gospodarczych oraz niektóre organizacje komunalne. Oprócz tego istnieje kilka innych prywatnych organizacji o zasi ęgu wojewódzkim, jednak o bardzo ograniczonych mo żliwo ściach.

75 Na ni ższym szczeblu jedynie w Świnouj ściu powstała organizacja turystyczna. Jest ni ą Świnoujskie Towarzystwo Turystyczno Uzdrowiskowe. To organizacja non profit, powstała w roku 1995. Ma na celu popieranie rozwoju turystyki. Nale żą do niego biura podró ży, hotele, pensjonaty, o środki wczasowe, sanatoria i inne podmioty zwi ązane z turystyk ą.

Rysunek 2:5. „Logo ŚTTU” . Źródło internet.

Za pomoc ą mi ędzy innymi tego ż stowarzyszenia udało si ę środowisku turystycznemu umie ści ć dwóch swoich przedstawicieli we władzach miasta.. Pan Dzi ęko ński (dzier żawca o środka wczasowego SOBÓTKA) jest prezydentem miasta, a Pan Specjalski (były kierownik o środka wczasowego DOLNA ODRA) członkiem Zarz ądu. Zmieniło to nastawienie władz, co do problemu rozwoju turystyki. Jeszcze kilka lat wcze śniej władze miasta przyjmowały za jedyny dochód z turystyki wpływy z opłaty miejscowej. Nieco inaczej wygl ąda sytuacja na Wyspie Wolin. Tutaj gminy powołały Zwi ązek Gmin Wyspy Wolin (opisany szerzej w rozdziale 1.2.3), który jest odpowiedzialny m.in. za wizerunek wszystkich gmin oraz rozwój turystyki. Z działalno ści ZGWW wynika jednak, że najwi ększ ą uwag ę przywi ązuje si ę tutaj do inwestycji komunalnych, takich jak gazyfikacja, oczyszczalnie ścieków, itp. zwi ązanych w pewnym sensie te ż z turystyk ą. Wszystkie gminy maj ą ch ęci rozwijania infrastruktury. Mi ędzyzdroje pragn ą doko ńczy ć budow ę molo, wybudowa ć aqua park i mały port w Wicku oraz by ć mo że zrekonstruowa ć V3. Władze Dziwnowa t ęskni ą za reaktywowaniem uzdrowiska w swojej miejscowo ści i d ążą do wybudowania

76 hali widowiskowo – sportowej (rysunek 2-6). W Wolinie powstaj ą plany budowy skansenu Słowian Zachodnich, którego zal ąż ek znajduje si ę na wyspie na Dziwnie.

Rysunek 2:6. „Projekt hali widowiskowo – sportowej”. Źródło internet: www.dziwnow.pl (02-01-18)

W tych wszystkich działaniach brak jednak planu. Nie jest okre ślony cel nie mówi ąc o środkach, które do jego realizacji b ędą słu żyć. Najbardziej brakuje jednak koordynacji oraz współpracy mi ędzy Świnouj ściem i pozostałymi gminami, nie mówi ąc ju ż o współdziałaniu z s ąsiadami z Niemiec. Aby śmy byli konkurencyjni w stosunku do innych regionów nad Bałtykiem, czy to w Niemczech, czy w Polsce, czy te ż w tzw. ciepłych krajach potrzeba nam konsolidacji i zdecydowanego d ąż enia do realizacji postawionych zada ń. Nasz region przespał szans ę pocz ątku lat 90-ych. Wtedy wykorzystuj ąc poło żenie geograficzne, kapitał opuszczaj ący Hong-Kong i pocz ątek rewolucji informatycznej mo żna było stworzy ć na wyspach jedn ą du żą stref ę wolnocłow ą, żyj ącą z produkcji, handlu, usług i turystyki. Zabrakło wizji, ch ęci i poparcia w najwy ższych władzach.

2.3 Ekologia W znaczeniu ści śle naukowym ekologia to nauka zajmuj ąca si ę badaniem powi ąza ń mi ędzy organizmami oraz ich środowiskiem. Jednak w j ęzyku potocznym oznacza szeroko rozumian ą ochron ę środowiska..

77 Od pocz ątku lat dziewi ęć dziesi ątych XX wieku ro śnie świadomo ść ekologiczna naszego społecze ństwa. Dzi ęki temu powstała szansa na ochron ę danego nam dziedzictwa przyrody oraz odbudow ę zniszczonych ekosystemów. Dzi ęki odpowiednim regulacjom prawnym zarówno w Polsce, jak i w Niemczech stało si ę mo żliwe lepsze finansowanie ochrony przyrody oraz inwestycje proekologiczne. Stan środowiska w regionie jest ści śle powi ązany ze stopniem jego rozwoju. Zagro żenia dla środowiska powodowane s ą przez przemysł oraz transport. Wyra źne jest zró żnicowanie przestrzenne ze wzgl ędu na stopie ń i rodzaje antropogenicznego zagro żenia – najwi ększa presja obserwowana jest w środkowej cz ęś ci regionu, w Świnouj ściu.

2.3.1 Obszary chronione Najwi ększym obszarem chronionym na badanym terenie jest niedawno utworzony po stronie niemieckiej w miejsce parku krajobrazowego Park Przyrody Wyspy Uznam 33 (niem. Naturpark Insel Usedom). Ł ączna powierzchnia Parku to prawie 800 km² (rysunek 2:7). Obejmuje on podobnie jak WPN bardzo zró żnicowane pod wzgl ędem krajobrazowym obszary: szerokie pla że, klif, jeziora, tereny bagienne i wydmowe oraz znaczn ą ilo ść przylegaj ących akwenów wodnych Zatoki Pomorskiej, Zalewu Szczeci ńskiego i Cie śniny Piany. Do parku przypisany jest te ż krajobraz kulturowy małych wiosek rybackich oraz architektura kurortów nadmorskich jak: Ahlbeck, Heringsdorf, Bansin, czy Zinnowitz.

33 Na podstawie publikacji w internecie pod tytułem: „Der Nautrpark Usedom”, adres: www.all-in-all.com (02-01-18) oraz "Usedom (Naturpark)", Microsoft® Encarta® 99 Enzyklopädie. © 1993-1998 Microsoft Corporation. Tłumaczenie autora. 78

Rysunek 2:7. „Szkic Parku Przyrody Wyspy Uznam” Źródło internet: www.pommerngreif.de (02-01-22).

Na najcenniejszych obszarach utworzono 22 rezerwaty (niem. Naturschutzgebiete – w skrócie NSG). Zajmuj ą one ł ączn ą powierzchni ę 7 000 ha (to około 13% powierzchni parku).Poni żej krótki opis 9 najciekawszych spo śród nich: • Peenemünder Haken, Struck und Ruden: 1 870 ha; słone ł ąki i pla ża w rejonie uj ściowym Piany, wody morskie i niewielka wyspa Ruden. Tereny lęgowe wielu gatunków ptaków. • Wyspa Großer Wotig: 190 ha; słone wyspy i bagna przybrze żne. Tereny lęgowe ptaków. • Mümmelkenmoor: 6 ha; trz ęsawiska o mi ąż szo ści do 14 m. • Jezioro Gothensee i bagna Thurbruch: 800 ha; miejsce wyst ępowania wydry, ciekawa pozostało ść jeziora, zamieniona w bagno. • Południowa cz ęść półwyspu Gnitz: 105 ha; półwysep w akwenie Achterwasser, nieaktywny klif poro śni ęty trawami. • Jezioro Wockinsee: 45 ha; jezioro nadbrze żne, otoczone bagniskami "Pudagla-Pforte".

79 • Półwysep Cosim: 90 ha; południowe wybrze że Achterwasser. Piaszczysty półwysep poro śni ęty trzcin ą i olch ą. Dalej poro śni ęty lasem klif. • Wyspy Böhmke i Werder: 118 ha; dwie małe wyspy wykorzystywane jako pastwiska. Od lat 60-ych kolonia mewy śmieszki i rybitwy. • Góra Chełm (niem. Golm): 25 ha; najwy ższe na wyspie, poro śni ęte buczyn ą wzgórze moreny czołowej.

Utworzenie Parku Uznamskiego miało na celu ochron ę obszaru wyspy. W ten sposób cało ściowo chroni si ę wysp ę wraz z przyległymi akwenami. Wa żne są tu nie tylko rzadkie gatunki fauny i flory, ale i wioski rybackie, wiatraki, ko ścioły, budynki hoteli i pensjonatów z przełomu wieków, itd.

W Polsce istnieje nieco inny system ochrony tych dóbr. Na wyspie Wolin ju ż w marcu 1960 roku powstał park narodowy. Jego obecna powierzchnia (po powi ększeniu w 1996 roku) to 110 km². Jest to jeden z 2 w Polsce parków morskich (do terenu parku nale ży obszar 1 mili morskiej od brzegu Zatoki Pomorskiej i Zalewu Szczeci ńskiego oraz du ża cz ęść obszaru wstecznej delty Świny wraz z jeziorami Wicko Małe i Du że. Na obszarze Woli ńskiego Parku Narodowego (Rysunek 2-7) wydzielonych jest 6 rezerwatów ścisłych o ł ącznej powierzchni 165,24 ha. S ą to rejony szczególnie cenne, dlatego koncentruj ą si ę tam tak że badania naukowe. • Rezerwat im. doc. Dr Stefana Jarosza – 9,68 ha w okolicach latarni Kikut; najbardziej na wschód wysuni ęta buczyna otoczona nadmorskimi borami sosnowymi. • Rezerwat im. prof. Dr Mariana Raciborskiego – 11,74 ha lasu mieszanego koło Wisełki. Wyst ępuje wiciokrzew pomorski i zimoziół północny.

80 • Rezerwat im. prof. Dr Zygmunta Czubi ńskiego – 37,52 ha od klifu na Świdnej K ępie do Jeziora Grodno. Najpi ękniejsza partia buczyny storczykowej. • Rezerwat im. dr Bohdana Dyakowskiego – poło żony w pobli żu Trzci ągowa na 40,92 ha. Stara buczyna z perłówk ą jednokwiatow ą. • Rezerwat im. prof. dr Władysława Szafera – 41,19 ha buczyny z żywcem cebulowym u podnó ża Lelowej Góry. • Rezerwat im. prof. dr Adama Wodziczki – 24,19 ha klifu nad Zalewem Szczeci ńskim. Najbardziej malowniczy fragment WPN. Planowane jest rozszerzenie istniej ących oraz utworzenie nowych rezerwatów do 14. Rola parku oprócz zwykłej gospodarki le śnej i ochrony gatunków zagro żonych sprowadza si ę w zasadzie do trzech zada ń: • ochrona procesów abrazji wybrze ża klifowego w północnej cz ęś ci wyspy, • ochrona obecnego krajobrazu wysp wstecznej delty Świny i Półwyspu Rów, poprzez doprowadzenie do istnienia tam ekstensywnej gospodarki rolnej lub / i prowadzenie wycinki trzciny i traw (chodzi o ochron ę środowiska żyj ących tam ptaków), • funkcja turystyczna i szkoleniowa, czyli prowadzenie muzeum, centrum szkole ń, żubrowiska, itd.

Rysunek 2:8. Plan Wyspy Wolin z wyró żnieniem terenów WPN. Źródło internet, adres: www.miedzyzdroje.to.jets.to (01-12-04)

81 WPN pochwali ć mo że si ę wieloma sukcesami, jak np. ochrona przed wygini ęciem żubrów, reintrodukcja puchacza i wydry. WPN zajmuje około 20% powierzchni Wyspy Wolin i w skali kraju oraz Europy jest obszarem o najwy ższym stopniu ochrony. Na badanym obszarze istniej ą ponadto liczne inne formy ochrony prawnej, które wplataj ą si ę w system krajobrazowy podlegaj ący w ró żnym stopniu na zachowaniu form pierwotnych i ochronie tej przestrzeni. S ą to: • pomniki przyrody w Świnouj ściu, Mi ędzyzdrojach, itd., • park zdrojowy w Świnouj ściu, • rezerwat organizacji OTOP „Karsiborska K ępa” 34 – zało żony w 1993 roku, powierzchnia 180 ha. • rezerwat paproci królewskiej w Świnouj ściu, • inne.

