Språknytt Med Artiklar Som Tek Opp Ymse Språk- Lege Dramatikken

SPRÅK UTGITT AV NORSK SPRÅKRÅD nytt33. årgang 1–2/2005

1905–2005 har vore eit utruleg hundreår. Me markerer og feir- Sidan den tid har vår offentlege språkpolitikk gjeve ar unionsoppløysinga, og gjer det fordi den 7. juni oss to norske skriftvariantar, der fleirtalsvarianten og alt som følgde etter det året, var store hendingar. bokmålet (riksmålet) i røynda har ein kortare tradisjon Men som vanleg med oss menneske har me lett enn mindretalsvarianten nynorsken (landsmålet). for å bli ståande fast i nokre få førestellingar og så Sanneleg har omveltingane hatt dimensjonar. gløyma resten. For i røynda er det i resten av det Difor meiner me det er rett å fylla dette nummeret som skjedde i åra rundt 1905, at me finn den verke- av Språknytt med artiklar som tek opp ymse språk- lege dramatikken. Sjølvsagt var unionsoppløysinga lege aspekt i tida rundt 1905. historisk viktig, men utover det politiske påverka I det symbolmetta året 2005 er òg Språkrådet i ho utviklinga monaleg mindre enn andre meir upå- ferd med å skifta ham. Etter Norsk språknemnd akta hendingar. Til dømes var utbygginga av fosse- (1952–1971) og Norsk språkråd (1972–2004) er det falla og den nye industrialiseringa mykje viktigare no tredje generasjon språkorgan som tek form. for det nye Noreg på 1900-talet enn unionsoppløys- Styre og direktør (utpeika av departementet) kom inga. Innføringa av sidemålsstilen i 1907 påverkar på plass i 2004. Dei tilsette i sekretariatet skal halda norsk skulekvardag den dag i dag – på godt og fram i stillingane som før, Språknytt skal halda vondt. fram som før, men det eksterne rådet (med sine 38 Skal me skriva nokre linjer om dei store omvel- medlemmer) vart lagt ned ved årsskiftet. Kva som tingane i samfunnet vårt frå 1905 til 2005, blir våre kjem i staden for rådsforsamlinga, er det i skrivande stikkord tre – industrialisering, folkeflytting, språk- stund ikkje gjort endeleg vedtak om. Alt tyder like- utvikling. I 1905 var landet framleis totalt dominert vel på at spørsmålet om ny ekstern organisering av primærnæringane, i dag er det mindre enn 10 % blir avklara i 2005, slik at det nye språkorganet er som er sysselsette der. I 1905 var det eit folketal på ferdig etablert ved komande årsskifte. om lag 2,3 millionar – i 2005 er folketalet 4,6 milli- Parallelt med det organisatoriske hamskiftet onar. Ei dobling på hundre år! Men aller mest dra- skjer det ei språkpolitisk nyorientering. Professor matisk har balansen mellom by og land vorte skipla. Gjert Kristoffersen (Universitetet i Bergen) har fått I 1905 budde meir enn to av tre nordmenn på land- ansvaret for å leia ei gruppe som skal skriva eit et. I 2005 er det meir enn to av tre nordmenn som språkpolitisk dokument. Dei skal levera si innstil- bur i by. I 1905 var vårt land, saman med Irland, ling i september i år. Det er ingen løyndom at det fattigaste landet i Europa. No, hundre år sein- hovudsaka i den utgreiingsprosessen dreiar seg om are, er me det rikaste. Det er ingen spøk, det heller, strategisk tenking for å ta vare på norsken som full- for det skal god rygg til for å bera gode dagar, sa verdig språk i framtida. Det er dét språkpolitikken besten. Og endeleg – i 1905 var det dominerande på totusentalet må dreia seg om. offisielle skriftspråket dansk. Min bestefar, som gjekk for presten i indre Sogn på slutten av 1800- talet, hadde dansk katekisme. Naturlegvis.

INNHOLD 1–2/2005

1 Fornamn i 1905 38 Stoda for nynorsken og målrørsla i 1905 7 Frå amt til fylke 43 Samisk og kvensk i Noreg etter 1905 14 Norsk avisspråk for hundre år sia 48 Bibelen i 1905 – status og bakgrunn 21 Ordbokssituasjonen omkring 1905 53 Arne Garborg om 1905 26 Importerte ord i 1905 55 Tilsvar til Ruth Vatvedt Fjeld 30 Språkvitskapleg arbeid med norsk i 1905 57 Band V av Norsk Ordbok og tidlegare 60 Nei til valgfritt sidemål 36 Riksmålsbevegelsen rundt 1905 62 Du spør – vi svarer

SPRÅKNYTT 1–2/2005 Fornamn i 1905

GULBRAND ALHAUG

EN NASJONALE GLØDEN var som artikkelen vil eg i staden bruke termen Dkjent sterk i 1905. Kan denne nordiske namn, og grunnen til det er nasjonale begeistringa også avlesast i at mange av dei «norske» namna er dei namna som nordmenn gav barna svært gamle og vart tekne i bruk før sine i 1905? Var det særlig norske vikingtida. Når ein er så langt tilbake, namn som var på moten i 1905? Dette kan det vera vanskelig å veta om eit vil eg gjøra nærmare greie for i denne namn fyrst vart teki i bruk i Noreg, artikkelen. Ettersom det i år er 100 år Sverige eller Danmark. I eit slikt histo- sidan unionen med Sverige vart opp- risk perspektiv høver det betre å tala løyst, fell det også naturlig å samanlik- om nordiske namn. ne dei vanligaste fornamna i Noreg og Som materiale har eg brukt dei van- Sverige. I kva grad kan det påvisast ligaste namna på dei som vart fødd særtrekk når fornamna i desse landa i 1905 (100 jentenamn og 100 gute- blir kontrastert? namn). I nokre tilfelle har vi stave- variantar av same namn, t.d. Ester og Sterk nasjonal namnetrend i 1905 Esther, og slike variantar – og frekven- Under nasjonsbygginga på 1800-talet sane for dei – er slått saman. Dermed var det ﬂeire nordmenn som ivra for at vart talet på ulike namn redusert til 93 nordmenn burde bruke norske fornamn jentenamn og 91 gutenamn. I denne i staden for utanlandske. Ein av dei artikkelen vil eg stort sett avgrense ivrigaste var Ivar Aasen. At han ikkje meg til dei 30 vanligaste namna (sjå likte at utanlandske namn dominerte i tab. 1 og 2), men i sjeldne tilfelle vil eg delar av Noreg, kjem tydelig fram i det- også trekke inn namn som kjem lenger te sitatet frå Norsk Navnebog, som han ned på ranglista enn 30. plass. I det gav ut i 1878: «Nu derimod have frem- materialet som rådgivar Jørgen Ouren mede Navneformer og Navnestumper i i Statistisk sentralbyrå velvillig har gitt nogle Bygder faaet en saadan Over- meg, inngår det ikkje frekvensopplys- vægt, at det næsten seer ud, som om et ningar om namn i 2. eller 3. posisjon, andet Folkeslag havde indtaget Landet t.d. Marie i Anne Marie, og Karoline i og underkuet hele den gamle Slægt.» Hanne Elise Karoline. Frekvensen for I namneboka si bruker Aasen ter- Marie inkluderer altså dei som enten men norske namn, og dette er fullt for- har Marie som det einaste namnet eller ståelig under nasjonsbygginga i siste som det fyrste av ﬂeire namn, t.d. halvdel av 1800-talet. Men i denne Marie Beate.

SPRÅKNYTT 1–2/2005 1 Det mest iaugefallande ved namne- ane bidrog til denne renessansen. moten i 1905 er at nordmenn var mye Såleis brukte Ibsen og Bjørnson namn meir nasjonale i namnevegen da enn som Dagny, Hjørdis og Bergljot i den nå. Såleis har 20 av dei 30 mest frek- tidlige diktinga si (skodespelet Hær- vente gutenamna nordisk opphav: mændene paa Helgeland av Ibsen og dikt- Ole, Karl, Olav, Einar, Harald, Arne, et Bergljot av Bjørnson). Dei foreldra Olaf, Sverre, Erling, Alf, Sigurd, Trygve, som tok i bruk «renessansenamna» frå Håkon, Gunnar, Bjarne, Reidar, Rolf, ca. 1860, hørte til den sosiale eliten, Knut, Leif, Ivar. (I opprekninga her – og men mot slutten av 1800-talet kan vi rett nedafor – kjem dei mest populære registrere at namn som Hjørdis og namna fyrst.) Også dei nordiske jente- Dagny er mest brukt i lågare sosiale namna var populære – med desse 17 lag, bl.a. i Kristiania. I denne saman- blant dei 30 vanligaste: Astrid, Borg- hengen kan vi forresten legga merke hild, Gudrun, Ingeborg, Solveig, Signe, til eit meir allment motetrekk: Når over- Sigrid, Ragnhild, Ingrid, Aslaug, Hjørdis, klassa oppdaga at eit motefenomen Dagny, Helga, Inga, Ragna, Gunvor. I til- hadde sigi ned i lågare sosiale lag, vil- legg kjem det nokre namn som folk le dei fjerne seg frå arbeidarklassa ved flest ser på som «norske», sjølv om dei å finne på noko nytt, t.d. ved å ta i eigentlig har utanlandsk opphav. Men bruk meir «eksklusive» namn. det er mange hundre år sidan vi fekk Det er mye som tyder på at forfattar- dei inn i Norden, og her vart dei til- ane hadde større innverknad på passa lydsystemet i norsk, svensk og namngivinga på 1800-talet enn i dag. dansk. I tab. 1 og 2 gjeld dette bl.a. Nils Eg har ovafor nemnt Dagny, Hjørdis og (av Nikolaos), Lars (av Laurentius), Jon Bergljot frå den nasjonalromantiske (av Johannes), Margit (av Margareta) og epoken i norsk litteratur. Litt seinare Karen (av Katrine). Når vi plasserer sli- vart foreldra inspirert til å ta i bruk ke justerte namn som Nils og Margit andre namn frå litteraturen. Dette gjeld saman med dei som opphavlig er nord- t.d. det innlånte namnet Agnes frå iske, står vi att med svært få utanland- Brand (nr. 20 i tab. 1) og dei nordiske ske namn i tab. 1 og 2, t.d. dei bibelske Solveig og Ingrid frå Peer Gynt (nr. 11 Johannes, Ester, Marta og Rut. og 17). Dei to siste er forresten «eks- Ein del av dei opphavlig nordiske portert» til mange andre land (Ingrid namna inngår i den namnemoten som med god drahjelp av Ingrid Bergman den svenske personnamngranskaren på 1900-talet). Mens vi i dag allment er Roland Otterbjörk har kalla den nordiske sterkt påverka av anglo-amerikansk namnerenessansen. Dette er namn som kultur, finn vi berre eitt engelsk namn på 1800-talet vart henta fram att frå på topplistene i 1905, Jenny (nr. 10). norrøn litteratur, bl.a. Snorre og islend- Men det var ikkje direkte engelsk på- ingesoger, t.d. Sigurd, Harald, Sverre, verknad som låg til grunn for popula- Ragnhild, Gudrun og Helga. For Noreg riteten til Jenny. Det var nok den sven- sin del reknar ein med at den nordiske ske «nattergalen», songarinna Jenny namnerenessansen for alvor fekk vind Lind (1820–87), som gjorde dette nam- i segla omkring 1860. Også forfattar- net så populært i Noreg.

2 SPRÅKNYTT 1–2/2005 Den nasjonale namnebølgja kulminerte på heimesida til Statistisk sentralbyrå ikkje i 1905, for om vi studerer namne- (www.ssb.no). kurver for dei nordiske namna i tab. 1 Det mest iaugefallande ved topp- og 2, kan vi registrere at dei aller namna av i dag er dei mange utan- fleste held fram med å stige i populari- landske namna. Ser ein nærmare på dei tet etter 1905. Derimot går dei fleste vanligaste gutenamna, kunne ein tru innlånte namna i desse tabellane ned- at det går ei religiøs vekkingsbølgje over, og denne nedgangen begynte før over landet. Såleis finn vi desse seks 1905, t.d. Anna, Kristine, Olga, Jenny – bibelske namna blant dei ni vanligaste Johannes, Johan, Hans, Martin. Dette (her i popularitetsrekkjefølgje): Mat(h)i- gjeld også nokre innlånte namn som as, Markus/Marcus, Andreas, Jonas, To- for lenge sidan vart justert på nordisk bias, Daniel. I tillegg kjem Kristian/ grunn, t.d. Nils og Peder. Når er vi så Christian (plass nr. 4), som er språklig på toppen av den nasjonale bølgja? relatert til Kristus. Ut frå dette kunne Om vi med dette meiner når flest ein tru at kyrkjene var stappfulle under nordmenn får nordiske namn, viser søndagsgudstenesta, men det er jo det seg at den nasjonale bølgja kulmi- ikkje tilfellet. For Noreg sin del kan nerer noko tidligare for kvinnenamna nok det sterke innslaget av bibelske (i mellomkrigstida) enn for mannsnamn snarare tolkast som at vi følgjer namna (litt etter 1950). Heilt allment ein internasjonal trend, for i ein del endrar namnemotane seg raskare for andre land, t.d. Storbritannia, USA og kvinnenamna enn for mannsnamna, Tyskland, har kyrkjelige namn vori og dei nordiske namna følgjer dermed populære på slutten av 1900-talet. Viss dette mønsteret. norske foreldre hadde teki slike namn direkte frå Bibelen, ville dei berre ha I 1905 og i dag brukt stavemåtar som Markus og Jakob Vi har ovafor sett at dei nordiske nam- og ikkje dei meir internasjonale Mar- na dominerte på topplistene i 1905. cus og Jacob. (Dei to siste er i dag nes- Derimot må vi leite med lys og lykte ten like mye brukt som dei «norske» etter slike namn på dagens topplister. stavemåtane.) Som samanlikningsgrunnlag har eg Den danske namneforskaren Eva brukt dei 30 vanligaste namna i 2003 Villarsen Meldgaard har peikt på at og 2004. (For desse to åra har eg lagt til dagens danske foreldre ofte lèt barna grunn ei samanslått liste, éi for jente- få namn som var populære blant olde- namn og éi for gutenamn.) Blant dei foreldra eller generasjonen før. Da vil 30 vanligaste jentenamna finn vi berre det gjerne ha gått om lag 100 år sidan Ingrid, Tuva og Vilde som har udiskut- namna sist var populære. Stemmer så abelt nordisk opphav. Og like dårlig dette på materialet vårt frå 1905 og stelt er det med gutenamna – med 2003–04? Berre i liten grad, for vi finn desse tre namna: Eirik, Ole og Sondre. få namn som står på begge listene Av plassomsyn kan eg ikkje her pre- over dei 30 vanligaste namna: Anna, sentere dei 30 vanligaste namna i 2003 Ingrid, Marie – Ole, Martin, Oskar/ og 2004, men interesserte kan finne dei Oscar og Kristian/Christian. Og her kan