2.3.2 Gospodarka odpadami Obci ąż enie środowiska naturalnego odpadami jest jednym z najbardziej pal ących problemów ostatnich lat. W województwie zachodniopomorskim bez mała 60% odpadów przemysłowych i 98% odpadów komunalnych l ąduje na składowiskach. Obecnie w całym województwie istnieją 93 składowiska komunalne, z czego wi ększo ść eksploatowana jest niewła ściwie 35 . Budowa nowych wysypisk jest skutecznie oprotestowywana przez lokalne społeczno ści, czego najlepszym przykładem s ą perypetie z pozyskaniem terenu pod wysypisko dla gmin wyspy Wolin.

34 Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków zało żone zostało w 1991 roku. Jest pozarz ądow ą organizacj ą społeczn ą zrzeszaj ącą osoby, którym nieoboj ętny jest los ptaków w Polsce. Celem OTOP jest ochrona dziko żyj ących ptaków. Za folderem „Zapraszamy do Rezerwatu Ptaków KARSIBORSKA K ĘPA” – Gda ńsk 1994. 35 Za artykułem „ Najwa żniejsze problemy ekologiczne województwa zachodniopomorskiego ” z tygodnika „Wyspiarz” z dnia 22-08-2001. 82 Dlatego te ż coraz wi ększ ą rol ę przywi ązuje si ę do wdra żania technologii mało- i bezodpadowych, masowego systemu selektywnej zbiórki odpadów, rekultywacji nieczynnych ju ż składowisk. Problem „ śmieciowy” w du żej mierze został u naszych zachodnich sąsiadów zlikwidowany. Du że składowiska odpadów śmieci, wykonane zgodnie z bardzo wymagaj ącymi normami UE wybudowane zostały w pobli żu Nakła i Wołogoszczy. Na bardzo wysokim poziomie jest sortowanie odpadów. Proces ten przerzucony został tam tak że na barki konsumentów, ale te ż i świadomo ść ekologiczna społecze ństwa jest du żo wy ższa ni ż u nas.

Po stronie Polskiej najwi ększe składowisko odpadów, które b ędzie mogło by ć eksploatowane w nast ępnych latach znajduje si ę w gminie Świnouj ście, na Wyspie Wolin. Firma zarz ądzaj ąca wysypiskiem, to przedsi ębiorstwo komunalne 36 . Zakład i składowisko powstały w 1994 roku, nale ży do nich 24 ha terenu, na którym znajduj ą si ę 3 kwatery. Dwie wybudowano jeszcze w 1991 roku (po 2,5 ha wielko ści), trzecia jest od roku 2000 przygotowana i dotychczas nieu żywana (powierzchnia 0,5 ha). Ta ostatnia wykonana jest ju ż zgodnie z normami UE (folia phd, itd.). Na składowisko trafiaj ą tylko odpady komunalne (odpady poszpitalne likwidowane s ą w spalarni na terenie szpitala, natomiast odpady z du żych przedsi ębiorstw typu port odbierane s ą przez firmy specjalistyczne). Na składowisko trafiaj ą tak że w celu rekultywacji odpady z miejskiej oczyszczalni ścieków. Ł ącznie w ci ągu roku wszystkich odpadów trafia tu do 30 000 ton 37 . ZGO współpracuje z prywatnymi przedsi ębiorstwami asenizacyjnymi ze Świnouj ścia (spółki BEJ i KOROS). Obecnie poszukuje si ę inwestora strategicznego w celu wybudowania sortowni odpadów.

36 Pełna nazwa brzmi: Zakład Gospodarki Odpadami w Świnouj ściu – Gospodarstwo Pomocnicze Miasta Świnouj ścia. 37 Dane uzyskane z własnego wywiadu z Panem dyr. Maciejuncem – zast ępc ą szefa ZGO (16 listopad 2001) 83 Niestety, mimo du żych rezerw w mo żliwo ściach przyjmowania odpadów nie udało si ę dotychczas nawi ąza ć współpracy z innymi gminami wyspy Wolin (w szczególno ść chodzi o miasto Mi ędzyzdroje). Na takiej współpracy obie gminy mogłyby zarobi ć – Świnouj ście lepiej wykorzystuj ąc swoje mo żliwo ści, a Mi ędzyzdroje nie musiałyby szuka ć nowego miejsca na składowisko (z informacji autora wynika, że bardzo powa żnie brano pod uwag ę lokalizacj ę w pobli żu Ostromic, czyli odległo ść około 40 km).

W gminach Dziwnów, Wolin i Mi ędzyzdroje za gospodark ę odpadami i poszukiwanie środków na inwestycje odpowiedzialny jest Zwi ązek Gmin Wyspy Wolin. Tam odpowiedni program przedsi ęwzi ęć proekologicznych przygotowany został w latach 1991 – 1992. W roku 1996 ZGWW został wyró żniony w ogólnopolskim konkursie, organizowanym przez Fundusz Współpracy, mo żliwo ści ą udziału w projekcie, którego celem jest wprowadzenie kompleksowego systemu zagospodarowania odpadów komunalnych. Projekt finansowany jest ze środków USAID, jego wykonawc ą za ś jest firma EKOLOG Systems z Poznania. Z przeprowadzonych analiz bilansowych wynika, że na obszarze Zwi ązku powstaje rocznie ponad 33 000 m 3 odpadów, z czego ponad 13 000 m 3 (ok. 40%) w lipcu i sierpniu 38 . Ostatnie lata przyniosły powa żne zmiany w ilo ści i jako ści powstaj ących odpadów w zwi ązku z dynamicznym rozwojem turystyki (w sezonie letnim na wyspie ka żdego dnia przebywa ok. 50 000 turystów przy 24 000 stałych mieszka ńców). Coraz wi ększy udział w ich strukturze maj ą opakowania o du żej obj ęto ści (butelki typu PET, jednorazowe naczynia itp.). Równocze śnie coraz wi ększym problemem jest zapewnienie bezpiecznych miejsc składowania odpadów. Na obszarze Zwi ązku istniej ą trzy gminne wysypiska odpadów. Dwa z nich - w Mi ędzyzdrojach i Dziwnowie - s ą

38 Dane ze strony ZGWW, adres: www.plum.com.pl (02-01-22) 84 niefortunnie zlokalizowane, nie posiadaj ą żadnego zabezpieczenia przed przenikaniem odcieków do wód podziemnych i powinny zosta ć zamkni ęte i poddane rekultywacji. Trzecie składowisko obsługuj ące gmin ę Wolin posiada co prawda kilkuletni ą perspektyw ę eksploatacji, nie ma jednak mo żliwo ści rozbudowy tego obiektu.

Generalnie kierunki przyszłej polityki odpadowej na wyspie wytyczaj ą nast ępuj ące problemy: • wyczerpuj ące si ę mo żliwo ści składowania odpadów na istniej ących wysypiskach, • konieczno ść przygotowania infrastruktury technicznej umo żliwiaj ącej zagospodarowanie znacznie zwi ększonej ilo ści odpadów sezonowych, o strukturze wynikaj ącej ze specyfiki ruchu turystycznego, • konieczno ść reorganizacji systemu utrzymania w czysto ści pla ż w gminach Dziwnów i Mi ędzyzdroje, • zapewnienie czysto ści oraz pełnego wywozu odpadów na terenach gminy Wolin, gdzie ze wzgl ędu na rolnicz ą specyfik ę terenu planowana jest promocja i rozwój agroturystyki.

2.3.3 Gospodarka wodno – ściekowa Ścieki komunalne, przemysłowe oraz zanieczyszczenia wymywane z wodami opadowymi prowadz ą do pogorszenia si ę jako ści wód w badanym obszarze. „Gor ącym Punktem” regionu Morza Bałtyckiego na mapie Komisji Helsinskiej ci ągle pozostaje strefa nadmorska w północno – zachodniej cz ęś ci województwa zachodniopomorskiego.

Głównym źródłem zanieczyszczenia wód powierzchniowych jest gospodarka komunalna, która wprowadza ponad 60% ogólnej ilo ści ścieków

85 wymagaj ących oczyszczenia. Najwi ększym trucicielem jest tutaj Szczecin – około 100 000 m³ na dob ę ścieków nieoczyszczonych, b ądź oczyszczonych tylko mechanicznie. Najbardziej charakterystyczne są zmiany wskazuj ące na eutrofizacj ę wód Zalewu Szczeci ńskiego i dalej Zatoki Pomorskiej. Zmiany w Zatoce nie s ą na szcz ęś cie tak wyra źne jak w Zalewie, jednak w przybrze żnych wodach, przy uj ściach rzek, ich kierunek jest jednoznaczny. Od kilku lat regularnie pobierane s ą próbki wody z warstwy powierzchniowej i przydennej, na czterech stanowiskach pomiarowych wzdłuż granicy polsko-niemieckiej w odległości od 0,5 do 4,5 Mm od brzegu. Oba laboratoria – polskie i niemieckie – zobowi ązane s ą do przeprowadzenia o śmiu oddzielnych poborów prób i bada ń (ka żda ze stron po 4 badania) w okresie od kwietnia do listopada (sezon wegetacyjny). Poniewa ż stan zanieczyszczenia środowiska naturalnego ma bezpo średnie przeło żenie na ilo ść turystów odwiedzaj ących obszar wysp Uznam i Wolin władze po obu stronach granicy doło żyły du żych stara ń, aby ostatecznie uregulowa ć problem gospodarki wodno – ściekowej w regionie.

W marcu 1991 roku powołano grup ę robocz ą ds. budowy oczyszczalni ścieków w Świnouj ściu w ramach wspólnego porozumienia ministrów ochrony środowiska z Polski i z Niemiec. Wykonano odpowiedni projekt, w oparciu o który Zwi ązek Celowy do spraw Gospodarki Wodno – Ściekowej na Wyspie Uznam ze strony niemieckiej oraz Miasto Świnouj ście ze strony polskiej zawarli umow ę o odprowadzaniu ścieków z miejscowo ści Ahlbeck, Heringsdorf i Bansin. Porozumienie te stało si ę jednocze śnie podstaw ą do znalezienia źródeł finansowania tej inwestycji i dwóch j ą uzupełniaj ących. Realizacja budowy trwała od czerwca 1994 do pocz ątku roku 1998.

Koszty wygl ądały nast ępuj ąco:

86 • Kompleksowe Rozwi ązanie Gospodarki Ściekowej Miasta Świnouj ścia – 60,2 mln DM • Budowa Oczyszczalni Ścieków i Składowiska Osadów – 49,9 mln DM • Budowa Kolektorów i Przepompowni – 10,8 mln DM Inwestycje finansowało miasto Świnouj ście (w wi ększo ści korzystaj ąc z dogodnych po życzek NFO ŚiGW oraz BMU) 39 . Ju ż w połowie roku 2000 okazało si ę, że plani ści przecenili wielko ść rozwoju gospodarczego i demograficznego w regionie i że oczyszczalnia wykorzystywana jest zaledwie w około 20% w zimie i 35% w lecie. Jest to du żo za mało aby mówi ć o jej rentowno ści (pewne procesy technologiczne musz ą by ć utrzymywane bez wzgl ędu na to jak niskie jest wykorzystanie oczyszczalni). Aby rozwi ąza ć w cało ści problemy Świnouj ścia nale ży jeszcze doko ńczy ć budow ę kanalizacji ściekowej we wschodnich cz ęś ciach miasta (Ognica, Przytór, Łunowo i Karsibór) oraz rozbudowa ć kanalizacj ę deszczow ą. Miasto Świnouj ście zło żyło odpowiedni wniosek o dofinansowanie powy ższej inwestycji z bud żetu PHARE CBC.

Innym wa żnym problemem na wyspie Uznam jest pozyskiwanie wody. Obecnie w Świnouj ściu czynne s ą 3 główne uj ęcia wody: „Wydrzany”, „Granica” i „Park”. Nie zaspokajaj ą one jednak potrzeb miasta. Poszukuje si ę alternatywy. Pod uwag ę bierze si ę wodoci ąg z Kodr ąbka (gmina Miedzyzdroje) bądź z okolic Nowego Warpna. Problem b ędzie w nast ępnych latach narastał. Od bez mała 33 lat działa wspólna polsko – niemiecka komisja ds. zasobów wodnych w terenach przygranicznych. Uzyskanie dost ępu do źródeł wody poło żonych po niemieckiej stronie wyspy, np. w okolicy miejscowo ści Zirchow zaspokoiłoby potrzeby Świnouj ścia w tym wzgl ędzie na wiele lat i byłoby du żo ta ńsze.

39 Na podstawie pozycji: ” Polsko-niemiecki pilota żowy projekt w dziedzinie ochrony środowiska: oczyszczalnia Świnouj ście” . Wydawca: POLKA, Szczecin. 87 Na obszarze Zwi ązku Gmin Wyspy Wolin w ostatnim czasie realizowane były nast ępuj ące inwestycje: • Budowa oczyszczalni ścieków w Wapnicy wraz z systemem kanalizacji w miejscowo ściach Gminy Mi ędzyzdroje. • Budowa oczyszczalni ścieków w Mi ędzywodziu. • Budowa systemu kanalizacji Dargob ądź – Wolin. • Wykonanie prac przedprojektowych oraz koncepcji budowy uj ęcia wody w Warnowie, wodoci ągu Kodr ąbek – Mi ędzyzdroje oraz zbiorników retencyjnych w Mi ędzyzdrojach Gminy przy wykorzystaniu środków własnych oraz prawie w 80% środków zewn ętrznych np.: po życzek z WFO ŚiGW, PHARE Polska – Niemcy, PHARE Polska – Region Morza Bałtyckiego, dotacjom z EKO-Funduszu, NFO ŚiGW, Fundacji Współpracy Polsko – Niemieckiej, Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa wybudowały / zmodernizowały cztery oczyszczalnie ścieków (Mi ędzyzdroje, Wapnica, Mi ędzywodzie i Wolin), wybudowały 14 km wodoci ągów oraz 75 km ci ągów kanalizacyjnych i w zasadzie uporz ądkowały gospodark ę wodno – ściekow ą na swoim obszarze. Obecnie trwaj ą prac ę rozbudowuj ącą sie ć wodno – kanalizacyjn ą w środkowej cz ęś ci wyspy.

2.3.4 Zanieczyszczenie powietrza i hałas Główne źródła zanieczyszcze ń powietrza pochodz ą z aglomeracji szczeci ńskiej i pobliskich miast. Najwi ęcej szkodz ą nam: elektrownia „Dolna Odra”, elektrociepłownie „Pomorzany” i „Szczecin” oraz Zakłady Chemiczne POLICE. Dodatkowym obci ąż eniem s ą zanieczyszczenia transgraniczne i emisja spalin samochodowych. Te ostatnie s ą istotnym zagro żeniem dla mieszka ńców, bo przecie ż o ile poprzez zastosowanie nowych technologii udaje si ę ogranicza ć stopniowo

88 uci ąż liwo ść zakładów przemysłowych, to nie da si ę wyeliminowa ć ruchu samochodowego. Masowa motoryzacja jest równie ż przyczyn ą przekroczenia dopuszczalnych norm hałasu przy głównych arteriach komunikacyjnych regionu. Aby temu zapobiec podejmowane s ą nie śmiałe próby stopniowej eliminacji ruchu samochodowego. W Polsce, w miejscowo ściach nadmorskich przy trasie 102 (Mi ędzyzdroje, Wisełka, Mi ędzywodzie i Dziwnów) zainstalowano ograniczenia pr ędko ści pojazdów do 40 km/h. We wszystkich miejscowo ściach, w dzielnicach turystycznych montuje si ę progi zwalniaj ące (tzw. „le żą cy policjanci”). W Świnouj ściu powstała strefa, w której tak że obowi ązuje ograniczenie do 40 km/h. Bardzo powoli powstaj ą tak że ście żki rowerowe, a miasto Mi ędzyzdroje pokusiło si ę nawet o wybudowanie systemu parkingowego. Najgorzej sytuacja wygl ąda w Świnouj ściu. Mimo, że miasto ma status uzdrowiska nie ma żadnych ogranicze ń w poruszaniu si ę samochodów. Poniewa ż nie ma wystarczaj ącej ilo ści miejsc parkingowych, nie istnieje system parkingowy, a wreszcie miejsca postojowe s ą bezpłatne w lecie w dzielnicy uzdrowiskowej panuje chaos wykluczaj ący chyba jakikolwiek odpoczynek, nie mówi ąc o leczeniu. Spaliny samochodowe na promenadzie, zdenerwowani kierowcy szukaj ący miejsca do zaparkowania mo żliwie niedaleko swojego hotelu, auta ruszaj ące z piskiem opon i nieopodal bawi ące si ę dzieci – to nie jest zach ęcaj ąca wizytówka miasta. A ż strach pomy śle ć co si ę stanie po otwarciu granicy, kiedy to cała masa pojazdów ruszy do ta ńszych miejscowo ści po stronie polskiej regionu. Niemcy wykorzystali u siebie długoletnie do świadczenia z innych kurortów. Jeszcze przed wjazdem na wysp ę zorganizowano sie ć parkingów P+R. Mo żna tam bezpłatnie pozostawi ć samochód, w pobli żu znajduj ą si ę punkty gastronomiczne i stacja kolejki UBB lub przystanek autobusowy. Kolejka uznamska porusza si ę z cz ęstotliwo ści ą 20 minut, wagoniki s ą klimatyzowane i 89 przestronne, istnieje mo żliwo ść zabrania rowerów, a plan taryfowy dostosowany jest do potrzeb turystów (istniej ą bilety strefowe, jednodniowe lub tygodniowe, rodzinne, itd.). Ponadto na wielu dworcach kolejowych znajduj ą si ę wypo życzalnie rowerów i punkty informacji turystycznej. Pozwala to w znaczny sposób ograniczy ć ilo ść pojazdów wje żdżaj ących na wysp ę. Praktycznie ka żda miejscowo ść turystyczna dysponuje odpowiednio przygotowanym systemem parkingów, w których skład wchodz ą tak że parkingi wielopi ętrowe. Hotele wy ższych kategorii posiadaj ą z reguły parkingi podziemne. Oczywi ście wjazd na promenad ę jest niemo żliwy (oprócz dojazdu do hotelu). Tak długo jak ludzie je ździ ć b ędą samochodami nie uda si ę wyeliminować ró żnorakich problemów z tymi pojazdami zwi ązanymi, opisane działania podejmowane przez naszych s ąsiadów pozwalaj ą go jednak w znaczny sposób ograniczy ć.

Tym bardziej dziwi fakt, że nasze gminy na ten problem nie przygotowuj ą si ę. Nie zawsze mo żna tłumaczy ć si ę przecie ż brakiem pieni ędzy, a bardzo du żo zale ży przecie ż od samej organizacji i ch ęci dostrzegania problemów.

2.3.5 Specyficzne problemy ekologiczne Wskutek stacjonowaniu na badanym terenie jednostek armii radzieckiej wyst ępuj ą liczne szkody ekologiczne. Ich ocena wykazała zanieczyszczenia gruntu i wód powierzchniowych, ska żenia bojowymi środkami truj ącymi i znaczne pogorszenie si ę stanu lasów. Prowadzone prace rekultywacyjne s ą niezmiernie kosztowne. Na badanym terenie JAR stacjonowały w wielu miejscach w Świnouj ściu i w miejscowo ści Ahlbeck po stronie niemieckiej. W u żytkowaniu JAR było tak że obecne lotnisko Heringsdorf.

90 Po opuszczeniu przez Rosjan zajmowanych terenów przyst ąpiono ogromnym nakładem sił i środków do ich przywracania do u żytku. W Świnoujściu sprzedano nieruchomo ści obok ulicy Wojska Polskiego prywatnym inwestorom, koszary stały si ę siedzib ą miejskich urz ędów, cz ęść nieruchomo ści przej ęło wojsko. Prace porz ądkowe obci ąż ały nowych wła ścicieli. Z najwi ększym nakładem środków zwi ązane było oczyszczanie nast ępuj ących miejsc: • w 1996 roku rozpocz ęto oczyszczanie basenu Mulnik, b ędącego wcze śniej baz ą wojsk radzieckich, a jeszcze wcze śniej niemieckich. Obie armie pozostawiły po sobie olbrzymie złomowisko i składowisko ró żnych, nieznanego pochodzenia substancji chemicznych oraz pirotechnicznych. Stanowiło to zagro żenie dla toru wodnego Szczecin – Świnouj ście, gazoci ągu, uj ęcia wody i oczyszczalni ścieków. Przyst ąpiono, wi ęc do usuwania wraków, niewybuchów i materiałów chemicznych z dna basenu oraz terenów do ń przylegaj ących. W sumie oczyszczono, wydano atesty chemiczne i radiometryczne oraz sporz ądzono mapy geodezyjne na obszarze 23 ha terenów wodnych i 15 ha l ądowych. Prace finansuje wojewoda, NFO ŚiGW oraz gmina. Ze wzgl ędu na konflikt wynikły w roku 2000 mi ędzy inwestorem zast ępczym – gmin ą Świnouj ście a głównym wykonawc ą, którym jest PRO z Gdyni prace przerwano a konflikt rozstrzygany jest w sądzie; • na terenie nale żą cym obecnie do spółki „Porta Petrol” w latach 1993 – 2000 trwały prace polegaj ące na sczerpywaniu paliwa ze środowiska gruntowo – wodnego. Inwestycja dotowana była ze środków rz ądowych.

W Niemczech koszary przed miejscowo ści ą Ahlbeck rozebrano, a lotnisko znalazło prywatnego inwestora. Za rekultywacj ę terenów zapłaciło pa ństwo.

91 3 WPŁYW PRZYST ĄPIENIA POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ NA SYTUACJ Ę GOSPODARCZ Ą WYSP UZNAM I WOLIN.

3.1 Współpraca transgraniczna w regionie wysp Uznam i Wolin.

3.1.1 Współpraca transgraniczna Polski i Niemiec, euroregiony. Wielkie przemiany geopolityczne w Polsce i w innych krajach w środkowej cz ęś ci Europy pod koniec XX wieku wymagaj ą nowego, szczególnego traktowania w polityce ekonomicznej państwa problemów obszarów przygranicznych. Obszary te nabrały strategicznego znaczenia w regionalnym rozwoju Polski oraz w kształtowaniu przestrzennych relacji i powi ąza ń integracyjnych w Europie. Wcze śniej regiony przygraniczne zawsze nosiły charakter peryferyjno ści. Władcy w obawie przed wkroczeniem wrogich wojsk traktowali je jako strefy buforowe i nie inwestowali w ich rozwój. Takie traktowanie powodowało ni ższy poziom rozwoju w skali kraju, zacofanie gospodarcze i kulturowe. Problem ten wyst ępował w całej Europie od Adriatyku po Skandynawi ę. Dopiero przekształcenia powojenne i powstanie Wspólnoty Europejskiej w znacznej mierze spowodowało zmiany w postrzeganiu granicy i doprowadziło do aktywizacji współpracy mi ędzy s ąsiadami. Ludzie w miejscowo ściach nadgranicznych zmuszeni s ą w najwi ększym stopniu znosi ć ograniczenia wynikaj ące z poło żenia geopolitycznego. Ich gotowo ść do poszukiwa ń rozwi ąza ń o zasi ęgu transgranicznym nie kryje w sobie zamiaru likwidacji niepodległo ści swoich pa ństwa, lecz znalezienia rozwi ąza ń ułatwiaj ących życie po obu stronach granicy. Główne o środki gospodarcze znajduj ące si ę na terenach przygranicznych cz ęsto odgrodzone s ą od swego naturalnego zaplecza, co powoduje deformacje niekorzystnie odbijaj ące si ę na rozwoju gospodarczym regionu. Współpraca

92 transgraniczna umo żliwia stworzenie podstaw do nawi ązania współpracy w zakresie komunikacji, infrastruktury, wymiany kulturalnej, itd. Wa żnym osi ągni ęciem Unii Europejskiej było wi ęc wprowadzenie idei regionalizacji do konstytucji poszczególnych pa ństw – członków.