SPRÅKNYTT 1–2/2005 3 populariteten vera nokså ulik på dei to anna, og her har eg sett som krav at listene. Såleis ligg Ole på 1. plass i namnet må vera brukt minst fire gong- 1905, men må ta til takke med 25. plass er meir i det eine landet enn i det i dag. andre. Det er da teki omsyn til ulikt Ein annan forskjell mellom namna i folketal i dei to landa. 1905 og i dag er at foreldra i 1905 i Det mest iaugefallande resultatet er større grad flokka seg om dei mest at vi i Noreg – kanskje ikkje uventa – populære namna. Såleis var det da så bruker atskillig fleire nasjonale namn mange som 4,3 % av jentene som fekk enn i Sverige. Til saman har eg regist- det vanligaste namnet, Anna. I 2003– rert 114 nordiske markørnamn for 04 var det Emma som tronte på topp- Noreg (71 mannsnamn og 43 kvinne- en, men dette namnet var det einaste namn) – mot berre 33 for Sverige (24 som kom over 2 %. Derimot var det i mannsnamn og 9 kvinnenamn). Eg lis- 1905 heile sju jentenamn som låg over tar fyrst opp dei nordiske markørnam- 2 %: Anna, Astrid, Borghild, Gudrun, Inge- na for Noreg: Are, Arild, Arnfinn, Arve, borg, Margit og Marie. Og den same Asbjørn, Asle, Atle, Audun, Bjarne, tendensen kan vi konstatere for gute- Bjarte, Bjørnar, Bård, Dag, Dagfinn, Egil, namna: I 2003–04 var det ikkje eit ein- Eirik, Eivind, Endre, Erling, Espen, Even, aste namn som kom over 2 %, mens Finn, Frode, Geir, Hallvard, Halvor, Ha- dei åtte namna Ole, Johan, Karl, Olav, rald, Helge, Håvard, Idar, Ingar, Ingvald, Hans, Einar, Harald og Arne hadde meir Jarle, Jostein, Kjetil, Knut, Kåre, Magnar, enn 2 % i 1905. Magne, Normann, Odd, Oddbjørn, Odd- mund, Oddvar, Ole, Ottar, Reidar, Roald, Meir nasjonale enn svenskane Roar, Runar, Sigmund, Sindre, Sondre, Ettersom vi i år markerer at det er 100 Steinar, Stian, Ståle, Sverre, Terje, Tor, år sidan unionsoppløysinga, kan det Torgeir, Torleif, Tormod, Trond, Truls, høve å gjøra greie for nokre forskjellar Trygve, Vegard, Vidar, Viggo, Øystein, mellom fornamna i Noreg og Sverige. Øyvind, Åsmund – Aslaug, Aud, Berg- Om dette emnet har eg skrivi meir ljot, Bjørg, Borghild, Borgny, Gro, Gry, detaljert i ein artikkel som snart kjem Guri, Guro, Haldis, Hege, Hilde, Inge- ut i ein kongressrapport. Her vil eg bjørg, Ingunn, Ingvild, Jorunn, Kjellaug, konsentrere meg om nokre hovud- Liv, Målfrid, Oddbjørg, Oddny, Olaug, trekk. Som materiale har eg brukt dei Ragna, Ragnhild, Randi, Rannveig, Rei- 200 vanligaste namna (for kvart kjønn) dun, Rigmor, Sigrun, Solfrid, Solveig, på nordmenn og svenskar som levde i Svanhild, Tone, Tordis, Torhild, Torill, 1998. Tyngdepunktet vil dermed ligga Torunn, Tove, Turid, Unni, Vigdis, Åshild. på dei som er fødd i siste halvdel av Dei nordiske namna som er brukt 1900-talet. Eg vil her legga særlig vekt minst fire gonger meir i Sverige enn i på dei namna som skil seg ut som spe- Noreg, er: Algot, Alvar, Bo, Bror, Börje, sielle for kvart land. Slike spesielle Elof, Eskil, Folke, Gustaf, Gustav, Gösta, namn har eg i andre samanhengar kal- Göte, Hilding, Holger, Ingemar, Ingmar, la markørnamn. Dette er namn som er Ingvar, Karl, Sixten, Sture, Sune, Tage, brukt mye meir i eitt område enn i eit Ture, Ulf – Eivor, Gunborg, Gunilla, Gun-

4 SPRÅKNYTT 1–2/2005 nel, Hillevi, Ingegerd, Lillemor, Svea, Ylva. I motsetning til i Sverige, der det i Sverige skil seg ut frå Noreg med eit 1973 var 1045 som heitte Nore, var det mye sterkare innslag av utanlandske på same tida berre 15 med dette nam- namn. Éin grunn til dette er nok at den net i Noreg. Nore har dermed ikkje svenske namnedagskalenderen har hatt slått til som ei personifisering av No- innverknad på namngivinga, og i den- reg her i landet. Derimot har Nora vori ne kalenderen finst det mange utan- populært, og i dag ligg det på 5. plass. landske namn, særlig namn med kyr- Som nemnt ovafor, kan Nora oppfat- kjelig bakgrunn. tast som avleidd av Nore, som Tegnér I samband med namnedagskalen- såg på som ei personifisering av No- deren kan det nemnast at mannsnamn- reg. Dermed kjem Nora nærmast på et Nore, som er avleidd av landsnamn- linje med kvinnenamnet Svea, som er et Noreg, stod i denne kalenderen fram ei personifisering av Sverige. Eg vil til 1905. Det var den svenske forfattar- likevel understreke at Nora vanligvis en Esaias Tegnér som i 1814 hadde teki blir oppfatta som kortform av det inn- i bruk dette namnet som ei personifi- lånte Eleonora. sering av Noreg. I 1905 forsvann Nore Eg har her lagt vekt på dei namna frå namnedagskalenderen, og i denne som er spesielle for kvart land, dvs. samanhengen vil eg sitere litt frå det dei som er markørnamn. Her er det Anders Malmsten skriv om Nore på s. ikkje plass til å gå nærmare inn på dei 166 i boka Nittiotalets namnbok (1993): mange namna som er omtrent like «Vid unionsupplösningen hade Nore mye brukt i Noreg og Sverige, og som namnsdag den 4 november men då vitnar om ein tett kulturell kontakt slängdes namnet ut och ersattes av mellom nabolanda. Denne nære kon- Sverker för att visa norrmännen vilka takten har bl.a. gitt seg det utslaget at straff de hade att vänta när de lämna- vi har lånt namn av kvarandre. Den de unionen.» Den 4. november var den svenske namneforskaren Roland Otter- dagen i 1814 da Noreg gjekk inn i uni- björk har kalla denne namneutveksl- onen med Sverige, så Nore var ikkje inga namnskandinavismen. (Dette feno- tilfeldig valt. I ei seinare utgåve av menet omfattar dermed også Dan- namneboka si (2000), som nå heiter mark.) Han meiner at blomstringstida Svenska namnboken, seier Malmsten for namneskandinavismen var 1930- dette på s. 199 om Nore og Nora (kvin- og 1940-åra. Som døme på namn som nenamnet kan oppfattast som avleidd Sverige har lånt frå Noreg, nemner av Nore): «När namnlängden i alma- han bl.a. Astrid, Dagny, Hjørdis, Solveig nackan gjordes om 1993 fick Nore och og Synnøve (s. 42 i boka Svenska för- Nora ta över den 17 maj som en liten namn). Som eit døme på det omvend- hyllning til lusekoftornas nation. Men te, lån frå Sverige til Noreg, vil eg trek- från och med 2001 har Rebecka fått ke fram Elin. Dette namnet vart popu- återta sin traditionella namnsdag och lært i Sverige pga. songen Drömmen Nore har åter kastats ut.» om Elin. Da den kom til Noreg, fauk Nore har altså hatt eit turbulent til- Elin oppover på namnelistene, og i være i den svenske namnekalenderen. 1974 og 1975 var det heilt oppe på 5.

SPRÅKNYTT 1–2/2005 5 plass. I perioden 1950–75 var det nes- lista for 2003–04. Også ved andre mile- ten dobbelt så mange (11 846) som pælar i historia har spesielle namn fått fekk dette namnet i Noreg som i Sve- stor popularitet. Såleis vart Fred enormt rige (6 321). Og dette er mye når vi tek populært i fredsåret 1945. Spørsmålet omsyn til at Noreg berre har om- er så om det er noko namn som peiker trent halvparten så mange innbyggar- seg ut som godt eigna for dei foreldra ar som Sverige. Populariteten for Elin som i år vil markere hundreårsjubileet kan nok tolkast som eit utslag av at med å gi barnet eit «jubileumsnamn». nordmenn sett stor pris på svenske På slutten av 1800-talet kunne nor- songar. ske foreldre gi barna patriotiske namn som Norgia (Lofoten) og Norgen (Drø- Namn som eignar seg ved 100-års- bak). Og tidlig på 1900-talet vart Norga markeringa brukt. Men desse namna blir som Ved tusenårsskiftet i 2000 viste det seg kuriositetar å rekne, og nå i 2005 er det at jentenamnet Mille (jf. latin mille = trulig Nora som framstår som det mest ’tusen’) vart populært. Dette namnet, eigna namnet for dei foreldra som vil som nesten ikkje hadde vori brukt før, markere at Noreg har vori ein sjølv- gjekk rett til vêrs ved tusenårsskiftet stendig nasjon i 100 år. Namnet skulle og ligg på 79. plass på den samanslåtte også høve godt i ein internasjonal

Tab. 1 Toppliste – jentenamn i 1905

% % % 1 ANNA 4,29 11 SOLVEIG 1,62 21 HJØRDIS 1,24 2 ASTRID 2,55 11 SIGNE 1,62 22 EST(H)ER 1,16 3 BORGHILD 2,34 13 SIGRID 1,59 23 DAGNY 1,12 3 GUDRUN 2,34 14 RAGNHILD 1,49 24 HELGA 1,10 5 INGEBORG 2,27 15 KLARA 1,45 25 INGA 1,04 6 MARGIT 2,15 16 KAREN 1,44 26 RAGNA 1,02 7 MARIE 2,14 17 INGRID 1,42 27 GUNVOR 0,94 8 OLGA 1,89 18 RUT 1,33 28 ANNE 0,93 9 MART(H)A 1,87 19 ASLAUG 1,27 29 KRISTINE 0,87 10 JENNY 1,70 20 AGNES 1,25 30 MAGNHILD 0,74

Tab. 2 Toppliste – gutenamn 1905

% % % 1 OLE 2,97 11 ERLING 1,84 21 GUNNAR 1,24 2 JOHAN 2,58 12 ALF 1,61 22 BJARNE 1,18 3 KARL/CARL 2,52 13 KRISTIAN 1,58 23 REIDAR 1,16 4OLAV 2,35 14 SIGURD 1,54 24 JO(H)N 1,12 5 HANS 2,29 15 PEDER 1,51 24 KNUT 1,12 6 EINAR 2,26 16 TRYGVE 1,47 24 OSKAR/OSCAR 1,12 7 HARALD 2,18 16 HÅKON/HAAKON 1,47 24 ROLF 1,12 8 ARNE 2,01 18 NILS 1,35 28 LEIF 1,06 9 OLAF 1,94 19 JOHANNES 1,34 29 IVAR 1,00 10 SVERRE 1,88 20 LARS 1,26 30 MARTIN 0,99

Framhald side 64

6 SPRÅKNYTT 1–2/2005 Frå amt til fylke

BOTOLV HELLELAND

ED UNIONSOPPLØYSINGA i 1905 var ein ny matrikkelrevisjon som var fer- VNoreg delt i 20 amt, medrekna dig i 1886. Med det var det teke eit Bergen og Kristiania, og seks stift. Den langt steg mot ein skrivemåte tufta på 1. januar 1919 vart amt og stift avløyste den nedervde lokale uttalen, sjølv om av fylkeog bispedøm(m)e, samstundes det enno i matrikkelen stod former som som sjølve namna på desse eining- Sture og Feste for Stura og Festo (Hor- ane vart endra. Endringane råka også daland) og Engen og Myren for Enga/ namn på andre grupper av administ- Engi og Myra/Myri. rative einingar, såkalla inndelingsnamn. I 1885, same året som det vart gjort Det var ei offentleg rydding der land- vedtak om å jamstella landsmål med et bytte ut mykje innlånt språkgods med riksmål, gjekk eit ﬂeirtal på Stortinget norske termar og namn. inn for å be regjeringa om å byta ut dei Prosessen starta mykje tidlegare. «mere eller mindre uhøvelige amts- Alt i 1836 skreiv Ludvig Kristensen Daa navne» med namn som seier betre kva i Morgenbladet at ein burde få att dei skal uttrykkja. Men saka vart ikkje gamle landskapsnamn som Telemark fylgd opp av departementet før det for Bratsberg og Vestfold for Jarlsberg og femten år seinare kom eit nytt initiativ Larvik, og i ei lengre utgreiing tok P.A. frå dei folkevalde. Etter framlegg frå Munch til orde for å ta opp att dei his- Nils Skaar (som møtte som varamann toriske landskapsnamna som amts- for Hordaland) og nokre ﬂeire vedtok namn i staden for å knyta dei til fest- nemleg Stortinget den 16. januar 1900 ningar og embetsmannsresidensar av fylgjande framlegg: typen Akershus og Bratsberg (utgjeve Stortinget uttalar ynskje um at posthumt i 1878, jf. Indrebø 1927, s. 89 namni paa fylki (amti) i riket, paa ff.). Dei administrative namneendring- domssokner (sorenskriverier), herad, ane som vart innførte i 1918–19, var òg bispedøme, provsti, prestegjæld og eit ledd i den oppnorskinga av stad- andre offentlige [sic] syslor («em- namn som starta med matrikkelrevi- bætte») maa verta umvølte paa sjonen i 1838, og som vart vidareført norsk elder umbytte med nasjonale gjennom Namnekommisjonen av 1878, namn, der det trengst, og bed Rik- der Oluf Rygh var formann og drivan- styret [sic] um aa gjenomføra desse de kraft. Denne kommisjonen utar- brigdi, elder um log skulde til, daa aa beidde eit grunngjeve framlegg til arbeida ut fyrelegg um desse (sitert skrivemåten av gards- og bruksnamn i etter Ot. prp. nr. 55 (1918), s. 1).

SPRÅKNYTT 1–2/2005 7 Den 6. januar 1902 sette Kyrkjedepar- linga. Dette prinsippet vart fylgt opp i tementet ned ein kommisjon til å greia dei seinare namneendringane. ut om den historiske utviklinga av Året 1905 kunne såleis ha vorte namn på inndelingar og om dei mest sjølve merkeåret for dei nye inndel- rasjonelle prinsippa for namngjeving av ingsnamna. Men saka vart liggjande, sivile, rettslege og kyrkjelege område. m.a. av di det knytte seg store formelle Komiteen, der fyrst Gustav Storm, så og praktiske vanskar til eit så omfat- Ebbe Hertzberg, var formann, gav inn- tande namnebrigde. Og som me skal stillinga si i 1905. Dei rådde til at nem- sjå, vart det til dels heilt andre namn ningane amt og stift skulle bytast ut med som vart vedtekne. I mellomtida ver- syssel og bispedøme, og at provsti og soren- serte mange ulike framlegg, t.d. Fjord- skriveri skulle bytast ut med prostedøme ane, Fjordane og Sogn, Sygna og Firda- og domssokn. I tillegg hadde nemnda fylke, Firda og Sygnafylke, Firda for det framlegg til nye amtsnamn (fylkes- seinare Sogn og Fjordane fylke. namn), heradsnamn og soknenamn. Amt Fyrst i 1914 vart saka fremja på hadde vorte innført 19. februar 1662 og nytt, og etter oppdrag frå departemen- kom då i staden for den eldre nemninga tet leverte dei to professorane Hjalmar len, som hadde vore nytta som adminis- Falk og Marius Hægstad to utgreiing- trativ inndeling sidan 1300-talet. ar i 1915 og 1916 der dei presenterte Komiteen heldt fram i innleiinga til grunngjevne framlegg til nye namn og innstillinga at «det rette tidspunkt for nemningar på fylke og herad. Hæg- en saadan reform, om den ønskes iverk- stad, som i utvalet frå 1902 noko mot- sat, nu tør erkjendes at være inde». viljug hadde gått med på syssel (sysla) Grunnlaget for desse namna skulle som avløysing for amt, gjekk no saman vera «bygdens egen udtale, renset og med Falk inn for fylke. I valet mellom normaliseret under tilbørlig hensyn- fylke og sysle argumenterte dei for fylke tagen til ordenes oprindelige skikkelse ut frå den historiske bruken av nemn- saavelsom til befolkningens øre for inga (Falk og Hægstad 1915, s. 7, den sproglige velklang» (sitert etter 1916, s. 3 ff). I mellomalderen hadde NOU 1983:6, s. 34). fylke vore nytta om større område med administrative og andre offentlege Fylkesnamna funksjonar, og sjølv om innhaldet Komiteen kom i 1905 med framlegg til kunne ymsa noko over tid, hadde nye namn på dei dåverande amta, men det ein fastare karakter enn sysle. (Det han delte seg i synet på korleis namna siste var innført av kong Sverre, men skulle lyda, slik det går fram av opp- vart avløyst av len i seinmellomalde- stillinga på side 9 (Indstil. 1905 s. 26). ren.) Dessutan meinte dei at fylke var Ein kan her leggja merke til at komi- eit velklingande ord og «bekvemt» i témindretalet (Marius Hægstad) braut samansetningar, i motsetning til syssel. med det gamle prinsippet med geni- Dei støtta seg òg på glossariet til tivskonstruksjon og innførte umarkert Norges gamle love, der fylke var deﬁnert laus samansetjing, t.d. Hordaland sysla som ’landskab, der udgjorde en mili- mot Hordalands syssel i ﬂeirtalsinnstil- tær og administrativ, judiciel og bor-

8 SPRÅKNYTT 1–2/2005 FYLKESNAMNA Statskalenderen 1905 Komitéﬂeirtalet 1905 Komitémindretalet 1905

Smaalenenes Amt Borgar syssel Austfold sysla (noko ulikt i Falk og Hægstad 1915) Akershus Amt Oslo syssel Romerike sysla Hedemarkens Amt Østoplandenes syssel Aust-Uppland sysla Kristians Amt Vestoplandenes syssel Vest-Uppland sysla Buskerud Amt Drammen syssel Sud-Uppland sysla Jarlsberg og Larvik Amt Vestfold syssel Vestfold sysla Bratsberg Amt Skiens syssel Telemark sysla Nedenes Amt Østagder syssel Austagder sysla Lister og Mandal Amt Vestagder syssel Vestagder sysla Stavanger Amt Rogalands syssel Rogaland sysla Søndre-Bergenhus Amt Hordalands syssel Hordaland sysla Nordre-Bergenhus Amt Sogn og Fjordenes syssel Sogn og Fjordarne sysla Romsdals Amt Møre syssel Møre sysla Søndre-Trondhjems Amt Ikkje oppført Sud-Trondheim sysla Nordre-Trondhjems Amt Ikkje oppført Nord-Trondheim sysla Nordlands Amt Ikkje oppført Nordland sysla Tromsø Amt Ikkje oppført Trumsøy sysla Finmarkens Amt Ikkje oppført Finnmark sysla gerlig underafdeling af riget’. Fylke er nivå skulle nemnast. Dei viktigaste avleidd av folk og vart opphavleg nytta framlegga utanom det eksisterande om ’flokk, hærfylking’, seinare om amt(s)smann var jarl, lensmann, syssel- ’område, landsdel’. Eit grundigare mann, fylkesstyrar, fylkeshøvding, fylkes- oversyn over bruken av fylke i eldre mann. Som kjent var det det siste som tid er gjeve av Gustav Indrebø (1931). vann fram. Lensmann hadde alt ein Utover landet var det skiftande funksjon i det lokale forvaltningssys- meiningar om kva nemning som bur- temet, og sysselmann vart i 1925 lovfest de nyttast. Amtsstyra og heradsstyra som tittel på det øvste embetet på hadde fått høve til å uttala seg, og i Svalbard. Falk og Hægstad rådde til at Sør-Trøndelag og dei sentrale aust- føreleddet fylkes- skulle nyttast i dei landsfylka, med unntak av Oppland, fleste samansetjingane, som i fylkes- var det fleirtal for å halda på amt, ting, fylkesskule, fylkeslækjar. medan dei andre fylka kunne visa til To år etter at Falk og Hægstad had- eit større eller mindre fleirtal for fylke. de levert inn den andre innstillinga si, Av 449 heradsstyre gjekk 270 inn for kunne Kyrkje- og undervisningsde- fylke, medan 179 heldt på amt. partementet (KUD) fremja odelstings- Parallelt med diskusjonen av amt, proposisjon nr. 55 (1918) Om forandring len, syssel/sysle eller fylke var det usemje av rikets inddelingsnavn. Med få unntak om korleis ulike funksjonar på fylkes- fylgde departementet framlegga frå

SPRÅKNYTT 1–2/2005 9 FYLKESNAMNA Falk og Hægstad 1916 KUD 1918 Justisdept. 1918 Odelstinget 1918

Austfold Austfold Austfold Østfold Oslo Oslo Oslo Oslo Romerike Romerike Akershus Akershus Aust-Upland Falk:-Opland Heidmark Hedmark Hedmark Vest-Upland Falk: -Opland Upland Opland Opland Ringerike Ringerike Ringerike Buskerud Vestfold Vestfold Vestfold Vestfold Telemark Telemark Telemark Telemark Aust-Agder Aust-Agder Aust-Agder Aust-Agder Vest-Agder Vest-Agder Vest-Agder Vest-Agder Rogaland Rogaland Rogaland Rogaland Hordaland Hordaland Hordaland Hordaland Fjordane Sogn og Fjordane Fjordane/Sogn og Fj. Sogn og Fjordane Møre Møre Rauma/Møre og Rauma Møre, 1935: Møre og Romsdal Sør-Trøndelag Sør-Trøndelag Sør-Trøndelag Sør-Trøndelag Nord-Trøndelag Nord-Trøndelag Nord-Trøndelag Nord-Trøndelag Haalogaland Nordland Nordland Nordland Trums Trondenes Trondenes/Troms Troms Finnmark Finnmark Finnmark Finnmark

Falk og Hægstad. Justisdepartementet Austfold. Møre fekk tillegget og Romsdal hadde alternative framlegg til nokre av så seint som i 1935. Dei ulike framlegga fylkesnamna. Det same hadde ein del i endringsprosessen kjem fram i opp- av amtsstyra, og då gjerne med eksiste- stillinga øvst på denne sida. Namna er rande namn som primære ynske. Då (utan tillegget fylke) ordna i geografisk saka kom opp i Odelstinget 25. juli, rekkjefylgje (noko annleis i odelstings- vart det ein hard debatt. «[D]ei konser- proposisjonen). vative gjorde ein hardsett freistnad paa Lovutkastet gjekk òg ut på å setja aa faa henne framdrygd» (Indrebø jarl i staden for amtmann (amtmand), men 1927, s. 115), og det vart hevda at det her vart resultatet fylkesmann. Lova var målfolk og vestlendingar som ville med dei nye fylkesnamna tok til å gjel- påtvinga austlendingar namn som dei da frå 1. januar 1919. Nokre ortografis- ikkje kjendest ved. Odelstinget gjorde ke endringar har vore gjort seinare i fleire endringar i høve til lovframleg- samsvar med gjeldande rettskriving. get, m.a. vedtok det Akershus for Rome- Elles er det dei same namna som gjeld rike, Buskerud for Ringerike og Østfold for i dag.

10 SPRÅKNYTT 1–2/2005 GEISTLEGE INNDELINGSNAMN Statskalenderen 1905 Komiteen 1905 Framlegg KUD 1918 Odelstingsvedtak 1918

Kristiania Stift Oslo bispedøm(m)e Oslo bispedøm(m)e Oslo bispedøm(m)e Hamar Stift Hamar b. Hamar b. Hamar b. Kristiansand Stift Kristiansands b. Kristiansand b. Kristiansand b. Bergen Stift Bergens b. Bjørgvin b. Bjørgvin b. Trondhjem Stift Nidaros b. Nidaros b. Nidaros b. Tromsø Stift Tromsø b. Trums b. Hålogaland b.

Geistlege inndelingsnamn om meinte dei tida ikkje var inne til å Når det galdt dei geistlege inndelinga- fastsetja nye namn på desse einingane. ne, gjekk departementet inn for bispe- I utgreiinga om inndelingsnamn døm(m)e som avløysar for det som tid- kom Falk og Hægstad òg inn på namna legare heitte stift, i samsvar med tilråd- på sorenskriveria, men viste her til at inga frå Falk og Hægstad. Samstundes justiskomiteen i Stortinget hadde lagt vart det gjort framlegg om ﬂeire end- fram ei innstilling om at riket skulle del- ringar av sjølve namna. Sjå tabellen over. ast inn i domssokner for herads- og by- Særleg iaugefallande var oppattak- rettar, og at namna på dei nye doms- inga av dei gammalnorske namnefor- soknene burde gjennomgåast av sak- mene Bjørgvin, Nidaros og Hålogaland. kunnige. Denne modellen vart seinare vidare- ført med Tunsberg bispedøme (1948) og Heradsnamna Borg bispedøme (1969). I 1925 vart Kris- For heradsnamna galdt det om å få tiansand bispedøme delt i Agder bispedø- skrivemåten «i den endelige form» (Falk me og Stavanger bispedøme. Hålogaland og Hægstad 1915, s. 9). Det hadde vart i 1952 delt i Nord-Hålogaland bispe- starta alt i 1908, då den nye matrikkel- døme og Sør-Hålogaland bispedøme. Møre utgåva for Nordland og Troms vart bispedøme vart skilt ut frå Bjørgvin og gjeven ut. Her vart det med grunnlag i Nidaros i 1983. Falk og Hægstad ville ein kongeleg resolusjon av 6. januar halda på stift i ein del samansetningar 1908 fastsett skrivemåte for både der det var «bekvemmest», og fekk til- gardsnamn og inndelingsnamn i sam- slutning til det. Det galdt særleg stifts- svar med uttalen og rettskrivinga i direksjon, stiftskapellan og stiftsarkiv, men landsmål. Dette prinsippet vart inn- det siste vart alt i 1919 avløyst av nemn- ført for namn på ofﬁsielle kart i 1912– inga statsarkiv. 13, etter tilråding nettopp frå Falk og På lågare geistleg nivå hadde komi- Hægstad. Når det no vart aktuelt å gå teen frå 1905 gått inn for å skifta ut gjennom heradsnamna, måtte same prosti med prostedøm(m)e. Falk og Hæg- prinsippet leggjast til grunn for dei. stad meinte at prosti kunne nyttast Og framlegget til endringar i herads- vidare, m.a. ved å visa til samanset- og soknenamna valda like mykje strid ningar som prostiarkiv, prostigrenser. På som ved fylkesnamna. Falk og Hæg- grunn av store meiningsskilnader rundt stad hevda at der heradsstyra heldt på

SPRÅKNYTT 1–2/2005 11 den eksisterande namneforma og gjekk har sett, ny bunad i ubunden form, og imot endringsframlegget, dreia det seg grunngjevinga til departementet var: om eit val mellom «en fordansket og «Overensstemmende hermed vil man en fuldnorsk form», og at saka eigent- i det nuværende navn kun foreslaa leg var avgjord ved dei prinsippa som sløifet endeartiklen der i almindelig- var vedtekne for skrivemåten på dei het ikke hører hjemme i egennavne. offisielle karta. Men i fleire høve ver- Derfor også Heidmark og Telemark» ka innkomne fråsegner inn på tilråd- (Ot.prp. nr. 55 (1918), s. 9). Akkurat inga (sjå Falk og Hægstad 1916, s. 9 f.). dette ser ut til å ha vore ei utbreidd Med kongeleg resolusjon av 3. no- meining ved fastsetjinga av dei nye vember 1917 vart det gjort vedtak om inndelingsnamna, og for heradsnam- 190 heradsnamn. Slett ikkje alle fram- na fekk det fleire utslag, t.d. Leksvik for legga til Falk og Hægstad vart fylg- tidlegare Leksviken, Inderøy for Inder- de opp, t.d. vart Spydeberg og Skiptvet i øen, det siste med støtte av Marius Østfold ståande mot framlegga Speberg Hægstad (jf. Helleland 1990, s. 81). og Skjetve. I Oppland vart Lunner og Dette synet kan hjå somme ha bak- Jevnaker ståande mot framlegga Lynner grunn i at den samanvaksne bundne og Jemnåker. artikkelen er ei relativt nyare utvikling i språket, men for dei fleste har det å Bynamn gjera med at innarbeidde skriftformer I ei tredje innstilling kom Falk og Hæg- utan artikkel er mykje brukte i sam- stad (1918) med framlegg til skrivemå- funnet, ikkje minst som slektsnamn. ten av bynamna. Det viste seg at her Det er grunn til å leggja merke til at hadde tida i endå større grad runne frå dette synet faktisk på nytt har gjort ei oppretting på norskspråkleg grunn. seg gjeldande i den nyss vedtekne re- Av dei dåverande 66 bynamna hadde visjonen av lov om stadnamn, nem- 33 ein skrivemåte som det ikkje var leg at bunden/ubunden artikkel ikkje tvil om. For resten sette dei fram nye treng fylgja uttalen i skrivemåten av eller alternative forslag, der Oslo, Trond- bruksnamn. heim/Nidaros og Fosna (Kristiansund) var dei viktigaste – og mest kontrover- Seinare endringar i inndelingsnamna sielle. Som kjent vann ikkje dei to siste Det finst mange andre inndelingar fram, det gjorde heller ikkje Vesle- med ulike funksjonar som det ikkje hamar, Tunsberg, Tveitestrand, Vatsøy. har vore høve til å koma inn på her, og Frå eit historisk-etymologisk synspunkt gjennom åra har det vore gjort ei rad var det god grunn for Gustav Indrebø endringar som har verka inn på nam- (1927) å setja fram eit program med nebruken. Eit stort inngrep skjedde overskrifta «Namnevøling som stend rundt 1964 i samband med dei store att», der han lista opp mange av dei kommuneendringane etter tilråding namna Falk og Hægstad ikkje fekk inn. frå Scheikomiteen. Eit veksande problem har vore å finna fram til namn når Frå bunden til ubunden form to eller fleire inndelingar skal slåast Fylkesnamnet Finnmark fekk som me saman. Skal hovudsenteret i den nye

12 SPRÅKNYTT 1–2/2005 eininga leggja premissane for kom- Helleland, Botolv, 1990: Stadnamn i ubunden munenamnet, t.d. Horten for Borre? Eller form. Namn och bygd 78, s. 79–88. skal ein velja eit hybridnamn som Indrebø, Gustav, 1927: Norsk namneverk. Oslo. Holtålen for dei tidlegare Haltdalen og Indrebø, Gustav, 1931: Fylke og fylkesnamn. Ålen? Eller skal ein ta med båe dei to (Bergens Museums Årbok 1931. Historisk- gamle namna som i Eresfjord og Vistdal? antikvarisk rekke 1.) Bergen. Eller eit heilt nytt namn som Ringe- Indstill. 1905 = Indstilling fra den af kirke- og rike for m.a. Hønefoss, Norderhov og Hole? undervisningsdepartementet under 6. januar Her kjem både namnekonsulentane og 1902 nedsatte komite til revision af de geistli- dei aktuelle vedtaksorgana til å få ge og civile inddelingsnavne. Kristiania 1905. mykje å hanskast med i tida som kjem. NOU 1983: 6 = Noregs offentlege utgreiingar. Stadnamn. Frå eit utval oppnemnt ved kon- Kjelder og litteratur geleg resolusjon 12. oktober 1979. Lagt fram Falk, Hjalmar og Marius Hægstad, 1915: for Kultur- og vitskapsdepartementet i mars Utredning om landets inddelingsnavne. 1983. Oslo – Bergen – Tromsø. Kristiania. Ot.prp. nr. 55 (1918). Om forandring av rikets Falk, Hjalmar og Marius Hægstad, 1916: inddelingsnavn. Kirke- og Undervisnings- Utredning om landets inddelingsnavne. II. departementets indstilling av 19de juni 1918, Kristiania. som er bifaldt ved kongelig resolution av Falk, Hjalmar og Marius Hægstad, 1918: samme dag. Utredning om norske bynavn. Kristiania.