Współpraca transgraniczna, tworzenie zasad współdziałania i instytucji je wspomagaj ących odbywa si ę w kilku etapach 40 : • Etap rozpoznania – partnerzy poznaj ą si ę wzajemnie (cechy charakterystyczne regionu, struktury instytucjonalne swoich pa ństw) i ustalaj ą priorytety i cele współpracy. • Etap strategii i rozwoju – szczegółowa ocena mocnych i słabych stron, mo żliwo ści i zagro żeń w ramach regionu. Etap ten wymaga powołania instytucji grup roboczych. Konieczne jest zapewnienie finansowania. • Etap programowego rozwoju – wdro żenie programów współpracy transgranicznej. Utworzenie formalnych struktur instytucjonalnych, zajmuj ących si ę monitorowaniem podj ętych działa ń. W latach dziwi ęć dziesi ątych pojawiła si ę szansa uło żenia stosunków z Niemcami na podobnych zasadach, jak zrobili to wiele lat wcze śniej Francuzi. To przecie ż pojednanie tych dwóch narodów stało si ę podstaw ą do rozpocz ęcia procesu integracji krajów europejskich. Oczywi ście stosunki polsko – niemieckie s ą bardzo zło żone. Wpływ na nie maj ą zaszło ści historyczne, liczne wojny, zabory, zbrodnie hitlerowców w czasie drugiej wojny światowej i olbrzymia ilo ść ró żnorakich stereotypów. Szans ą na przełamanie wzajemnych uprzedze ń jest mi ędzy innymi wła śnie współpraca transgraniczna pomi ędzy naszymi krajami. Podstawowymi formami współpracy w Europie w rejonach przygranicznych s ą Euroregiony. Na naszej zachodniej granicy powstały w

40 Za „ Współpraca transgraniczna Polski i Niemiec ” – mgr Marcin Strzelczyk. Biuro Prezydenta miasta Gdyni. 93 ci ągu ostatnich 10 lat nast ępuj ące tego typu organizacje (wymienione w kolejno ści powstawania, liczba członków z momentu zało żenia): • EUROREGION NYSA – 1991 rok; 32 gminy polskie, 10 powiatów niemieckich, miasto Görlitz i 5 powiatów czeskich. • EUROREGION SPREWA – NYSA – BÓBR powstał w 1993 roku; 40 gmin z Polski, 2 gminy i 3 powiaty z Niemiec oraz miasto Chociebu ż (niem. Cottbus). • EUROREGION PRO EUROPA VIADRINA – 1993; 19 gmin polskich, 6 powiatów niemieckich i miasto Frankfurt nad Odr ą. • EUROREGION POMERANIA – 1995; 35 gmin z Polski oraz miasto Szczecin i Niemiecki Zwi ązek Komunalny.

Współpraca w ramach Euroregionów opiera si ę na nast ępuj ących aktach prawnych: • Europejska karta samorz ądu terytorialnego – akt prawny podpisany 15 pa ździernika 1985 roku przez Komitet Ministrów Rady Europy. Jest to porozumienie mi ędzypa ństwowe wi ążą ce kraje, które j ą podpisały i ratyfikowały. Polska ustawa o samorz ądzie terytorialnym jest zgodna z postanowieniami EKST. • Europejska konwencja ramowa o współpracy transgranicznej – przyj ęta 21 maja 1980 w Madrycie. Sygnatariusze zobowi ązuj ą si ę w niej do popierania i ułatwiania współpracy transgranicznej oraz takie kształtowanie swoich ustawodastw wewn ętrznych, aby tego rodzaju współprac ę ułatwia ć. Ponadto zawiera ona niewi ążą ce propozycje umów i porozumie ń. • Europejska karta regionów granicznych i transgranicznych – karta zawiera deklaracj ę celów i mo żliwych kierunków wspólnego działania i rozwoju w regionach przygranicznych.

94 Euroregiony nie s ą jedyn ą, ale jak na razie najwa żniejsz ą formą współpracy na granicy polsko – niemieckiej. Ich celem jest stworzenie ponadgranicznych obszarów dla sektora gospodarki i usług, zmiana funkcji granicy pa ństwowej na granic ę administracyjn ą i długotrwałe przeobra żenie skrajnego poło żenia regionów przygranicznych w poło żenie śródeuropejskie. By sprosta ć postawionym celom współpraca transgraniczna musi rozszerzy ć si ę na wszystkie sfery życia. Euroregiony funkcjonuj ą na zasadzie co najmniej dwóch równoległych zwi ązków publicznoprawnych, posiadaj ących odr ębn ą osobowo ść prawn ą, mi ędzy którymi zawierane s ą odpowiednie umowy zobowi ązuj ące je do współdziałania w okre ślonych sprawach. Typowy schemat organizacyjny euroregionu przewiduje istnienie wspólnego quasi – parlamentu, którego członkowie pochodz ą z wyboru, zarz ądu i ró żnorodnych grup tematycznych. Podstawowy cel funkcjonowania euroregionów na pograniczu polsko – niemieckim jest taki sam 41 . Zało żeniem jest podejmowanie wspólnych działa ń celem zrównowa żonego rozwoju regionu, zbli żenie jego mieszka ńców i instytucji. Cel ten jest osi ągany poprzez: • podnoszenie poziomu życia obywateli mieszkaj ących w Regionie, w szczególno ści poprzez wspólne wspieranie inwestycji i programów gospodarczych, szkole ń zawodowych oraz programów zmierzaj ących do likwidacji bezrobocia; • popieranie idei jedno ści europejskiej i mi ędzynarodowego zrozumienia; • współpraca i wymiana grup społecznych, naukowych, zawodowych, kulturalnych oraz młodzie żowych, a w szczególno ści tych jej form, które sprzyjaj ą lepszemu wzajemnemu poznaniu społeczno ści zamieszkuj ącej regiony przygraniczne;

41 Za „ Euroregion POMERANIA – krótka prazentacja ”, Rozdział 3: „Cele, zadania i struktura organizacyjna”. 95 • utrzymanie i poprawianie stanu środowiska naturalnego, rozwój gospodarki rolnej i le śnej; • rozbudowanie i dostosowanie infrastruktury do potrzeb ruchu granicznego i regionalnego; • rozwój współpracy gospodarczej, wymiana know-how oraz transfer technologii; • stworzenie kompleksowego systemu informacyjnego w celu wymiany danych w euroregionie; • rozwój skoordynowanego, transgranicznego planowania przestrzennego; • współpraca w likwidacji kl ęsk żywiołowych, ich skutków i pomoc w sytuacjach awaryjnych; • wspieranie przy rozwi ązywaniu problemów zwi ązanych z przekraczaniem granicy.

3.1.2 Euroregion POMERANIA

Rysunek 3:1. „Euroregiony północnej i zachodniej Polski” . Źródło: „Euroregion POMERANIA – krótka prezentacja”.

96 Euroregion POMERANIA wraz z dwoma innymi BAŁTYK i PRO EUROPA VIADRINA wpisane s ą w proces tworzenia i rozwoju tzw. EUROPY BAŁTYCKIEJ (rysunek 3:1). Jest to makroregion bardzo interesuj ący z punktu widzenia interesów gospodarki polskiej. Obejmuje on Niemcy, Polsk ę, Rosj ę, Litw ę, Łotw ę, Estoni ę, Finlandi ę, Szwecj ę i Dani ę. Poj ęcie EUROPY BAŁTYCKIEJ zrodziło si ę z przekonania, że rejon ten bardziej ni ż EUROPA ŚRÓDZIEMNOMORSKA i ATLANTYCKA jest przestrzennie spójny. Tu znacznie silniej ni ż gdziekolwiek indziej winna odciska ć swoje pi ętno zale żno ść rozwoju pa ństw nadbrze żnych od losów ł ącz ącego je zbiornika wodnego (Zaleski, 1994, s. 7, 8). Silne autonomiczne regiony, współistniej ące z pa ństwami narodowymi w decyduj ącym stopniu mog ą przyczyni ć si ę do dyfuzji władzy, decentralizacji inicjatyw, dystrybucji odpowiedzialno ści, zwi ększenia roli wielopoziomowych o środków decyzyjnych i innej, bardziej dojrzałej koncepcji suwerenno ści (Wæver, 1990, s. 4, 5) 42 Mi ędzy innymi z tego te ż wzgl ędu strona polska d ąż yła, aby doprowadzi ć do przyst ąpienia do zało żonego ju ż 15 grudnia 1995 roku nieodległych gmin ze Skandynawii. W wyniku tego 26 lutego 1998 roku do euroregionu przył ączyły si ę 33 gminy ze Skanii. Oto aktualny wykaz członków (poni żej rysunek 3:2 prezentuj ący sytuacj ę geograficzn ą): • Miasto Szczecin • Komunalny Zwi ązek Celowy Gmin Pomorza Zachodniego POMERANIA (obecnie z 92 polskimi gminami i miastami z województwa zachodniopomorskiego) • Komunalny Zwi ązek Europaregion POMERANIA (z dwoma miastami oraz sze ścioma powiatami landów Meklemburgia-Pomorze Przednie i Brandenburgia) • Komunalny Zwi ązek Gmin Skanii (z 33 szwedzkimi gminami)

42 Za „ Rola regionów transgranicznych w procesie integracji Europy Bałtyckiej” , Wydawnictwo Uniwersytetu Gda ńskiego, Gda ńsk 200, strony 5 i 6. 97

Rysunek 3:2. „Euroregion POMERANIA” Źródło: „EUROREGION POMERANIA – krótka prezentacja”. Szczecin – grudzie ń 2000. Obecnie cały Region obejmuje powierzchni ę 41 000 km 2 oraz licz ącą ponad 3,5 miliony osób ludno ść . W badanym regionie do Euroregionu POMERANIA nale żą : powiat Wschodnie Przedpomorze (OVP), miasto Świnouj ście, gmina Mi ędzyzdroje i gmina Dziwnów.

Główne zadania współpracy transgranicznej w Euroregionie POMERANIA to: • tworzenie lepszych warunków do rozwoju małych i średnich firm w regionie (wspólne wystawy, targi, pokazy osi ągni ęć , transgraniczne warsztaty i seminaria, wymiana osi ągni ęć gospodarczych i naukowych oraz

98 podejmowane s ą starania w celu wspólnego badania rynku i wdra żania strategii marketingowych); • wspólne planowanie przestrzenne i popieranie inwestycji dotycz ących infrastruktury; • uzgadnianie i harmonizacja działa ń na rzecz ochrony przyrody oraz wykorzystanie jej potencjału do rozwoju turystyki; • polsko-niemieckie gimnazja to dalszy krok w kierunku nawi ązywania kontaktów i wspólnej nauki młodzie ży z ró żnych stron regionu granicznego (szczególnie wa żne jest opanowanie j ęzyka i wzajemne zrozumienie mentalno ści partnerów, z tego te ż powodu organizowana jest wymiana uczniów oraz wspólne zaj ęcia z dzie ćmi i młodzie żą ); • spotkania na płaszczy źnie komunalnej, prace grup roboczych, itd. Rozwój gospodarki i zbli żonej do niej infrastruktury, jak równie ż sfery środowiska naturalnego oraz o światy i kultury wspierane s ą przez szereg europejskich i narodowych programów. Ich przykładem mog ą by ć programy pomocowe UE INTERREG II oraz PHARE-CBC.