Populære nettsider

Dei nye nettsidene til Norsk språkråd snitt er ein brukar innom fem nettsider har over 50 000 besøk i månaden. Be- i kvar økt. Mest brukte er sidene med søka fordeler seg på vel 30 000 brukar- søk i ordbøker, det interaktive nynorsk- ar. Over 30 prosent av brukarane har kurset og skrivereglane. Nettadressa vitja nettstaden tidlegare. I gjennom- er: www.sprakrad.no

SPRÅKNYTT 1–2/2005 13 Norsk avisspråk for hundre år sia

THORE ROKSVOLD

VISA SØNDHORDLAND (senere Sunn- Vakt um Fridom, Heim og Fedra- Ahordland) hadde 28. mai 1903 en land. artikkel om «Skjotarlaget Tambeskjel- Dette sitatet forteller mye. Det forteller var»: «Slik heiter eit Skjotarlag, som at en begivenhet som var uker gam- vart skipa for ei Tid sidan millom mel, godt kunne omtales. Det forteller Skuleguten ved Stord Lærarskule.» at konkurransen ikke var det viktigste Foranledningen til artikkelen ser ut til ved et skytestevne. Det forteller at å være at laget 17 dager i forvegen skyting som idrettsgren hadde forsvar hadde hatt «ei liti Premieskjoting, og av landet som sitt fremste praktiske det gjekk godt i det heile, um Veret var sikte, og om et ustabilt forhold til Sve- no noko vaatsamt». Vi får ikke vite rige. Vi fornemmer stemningen over hvem som vant; vi får ikke engang hundre år tilbake i tid, med innslag av vite hvem som deltok. Men vi får vite patos: «yngste Mann paa Ormen lange at «daa me skipa Laget, so var det ved Svolder», «sterkaste Arm og vis- med den Tanke, den Von, at me, um saste Auga», «Boge brast», «fall (…) i den tid kom, vilde verta fregare til aa Myrkre», «Fedrelandsvaktarane», «hei- verja Landet mot dei, som kjem med la Norigs Boge att», «um Krigsluren Ufred». Laget fikk navnet «Tambe- skulde ljoda» og «Vakt um Fridom, skjelvar» Heim og Fedraland». Både innholdet og avdi det skulle mana oss, og dei, språkforma forteller om patriotisme. som kjem etter, til aa likna honom, Vokalismen understøtter det: «mil- som var yngste Mann paa Ormen lom», «ynskja» og «upp». lange ved Svolder, men hadde sterk- Søndhordland fra 1903 inngikk i et aste Arm og vissaste Auga. avismateriale jeg har analysert (Roks- Men Einar sin Boge brast og sjølv vold 2005). De andre avisene i materi- fall han i Myrkre, og tomt vart hans alet var Adresseavisen, Dagbladet, Gud- og mange andre sine Rom millom brandsdølen og Nordlys. Alle var i Fedrelandsvaktarane. Difor vil me 1903 redigert på dansk-norsk. Ar- ynskja, at Skjotarlaget «Tambeskjel- tikkelen jeg har sitert fra ovafor, utgjør var» vil gjera sitt til aa heila Norigs altså et unntak. Boge att og øva upp mange Gutar med visst Auga og sterk Arm til aa Partiaviser møta upp ved Grensa, um Krigs- Avisene på begynnelsen av 1900-tallet luren skulde ljoda og kalla alle til var det vi kaller partiaviser (Roksvold

14 SPRÅKNYTT 1–2/2005 1997:51ff.). De var organ for politiske Journalistikken på begynnelsen av partier. I partiavisa var lederartikler, 1900-tallet var passiv: «En viktig, ofta anmeldelser og innsendte innlegg plas- avgörande, förutsättning för att något sert på side én, mens nyhetsstoff sto skulle publiceras 1910 var att ett med- inne i avisa. Det virker ellers ikke som delande hade anlänt till redaktionen.» stoffet var plassert på sida etter noen (Ekecrantz og Olsson 1994:129) spesiell redaksjonell plan i den forstand at noe skulle framheves gjennom Stor valgfrihet layoutvirkemidler. Sakene var bare Den språklige valgfriheten var større unntaksvis illustrerte. Typografien var tidlig på 1900-tallet enn senere. Ikke avdempa, med små og beskjedne titler. før i 1907 var tiltaka til fornorsking Noen av kildene var utenlandske ma- systematisert og leda av et autorisert gasiner. Ellers kom stoffet fra nyhetsby- styringsorgan som Stortinget. Skrive- råer og innsendere – i tillegg til det måten var derfor lite enhetlig: «Der avisas egne medarbeidere skrev, men har også tidligere lydt klager over redaksjonene var ikke store. Opplys- usikkerheden i vor retskrivning; men ningene virker lite sorterte. Ofte var end sterkere er disse blit i de sidste år» detaljer som vi i dag oppfatter som lite (Aars mfl. 1898:6). Det forrige århund- vesentlige, tatt med. De vesentligste reskiftet var ei skriftspråklig bryt- opplysningene var ikke stilt først i artik- ningstid: lene, men ble formidla der de passa inn Ortografien i 1890-årene var (…) en kronologisk. Titlene var ofte av den blanding av gammalt og nytt. Det typen vi kaller etiketter (eks.: «Om gamle hadde godt tak, og selv Fattigondet»); de framheva ikke noe reformer som hadde gjort seg gjel- nyhetspoeng. Den syntaktiske konst- dende i en mannsalder og mer var ruksjonen var for det meste i tradisjo- ikke trengt helt igjennom. (…) På nell sakprosastil. Ord og uttrykk var den andre siden holdt stadig flere stort sett nøkterne og avdempa, men norske og folkelige former på å stik- kunne – særlig i den sosialdemokratis- ke fram. (…) Ortografien syntes løs ke avisa Nordlys i mitt materiale – vise og vaklende på mange punkter. politisk farge gjennom livfulle karakte- (Nygaard 1967:64f.) ristikker. Språklige bilder ble brukt til å Virvaret kan vi illustrere ved bøyings- krydre framstillinga både i politiske former av verbet «bli». Tabellen som referater og i portretter og skildringer, følger, viser formene som finnes i det som forutsatte observasjon – jf. Chris- analyserte 1903-materialet på i alt tian Krohgs artikler i Verdens Gang på 50 000 ord. Antall forekomster er ført slutten av 1800-tallet. Skildringer med opp i parentes. makabre detaljer kunne forekomme i Alle avisene skrev i 1903 «aa» for nyhetsjournalistikken. Reportasjer i en «å», trass i at «å» var anbefalt skrive- muntlig, levende stil med dramatise- måte (etter et interskandinavisk språk- rende virkemidler fantes, men gjen- møte i Stockholm i 1869). nomgående knitra språket i partiavisa Nordlys skrev i 1903 substantivene av dokumenter. med små forbokstaver; de andre brukte

SPRÅKNYTT 1–2/2005 15 Bøyningsformer av verbet «bli» 1903

BØYNINGSKATEGORI Avis Inﬁnitiv Presens Preteritum Perf. partisipp

Adresseavisen blive (18) bliver (8) blev (35) blevet (12)

Dagbladet bli (16) blir (11) ble (2) blit (12) blev (27)

Gudbrandsdølen bli (19) blir (14) ble (1) blet (10) blive (1) bliver (4) blev (21)

Nordlys bli (24) blir (12) ble (1) blet (17) blev (44)

Søndhordland bli (6) blir (11) ble (1) blit (1) blive (7) bliver (2) blev (36) blevet (6) verta (2) vert (1) vart (10) blet (1) store. Nordlys brukte også diftongen kommer både «Skog» og «Skov». I Gud- «øj», som Knud Knudsen hadde anbe- brandsdølen finnes «tilslaaet Sten» falt. De andre avisene brukte «øi». ved sida av «uslaget Sten». Knud Knudsen anbefalte også «ej» for Nordlys brukte i 1903 i stor utstrek- «ei». Det fulgte Nordlys i 1903: «grejet, ning hard konsonant, der det var mu- … rejser», «vejen», «kuldsejlte», «strej- lig: «opmærksomhet», «ansøkning» og ker» og «Sejre». «ledsaket». De andre brukte bløt i Preposisjon og etterfølgende ord, samsvar med dansk skrivemåte. Sønd- som vi i dag helst skriver hver for seg, hordland skriver riktig nok «Eker- ble i 1903 i stor utstrekning skrevet sund» i stedet for Egersund. I former sammen. Likevel kunne Adresseavisen av «uttale» bruker Nordlys bare «-tt-», skrive «op til». mens de andre avisene bare bruker «-dt-». Inkonsekvenser Inkonsekvenser finnes – også i en Dagbladet hadde i 1903 både «naa- og samme periode. Varianter av hard ede» og «naaet» i preteritum. Der fin- og bløt konsonant i to Nordlys-eksemp- nes også «hævdede» og «bemerket» ler er her understreka: som preteritumsformer. Dessuten fin- Efter at formanden, Jon Nysted, nes norvagismen (eventuelt svesis- hadde aapnet møtet og redegjort men) «overtydet». Nordlys har norva- for dets hensigt, valgtes J. Traasdahl gismen «vilkaar». I Søndhordland fore- til dirigent, hvorpaa R. Tollefsen i et

16 SPRÅKNYTT 1–2/2005 kort foredrag fremholdt hvad som «-t»: «utilregneligt og bevisligt» og hadde foraarsaget og gjort dannel- «ønskeligt». Nordlys skrev «under- sen av et nyt politisk parti nødven- saatligt» og «fattigt» og Søndhordland digt og refererte dettes program. «opbyggeligt». De 3 mand kom paa hvælvet, og den anden baat forsøkte at berge Spor av talemål dem. Efter et par bauter lyktes det Former fra nordnorsk talemål slår at berge to mand. Da der skulde gjennom når Nordlys i 1903 kan apo- gjøres baut igjen, støtte baaten mot kopere infinitiv: «La os ikke længer hvælvet og fik knust tre bord. Baat- taale dette uretfærdige aag som er lagt en sank straks. 5 mand kom op i paa vor nakke og som vi nu ikke mag- den medbragte jolle, medens 4 sank. ter at bær.» Tromsø-området har ikke Adresseavisen skrev «Distrikt», «Dist- apokopert infinitiv (Christiansen: 187f.), rikter», «Distrikterne» og «Distrikter- men det kan hende den som har skre- nes», men «Distrigtet». Dessuten skrev vet «bær» i infinitiv, har hatt det. Adresseavisen «Udsigt» og «Udsigt- «Bær» for «bære» kan ellers være en erne». Gudbrandsdølen skrev i 1903 slurvefeil. «Udsikt», mens Nordlys skrev både I Nordlys fra 1903 finnes også «utsigter» og «udsigt». I Nordlys-ma- eksempel på apokopert flertallsform terialet finnes orda «bakstrævet», «rig- av adjektiv i predikativ stilling, som er tig», «sykdom», «knukende», «sprog», et målmerke for hele Nord-Norge «ansigtet», «overmagt», «yterste», «sø- (ibid.): ker» og «tugthuslov». Nordlys gjen- Kunde man bare ofte minde ar- nomførte «lyktes», mens de andre avi- bejdsmanden om, at mange av de sene konsekvent brukte «lykkedes». styrende er for flot, vilde det en Substantiv endte i Nordlys i ube- gang gaa op for den arbejdende stemt form flertall på «-er» der de klasse, at vi maa ta «haand i hanke» andre avisene brukte «-e»: «penger» i med karerne hvis vi ikke til sist skal Nordlys og «Penge» i de andre 1903- synke ned i fattigdom, bundløs fat- avisene. tigdom og elendighet. Nordlys skrev i 1903 «saas», mens Skrivemåten «kval» i Nordlys 1903 Adresseavisen og Søndhordland had- har grunnlag i tale: «Regjeringens for- de «saaes». Søndhordland hadde også slag til ny kvallov gaar ut paa, at det «omgaaes». Adresseavisen og Gud- for et tidsrum av 10 aar skal være for- brandsdølen skrev «seet», mens Dag- budt paa norsk sjøomraade at drive bladet og Nordlys hadde «set». Sønd- fangst av finkval og knølkval.» hordland hadde begge former. Gudbrandsdølen har i 1903 en I 1903 hadde Adresseavisen og artikkel som er skrevet på landsmål Gubrandsdølen «faaet», mens Dag- med dialektinnslag: bladet og Nordlys brukte «faat». Sønd- Ja, det ser ikkje vakkert ut helder; hordland hadde begge former. me skriv no 20. April, og endda ligg Gudbrandsdølen hadde adverb på Snogen mesta heil i Baksia, i Foin- «-lig» uten «-t» – «sedvanlig» – og med ner længst attaat alle Skigarar, i

SPRÅKNYTT 1–2/2005 17 Dækkom, i Holom og i Bakkeheil- re»), ladde ord («haan og foragt»), lad- lom paa Solsia –, ligg og trasast og de metaforer («forspist … tygger drøv gjere seg godt af Tidi i – 3 og 4 Gr. … spytter … opvartning … serverer», R. til kvar Nott, og kjem du upp hyperbol («alle om kap … til alle sid- fraa Bygdi og dei øvste Heimarne, er») retorisk spørsmål («ikke sandt?») so hev du – 7 Gr. R. um Notti og – og ironi («rigtig finfin opvartning … 2–3 Gr. R. um Dagen. serverer … velbekomme!»). Det sterke Her er bl.a. dativ i formene «Dækk- engasjementet ser ut til å ha drevet tan- om», «Holom» og «Bakkeheillom», men ken på at han sjøl «spytter haan og for- andre steder mangler dativ der dialekt- agt», vekk fra skribentens bevissthet. en (fra Vågå) har (eller hadde) det: «Baksia», «Solsia», «Tidi» og «Bygdi». Komplekse setninger I dansk-norsk-artiklene fra 1903 har Av de fem 1903-avisene jeg har analy- jeg registrert bare ei -a-ending i be- sert, hadde Nordlys i gjennomsnitt stemt form entall av hunkjønnsord. færrest ord per periode og forholdsvis Eksempelet sto i Nordlys: «Man sier jo færrest lange ord. Forskjellene i gjen- at man ikke bør spandere krut paa nomsnittlig lesbarhetsindeks var svært kraaka.» stor mellom de fem avisene. I Dagblad- Av de fem avisene jeg har analysert, et var den hele 51,6; Adresseavisen er det Nordlys som i størst grad fore- hadde 49,2, Gudbrandsdølen 45,4 og griper senere rettskrivingsendringer. Søndhordland 40,9. I Nordlys var den Også politisk skiller Nordlys seg fra de så lav som 38,9. Gjennomsnittet for andre, med en markant opprørsk hold- avisene samla var 45,1. I 1993 var det ning. Avisa ble etablert i 1902 som til sammenlikning 42,2, og da var for- organ for Arbeiderpartiet. I en artikkel skjellen mellom avisene svært liten får Venstre-bladet «Tromsø» gjennomgå: (Adresseavisen høgest med 43,4; Dag- «Huf, for et elendigt og tørt blad bladet lavest med 41,0). ’Tromsø’ er,» er nu den gjængse Leddsetningene kunne ha en for- uttale. Nu ser det ut til at det har holdsvis høg underordningsgrad i 1903. stof nok saa at baade Letvinten og Den understreka leddsetningen i dette hans halehængere har forspist sig eksempelet fra Adresseavisen er under- paa præst og socialist i den grad at ordna i femte grad: de alle om kap tygger drøv spalte Hagerup fremholdt, at Retferdig- op og spalte ned, spytter haan og hedshensyn tilsiger, at der var Ad- foragt til alle sider efter beste ævne. gang for en Ministerchef til at for- En rigtig finfin opvartning disse svare sin Politik, netop naar han har herrer serverer læserne for kr. 4,40 lidt Nederlag ved Valgene af Hen- pr. aar, ikke sandt ? Ja, velbekomme! syn til det Parti, hvis største Mænd Eksempelet er karakteristisk for skri- ellers vil blive sat udenfor, og af vemåten i artikkelen, og viser en lev- Hensyn til det hele Land, som ikke ende stil. Her er i rekkefølge både var tjent med, at et Partis kyndigste muntlige vendinger («Huf …»), sar- og dygtigste Mænd i lang Tid holdes kasme («Letvinten og hans halehænge- udenfor det offentlige Liv.

18 SPRÅKNYTT 1–2/2005 Ved attributiv sperring står flere un- var mislykket.» (Riktig ordstilling må derordna bestemmelser mellom be- være: «… Bevis, som Skibsrederforen- stemt artikkel og substantiv. Den attri- ingen havde søgt at føre for, at Laste- butive sperringa er understreka i dette linjen skulde være upaakrævet, var …».) eksempelet fra Søndhordland: «Der- Et eksempel fra Nordlys viser en feil- for henvendte jeg mig til den prægti- konstruksjon prega av muntlighet: «Vi ge nu afdøde Stiftamtmandinde Stang kan bare forsøke at tænke os, eller kaste og talte med hende om Sagen.» et blik inden vor egen menighet, hvilke Attributiv sperring forekom åtte gang- sørgelige forhold gaar der ikke for sig der, er hyppigere i 1903 enn i 1993, og var og som med næb og klør forsvares av karakteristisk for avisstilen på begyn- overklassen, ja selv fra prækestolen i nelsen av 1900-tallet. Det samme gjel- kirken.» der enkelt bestemmelse, som forekom Også i 1903 kunne skribentene for- 14 ganger hyppigere i 1903 enn i 1993. veksle «dets» og «sit», som her i Sønd- Enkelt bestemmelser er understreka i hordland: «Jeg vil hermed ønske Laget dette eksempelet fra Adresseavisen: til lykke med sit nye Hus og nye Bane.» «Blydt klandrede den Maade, hvorpaa Sjødygtighedskommissionen havde Enklere landsmål fremlagt sit Arbeide, idet de to Frak- Hvordan var så språket i den lands- tioner lod til straks at være blivet saa målsredigerte pressa rundt det forrige uenige, at ethvert Samarbeide er und- hundreårsskiftet? Jeg har ikke under- gaaet.» Med dobbelt bestemmelse vil- søkt dette, sia Søndhordland da bruk- le det ha stått «den Maaden» og «de to te dansk-norsk. Men Åslaug Undheim Fraktionerne». har analysert Dølen, Fedraheimen og Andelen fremmedord har økt i norsk Den 17de Mai i perioden 1859–1898, avisspråk sia 1903. og funnet ut at landsmålspressa hadde I 1903 var -s-passiv vanligere enn kortere perioder og forholdsvis færre omskrevet passiv. Senere er omskrevet leddsetninger enn samtidige dansk- passiv blitt vanligere. I 1903 forekom norsk-aviser. Stilen i landsmålspressa -s-passiv også i fortid av verbet, som i var også mer prega av aktive verbfor- dette eksempelet fra Dagbladet: «Saa- mer. Undheim mener «landsmålspres- ledes beskreves det endnu i 1843, og sa fram mot slutten av hundreåret heller ikke i de følgende Aar – lige til kvittar seg med latinkansellipåverknad- 1866 – bemerket man lunefulde Til- en. Språket der vert på desse 40 åra bøieligheder hos det.» Som omskrevet stadig meir talemålsnært og lettare å passiv ville det ha stått «blev beskrevet». lesa» (Undheim 1997:167). Det henger Setningsbygningen kunne i 1903 bli nok sammen med at disse avisene pro- merkelig når periodene var innfløkte, grammessig var skrevet for allmuen, som i Dagbladet: «I Forbindelse her- sia de var sentrale i en motkultur som med fremholdt han, at det – hvad han skulle tjene folket. Disse tendensene vilde kalde – negative Bevis for, at kan spores også i de få landsmålsartik- Lastelinjen skulde være upaakrævet som lene som finnes i mitt materiale fra 1903. Skibsrederforeningen havde søgt at føre,

SPRÅKNYTT 1–2/2005 19 Referanser Roksvold, Thore (2005): Var avisspråket Christiansen, Hallfrid (u.å.): Målføre III. bedre før? En metodetriangulert studie av De viktigste målmerker og deres råderom. U.s. normendringer i norsk avisspråk på 1900- Ekekrantz, Jan og Tom Olssen (1994): tallet. Det humanistiske fakultet, Det redigerade samhället. Om journalisti- Universitetet i Oslo kens, beskrivningsmakten och det informera- Undheim, Åslaug (1997): «Innhald, de förnuftets historia. Stockholm genre og stil i tre landsmålsaviser frå Nygaard, Rolf R. (1967): Fra dansk-norsk siste halvdel av 1800-talet», i Roksvold, til norsk riksmål. Rettskrivningsstrevet i Thore (red.): Avissjangrer over tid. bokmålet inntil 1907. Oslo Fredrikstad (Kristiansand) Roksvold, Thore (1997): «Riss av norske Aars, Jonathan mﬂ. (1898): Om endel avisers sjangerhistorie», i Roksvold, retskrivnings- og sprogspørsmål. Thore (red.): Avissjangrer over tid. Redegjørelse til det kongelige departement Fredrikstad (Kristiansand) for kirke- og undervisningsvesenet. Kristiania

Rettskrivningsendringer fra 1. juli

Kultur- og kirkedepartementet har fast- også i nynorsk. Ved den endelige be- satt ny rettskrivningsnormal for bok- handlingen av saken ble det imidlertid mål med virkning fra 1. juli 2005. Nor- vedtatt å opprettholde systemet med malen bygger på endringsforslag som hovedformer og sideformer i nynorsk. tidligere er vedtatt i Norsk språkråd. Behandlingen i Språkrådet har avdekk- Endringene består i at en del lite bruk- et ulike syn både i dette spørsmålet og te former går ut av ordlistene, mens når det ellers gjelder den nærmere tradisjonelle former som er mye brukt, utforming av nynorskrettskrivningen. blir godkjent som en del av den ofﬁsi- Departementet har derfor ikke funnet elle rettskrivningen. I tillegg blir selve grunnlag for å godkjenne de endring- rettskrivningssystemet forenklet ved ene som ble vedtatt i nynorsk. Ny- at skillet mellom hovedformer og norskrettskrivningen forblir dermed i sideformer forsvinner. Sideformer er uendret, med unntak av vedtak for former som står oppført i klammepa- noen få enkeltord og en del vedtak rentes i ordlistene, og som ikke kan som gjelder både bokmål og nynorsk. brukes i lærebøker og i statstjenesten. Oversikt over rettskrivningsendring- På oppdrag fra departementet har ene: Norsk språkråd utredet en tilsvarende www.sprakrad.no/endring05 forenkling av rettskrivningssystemet

20 SPRÅKNYTT 1–2/2005 Ordbokssituasjonen omkring 1905

TOR GUTTU

I HAR ET INTERESSANT VITNESBYRD skulle «gjennempløie oldnorsk og hver Vom ordbokssituasjonen i Norge i eneste by- og bygdedialekt for ord. Og 1890-årene, som med hensyn til dansk- lad ham saa tillige skrabe sammen alle norsken godt kan gjelde også for tiåret de fremmedord, han kan finde i brug som fulgte. Det er den 33 år gamle iblandt os – og en hel del til –, fornorske Hans Tambs Lyche (unitarprest, ideal- dem helt og give dem plads i sproget … ist og fremskrittsoptimist), som i 1893 Vi savner ofte ord for finere menings- kommer hjem fra utlandet, især USA, afskygninger. Skaf os dem, ligegyldigt for å bli redaktør av det nystartede om fra Island eller Kina, – saa vi bare tidsskriftet «Kringsjaa», den tids «Det faar tegn og udtryk for de tanker og Beste». Han synes han er kommet hjem følelser, der rører sig i os og i tiden. til kaotiske språkforhold, og merker Det er hovedsagen.» snart at han trenger ordbokshjelp. I en Tambs Lyches synspunkter er verd redaksjonell artikkel «Et norsk lexi- å merke seg også i dag. Han har øye kon» 2. september 1893 klager han sin både for den lov og orden i ordenes nød, og ber om at noen går i gang med verden som er nødvendig i et samfunn å lage en ordbok med «alle de ord, med skriftkultur – «vi maa faa bragt som har vundet sproglig hevd, med en lidt orden i dette kaos» – og for den grei definition – paa norsk – af deres spesielle situasjonen i Norge, med forskjellige betydninger samt exemp- større variasjon i språkbruken enn i ler (fra anerkjendte forfattere og sprog- land med lengre nasjonal skrifttradi- mænd) paa deres forskjellige brug. sjon. – Hadde vi så ingenting å hjelpe Helst også med hvert ords slægts- oss med? – Ikke mye, og ingen ordbok register, oprindelse og afstamning. – av typen Webster. Tambs Lyche måtte Et lexikon i lighed med de engelske, ha levd i bortimot 120 år hvis han franske og amerikanske.» skulle ha fått oppleve en ettbinds en- Tambs Lyche ønsker seg altså noe i språklig norsk ordbok av dictionary- retning av den amerikanske «Webster», typen (en «håndordbok»). Han døde en enspråklig definisjonsordbok til bruk for øvrig allerede i 1898. for skrivende folk av alle slag. Den skulle kunne brukes både av nord- Landsmålet menn og av utlendinger som ville lære Den ordboken fra 1800-tallet som i art seg norsk, og den burde romme flest og anlegg kommer nærmest en mo- mulig ord av alle slag; redaktøren derne håndordbok, er Ivar Aasens

SPRÅKNYTT 1–2/2005 21 «Norsk Ordbog med dansk For- normalen, og heller ikke de som skrev klaring» (1873). Den har vært og vil landsmål, praktiserte det likt. På ord- være et standardverk i norsk leksiko- listefronten var Lars Eskeland (1867– grafi, uansett hvilken målform man 1942) pioneren med en liten «Norsk arbeider med og i, men den har neppe Ordlista» allerede i 1897; han hadde vært noe lettbrukt hjelpemiddel for den utgitt en «Hjelpebok i Norsk rettskriv- som skulle skrive landsmål. Tittelen ing» to år tidligere. antyder formålet: boken skulle først Ved århundreskiftet ble Aasen-nor- og fremst gi ordenes betydning. Så gir malen revidert, og resultatet, den så- den god beskjed om deres utbredelse kalte Hægstad-normalen av 1901, ble og gammelnorske form, men når det ordlistenorm til 1917-rettskrivningen gjelder eksempler på ordbruken, er den trådte i kraft. Eskeland utvidet sin forholdsvis knapp. Og boken er to- ordliste kraftig til en «Norsk rettskriv- språklig, som navnet sier. I 1895 kom ingsordbok» (139 sider), som utkom i Hans Ross’ «Norsk Ordbog. Tillæg til 1906 og i 2. ytterligere forøkede utgave «Norsk Ordbog» af Ivar Aasen». Til i 1912. I tillegg til rettskrivning og bøy- sammen danner «Aasen og Ross» et ning gir boken betydningen av ordene solid grunnlag for mange slags viten- (forklart på landsmål) og ganske skapelig behandling av landsmålet, men mange sammensetninger med opp- hovedsakelig tilbakeskuende, historisk. slagsordet som førsteledd – den slags Det manglet en ordbok som kunne opplysninger vi kjenner fra våre dag- brukes i landsmålsopplæringen og tje- ers «Tanums store rettskrivningsord- ne praktiske formål i et moderne sam- bok». Dessuten bringer Eskeland ikke funn, og flere forhold gjorde at den så få eksempler på bruken av sentrale som omsider påtok seg dette arbeidet, ord, og eksempler på bruken av opp- Steinar Schjøtt (1844–1920), ikke kom slagsordet som siste sammensetnings- til veis ende før i 1909 og 1914. ledd. Ved ordet maal i betydningene Schjøtt hadde planer om en moder- «språk» og «stemme» ser det slik ut: ne landsmålsordbok allerede i 1870, maal eit. hava maal og mæle. faa men håpet i det lengste at Aasen eller upp maalet. paa vaart maal. kjenna Ross ville utføre arbeidet. Da Aasens ein på maalet. høgt maal, grant maal. ordbok kom i 1873, var dessuten stri- bera upp maalet. spursmaal, festar-, den allerede begynt om hvordan nor- giftar-, o. fl. maal-bera(-ing), -binda, men for landsmålet skulle være, og -brigde [osv. ] Schjøtt var blant dem som hadde et Dette er enkelt, men effektivt. – Nevnes annet syn enn Aasen. må også Matias Skards «Landsmaals- Landsmålet vant en rekke politiske ordlista» fra 1901, sterkt forøket og seire i 1890-årene; bl.a. hadde det frem- omarbeidet til «Nynorsk ordbok for gang som opplæringsmål i skolen, og rettskriving og litteraturlesnad» (1912) man trengte ordlister, grammatikker med 30 000 ord; begge Skards bøker og lærebøker. Nordahl Rolfsens lese- gir ordbetydninger på riksmål. – Vid- bok (se ndf.) kom i landsmålsutgave i ere utgav Chr. Vidsteen «Dansk-norsk 1894, med enkelte avvik fra Aasen- Ordbog» (1907) på hele 539 sider, som

22 SPRÅKNYTT 1–2/2005 riktignok fikk mindre å si. Han hadde norsken/riksmålet, som kom i 1862. i 1900 utgitt en «Ordbog over Bygde- Den var beskjeden sett med våre øyne, maalene i Søndhordland» på over 200 og gjaldt fjerning av stum e (faae > faa), sider. fjerning av dobbeltskrevet lang vokal Til overmål kom så Steinar Schjøtt (Huus > Hus), fornorsket skrivemåte for med sine to ordbøker «Dansk-norsk c, ch og q når de betegnet k-lyd (Capitel > Ordbog» (1909) på nærmere 1000 si- Kapitel, Mechanik > Mekanik, Quadrat/ der, som han hadde arbeidet sammen- Qvadrat > Kvadrat) og fornorskning av hengende med fra 1899, og «Norsk skrivemåten ph for f-lyden (Physik > ordbok med ordtyding paa norsk- Fysik). – I 1877 ble det offisielt slutt på dansk. Til skule- og literært bruk» (1914) å skrive substantivene med stor for- på vel 600 sider – begge langt større bokstav, og i 1885 fikk vi det første de- enn Eskelands og Skards ordbøker. partementale rettskrivningsvedtaket av Med alle disse verkene stod målfolket større betydning, med fullstendige rett- godt rustet både i og utenfor skolestu- skrivningsregler, autorisert til skole- ene under den fremgangen de opp- bruk. I 1892 kom Nordahl Rolfsens levde i årene omkring og særlig etter lesebok med en del påfallende avvik 1905. fra 1885-rettskrivningen, f.eks. flertall på -er av enkelte substantiver (hester Riksmålet for heste), verbalformer som kasted for På riksmålssiden manglet det mye. kastede, talte for talede, trodde for troede, Knud Knudsens store «Unorsk og norsk norsk lydform i ord som leke, rope, eller fremmedords avløsning» (1881) blaase for lege, raabe, blæse, kortformer skulle ifølge forordet «give en så vidt som far og mor. En del av dette ble muligt omfattende og righoldig ud- autorisert som valgfrie former i 1894. stilling af det norske folks hele ordfor- Men da som nå var det langt fra at råd for tiden», og den burde for så vidt alle fulgte offisielle rettskrivningsreg- gi svar på noe av det Tambs Lyche og ler. Mange fortsatte å skrive som de sikkert mange med ham savnet. Men hadde skrevet, og de toneangivende «Unorsk og norsk» er en spesialord- forfatterne hadde sine særegenheter. bok, slik tittelen sier – en kombinert Dessuten var språket i skjønnlitteratur- fremmedordbok og synonymordbok/ en i sterk utvikling stilmessig sett. Alt fornorskningsordbok, hvor det frem- dette til sammen kunne Tambs Lyche mede også omfatter det tyske innsla- og andre lett oppfatte som kaos. I våre get i norsk. Boken ble en kilde for dager revideres ordlistene både etter andre ordboksredaktører, bl.a. Schjøtt, og mellom rettskrivningsreformene og og den ble solgt i et betydelig antall. kommer i nye fullstendige utgaver. Men hvilken betydning den har hatt Den gang var praksis slik at nyhetene for den jevne mann som hjelp i skrive- ble presentert i rettskrivningslærer. «Ret- arbeid, lar seg vanskelig fastslå. An- skrivnings-regler til skolebrug» av tagelig har den ikke vært stor. Jonathan Aars (1837–1908) kom i 1866, Knudsen stod bak den første offisi- og de fikk departementets autorisa- elle rettskrivningsreformen i dansk- sjon fra og med sjuende utgave 1885;