3.1.3 Inne formy współpracy transgranicznej. Stworzenie euroregionów nie jest pocz ątkiem współpracy transgranicznej, lecz tylko jej kolejnym etapem. Współpraca istnieje i funkcjonuje w wielu dziedzinach. Na terenie Euroregionu POMERANIA istnieje wiele związków partnerskich mi ędzy miastami i gminami. Zarówno, bowiem w Polsce, jak i w Niemczech ka żda gmina ma prawo współpracy z innymi gminami i to w kraju, jak i za granic ą. Współpraca taka mo że mie ć form ę bilateralnych zwi ązków partnerskich (jak np. Świnoujscie z Ystad w Szwecji, która datuje si ę ju ż od lat 60-ych – czy z Nordenham w Niemczech), lub te ż uczestnictwa w ró żnych wielopodmiotowych programach i organizacjach. Za każdym razem celem jest

99 szukanie wzorców, poznawanie innych rozwi ąza ń, wzajemne poznawanie si ę, wymiana kulturalna oraz poszukiwanie źródeł finansowania inwestycji komunalnych. Tabela 3-1 podaje przykłady kilku wybranych mi ędzynarodowych organizacji, do których nale żą gminy z badanego obszaru: GMINY Z NAZWA BADANEGO KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA ORGANIZACJI OBSZARU Zwi ązek Miast Świnouj ście Organizacja skupiaj ąca około 80 miast basenu Morza Bałtyckich Bałtyckiego. Rozwój turystyki i kontakty dla biznesu. Działalno ść zwi ązku opiera si ę na pracy 8 komisji: biznesu, komunikacji, kultury, ochrony środowiska, zdrowia, spraw społecznych, turystyki i transportu. Cztery Zak ątki Świnouj ście Program obejmuje współprac ę mi ędzy Świnouj ściem, gminami Rugii, Bornholmu i południowo – wschodniej Skanii. Świnouj ście uczestniczy w nim od 1995 roku. Celem jest współpraca w zakresie rozwoju: komunikacji, rolnictwa , kultury i turystyki. Program jest finansowany z bud żetu PHARE – program ECOS-OUVERTURE Baltic Bridge Wolin, Program finansowany z funduszu INTERREG II C. Świnouj ście Zasi ęg: w Niemczech kraj zwi ązkowy Berlin, powiaty Uckermark i Barnim; w Polsce gminy: Chojna, Gryfino, Szczecin, Goleniów, Wolin i Świnouj ście oraz Skania w Szwecji. Unia przyznała na realizacj ę programu do czerwca 2001 kwot ę 761 400 €. Zasadniczym celem jest współpraca w zakresie planowania przestrzennego oraz stworzenie forum wymiany do świadcze ń na osi aglomeracji Berlina, Szczecina oraz Malmö – Kopenhagi. Projekt ten jest silnie powi ązany z innymi w ramach INTERREG IIC, tzn. TRANSLOGIS i VIA BALTICA.

Tabela 3-1. Uczestnictwo gmin badanego obszaru w organizacjach mi ędzynarodowych. Opracowanie własne.

100 Współpraca tego typu jest bardzo korzystna. Efektem partnerstwa np. Świnouj ścia z Ystad s ą wspólne prace przy budowie o środka dla osób niepełnosprawnych w Świnouj ściu, zwłaszcza w zakresie pomocy doradczej oraz pozyskania środków z programu ECOS-OVERTURE. Tak że dzi ęki Szwedom powstała w Świnouj ściu filia Biura Unii Europejskiej CARREFOUR z siedzib ą w Ystad. Filia ta obejmuje swym zasi ęgiem teren Pomorza Zachodniego. Jej zadaniem jest ułatwienie dost ępu do aktualnych informacji o funduszach i środkach finansowych Unii, pilotowanie realizacji projektów, itp.

Najwi ększe jednak znaczenie dla rozwoju omawianego regionu maj ą stosunki wzajemne w ramach wysp Uznam i Wolin. Współpraca rozwija si ę od momentu poł ączenia si ę NRD i RFN. W regionie stricte przygranicznym współpracuj ą gminy Świnouj ście oraz Ahlbeck i Heringsdorf. Pierwsze kontakty odbywały si ę w ramach programu FORUM, obejmuj ącego współprac ę w planowaniu przestrzennym i ochronie środowiska. Po przyst ąpieniu Świnouj ścia do Euroregionu POMERANIA (28 wrze śnia 1993) podj ęto ści ślejsz ą współprac ę tego ż miasta z powiatem Przedpomorze Wschodnie. Dla intensyfikacji tych działa ń potrzebne było sformalizowanie współpracy. Ubieganie si ę o fundusze pozabud żetowe jest mo żliwe tylko wtedy, gdy istniej ą podstawy formalno – prawne. Dlatego te ż w dniu 29 pa ździernika 1998 roku w Świnouj ściu doszło do podpisania porozumienia o współpracy. Niezale żnie jednak od tzw. „woli politycznej” specjali ści ró żnych bran ż43 spotykaj ą si ę od dłu ższego czasu celem przygotowania si ę do momentu przyst ąpienia Polski do UE i wpływu tego ż wydarzenia na swoj ą prac ę.

43 Np.: „Perspektiven der Beziehungen im Gesundheitswesen zwischen Deutschland und Polen“ – Pasewalk (1999-06-17); „Czy miastu Świnouj ście potrzebne jest bezpo średnie poł ączenie kolejowe z Niemcami“ – Świnouj ście (2000-05-27); „Die Erstausbildung in Berufen der Gastronomie und Hotellerie in Polen und Deutschland“ – Heringsdorf (2000-12-05) 101 Spotkania te maj ą jednak charakter jednorazowy i bez zdecydowanego poparcia władz na szczeblu gmin i województwa nie mog ą przynie ść zdecydowanej poprawy sytuacji. W roku 2000 pojawił si ę pomysł stworzenia porozumienia obejmuj ącego swym zasi ęgiem cały region Uznamia i Wolina. Jego realizacja głównie za przyczyn ą Świnouj ścia 44 , gdzie w ci ągu 12 miesi ęcy trzykrotnie zmieniały si ę władze na najwy ższym szczeblu, odwlekana była do ko ńca roku 2001. Burmistrz gminy Heringsdorf Hans Jürgen Merkle (SPD) wytykał ponadto świnoujskim władzom brak kompetencji. Z kolei strona polska uzale żniała rozpocz ęcie współpracy od zgody władz niemieckich na otwarcie przej ścia granicznego w Garz i zarzucała Niemcom ch ęć wykorzystania porozumienia do partykularnych celów. Dzi ęki zaanga żowaniu ZGWW 4 grudnia 2001 doszło do podpisania w Świnouj ściu porozumienia o współpracy ( niem. Strukturkonzept Usedom – Wollin ) i tego samego dnia w miejscowo ści Heringsdorf powstało biuro tej że organizacji prowadzone przez szefa powiatowej organizacji SPD Wolfganga Abrahama. 14 grudnia 2001 w hotelu OSTENDE w miejscowo ści Ahlbeck odbyła si ę mi ędzynarodowa konferencja sygnatariuszy porozumienia, na któr ą zaproszono przedstawicieli ró żnych organizacji i zawodów, przybyli wi ęc: architekci, przewodnicy, hotelarze, pracownicy UM i ZGWW, politycy, itd. Konferencja ta ma sta ć si ę pocz ątkiem cyklu spotka ń praktyków ró żnych dziedzin celem wymiany do świadcze ń i dokonywania uzgodnie ń wzajemnych poczyna ń.

44 Za „Swinemünde klammert Strukturkonzept aus“ – Insel Kurier (2001-07-02). 102 3.1.4 Problem finansowania przez Uni ę Europejsk ą programów rozwoju w badanym regionie. Na dzie ń dzisiejszy istnieje olbrzymia dysproporcja w finansowaniu przez Uni ę Europejsk ą przedsi ęwzi ęć komunalnych po obu stronach granicy. Jest to zrozumiałe, poniewa ż Polska jeszcze nie nale ży do UE i do momentu referendum przył ączeniowego zawsze istnieje pewna szansa, że nasz kraj do tego zwi ązku nie przyst ąpi. Z drugiej strony oba programy finansowania, tzn. PHARE w Polsce i INTERREG w Niemczech s ą ze sob ą powi ązane (tzn. strony musz ą wypracowywa ć w regionie przygranicznym programy wspólnie, jednak wnioski do Unii kierowane s ą oddzielnie), a nasi s ąsiedzi wiedz ą, że korzysta ć b ędą z nich mogli tylko do roku 2007. Powoduje to zrozumiał ą niech ęć Niemców do powolnego, biurokratycznego tempa wypracowywania wspólnych pomysłów. Na nasz ą obron ę trzeba jednak powiedzie ć, że ka żdy wniosek o finansowanie poparty by ć musi współudziałem w inwestycji środków wnioskodawcy, gminy, powiatu lub województwa (czy kraju zwi ązkowego w Niemczech). W Niemczech (dot. Meklemburgia – Przedpomorze) stosunek ten wynosi: 10% wnioskodawca + 10% kraj zwi ązkowy + 80% UE. W Polsce stosunek ten wynosi bez mała 50% + 50%, a wnioskować mog ą tylko organizacje non profit . Znaj ąc stan finansów naszego pa ństwa nie nale ży si ę wi ęc dziwi ć, że tylko niewielka cz ęść projektów dochodzi do skutku. Tak że pomimo tego, że w ramach PHARE Unia Europejska oddała Polsce do dyspozycji 2 mld €45 bezzwrotnej pomocy polscy urz ędnicy w wi ększo ści nie potrafi ą sporz ądzi ć prawidłowo wniosków, gdy ż nie zostali do tego przeszkoleni.

45 Za artykułem „Czy Polska ma alternatyw ę wobec przyst ąpienia do UE” , autor: dr Zdzisław Matusewicz; Eurokurier (czerwiec 2001). 103 Tabela 3-2 prezentuje wybrane programy dotycz ące tylko i wył ącznie bran ży turystycznej prowadzone w niemieckiej cz ęś ci wyspy Uznam, a finansowane przez Uni ę Europejsk ą. L.p. Program Projekt Wnioskodawca Koordynator Miejsce Stan 1. INTERREG Punkty informacji RF Vorpommern RF Vorpommern Ahlbeck, Zło żono III turystycznej na e.V. e.V. Linken i 3 wniosek przej ściach granicznych inne przej ścia 2. INTERREG Utworzenie systemu RF Vorpommern RF Vorpommern Przedpo- Zło żono III informacji turystycznej i e.V. e.V. morze wniosek rezerwacji miejsc noclegowych. 3. INTERREG Wdro żenie RF Vorpommern RF Vorpommern Przedpo- Zło żono III mi ędzynarodowych norm e.V. e.V. morze wniosek i standardów w punktach informacji turystycznej. 4. INTERREG Szkolenie na RF Vorpommern RF Vorpommern Przedpo- Zło żono III przewodnika e.V. e.V. morze wniosek mi ędzynarodowego. 5. INTERREG Przygotowanie i druk RF Vorpommern RF Vorpommern Przedpo- Zło żono III materiałów reklamowych e.V. e.V. morze wniosek w języku polskim. 6. INTERREG Szkolenia w zarz ądzaniu RF Vorpommern RF Vorpommern Przedpo- Zło żono III jako ści ą dla hotelarzy i e.V. e.V. morze wniosek gastronomów. 7. INTERREG Przygotowania do RF Vorpommern RF Vorpommern Przedpo- Zło żono III nauczania nowych e.V. e.V. morze wniosek zawodów zwi ązanych z turystyk ą. 8. LEADER II Przygotowanie 3 pól RF Vorpommern RF Vorpommern Powiaty Zako ńczono biwakowych dla e.V. e.V. OVP i U- rowerzystów i turystów R pieszych. 9. LEADER II Badania nad RF Vorpommern RF Vorpommern Powiat W trakcie agroturystyk ą. e.V. e.V. OVP realizacji 10. ECOS- ECOTOUR I Powiat OVP Powiat OVP Powiat Zako ńczono OUVERTURE OVP, Sopot, Storström, Friesland. 11. ECOS- ECOTOUR II / BALBOT Powiat OVP Powiat OVP Powiat W trakcie OUVERTURE OVP, realizacji Sopot, Trelleborg i Neringa 12. BSPF ECOTOUR III / Szczecin Szczecin Powiat W trakcie BALBOT OVP, realizacji Szczecin, Trelleborg Tabela 3-2. „Programy pomocowe w zakresie turystyki dotycz ące obszaru niemieckiej cz ęś ci wyspy Uznam” . Źródło: Regionaler Fremdenverkehrsverband VORPOMMERN e.V. – opracowanie własne.