SPRÅKNYTT 1–2/2005 23 fra og med ellevte utgave (1894) med- og han ber publikum bedømme boken virket Simon Wright Hofgaard (1843– «som et første forsøk paa en kritisk 1908), og «Aars og Hofgaard» ble et gjennemgaaelse av riksmaalets ordfor- begrep i rettskrivningsopplæringen i raad». Sammenfattende omtaler han skolen – systematiske, relativt kortfat- sitt arbeid slik: «Det har været mit tede rettskrivningslærer – eventuelt med maal at levere en populær ordbok som en kort alfabetisk ordliste som bilag. er billig nok til at komme ind i de tu- De kom i 16 utgaver, siste gang i 1903. sen hjem og vække interessen for vort Selv den store reformen i 1907, da sprog og sansen for det som er rigtig det avgjørende skrittet ble tatt fra en norsk i former og ordforraad.» vesentlig dansk rettskrivning til en Også arbeidet med «Norsk uttale- vesentlig norsk, avfødte ingen skole- ordbok» begynte før 1907. Den var ordlister som vi kjenner dem i dag, opprinnelig tenkt som en kombinert derimot en ny utgave av Aars og Hof- rettskrivnings- og uttaleordbok og som gaards «Norske retskrivnings-regler», et innlegg i striden om fornorskningen med 40 sider rettskrivningslære og av dansk-norskens ortografi. Rettskriv- som tillegg deler av den kongelige re- ningsordbok ble den for så vidt også, solusjonen om rettskrivningsreformen ettersom oppslagsordene har 1907-rett- sammen med en 30 siders ordliste som skrivning. Det er dessuten hele 14 000 stort sett bare viser rettskrivning, ikke av dem, langt flere enn i noen rett- bøyning. Denne versjonen av «Aars og skrivningsordliste; «ikke mindst for Hofgaard» kom i til sammen ni opplag fremmedordene er den meget fuld- eller utgaver, siste gang i 1918. stændig,» sier forordet. Men i praksis Imidlertid hadde det pågått noe på ble boken først og fremst uttaleordbok- ordboksfronten, og 1910 ble merkeåret. en for norsk standardtalespråk, og den Da kom to viktige ordbøker: «Retskriv- kom i nye, sterkt forøkede utgaver i ningsordbok over det norske riks- 1925 og 1969. maal» av S. Juell Tønnessen og «Norsk uttaleordbok» av Ivar Alnæs. Juell Tospråklige ordbøker Tønnessens bok er på vel 300 sider, og Med tospråklige ordbøker var det rela- er ifølge forordet inspirert av en dansk tivt godt bevendt på riksmålssiden ved ordbok. Foruten rettskrivningen gir begynnelsen av 1900-tallet, både fordi den fyldige opplysninger om bøyning, ordbøker til og fra dansk kunne gjøre om ordets bruk i sammensetninger og tjenesten, og takket være John Bryn- om betydning. Dessuten får vi noe ety- ildsen (1852–1926). Han var lærer ved mologi og i noen tilfeller ordets form i Sjøkrigsskolen i Horten fra 1876, do- landsmål og bygdemål. Den rommer sent fra 1893, og aktiv som leksikograf altså noe mer enn Eskelands og Skards allerede i 1880-årene som medarbeider ordbøker og er betydelig større, men i i flere danske ordboksprosjekter. Han anlegg er den ikke ulik Eskelands. Juell hadde ansvaret for tredje utgave (1886) Tønnessen var klar over at ikke alt av Geelmuydens «Engelsk-Norsk Ord- kunne «være paa det rene» med hen- bog», og selv utgav han «Norsk- syn til rettskrivningen, selv etter 1907, Engelsk Ordbog» i 1892, «Engelsk-

24 SPRÅKNYTT 1–2/2005 Dansk-Norsk Ordbog» i 1907 og skole- Sprog», som først kom i ett bind ordboken «Tysk-Norsk (dansk) Ord- 1862–67 og så kraftig utvidet i tre bind bog» i 1906. Den norsk-engelske kom i 1883–96. Fritzner (1812–93) var teolog, sterkt forøket utgave i 1917, og den og begynte å gjøre notater til ordboken norske delen var inntil da den største alt i 1830-årene, men utførte det ve- samling ord fra norsk riksmål. Disse sentlige av arbeidet fra 1878, da han ordbøkene og den norsk-tyske fra 1926 tok avskjed som sogneprest. Hans ord- holdt stillingen som ledende tospråk- bok er fortsatt det viktigste hjelpemid- lige ordbøker i det større format til en delet i studiet av den norrøne littera- god stund etter siste krig. turen, og vil ikke få noen verdig av- løser før den danske (arnamagnæan- Spesialordbøker ske) «Ordbog over det norrøne prosa- Som nevnt tenkte Ivar Alnæs seg at sprog» er fullført en gang i fremtiden; uttaleordboken kunne fungere som en den befinner seg nå i bokstaven E. slags fremmedordbok når det gjaldt Et annet storverk er «Etymologisk skrivemåten. Men betydninger oppgir Ordbog over det norske og danske boken ikke, og det gikk lang tid før vi Sprog» på vel 1000 sider av Hjalmar fikk noen brukbar fremmedordbok til Falk (1849–1928) og Alf Torp (1853– avløsning av Maurits Hansens, den 1916). Den utkom i årene 1903–06 og med det lange navn «Fremmed-Ord- kom på tysk i omarbeidet form i 1911. bog eller Forklaring over de i det nor- Dermed fikk den stor betydning for ske Skrift- og Omgangs-Sprog almin- studiet av skandinavisk etymologi ikke deligst forekommende fremmede Ord bare i Norden, men i alle land hvor det og Talemaader», som kom i «andet be- ble undervist i germansk filologi. – tydeligt forøgede og forbedrede Op- Sammen med den må nevnes Torps lag. Udgivet af A. Autenrieth» i 1851, «Nynorsk etymologisk ordbok» (1916) ni år etter Hansens død. Severin Eske- på nærmere 900 sider. Begge har vært land utgav en liten «Framandordbok uunnværlige hjelpemidler gjennom hele med tyding og rettleiding» i 1919 (75 1900-tallet og ble utgitt i faksimile i sider), og få år senere kom første utgave 1990-årene. Især den første viste seg av «Aschehougs fremmedordbok» ved da å oppnå et stort salg. Ernst W. Selmer. Ellers måtte de to store Endelig har vi så «Gamalnorsk ord- danske gjøre nytten: Ludvig Meyers bok» (1909) av Hægstad og Torp. Det «Fremmedordbog» (7. utg. 1902) og er en ettbindsordbok over det norrøne «Allers Fremmedordbog» (2. forøkede språket, som gir betydningene på utg. 1910). nynorsk. Den kom i ny utgave i 1930, Det området hvor det ble ytet mest i ble videreført i «Norrøn ordbok» tiden omkring århundreskiftet, var (1975) og har hele tiden fylt behovet uten tvil det historiske. Det dreier seg som man tok sikte på for 100 år siden: her om fire klassikere – større verker, «å gjeva deim som hev hug til å gjera ordbøker for forskere og morsmålsstu- seg kjende med den gamle norske denter. Eldst av dem er Johan Fritz- bokheimen ei lettvint og billeg ord- ners «Ordbog over det gamle norske bok».

SPRÅKNYTT 1–2/2005 25 Importerte ord i 1905

HELGE SANDØY

FTENPOSTEN TRYKTE 8. JUNI 1905 den- kjem frå latin og fransk (Præsident, Ane meldinga frå Stockholm: Audiens, Deputation, Adresse, revolutio- nære, -akt (i ordet Rigsakt), Expeditions- «Efter at Storthinget gjennem sin chef) og hører heime i det nye politiske Præsident i Telegram til Kongen språket som spreidde seg særleg på har anholdt om Audiens for den 1700-talet. Vi kan faktisk leggje merke Deputation, som skulde overlevere til at dei ﬂeste orda som har eit viktig den af Storthinget vedtagne Adresse, innhald i denne teksten, er importord. har Kongen til Storthingets Præsi- Men småorda, f.eks. efter, at, gjennem, dent sendt følgende Telegram: sin, i osv. – som er nordiske arveord – Da jeg ikke anerkjender de revo- er sjølvsagt nødvendige for å få bygd lutionære Skridt, som Storthinget opp setningane. med Krænkelse af Grundlov og Rigs- Ein vanleg nyheitstekst i ei avis i akt og i Oprør mod sin Konge des- dag inneheld ikkje så stor prosentdel værre har foretaget, saa modtager importord som denne teksten. Eitt av jeg ikke den af Storthinget tiltænkte orda her er utrangert i moderne norsk: Deputation. anholde blir neppe brukt på denne Oscar. måten lenger – om ein ikkje skal vere Samtidig har Kongen underrettet skjemtsam. Men elles er orda velkjen- Storthingets Præsident om, at Expe- de, og ordforrådet i det nøkterne ny- ditionschef Sibbern er bemyndiget heitsstoffet er ikkje sterkt omlagt. Vi til at modtage Adressen, for at den held oss i stor grad til same orda i den- kan blive forelagt Kongen.» ne sjangeren. Men språket i annonsane (NB: enda eit importord frå fransk!) er Det har skjedd ein del – også språkleg omlagt radikalt. Inga forretning ville i – på dei hundre åra sia dette blei skri- dag ha kjøpt seg annonseplass på før- ve. Nesten ein Revolution, for at vi stesida i VG med denne teksten frå skulle få ein Nation med sjølvstende Verdens Gang i 1905: «Vaaren 1905. Nye også i utarikssaker. elegante Vaarfrakketøier, Dress- og Av dei 89 orda i teksten (vi held alt- Benklædestoffe, er netop ankommet så unna namnet Oscar) er 27 % slike vi og anbefales.» Også denne annonsen kallar importord. Her er elleve frå tysk, er ein ﬁn garderobe av importord, og det eldste av dei kom i norrøn tid men vi ser tydeleg at slitasjen er større (Krænkelse, jf. norr. krenkja). Sju av orda i denne bransjen.

26 SPRÅKNYTT 1–2/2005 Det auget legg først merke til i ein Motiv og politikk eldre tekst, er dei «rare» skrivemåtane. For hundre år sia var landet i ei bryt- Ikkje minst importorda har fått ny ingstid – også språkleg. I 1898 hadde skrivemåte. Ein ekspedisjonssjef i dag ei tremannsnemnd av J. Aars, S.W. ville kanskje få mistanke om ein iro- Hofgaard og Moltke Moe lagt fram ei nisk tone om han fekk tittelen sin skri- utgreiing Om en del retskrivnings- og ven på gamlemåten. sprogspørsmål. Arbeidet var gjort for Kyrkje- og undervisningsdepartemen- Skrivemåtar før og etter 1905 tet, og ei grunnsetning var at «’vort Politikken med å tilpasse skrivemåten sprog’ er dog først og fremst det lev- av importord til norsk har vart like ende talesprog, samtidens sprog». Dei lenge som vi har drive med rettskriv- såg det som si oppgåve å rette opp ingspolitikk. Første offisielle inngrepet mishøvet mellom skrift og tale for å her til lands skjedde i 1862, da Kyrkje- «gjøre det lettere for børnene at vinde departementet prøvde å rydde bort herredømmet over morsmålet som skrivemåtar med ph, c, q og ch for ut- skriftsprog». Det dominerande ar- talane f og k: Philosophie > Filosofi, con- beidsmålet på den tida var sjølvsagt cis > koncis, Technique > Teknik. Det store å fornorske det norsk-danske skrift- språklege skandinavistmøtet i 1869 språket, men importorda var likevel så foreslo å byte ut x og th med ks og t, og aktuelle at innstillinga har eit eige til- det blei dels følgt opp i rettskrivings- leggskapittel om skrivemåten av «frem- reglane åt Jonathan Aars i 1874. De- mede ord». Vanskane med importorda partementet velsigna så i 1885 offisielt kan ikkje løysast «hvis man ikke vil både eksempel, magasin og provins som bestemme sig til at skrive alle frem- nye skrivemåtar for exempel, magazin mede ord som om de var norske, efter og provinds. den uttale de har hos os, uten alt hen- Dei importorda som var mest av- syn til deres skikkelse i det fremmede stikkande frå norsk uttale i 1905, var sprog. Altså som man gjør i italiensk, dei franske, som f.eks. jaloux, chef, mar- spansk, osv». che og nettopp revolutionær, deputation Utover å skape betre konsekvens i og præsident ovafor. Det var ikkje heilt enkeltord, slo komitéen ned på to opplagt korleis ein skulle få dei tilpas- typar problem som det var ønskjeleg å sa til norsk rettskriving, og derfor tok rydde opp i: Der c-en var uttalt k, had- det ein del år før ein hadde skapt eit de tidlegare revisjonar sett inn k, men klårt og konsekvent mønster for dei. framleis var det slik at c-en «volder I 1917 blei det endelege mønsteret næsten uoverkommelig vanskelighet» etablert, for da var både nasjonen, de- der han er uttalt s, og «[v]i er derfor putasjonen og ekspedisjonen på plass. I meget tilbøielige til at foreslå, at i alle dag er det berre dei franske import- fremmedord som er opptatt i vort orda som i uttalen sluttar på -ang og sprog, skal lyden s betegnes som s». –mang, som ikkje har fått eit tilpassa Tilsvarande foreslo dei skrivemåten sj skriftbilete (jf. restaurant og departe- for «lyden sj». Her stilte jo rettskriv- ment). inga på denne tida store krav til bruk-

SPRÅKNYTT 1–2/2005 27 arane, for denne lyden blei skriven ane kunne ein nå spele konsertar. Det som både ch, g, j, ti, si, ssi, xi, sch (chef, blei snart nye tider. geni, jaloux, nation, division, mission, re- Utgreiinga frå 1898 gjaldt berre «vort ﬂexion, dusch). Denne remsa gjorde det skriftsprog», som enda ikkje hadde fått nok lett å støtte dansken N.M. Petersen noko namn. («Norsk-dansk», som blei frå tidleg på 1800-talet, som med mot- mye brukt, var sjølvsagt eit problema- toet «Hvad øret hører, bør og øjet se», tisk namn.) Landsmålet var underleg gjekk inn for lydrett (ortofon) skrive- nok enno utafor horisonten i ei slik sak. måte. Men i landsmålsleiren fann ein største Det var ingen nasjonal patos i argu- dristigheita, slik at ein del nye skrive- mentasjonen for ny bokstavering; ho- måtar blei introduserte i landsmålet vudformålet var å skape eit språk som før dei blei tekne opp i norsk-dansk- var lett å bruke. «Større norskhet i vor en/riksmålet/bokmålet, f.eks. nasjonal, skrivemåte» betyr først og fremst «nær- sirkel og sjef i 1895, lossi (seinare losji) i are talemålet», nemleg «et hjemligere 1898 og kjemi i 1901. Ei utgreiing frå sprog», og argumentasjonen går mot 1909 av H. Eitrem, Amund B. Larsen og dei som er opptekne av «Klassicitet» i Steinar Schjøtt, som dreiar seg om «et skrifttradisjonen og reknar endringar i mulig samarbeide mellem landsmaal skrivevanane for «barbariske». Dette er og riksmaal», drøftar nettopp dei unød- krassare enn adjektivet «latterleg», som vendige forskjellane i importorda, og i er brukt i tilsvarande debattar i dag, seinare rettskrivingsrevisjonar har ein men tendensen til å bruke bokstaver- lagt vekt på å samordne norvagiser- ingane som kulturelle og sosiale dis- ingane i dei to målformene. tinksjonsmarkeringar var dei same. Det var viktig å vise seg fram som den System og orden som meistrar noko andre ikkje kan. Vi Den store rettskrivingsomvøla etter kan elles leggje merke til at modernise- året 1905 skjedde i 1917, og her kom ei ringsretorikk blei brukt for vel hundre siste systematisering av dei franske år sia også, slik som denne i utgreiinga problemorda i tråd med framlegga frå frå 1898: «Skolernes overbestyrelse har m.a. 1898. No fekk både nation, deputa- stillet sig på fremskridtets side i denne tion og revolution dagens skrivemåte, sproglige bevægelse.» og jaloux kunne bli til det gjenkjenne- To år etter det store frigjeringsåret lege sjalu. Dessutan kom ei omlegging kom ei ny rettskriving for det vi i dag i skrivemåtane med e og æ, slik at òg kallar bokmål. Der blei framlegga frå præsidenten i Stortinget blei moderni- 1898 stort sett gjennomførte. I 1905 var sert. Og expeditionschefen, som frå 1907 det aktuelt å kalle inn mannskap til var blitt til ekspeditionschef, fekk i 1917 i exercis, og dei budde i tronge logis, riksmål/bokmål enda eit mellomsta- men etter 1907 reiste ungdommar på dium (til 1938) med ekspedisjonschef. moen til eks(ers)is og budde i losji. Før Landsmålet/nynorsk hadde teke desse 1905 hadde dei neppe innlagt dusch, stega før. men etter 1907 kunne dei i alle fall Samtidig som dei franske problema skrive både dusj og toalett. Og i salong- no blei rydda bort, kunne ein gå i gang

28 SPRÅKNYTT 1–2/2005 med dei nye: I 1907 fekk vi streik, og rettskrivingsutgreiingane. Anna skal ein i 1917 kom trålen. Den engelske peri- heller ikkje vente ettersom det alltid er oden meldte seg. Ei systematisering av ein viss straum inn av slike ord, og vi dei problema måtte vente til 1998, da møter dei som ein sentral del av skrift- Språkrådet vedtok retningslinjer. lege tekstar. Dessutan føyer politikken Sjølv om språkspørsmålet her i land- som gjeld importorda, seg godt inn et har vore dominert av fornorsking det som lenge prega den norske språk- av norsk-dansken og av «national sam- og kulturpolitikken, og som Rune Slag- ling» (som det heitte i mandatet for stad i boka De nasjonale strateger (1998) 1917-komitéen) av dei to skriftmåla, har karakterisert som «rasjonalistisk- har importorda vore så aktuelle at dei instrumentell» og «rasjonalistisk moder- er blitt drøfta i eigne avsnitt i dei ﬂeste nisering».

Arveord og importord Arveord er ord som høyrer til det opp- ordboka er importerte. Nynorskord- havleg nedarva ordtilfanget, til skil- boka har ca. 90 000 ord fordelte på nad frå lånord og framandord. Kor stor 29 844 ordstammar. 56 % av ordstam- del av ordtilfanget i norsk er arveord? mane i ordboka er altså arveord I ei nyleg utkomen bok har Helge Tabellen nedanfor viser kva språk Sandøy og Jan-Ola Östman rekna ut at dei importerte ordstammane er henta heile 44 % av ordstammane i Nynorsk- frå:

IMPORTERT FRÅ TAL ORDSTAMMAR PROSENT latin 4089 31 gresk 2120 16 lågtysk 2021 15 fransk 1931 15 engelsk 1564 12 italiensk 358 3 nederlandsk 167 1 arabisk 148 1 spansk 108 1 portugisisk 80 1 russisk 51 hebraisk 42 keltisk 24 tyrkisk 14 slavisk 4 indisk 3 Frå Sandøy, Helge og Jan-Ola Östman (red.): «Det främmande» i nordisk språkpolitik. Oslo: Novus 2004. ISBN: 82-7099-395-6

SPRÅKNYTT 1–2/2005 29 Språkvitskapleg arbeid med norsk i 1905 og tidlegare

KJELL VENÅS

ET KONGELIGE Frederiks Universitet Oluf Rygh)». I arbeidet med eddadikta Deller på latin Universitas Regia utvida Bugge kunnskapane om både Fredericiana vart skipa i 1811, men op- språket og litteraturen. Rygh var fyrst na ikkje verksemda før juni 1813. Den arkeolog, men med opplegget av det fyrste tida femnde arbeidet heller ikkje monumentale verket om norske gards- vidt, som rimeleg var. Universitetet namn vart han den store namnegransk- hadde ikkje eige hus; bygningane ved aren. Den fjerde bolken (frå 1870) kny- Slotsvejen (frå 1852 Karl Johans gate) ter band mellom Sophus Bugge og dei kom fyrst i tida 1841–52. Det fyrste som kom etter han. verkeåret vart det utnemnt sju profes- sorar; fem av dei kom frå tilsvarande Professorat i landsmål (nynorsk) embete i København. Året etter kom Studiet av språk og historie i gammal- det åtte til. Så seint som i 1823 var det norsk tid var ein viktig del av norsk berre tre filologiske lærarstillingar ved nasjonsbygging i sambandstida med Universitetet. Det var mange fleire i Sverige. Noko anna var studiet av den 1905, men fåe i norsk språk. bindelekken mellom gammal og ny Til universitetsjubileet i 1911 vart tid som dialektane utgjorde. Den fyrs- det laga eit festskrift i to store band. te utgranskinga av nyare norsk språk Stykket om filologien var skrive av kom utanfor Universitetet med arbeid- Magnus Olsen, som frå 1908 var pro- et åt Ivar Aasen (1813–96). Den ættar- fessor i «oldnorsk og islandsk sprog arven som i det gjeldande skriftmålet og litteratur». Han delte kapitlet i fire vart kalla «Almuesprog» eller «Folke- bolkar. I tida frå 1813 til 1845 var det maal», vart fyrst granska med pengar dei klassiske studia av gresk og latin løyvde av Det Kongelige Norske Vi- som rådde. Tida frå 1845 til 1863 gav denskabers Selskab i Trondheim. Frå Olsen namn etter den fyrste store 1851 stødde Stortinget arbeidet med norskfilologen: «P.A. Munch og hans eit fast og livsvarig tilskot beinveges samtid». Både Munch (1810–63) og til Aasen. Det var på tale å gjera han til Rudolf Keyser (1803–64) arbeidde professor, men det vart ikkje noko med språk ved sida av historie. Som av, mykje fordi han sjølv ikkje ville. filologar var dei pionerar i studiet av Dialektarbeidet til Aasen vart ført vid- gammalnorsk og gammalislandsk (seinare av Hans Ross (1833–1914). Han are: norrøn filologi). Den tredje bolken i vart heller ikkje professor då han kun- artikkelen er om «Sophus Bugge (og ne tenkje seg å bli det (1881), og då

30 SPRÅKNYTT 1–2/2005 sjansen kom seinare, hadde han ikkje norske dialektar med ymse offentlege hug. Den fyrste universitetsstillinga i tilskot. Han hadde doktorgraden på ei nyare norsk språk kom i 1886. Då vart stor utgreiing om heimemålet sitt. Moltke Moe (1859–1913) professor i Nemnda som skulle velja mellom «norsk Folkesprog, med Forpligtelse dei to, hadde ei vanskeleg oppgåve. til ogsaa at foredrage Folketradition- Hægstad skreiv landsmål, hadde skrive er». Interessene hans låg til folketradi- lærebøker i landsmål og var leiar for ei sjonane, og han tok seg ikkje godt av nemnd som skulle normere målet. den fyrste delen, norsk folkemål. Han var vel den fremste landsmåls- I 1890-åra vart det noko politisk mannen i landet, men vitskapsarbeidet togdraging om professoratet Moltke hans galdt gammalnorsk. Larsen skreiv Moe hadde. Det enda med ei omskip- det tradisjonelle skriftmålet og interes- ing, så eitt embete vart til to. Språk- serte seg ikkje for landsmål, men han delen vart professorat i «landsmaalet var suveren i «dets dialekter», og han og dets dialekter». Det var to som søkte var ein framifrå målgranskar. Løys- det, Marius Hægstad (1850–1927) og inga vart at landsmålsdugleiken fekk Amund B. Larsen (1851–1928). Norsk- telja mest, så Hægstad vart professor. språkleg bakgrunn, utdaning, forsk- Han sat i embetet i 1905 og vart sitjan- ingsprofil og også språkleg syn og de til han gjekk for aldersgrensa etter praksis hjå dei to var ulike. fylte 70 år i 1920. Ja, vel så det, for han Marius Hægstad var vestlending, gav undervisning eit par år til. I mel- med oppvokster i Nordfjord og Bergen. lomtida hadde embetet rett nok skift Ved Universitetet hadde han teke arti- nemning; i 1917 vart det omdøypt til um og andreeksamen. Alle artiumskan- professorat i nordisk språkvitskap. didatar tok før 1883 eksamen ved Uni- versitetet. Andreeksamen var det folke- Normering og målstrid lege namnet på det som ofﬁsielt heitte Om Hægstad ikkje hadde mykje doku- «Examen philosophicum». Den omfatta mentert vitskapleg gransking å vise til i mange fag, med studium som på eit års 1899, vart også han ein framifrå språk- tid skulle gjera studentane mogne til vitskapsmann. Han arbeidde mest med sjølve embetsstudiet. Etter utdaninga i dei historiske kjeldene til dialektane Christiania hadde Hægstad ei tid stu- våre; dei er grunnlaget som landsmål dert språk i Oxford, særleg fonetikk. I (frå 1929 nynorsk) byggjer på. Som pro- yrkeslivet var han lærar i mellomskulen fessor i vel tjue år gav Hægstad ut band og folkehøgskulen og dessutan lokal- etter band om målet i gammalnorske og rikspolitikar. Han hadde eigenleg tekster, og noko som han ikkje fekk fer- berre eitt vitskapleg vedlegg til søknad- dig med han levde, vart publisert av en på professoratet, ei utgreiing om andre seinare. Ved målmedvite og ut- trøndermålet i gammalnorsk tid. røyttande arbeid gav han eit systemati- Amund B. Larsen var frå Solør og sert og veldokumentert jamførande hadde embetseksamen frå Universi- oversyn over gammalnorsk i dei ymse tetet. Etter det hadde han vore lærar i landsdelane. Ved dette arbeidet kom den høgre skulen, og han hadde granska det overtydande klårt fram at talemålet

SPRÅKNYTT 1–2/2005 31 i Noreg før 1350 skilde seg noko frå attende til språket ei tekst er omsett éin landsdel til hin. Det fanst norske frå; det var vel dei to skriftmåla i land- dialektar også då. I lange ekskursar la et studentane skulle setja i høve til Hægstad fram funn om nyare tid, både kvarandre. Det var jamtover 14 som mellomnorsk (1350–1525) og nynorsk følgde timane. (etter 1525). Han hadde også andre Hægstad var friteken for to veke- saker å stelle med. Nemndarbeidet med timar av undervisningsplikta på fem å normere landsmål førte til dei fyrste for skuld eit vitskapsarbeid han hadde ofﬁsielle inngrepa i Aasen-normalen. I under hender. Det ruvande verket Vest- dei nye skrivereglane for landsmålet i norske maalføre fyre 1350 kom med det skulane, den såkalla Hægstad-norma- fyrste bandet i 1906. Hausten 1905 le- len av 1901, hadde mindretalsvotumet verte han til prenting eit par mindre åt Hægstad i nemnda vorte til eit ﬂeir- arbeid som knytte seg til det. talsvedtak i statsråd. Sommaren 1905 var Hægstad på Då det i 1916 kom ei ny nemnd som studieferd til København. I biblioteka skulle ta for seg norma i båe skriftmå- der fann han originalane til mange la, var Hægstad også med. Heile livet gammalnorske tekster han skulle ar- var han sjølv ein overtydd føretals- beide med. Han treivst alltid godt i mann for landsmål i høve til den andre København. Det hadde å gjera med at målforma i landet. Målsynet hans han fekk arbeide med vitskapen sin i femnde vidt. Han gjekk imot Bjørnson fred, men også med at han trefte nye då diktarhovdingen i 1899 lyste krig menneske; Hægstad hadde eit ope og mot målrørsla, han stridde for stil på omgjengeleg lag. sidemål og vart i 1906 den fyrste leiar- Denne sommaren var det likevel en av Norigs Maallag; laget vart skipa noko spesielt med. Opphaldet i Køben- eit år etter unionsbrotet. havn fall saman med tingingane i Karl- stad om oppløysinga av unionen og Hægstad i 1905 ordskiftet om kongedøme eller re- Det er råd å gå meir presist inn på kva publikk. Hægstad var overtydd repub- Marius Hægstad gjorde i 1905. I vårse- likanar, men no skreiv han i brev heim: mesteret det året gjekk han i undervis- «Det er ikkje hyggjelegt aa lesa um ninga si vidare med eit emne frå haust- den republikanske uppøsingi i Norig. en 1904: Med éin time i veka gjekk han Republiken kjem visst likevel av seg gjennom romanen Brite-Per av sunn- sjølv utan alt dette strævet, som berre hordlandsforfattaren Jens Tvedt. Då skapar gagnlaus strid og set oss ned i han var ferdig med den, las han over augo aat utlandet, som ikkje skynar kor- Symra av Ivar Aasen. Hovudsaka var leis nordmennerne, naar det gjeld heile sikkert språket i bøkene. I éin veketi- sjølvstendet, kann gaa avstad og stridast me underviste han i nynorske dialek- innbyrdes um eit so uviktig spursmaal.» tar, frå Oppland til Setesdal; éin veke- Seks dagar seinare skreiv han: time gjekk til skriftlege øvingar og – «Dei hev ikkje vore gode, dei siste som universitetskatalogen seier: «retro- dagarne her for meg. Fredag og i gaar version». Å retrovertere var å omsetja trudde endaa eg at det kunde verta

32 SPRÅKNYTT 1–2/2005

krig i Norig, og eg hev aldri vore i slik han derimot varande merke etter seg. spaning som dei siste dagarne. – I dag Bugge hadde eit uvanleg rikt fantasi- tidleg fekk eg daa endeleg sjaa i flog, som likevel var kontrollert av sto- Politiken at der er von til ei fredeleg re kunnskapar og djup innsikt. Han løysing. Og glade kann me alle vera. vart høgt vørd av vitskapsfolk på dei Eg vonar daa at den norske delegation- same felta ute i verda, og her heime en i Karlstad ikkje hev gjenge med paa såg mange på han nærast som ein helt noko som er til vanære eller skam for av Nansen-format for arbeidet hans fedrelandet.» med emne som vedkom nasjonen I ei filologforeining heldt Hægstad Noreg. I den samanhengen må ein foredrag om landsmålet. Det var mange ikkje minst tenkje på tolkingane av til stades og stor fagning, så han skreiv runeinnskriftene våre. I 1865 hadde heim: «eg lika meg godt millom desse han tolka innskrifta på det vidkjende hyggjelege folk». danske gullhornet frå Tønder i ei av- handling på berre 23 liner, som vart Arbeid med det gamle målet ein lykel til grunnlag for andre tolk- Attende til gammalnorsk og no til Uni- ingar. Like etter synte han at språket i versitetet i 1905. Den gamle og store dei eldre runeinnskriftene ikkje er got- Sophus Bugge (1833–1907) var over 70 isk, men urnordisk. Mange var mindre då. Ein augnesjukdom hadde gjort glade då han i 1880-åra meinte å finne han mest blind, men han heldt likevel framandt opphav til mytane i dei fram med undervisning og vitskapsar- gamle helte- og gudedikta. Bugge gav beid. I vårsemesteret 1905 gjekk han ut folkeviser (1858) og eddadikt (1867) gjennom eddakvæde (Rigsflula, Háva- i ei utgåve som enno er ein standard. mál) i to veketimar og tolka runeinn- Han var riddar, kommandør og fekk skrifter i éin. I alle timane brukte han storkorset av St. Olavs orden. noko tid til å øve inn gammalnorsk Då Bugge på gamle dagar tok til å grammatikk. Undervisninga tok til 24. gje ut runeinnskriftene, fekk han frå januar og slutta sist i mai; etterpå var 1902 hjelp av studenten Magnus Olsen universitetslærarane opptekne med (1878–1963). Han las innskriftene for eksamen. Bugge hadde gjennomgåan- Bugge, og Bugge dikterte korleis han de 30 tilhøyrarar, nokre færre i rune- meinte dei skulle tolkast. Bugge hadde timane. kontaktar med fagfolk i mange land, Sophus Bugge var frå 1866 «extra- og gøymde brev etter han kom i 2004 i ordinær professor i sammenlignende ei trebands utgåve. Alt i 1902 skreiv sprogvidenskab med forpligtelse til at han til svensken Adolf Noreen at Ol- foredrage oldnorsk». Mange av arbei- sen «er min tilhører, og jeg tenker paa da hans i jamførande språkvitskap ham som min efterfølger». Som alt krinsa om fjerne språk, som albansk, nemnt gjekk det slik Bugge tenkte. armensk, etruskisk og hettittisk; dei Embetet åt Magnus Olsen var rett nok har fått hard kritikk i ettertida. I studi- avgrensa til nordisk, men i dei nordis- et av gammalnorsk språk og litteratur, ke disiplinane førte han tradisjonane runer, stadnamn og folkeviser sette frå Bugge vidare i eit langt og idug