104 W polskiej cz ęś ci regionu najciekawsze efekty programów, w bran ży turystycznej, wspieranych przez Uni ę to: • wspólna broszura turystyczna ukazuj ąca walory Świnouj ścia, Rugii, Skanii i Bornholmu (Cztery Zak ątki), • plakat promocyjny (Cztery Zak ątki), • przewodnik po marinach (Cztery Zak ątki), • bilet okr ęż ny Rugii – Bornholm – Skania – Świnouj ście (Cztery Zak ątki), • segregator i broszury informacyjne o 20 miejscowo ściach – uczestnikach programu (Baltic Bridge), • broszura o dziedzictwie architektonicznym (Cztery Zak ątki), • broszura promuj ąca kuchni ę regionaln ą (Cztery Zak ątki), • strona internetowa (Cztery Zak ątki i Baltic Bridge).

Liderem w pozyskiwaniu środków z funduszu PHARE CBC w naszym regionie jest ZGWW. Sukcesy tej organizacji zostały opisane szerzej w rozdziale w punkcie 2.3.3. niniejszej pracy. Miasto Świnouj ście jak dotychczas uzyskało pomoc w finansowaniu oczyszczalni ścieków i o środka rehabilitacji osób niepełnosprawnych. W roku 2001 przygotowany został projekt pakietu wniosków do Unii Europejskiej 46 o finansowanie w latach 2002 do 2006 nast ępuj ących programów: I. Projekt ZLEWNIA ŚWINY: kanalizacja ściekowa lewobrze ża, kanalizacja deszczowa centrum, budowa regionalengo wodoci ągu i kompleksowa gospodarka odpadami. II. Projekt ŚWINOUJ ŚCIE – PONADREGIONALNY KURORT: remont i adaptacja obiektów po szpitalu JAR.

46 „ Wykaz projektów, które miasto Świnouj ście przedstawi do finansowania z bud żetu PHARE CBC w latach 2002-2006” , autor Jan Odorczuk; materiały wewn ętrzne UM w Świnouj ściu; pa ździernik 2001. 105 III. Projekt NAJWI ĘKSZY W POLSCE PORT JACHTOWY: adaptacja Basenu Północnego na Regionalny Port Jachtowy (400 stanowisk cumowniczych na jachty morskie). IV. Projekt TURYSTYKA ROWEROWA NAD POŁUDNIOWYM BAŁTYKIEM: budowa ście żek rowerowych na wyspie Uznam, Wolin i Karsibór, uruchomienie tramwaju wodnego na wysoko ści latarni morskiej. V. Projekt CENTRUM REGIONALNEJ AQUA-KULTURY: modernizacji infrastruktury dla rybołówstwa, stworzenie giełdy rybnej i targu rybnego. VI. Projekt ZŁOTA PLA ŻA: poł ączenie promenady Świnouj ścia z niemieck ą cz ęś ci ą wyspy, budowa tam że przej ścia granicznego, zagospodarowanie dzielnicy nadmorskiej. VII. Projekt BURSZTYNOWA PLA ŻA: budowa infrastruktury kąpieliskowej na woli ńskiej cz ęś ci miasta. VIII. Projekt OGRÓD PURPUROWEGO GRYFA: rewitalizacja parku zdrojowego i fortyfikacji z XIX wieku, budowa aqua parku. IX. Projekt PONADREGIONALNY UKŁAD KOMUNIKACYJNY: przebudowa ulic w centrum, budowa stałej przeprawy przez Świn ę, budowa przej ść granicznych wraz z infrastruktur ą i drogami dojazdowymi, przedłu żenie kolejki uznamskiej do centrum. X. Projekt MIASTO FESTIWALOWO – KONCERTOWE: modernizacja muszli koncertowej i amfiteatru, budowa centrum kongresowego. XI. Projekt WIELOKULTUROWE TRADYCJE ŚWINOUJ ŚCIA: renowacja wie ży ko ścioła polutera ńskiego, stworzenie szlaku po fortyfikacjach. XII. Projekt SPORTOWY REGION 44 WYSP: budowa wielofunkcyjnej hali widowiskowo – sportowej. 106 XIII. Projekt ZAOPATRZENIE W CIEPŁO, ENERGI Ę ELEKTRYCZN Ą I PALIWA GAZOWE: rozbudowa sieci gazoci ągowej, umo żliwienie reeksportu gazu, powi ązanie sieci energetycznej na wyspie Uznam.

Cieszy tutaj śmiała wizja autora, jednak wi ększo ść z wy żej wspomnianych projektów to czysta fikcja. Nie uwzgl ędniaj ą one bowiem w swej masie mo żliwo ści współpracy transgranicznej. Innym bardzo wa żnym problemem jest brak mo żliwo ści współtworzenia projektu przez organizacje komercyjne, co wydaje się przecie ż jedynym logicznym rozwi ązaniem w przypadku budowy centrum kongresowego, czy aqua parku. O braku kwalifikacji we współdziałaniu miejskich urz ędników z podmiotami gospodarczymi świadczy chocia żby fakt nieumiej ętnej i wr ęcz podejrzanej sprzeda ży wielu nieruchomo ści w mie ście, np.: hotel BAŁTYK, MDK, afery zwi ązane z firm ą ADLER SCHIFFE czy te ż sprawa odwlekaj ącej si ę inwestycji o nazwie BALTIC PARK 47 .

3.2 Integracja w ramach regionu Uznam – Wolin: stan obecny, zagro żenia i szanse.

3.2.1 Stan obecny – segmenty współpracy. Pola współpracy polsko – niemieckiej w badanym regionie mo żna podzieli ć wg. segmentów.

47 Inwestor, firma Ostseetouristik AG z Rostocku zamierza wybudowa ć nakładem 120 mln € kompleks wypoczynkowo – handlowy o nazwie BALTIC PARK. Z doniesie ń miejscowej prasy wynika jednak, że firma ta po raz kolejny przesun ęła termin rozpocz ęcia budowy (pierwotny termin rozpocz ęcia robót to wiosna 1992), a poza tym zalega od ponad dwóch lat z zapłat ą ponad 200 000 zł tytułem podatku od nieruchomo ści. Prezes Zarz ądu firmy inwestora dr Reiner Treise przekazał autorowi informacj ę, że pocz ątek prac przy wspomnianej inwestycji przewidywany jest na kwiecie ń 2002. Wykonawc ą b ędzie firma STRABAG AG. 107 3.2.1.1 Współpraca w zakresie gospodarczym. Wynikiem tej że współpracy jest wzrost liczby podmiotów gospodarczych, głównie w zakresie handlu i usług. Mamy wi ęc od momentu zjednoczenia Niemiec do czynienia z rozkwitem w Świnouj ściu przede wszystkim handlu przygranicznego. W tym czasie powstało tutaj wiele nowych sklepów przeró żnych bran ż, salonów fryzjerskich, salonów masa żu erotycznego czy punktów gastronomicznych. Ze wzgl ędu na to, że jedyne drogowe przej ście graniczne na wyspie Uznam otwarte jest tylko dla niezmotoryzowanych w Świnouj ściu zarejestrowana jest podobna ilo ść taksówek, jak w dziesi ęciokrotnie wi ększym Szczecinie. Rocznie odnotowuje si ę około 5 mln przekrocze ń granicy, z czego połowa, to przyjazdy cudzoziemców do Polski. Wykres 3-1 przedstawia sytuacj ę graficznie.

7000 6462,1 osoby 6000 5338 5441,1 5401,4 przekraczaj ące granic ę 5000 w tym wyjazdy 4000 obywateli 2505,4 2851,3 polskich za 3000 2463,6 2343,8 granic ę 2000 w tym przyjazdy cudzoziemców 1000 do Polski

0 1995 1998 1999 2000

Wykres 3-1. „Ruch osobowy (w ty ś. osób) na przej ściu granicznym Świnouj ście – Ahlbeck” , źródło internet: http://www.swinoujscie.pl/nowe/statystyka.php?view=granica (2002-02-10). Opracowanie własne. Znacz ąca jest tutaj dysproporcja we wzajemnych odwiedzinach. W roku 2000 do Polski przez ten PKG przeszło 10,73 raza więcej Niemców ni ż Polaków. Niestety nie prowadzi si ę statystyk ile wydaje przeci ętny klient.

108 Tym niemniej dziwi jednak brak wykorzystania przez naszych s ąsiadów siły nabywczej z Polski. W niemieckich gminach przygranicznych nie ma prawie żadnych informacji w j ęzyku polskim ani nawet angielskim. W hipermarkecie SKY (jest to sklep poło żony najbli żej polskiej granicy) jedyny napis w łamanej polszczy źnie informuje o tym, że wszelka kradzie ż b ędzie ukarana grzywn ą. W uzdrowisku Heringsdorf jedynym napisem jest informacja „do dworca”. Nie ma te ż nigdzie mo żliwo ści płacenia w złotówkach, ani kantorów wymiany walut. Nie zach ęca to Polaków do robienia zakupów w Niemczech. Jest to zupełnie inna sytuacja ni ż np. we Frankfurcie nad Odr ą, czy niemieckiej cz ęś ci Zgorzelca, gdzie tego typu problemu nie istniej ą. Wymian ę towarow ą w handlu przygranicznym ułatwia ć b ędą w przyszło ści mi ędzynarodowe porozumienia na szczeblu lokalnym i regionalnym, polegaj ące np. na tworzeniu izb przemysłowo – handlowych, po średnictwie mi ędzy podmiotami gospodarczymi, itd. Współpraca ta musi, bowiem przyj ąć z czasem bardziej zorganizowan ą form ę. Przykładem takiej działalno ści jest powstanie w 1994 roku z inicjatywy Polsko – Niemieckiej Komisji Mi ędzyrz ądowej ds. Współpracy Regionalnej i Przygranicznej ciała o nazwie Polsko – Niemieckiego Towarzystwa Wspierania Gospodarki S.A. Instytucja ta ma bardzo szeroki zakres działania, który obejmuje przede wszystkim: zbieranie i analiz ę ofert lokalizacyjnych ró żnych przedsi ęwzi ęć kooperacyjnych i inwestycyjnych i pó źniejsz ą ich obsług ę, działalno ść informacyjno – doradcz ą oraz szkoleniami w celu intensyfikacji współpracy gospodarczej.

3.2.1.2 Współpraca w zakresie infrastruktury technicznej. Współpraca tutaj opiera si ę na współpracy samorz ądów, okre ślonej wst ępnie w porozumieniu z 1996 roku o nazwie „Planowanie Transgraniczne Uznam – Wolin”.

109 Bior ąc pod uwag ę cał ą Polsk ę współdziałanie w tym zakresie jest na zachodniej granicy najbardziej zaawansowane. Dotyczy ona przede wszystkim przej ść granicznych, układu komunikacyjnego i urz ądze ń komunalnych. W przypadku przej ść granicznych wa żna jest zarówno liczba, jak i ich standard. Tutaj wła śnie zlokalizowanych jest 25% wszystkich przej ść granicznych w kraju, które musz ą obsługiwa ć 56% przekrocze ń granic w ruchu osobowym. O potrzebie wybudowania na wyspie Uznam kilku nowych przej ść granicznych i dostosowania istniej ącego do obsługi samochodów osobowych i autokarów nie trzeba nikogo przekonywa ć. Na pewno przyczyniłoby si ę takie posuni ęcie do aktywizacji całego regionu Uznam – Wolin, a tym samym wzrostu gospodarczego. Cieszy jednak, że pomimo blokowania przez Niemców skierowania przez te przej ście ruchu samochodowego udało si ę doprowadzi ć do porozumienia w zakresie współpracy stra ży po żarnych w wypadku zagro żenia bezpiecze ństwa. W szczególnych wypadkach mog ą te ż t ędy przeje żdżać karetki pogotowia. W 1997 roku zostało podpisane na szczeblu rz ądowym porozumienie o stworzeniu komunikacji autobusowej przez przej ście graniczne Świnouj ście – Ahlbeck. Do dnia dzisiejszego z niewiadomych powodów nie zostało ono jednak wprowadzone w życie. Ciekawa jest inicjatywa Usedomer Bäder Bahn przedłu żenia linii kolejowej od stacji Ahlbeck Grenze do centrum Świnouj ścia. UBB jest bowiem świetn ą alternatyw ą dla komunikacji samochodowej (korzysta z niej rocznie 250 tysi ęcy podró żnych). Rozmowy w tej sprawie trwaj ą od 1998 roku i istnieje du ża szansa, że zako ńcz ą si ę sukcesem. Miasto Świnouj ście wpisało budow ę odcinka kolejki na list ę wniosków o dofinansowanie z bud żetu PHARE.

Innymi wspólnymi planami w sferze infrastruktury technicznej jest projekt poł ączenia sieci energetycznych i gazowych na wyspie. Są to jednak 110 projekty „twarde - inwestycyjne”. Musz ą one zosta ć zakwalifikowane na centraln ą list ę i zaopiniowane na drodze trudnych negocjacji przez stron ę niemieck ą.

3.2.1.3 Współpraca w sferze społecznej. Współpraca tutaj odbywa si ę formalnie na podstawie umów mi ędzy gminami i powiatami. Łatwiejsze jest tak że korzystanie ze środków pomocowych, poniewa ż s ą to projekty „mi ękkie”, słu żą ce aktywizacji kontaktów mi ędzyludzkich, kulturalnych, sportowych i turystycznych. Od roku 1996 działa np. Polsko – Niemieckie Forum Kobiet. Członkowie tej organizacji odwiedzaj ą si ę wzajemnie, wymieniaj ą do świadczenia na temat sytuacji kobiet po obu stronach granicy. Na uwag ę zasługuj ą tak że wspólne przedsi ęwzi ęcia w dziedzinie kultury (Uznamski Festiwal Muzyczny), sportu (Maraton Świnouj ście – Wołogoszcz) i oświaty (współpraca szkół). Dzi ęki współdziałaniu w zakresie wymiany informacji, która polega na współpracy lokalnych redakcji społeczno ści lokalne s ą informowane o wa żniejszych wydarzeniach po drugiej stronie szlabanu.

3.2.1.4 Współpraca w zakresie ochrony środowiska. „Sztandarowym” rezultatem współpracy w tym zakresie jest budowa i eksploatacja oczyszczalni ścieków w Świnouj ściu. W roku 1994 w ramach programu Uj ście Świny Krajobrazem Roku doszło do szeregu spotka ń, gdzie mówiono o powadze tego zagadnienia dla utrzymania atrakcyjno ści turystycznej regionu. Wydano wtedy cykl broszur promuj ących pi ękno lokalnych ekosystemów i wmurowano pami ątkow ą tablic ę przy planowanym przej ściu granicznym dla ruchu turystycznego Świnouj ście Wydrzany – Kamminke.

111 3.2.2 Bariery i ograniczenia. Integracja naszego kraju z Uni ą Europejsk ą to proces długofalowy i wielostronny. Dla regionu Uznam – Wolin wi ąż e si ę on z pokonaniem wielu barier społecznych, socjalnych, politycznych i gospodarczych. Tabela 3-3 przedstawia zdaniem autora najwa żniejsze problemy, które dotycz ą mieszkaj ących tu społeczno ści:

Bariery • tkwi ące w świadomo ści zbiorowej Polaków liczne psychologiczne i wojny mi ędzy Polsk ą a Niemcami, zbrodnie społeczne hitlerowców, rozbiory Polski natomiast u Niemców utrata i przymusowe opuszczenie Pomorza, Mazur i Śląska; • negatywne stereotypy funkcjonuj ące po obu stron ach granicy; • nacjonalizmy; • strach Polaków przed wykupieniem przez Niemców nieruchomo ści w Polsce; • strach Niemców przed zalewem taniej siły roboczej z Polski; • obawy obywateli Unii przed pogorszeniem si ę generalnie ich poziomu życia po przyst ąpieniu do Unii m.in. Polski (konieczno ść inwestowania przez Uni ę w infrastruktur ę, dopłaty do restrukturyzacji rolnictwa, itd.); • słaba znajomo ść j ęzyka, obyczajów i wiedzy o kraju sąsiadów; • wysoki koszt rozmów telefonicznych w obr ębie regionu, brak taryfy przygranicznej;

112 • niewielka ilo ść prywatnych kontaktów; • ró żne, nie przystaj ące do siebie systemy kształcenia (przede wszystkim zawodowego), praktyk zawodowych. Bariery prawne i • ci ągle du że ró żnice w prawodawstwie (prawo pracy, kompetencyjne prawo skarbowe, in.), uniemo żliwiaj ące ekspansj ę firm po obu stronach granicy; • nadmierny rozrost administracji w obu systemach; • ró żne kompetencje urz ędników w poszczególnych krajach; • brak jednoznacznego okre ślenia w Polsce kompetencji władz lokalnych w nawi ązywaniu współpracy transgranicznej; • brak równorz ędnego partnera po stronie Polskiej, dwie słabe jednostki o kompetencjach powiatu (Kamie ń Pomorski i Świnouj ście) zamiast jednej du żej; • silne rozdrobnienie władzy w Polsce, szczególnie dotkliwe w przypadku zagro żenia katastrofami lub in nymi niebezpiecze ństwami, kolizja kompetencji starosty powiatowego – szefa stra ży po żarnej – policji – stra ży granicznej – Urz ędu Morskiego – itd. • nie przystaj ące przepisy w Polsce i Niemczech dotycz ące ró żnych spraw szczegółowych, np.: wyposa żenia wozów b ojowych stra ży po żarnej, karetek pogotowia, czy nawet pomiaru stanu wody; • nie rozwi ązany problem wzajemnego uznawania świadectw szkolnych i matur

113 Bariery • wzrastaj ące bezrobocie w całym regionie pogł ębiane gospodarcze po stronie polskiej przez bardzo słab ą kondycj ę gospodarki morskiej i zamieranie handlu przygranicznego; • zró żnicowany poziom rozwoju społeczno- gospodarczego i zagospodarowania przestrzennego; • odmienno ść systemów gospodarczych i tempa transformacji systemowej; • narastaj ące tempo pogł ębiania si ę ró żnic w rozwoju gospodarczym na niekorzy ść polskiego pogranicza. Wynika to z faktu, że po stronie niemieckiej lokowane s ą olbrzymie środki finansowe pochodz ące z bud żetu federalnego, bud żetów lokalnych, czy Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego; • sła bo rozwini ęta infrastruktura transgraniczna, tylko jedno l ądowe przej ście graniczne i tylko dla ruchu pieszego; • słaba dost ępno ść komunikacyjna, która wynika ze słabej spójno ści sieci transportowej oraz niewydolno ści układu komunikacyjnego. Istniej ąca przed wojn ą sie ć transportowa przeci ęta została granicami politycznymi w wyniku czego Świnouj ście odseparowane zostało od cz ęś ci swego naturalnego zaplecza. Problem ten b ędzie si ę pogł ębiał je śli po otwarciu granic nie poczynione zostan ą w tym kierunku znaczne inwestycje (np. budowa stałej przeprawy przez Świn ę);

Tabela 3-3. Bariery i ograniczenia współpracy transgranicznej w regionie Uznam – Wolin. Opracowanie własne.

114 Bariery utrudniaj ące współprac ę transgraniczn ą nale ży w miar ę mo żliwo ści usuwa ć lub zmniejsza ć ich negatywne oddziaływanie. Mog ą sta ć si ę one bowiem w przyszło ści zagro żeniem dla współpracy i integracji ze strukturami Unii Europejskiej.

3.2.3 Perspektywy współpracy Region wysp Uznam – Wolin, jako teren przygraniczny dysponuje wieloma walorami i atrybutami zwi ększaj ącymi jego szanse rozwojowe. Najatrakcyjniejsze to: • korzystne poło żenie geograficzne. Do niedawna poło żenie w najdalszym, północno – zachodnim rejonie Polski, tu ż przy granicy z NRD wi ązało si ę z wieloma problemami, pogł ębianymi przez obecno ść JAR. Dzisiaj, dzi ęki jednoczeniu si ę Europy region ma mo żliwo ść odzyskania swego strategicznego poło żenia na skrzy żowaniu szlaków komunikacyjnych północ – południe i wschód – zachód; • cały region wchodzi w sfer ę oddziaływania aglomeracji berli ńskiej. Dzi ęki niewielkiej odległo ści i wysokiej kulturze ochrony przyrody mo że sta ć si ę miejscem odpoczynku mieszka ńców aglomeracji oraz by ć mo że produkcji zdrowej ekologicznej żywno ści; • otwarcie si ę aglomeracji berli ńskiej powoduje rozwój portu w Świnouj ściu, umo żliwiaj ącego szybki i tani eksport i import towarów z Berlina w kierunku północno – wschodnim; • ni ższe ceny w polskiej cz ęś ci regionu towarów i usług staj ą si ę dodatkow ą zach ętą dla turystów, stanowi ąc jednocze śnie podstaw ą wzrostu dochodów ludno ści w badanym regionie; • mo żliwo ść korzystania ju ż w obecnym stadium ze środków unijnych spowoduje szybszy rozwój infrastruktury, co z kolei pomaga w walce z

115 bezrobociem i sprawia, że region jest bardziej atrakcyjny dla potencjalnych inwestorów; • obecno ść o środków naukowych w bezpo średniej blisko ści powoduje rozwój i łatwiejsze wdra żanie nowych technologii;

W procesie integracji regionu rozró żni ć nale ży 3 okresy (obok konieczne działania, które nale ży podj ąć w celu umo żliwienia pełnego i wszechstronnego rozwoju regionu): I. Okres przed przyst ąpieniem : trwa obecnie; nale ży przej ść z fazy planowania do wdra żania planów, jednocze śnie przy śpieszaj ąc tempo tworzenia i realizacji nast ępnych planów, rozwija ć kontakty i powi ązania transgraniczne, umo żliwi ć na korzystnych warunkach mieszka ńcom zamian ę dzier żawy wieczystej na prawo własno ści, przeprowadzi ć w szerszy sposób akcj ę informacyjn ą o UE i mo żliwo ściach, które przynale żno ść do niej daje, stworzy ć punkty informacyjne o mo żliwo ściach rozszerzenia działalno ści gospodarczej w niemieckiej cz ęś ci regionu (mo żliwo ści rynkowe, eksportowe, zatrudnienie), ułatwi ć mieszka ńcom nauk ę j ęzyków obcych (niemiecki, angielski, by ć mo że du ński lub/i szwecki), d ąż enie do pełnej integracji polskiej cz ęś ci regionu (np. przez utworzenie wspólnego powiatu woli ńskiego z siedzib ą w Świnouj ściu), przygotowanie si ę na okres dwuwalutowo ści po obu stronach granicy. II. Okres niepełnego uczestnictwa w Unii : od przyst ąpienia do Unii do przyst ąpienia do układu z Maastricht; pełne wykorzystanie mo żliwych do uzyskania środków pomocowych, wspólna z Niemcami działalno ść marketingowa, obsługuj ąca cały region w zakresie turystyki i propozycji inwestycyjnych, d ąż enie do przej ęcia przez Świnouj ście roli centrum administracyjnego, gospodarczego i kulturalnego całego regionu, d ąż enie do zwi ększenia dost ępno ści komunikacyjnej (przebudowa dróg, budowa obwodnicy Świnouj ścia, budowa stałej drogowej lub drogowo – kolejowej przeprawy przez Świn ę, rozbudowa drogi nr „3”, przedłu żenie kolejki UBB do 116 centrum i by ć mo że na wysp ę Wolin, budowa systemu parkingów na wyspie Wolin i w Świnouj ściu, udost ępnienie terminalu promowego i lotniska Garz dla całego regionu), poł ączenie i rozbudowa systemów energetycznego, gazoci ągów, wodoci ągów, kanalizacji. Polepszenie stanu infrastruktury w uzdrowiskach Świnouj ście i Mi ędzyzdroje, pobudzenie rozwoju obszaru Achterland na Uznamiu i na wyspie Wolin (Warszów, Lubin, Wisełka, Wolin, Dziwnów). III. Okres pełnej integracji : po przyst ąpieniu do traktatu z Maastricht i by ć mo że jednocze śnie do strefy EURO. Kontynuacja działa ń podj ętych w poprzednim okresie, jednocze śnie ze świadomo ści ą tego, że ze wzgl ędu na swój stosunkowo szybki rozwój regiony zachodniej cz ęś ci Polski najkrócej wspierane b ędą przez Uni ę Europejsk ą.

Oczywi ście nie nale ży si ę spodziewa ć, że dzi ęki likwidacji granic w wielu aspektach życia społeczno – gospodarczego znikn ą wszystkie bariery i problemy. Podobnie jak w przypadku zjednoczonych już pa ństw UE pomi ędzy obszarami przygranicznymi wyst ępowa ć b ędą nadal ró żnice: • na płaszczy źnie społecznej: opieka medyczna i socjalna, poziom płac, szkolnictwo, dost ępno ść usług; • na płaszczy źnie gospodarczej: ró żny poziom rozwoju gospodarczego, poziomu infrastruktury, inwestycji; • na płaszczy źnie finansowej: ró żne systemy fiskalno – skarbowe, kapitałowe, dost ępno ści kredytów; • w sferze regulacji prawnych: prawo pracy, kodeks cywilny, itd. Wzro śnie natomiast poziom powi ąza ń transgranicznych, który stymulowany b ędzie przez rozwój gospodarczy.

117 Członkostwo Polski w Unii Europejskiej mo że jednak doprowadzi ć do przekształcenia si ę badanego regionu z obszaru peryferyjnego dla Polski i Niemiec w obszar o wielkim znaczeniu gospodarczy dla naszej cz ęś ci Europy.

118 WNIOSKI

Poni żej krótkie zestawienie konkluzji, dotycz ących sytuacji gospodarczej i społecznej wysp Uznam – Wolin. • Region Uznam – Wolin, dzi ęki swojemu wyj ątkowemu poło żeniu na Morzu Bałtyckim, tworzy unikatow ą jednostk ę terytorialn ą, w pełni uzasadnion ą geograficznie. • Świnouj ście ma wszelkie warunki aby sta ć si ę centrum administracyjnym, gospodarczym i kulturalnym regionu. • Bezpo średni ą konkurencj ą dla regionu pod wzgl ędem gospodarczym, s ą podobne pod wieloma wzgl ędami nast ępuj ące obszary: wyspa Rugia, Rostock – Warnemünde, Kołobrzeg – Koszalin, Łeba – Ustka – Słupsk. Nie są to jednak obszary transgraniczne, a wi ęc mog ą by ć postrzegane jako mniej interesuj ące. T ę zalet ę wykorzysta ć mo żna jednak jedynie przy koordynacji działa ń marketingowych i współdziałaniu przy budowie infrastruktury w regionie. • Istnieje wiele wspólnych cech, które ł ączy ć mog ą mieszkaj ące w regionie społeczno ści (morskie poło żenie, podobne problemy, wspólna socjalistyczna przeszło ść ). • Współdziałanie w dziedzinie kultury, o światy, turystyki i informacji prowadzi ć b ędzie do stworzenia to żsamo ści regionalnej. • Obie mieszkaj ące na wyspach społeczno ści maj ą sobie co ś do zaoferowania i prowadz ąc wspóln ą polityk ę mog ą znacz ąco podnie ść standard życia w całym regionie.

Oczywi ście zawsze istniej ą przynajmniej dwa scenariusze rozwoju sytuacji w regionie.

119 Pierwszy, optymistyczny zakłada zrównowa żony rozwój. Wszelkie działania zmierzaj ące do inwestycji w infrastruktur ę s ą wzajemnie uzgadniane, co pozwala zapobiec dublowaniu inwestycji i lepsze wykorzystanie dost ępnych środków. Powołana zostaje organizacja regionu Uznam – Wolin (lub jedna z istniej ących uzyskuje odpowiednie kompetencje) b ędąca forum konstruowania przez fachowców z okre ślonych dziedzin wspólnej polityki regionalnej. Dzi ęki temu w całym regionie zaistnieje wspólny, przynajmniej 3-języczny system rezerwacji miejsc i informacji turystycznej, zbudowana zostanie sie ć ście żek rowerowych, powstanie jeden standard dla całej wyspy dotycz ący oznakowania turystycznego. Dzi ęki współpracy stworzony zostanie system zarz ądzania kryzysowego, a ofierze wypadku samochodowego w Ahlbeck b ędzie mogła trafi ć do dobrze wyposa żonego szpitala powiatowego w Świnouj ściu, a nie w odległej o 60 km Gryfii. Szeroka współpraca pozwoli zaoszcz ędzi ć znaczne środki. Świnouj ście jest jedynym tak małym miastem w Polsce, które posiada 2 jednostki stra ży po żarnej (powodem jest ograniczenie brakiem stałej przeprawy przez Świn ę). W ramach integracji b ędzie mo żna np. zlikwidowa ć jednostk ę w Ahlbeck, rozszerzaj ąc rejon działania jednostki w centrum Świnouj ścia. Podobnie rzecz ma si ę w przypadku pogotowia ratunkowego. Dzi ęki wspólnym działaniom stworzony mo że zosta ć wspólny projekt zasilania energetycznego. Nie trzeba b ędzie wtedy budowa ć drugiej linii energetycznej ze Szczecina. Tak że tylko wspólnie rozwi ąza ć mo żna problem komunikacji w regionie. Uzgadnianie rodzajów szkół zawodowych w regionie, stworzenie programu wymiany sta żystów, dotowane nauczanie j ęzyków obcych pozwol ą do pewnego stopnia ograniczy ć bezrobocie.

Drugi, pesymistyczny scenariusz mówi o ignorowaniu wzajemnego istnienia i realizacji tylko własnych partykularnych interesów. Przy słabej 120 wymianie informacji i braku współdziałania obie strony nie b ędą przygotowani na sytuacj ę, która nast ąpi, kiedy pewnego dnia zlikwidowany zostanie szlaban na ulicy Wojska Polskiego w Świnouj ściu, a granica stanie si ę ju ż tylko granic ą administracyjn ą oddzielaj ącą biedn ą, polsk ą cz ęść regionu od tej niemieckiej.

Niestety wiele poczyna ń lokalnych polityków do chwili obecnej po obu stronach szlabanu wskazuje na działania wła śnie wg. drugiego scenariusza. Z polskiej strony jest to np. uzale żnianie wszelkich rozmów na temat budowy linii kolejowej na trasie Ahlbeck Grenze – Świnouj ście Centrum – port lotniczy Heringsdorf od wyra żenia zgody przez stron ę niemieck ą na otwarcie na wyspie Uznam samochodowego przej ścia granicznego. Z drugiej za ś strony jest absurdalny upór przed otworzeniem takiego ż przej ścia.

Życie napisze własny scenariusz. Nale ży życzy ć mieszka ńcom regionu, aby był on jednak zbli żony do pierwszego.

121 BIBLIOGRAFIA

• „Europa jednoczy. Jedna kolej dla całej wyspy Uznam“ – praca zbiorowa; Usedomer Bäderbahn GmbH, Heringsdorf 1998 • „Geografia atrakcji turystycznych Polski” – Zygmunt Kruczek i Stefan Sacha; Wydawnictwo PROKSENIA, Kraków 1997 • „Gmina Wolin – Katalog Zabytków Pomorza Zachodniego” – Kazimiera Kalita Skwirzy ńska; wydawca: Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków; Szczecin 1992 • „Grenzüberschreitendes Tourismusmanagement” – Meutzner; Bildungswerk Des Allgemeinen Unternehmensverbandes Neubrandenburg e.V., Neubrandenburg 2000 • „Koncepcja strukturalna trwałego rozwoju wysp północnego obszaru Zalewu Szczeci ńskiego” – grupa autorów pod kierownictwem J. Tokarskiego; Zachodniopomorski Urz ąd Wojewódzki w Szczecinie, Szczecin 1999 • „Leitbild Vorpommern” – Regionaler Tourismusverband Vorpommern e.V.; Greifswald 1999 • „Odra jako krajobraz kulturowy “ – Bernhard Müller; Hoch Drei Bernhard Müller, Berlin 1998 • „Polsko – niemiecki pilota żowy projekt w dziedzinie ochrony środowiska. Oczyszczalnia Świnouj ście” – na zlecenie Urz ędu Miejskiego w Świnouj ściu; wydawca: POLKA, Szczecin 1998 • „Pomerania Europaregion “ – praca zbiorowa; Konzept Agentur und Werbemittel GmbH Pasewalk, Pasewalk 1998 • „Pommern Wegweiser durch ein unvergessenes Land ” – Johannes Hinz; Bechtermünz Verlag, Augsburg 1996

122 • „Pommern. Das Handbuch für Reisen und Wandern im Pommernland “, Reprint von 1932 – Martin Reepel; Druckerei Rautenberg, Leer 1988 • „Reiseführer Pommern “ – J. Schultz-Tesmar; Verlag Rautenberg, Leer 1989 • „Rola regionów transgranicznych w procesie integracji Europy Bałtyckiej” – Tadeusz Palmowski; Wydawnictwo Uniwersytetu Gda ńskiego, Gda ńsk 2000 • „Strukturalna koncepcja długofalowego rozwoju wysp Uznam – Wolin. Studium planowania ponadgranicznego.” Wspólnota Planistyczna: Hannes Dubach i Urs Kohlbrenner; tłumaczenie UM w Świnouj ściu, Berlin 2000 • „Świnouj ście miastem zrównowa żonego rozwoju” – Krzysztof Adranowski; na zlecenie UM w Świnouj ściu, Świnouj ście 1998 • „Świnouj ście. Informator turystyczny ” – Jerzy Patan; Patan Press, Kołobrzeg 1998 • „Turystyka i wypoczynek w województwie szczeci ńskim w latach 1990- 1993” – zespół pod przewodnictwem T. Persza; na zlecenie UW w Szczecinie, Szczecin 1994 • „Turystyka i wypoczynek w województwie szczeci ńskim w latach 1993- 1995” ; na zlecenie UW w Szczecinie, Szczecin 1996 • „Turystyka i wypoczynek w województwie szczeci ńskim w latach 1995- 1997” – zespół pod przewodnictwem I. D ąbrowskiej; na zlecenie UW w Szczecinie, Szczecin 1998 • „Unvergessene Heimat Pommern ” – Bernd G. Längin; Weltbild Verlag GmbH, Augsburg 1995 • „Uzdrowiska, wczasy, turystyka w latach 1949 - 1961 “ – Andrzej Wroński; maszynopis, Świnouj ście 1971

123 • „Wirtschafts und Arbeitsmarktfaktor TOURISMUS in Mecklenburg – Vorpommern“ – Referatsgruppe Tourismus des Wirtschaftsministeriums; Wirtschaftsministerium Mecklenburg – Vorpommern, Schwerin 2000 • „Woli ński Park Narodowy ” – Jacek Jó źwiak; WDN, Mi ędzyzdroje 1990 • „Współpraca zagraniczna miasta Świnouj ścia” – Wydział ds. Promocji i Turystyki, Urz ąd Miejski w Świnouj ściu, Świnouj ście 1999 • „Z dziejów Ziemi Woli ńskiej “ – Tadeusz Biełecki; Instytut Zachodniopomorski w Szczecinie, Szczecin 1973 • „Ziemia Szczeci ńska” – A. Walaszek; Drukarnia Narodowa w Krakowie, Szczecin 1969 • „ Ziemia Szczeci ńska ” – Jerzy M. Kosacki; Wydawnictwo SAT, Szczecin 1994

124