SPRÅKNYTT 1–2/2005 33 forskarliv som femnde om språk og retta språkvitskap, og etter kvart førte litteratur i norrøn tid, runer, stadnamn det til ei mengd av bøker, artiklar og og anna. Olsen gav ut det språkvit- andre skrifter. Han hadde eit språkpo- skaplege og allmennkulturelle tids- litisk føremål, men gav samstundes skriftet Maal og Minne frå 1909 til 1950. mykje ny kunnskap om det skriftspråk- et han sjølv kalla dansk-norsk, og om Frå dansk-norsk til riksmål talemålet som knytte seg til det, som Skriftspråket som Noreg i 1814 ervde han kalla «den dannede dagligtale». frå det dansk-norske fellesbuet, vart Ein annan som arbeidde mykje med drøft og studert på ymse måtar i sam- norsk språkvitskap på slutten av 1800- bandstida med Sverige. Fyrst var det talet og fyrst på 1900-talet, var nok noko strid om namnet på det, med knytt til Universitetet, men hadde eit sterke meiningar både i Noreg og embete som ikkje galdt norsk. Johan Danmark. Namnestriden slo igjennom Storm (1836–1920) var frå 1873 til 1912 til skulen, særleg fordi det vart tvil om professor i romansk og engelsk ﬁlolo- kva dei skulle kalle lærebøkene i dette gi, men han hadde norsk språk som språket: Kunne ei lærebok i dansk- den fyrste kjærleiken sin, og endå norsk heite Norsk Grammatik? Det vart embetet hans peikte i ei anna lei, søkte prøvt å ordleggje og løyse dette på han i 1877 Stortinget om tilskot til å meir enn ein måte. I alle høve kom det laga eit Værk over det norske Sprog. Han ut lærebøker, etter kvart noko tilmåta fekk ikkje stønad, men arbeidde like- norsk talemål og tilhøvet mellom tale- vel med norsk språk på ymse felt gjen- mål og skriftmål. Desse lærebøkene nom mykje av universitetslivet sitt. var utgreiingar om språket. Det var Han granska dialektane våre inngåan- inga vitskapleg stilling ved Universi- de, skreiv utførleg om lydane i norsk tetet til å granske det, men det er like- talemål, laga eit eige lydskriftsystem vel ikkje meldt sterke ynske om slike for det og gjorde hundretals oppskrift- stillingar. Mange studiar om skriftspråk- er etter heimelsfolk i bygdene. Dia- et hadde med fornorsking å gjera – lektgranskingane galdt grunnlaget for den var nokre for og andre imot. landsmålet, men Storm skreiv òg stu- I 1850-åra kom det likevel to store diar over det skrivne landsmålet. Han grammatikkar som skildra dansk-norsk. sette Aasen høgt, men trudde ikkje på Dei var skrivne på privat basis, av for- noka framtid for landsmålet. Også om fattarar som hadde utdaning frå Uni- det dansk-norske skriftmålet laga han versitetet, men sjølve arbeidde i den mange utgreiingar. I 1905 skreiv han høgre skulen. Dei to grammatikkane såleis om «Sproget i den nye Over- speglar av namnespørsmålet i titlane. sættelse af Det Nye Testamente» (1904) I 1855 kom Modersmaalets Formlære i som eit avbrot i studiar om skriftmålet udførlig Fremstilling av Jakob Løkke til forfattarane frå 1800-talet. Han grans- (1829–81) og i 1856 Haandbog i dansk- ka det for å klårleggje grunnlaget for norsk Sproglære av Knud Knudsen (1812– ei mogeleg ny rettskriving. 85). Knudsen hadde nokre år før opna Embetet åt Storm hadde etter namn- eit arbeid med det ein kan kalle bruks- et ikkje noko med norsk språkvitskap

34 SPRÅKNYTT 1–2/2005 å gjera. Eit par andre embete stod for Falk, H. og A. Torp. 1900. Dansk-norskens så vidt nærare norsk, men det var like- syntax i historisk fremstilling. Kristiania. vel dei særlege interessene åt inneha- Falk, H. og A. Torp. 1903–06. Etymologisk varane som gjorde at dei granska ordbog over det norske og det danske sprog. norsk språk vitskapleg. Dei to var Alf I–II. Kristiania. Torp (1853–1916) og Hjalmar Falk (1859– Flo, R., A. Garborg og M. Hægstad. 1928). Frå 1890-åra og utover laga dei 1899. Framlegg til skrivereglar for lands- viktige verk saman. Torp hadde frå maale i skularne. Tillegg til Universitets- 1894 eit personleg professorat i sansk- og skoleannaler. Kristiania. rit og jamførande språkvitskap. Falk Halvorsen, E.F. 2000. Bugge, Elseus var fyrst dosent og seinare professor i Sophus. Norsk biografisk leksikon2. 2, 61 f. germansk filologi. Falk skreiv i 1890- Holm-Olsen, L. 1981. Lys over norrøn åra populærvitskaplege bøker om språk kultur. Oslo. og kulturminne. Torp interesserte seg Hægstad, M. 1899. Gamalt trøndermaal. òg for nordisk og skreiv privat like Kristiania. godt gammalnorsk som latin. Midt i Hægstad, M. 1906–42. Vestnorske maalføre 1890-åra gjorde Falk framlegg om at fyre 1350. Kristiania/Oslo. dei skulle laga ei etymologisk (histo- Knudsen. K. 1856. Haandbog i dansk- risk) ordbok saman. Med dei arbeidde norsk Sproglære. Kristiania. med ordbokprosjektet, gav dei ut bø- Kruken, K. (utgjevar). 2004. Sophus ker om dansk-norsk lydhistorie (1898) Bugges brev. I–III. Øvre Ervik. og syntaks (1900). Ordboka tok til å Linn, A.R. 2004. Johan Storm. dhi grétest koma i 1901, og ho var ferdig i to store pràktikal liNgwist in dhi werld. Oxford. band i 1906. I 1910–11 kom dei med ei Longum, L. [1989]. «Norsk» som forsk- omarbeidd og utvida utgåve på tysk. nings- og studiefag. Oslo. Den etymologiske ordboka vart eit vik- Løkke, Jakob: Modersmaalets Formlære i tig verk ikkje berre for nordisk, men udførlig Fremstilling. Kristiania. for historisk språkvitskap i det heile. Nygaard, R.R. 194I: Fra dansk-norsk til Falk og Torp gav kvar for seg andre til- norsk riksmål. Oslo. skot til utgranskinga av norsk, men det Olsen, M. 1911. Filologien. Det kongelige vil føre for langt å gå inn på dei her. Fredriks Universitet. Festskrift. II, 290–380. Eit professorat i riksmål vart skipa i Kristiania. 1912, med tilsetjing i 1916 av Didrik Olsen, M. 1925. Bugge, Elseus Sophus. Arup Seip. Året etter vart det saman Norsk biografisk leksikon 1. II, 356–68. med professoratet i landsmål omdøypt Rindal, M. 2003. Olsen, Magnus til professorat i nordisk språkvitskap. Bernhard. Norsk biografisk leksikon2. 7, 148 f. Torp, A. og H. Falk. 1898. Dansk-norskens lydhistorie med hensyn paa orddannelse og Kjelder bøining. Kristiania. Det Kongelige Fredriks Universitet 1811– Venås, K. 1992. I Aasens fotefar. Marius 1911. Festskrift I–II. Kristiania 1911. Hægstad. Oslo. Det Kongelige Norske Frederiks Universitets Venås, K. 2000. Ivar Aasen og Aarsberetning for [...] 1902–1907. Kristiania. Universitetet. Oslo.

SPRÅKNYTT 1–2/2005 35 Riksmålsbevegelsen rundt 1905

LARS ROAR LANGSLET

ET VAR BJØRNSTJERNE BJØRNSON grunner ble arbeidet konsentrert om Dsom i 1899 skjøv i gang en organi- hovedstaden, med opprop og innsam- sert riksmålsbevegelse i Norge. Før ling av underskrifter, og salg av noen hadde han hatt stor sympati for målsa- pamfletter, især av Bjørnson og ken og de første landsmålsdikterne, Sophus Bugge. Innbydelser til å tegne men nå reagerte han med stor harme medlemskap ble sendt landet over, mot fremstøtene for å gi landsmålet en men vi vet ikke hvor mange som fulg- stadig sterkere posisjon i skole og styr- te opp. Det ble også arrangert fore- ingsverk gjennom lovvedtak og poli- dragsreiser og startet enkelte lokale tisk hestehandel, og mot programmet foreninger, især var foreningen i om at det nye språket skulle skyve ut Bergen aktiv. det tradisjonelle litteraturspråket og Redaktøren har bedt meg skrive om bli «einaste mål i landet». Høsten 1899 hvor langt riksmålsarbeidet var kom- holdt han en serie foredrag om dette met i 1905. Det er raskt å svare: og samlet fulle hus. Den 25. november Etterhvert som unionsstriden tilspisset ble det offentliggjort et protestopprop seg, sank interessen for språkstrid, som Bjørnson hadde skrevet, med en folk fikk annet å tenke på. Fra høsten lang rekke underskrifter, og under et 1904 var det ingen aktivitet i riksmåls- folkemøte i «Eldorado» 28.11. ble dette leiren, og i 1905 lå foreningen skinn- vedtatt og Riksmålsforeningen stiftet. død. Hvis den spinkle kretsen av orga- Professor Hjalmar Falk ble formann, niserte riksmålsfolk i 1941 hadde opp- og med i styret var bl.a. riksadvokat trådt like klokt, ville Kjartan Fløgstad Bernhard Getz og professor Gustav hatt mindre å skrive om. Storm. I 1907 foreslo Hjalmar Falk at for- Bjørnson lot seg ikke velge inn, men eningen skulle nedlegges. Det ble var utvilsomt den drivende kraft, med stoppet av Bjørnson, som nå gikk til mange foredrag og lange avisartikler kamp mot det ferske påbudet om obli- også i de nærmeste årene. Det var han gatorisk stil på landsmål til examen som gav sitt eget språk navnet «riks- artium. En ny rekke folkemøter ble mål» – flere andre hadde brukt ordet holdt på mange steder, med sprengfyl- før, men med Bjørnsons autoritet fikk te hus, fremfor alt møtet i gymnastikk- det gjennomslag. salen på Akershus festning 7. april, I prinsippet skulle foreningen være med Bjørnson som hovedtaler. Det ble landsdekkende, men av praktiske det første møte med riksmålskampen

36 SPRÅKNYTT 1–2/2005 for gymnasiastene Francis Bull og drag, som Johan Bojer, Ragna Nielsen, Arnulf Øverland, som siden skulle bli Hjalmar Falk, Sigurd Høst og Nils profilerte deltagere i den. Vogt. Forbundets sekretær Yngvar Brun Etter dette møtet ble Riksmålsfor- satte rekord med hele 126 foredrag i eningen gjenopprettet, med Bjørnson 1909. I november året før hadde han som den selvskrevne formann, og med reist i Sogn og Fjordane, og kunne rap- bl.a. professorene Simon Michelet, Bredo portere at foreningen i Vik allerede Morgenstierne, Gerhard Gran og Johan hadde 1200 medlemmer! Storm i styret. I 1909 ble navnet endret Det man især merker seg i de til Riksmålsforbundet, som det siden har mange referatene, er at oppslutningen hett. var enorm, og responsen særlig stor i I historieverker blir det oppgitt skift- deler av landet som siden ble utprege- ende årstall for når forbundet ble stift- de nynorskbastioner, Vestlandet og et. Flere angir 1909, da det endelige indre Østland. Folk som strømmet til, navnet ble etablert. Men det var utvil- følte at dette var en rikssak, hevet over somt kontinuitet mellom foreningen regionale og sosiale skiller. av 1899, den gjenoppståtte foreningen Det er også et interessant trekk at av 1907 og forbundet av 1909 – navne- mange kvinner var aktive – flere år før skiftet var av underordnet betydning. de fikk stemmerett. Ragna Nielsen, Jeg mener derfor at det riktigste er å kjent kvinnesakskvinne og skolerefor- skrive 1899. mator, ble formann da Bjørnson måtte I 1908 og 1909 ble det organisert en tre tilbake på grunn av sykdom. Etter rekke omfattende foredragsturnéer. henne fulgte presten Alfred Eriksen Bjørnson var selvsagt det store trekk- (1911), ledende skikkelse i Arbeider- plaster, han samlet store folkemengder partiet. hvor han enn kom, og skrev også bre- På dødsleiet i Paris sa Bjørnson: de avisartikler om kampsaken – ingen «Undrer meg på om noe annet sivili- annen sak engasjerte Bjørnson så sterkt sert folk omgås sitt språk så lettferdig i de siste ti år av hans liv, skriver pro- som det norske … Å minke et folks fessor Øystein Sørensen. Men også kulturspråk, det er å minke dets ånds- andre kjente folk holdt mange fore- evne.»

SPRÅKNYTT 1–2/2005 37 Stoda for nynorsken og målrørsla i 1905

OLAF ALMENNINGEN

Å UNIONEN MED SVERIGE vart opp- målpolitiske arenaer var skulen og Dløyst 7. juni 1905, hadde det alt kyrkja i ei særstode, sidan kom lokalt gått 20 år sidan Stortinget med 78 mot og sentralt styringsverk etter. Men 31 røyster gjorde det skilsetjande jam- også det nynorske skriftlivet måtte ha stellingsvedtaket som sikra det nyreiste sitt trygge rom om det nye skriftspråk- landsmålet politisk plass som skriftet skulle makta å føta seg. Særleg vik- mål ved sida av «det almindelige bog- tige vart då skjønnlitteraturen og ny- sprog». Dette rydda grunnen for den norske forlag, aviser og blad. Med store framgangen som «det norske etter måten små økonomiske ressursar folkesprog» – også kalla landsmål, og frå måtte nynorsken kjempast fram gjen- 1929 nynorsk – kom til å få i tiåra frå nom parallellorganisering, sidan målet 1890 og fram til 1920. I desse hektiske ofte møtte stengde dører i dei dansk- 30 åra skjedde det meir i den ytre norske norske organa. språkhistoria enn det har gjort nokon gong før i moderne tid. Oppløysinga Aviser, blad og forlag av unionen med Sverige var eit avgjer- Det vitskaplege og litterære grunnla- ande politisk steg for landet som det get for det nye skriftspråket vart fast- var full semje om i alle politiske leirar. sett i dei 50 åra som gjekk føre 1905. Det var det slett ikkje om målspørs- I og med Ivar Aasens målvitskaple- målet. Politisk fridom kravde indre ge grunnlagsarbeid og den litterære språkleg frigjering frå den framands- gjennombrotsfasen for nynorsk som vi lege dansk-norsken, meinte dei på fekk ved diktarar som A.O. Vinje og landsmålssida, medan riksmålssida Arne Garborg og Aasen sjølv, og gjen- ville byggja vidare på det etablerte nom pioneraviser som Dølen (1858– dansk-norske skriftspråket og heller 1870) og Fedraheimen (1877–1891), låg endra på det i ulik grad. språket føre som eit skriftleg alternativ Med dette politiske rammeverket i det minste, sjølv om brukarane enno frå 1885 på plass kunne ein lettare var heller få. Mange andre bladtiltak byggja opp og grunnfesta stillinga til stranda etter berre få år, og noka sterk landsmålet på ulike samfunnsområde. og omfattande nynorsk presse fekk vi Politisk var det målrørsla og ung- ikkje før Den 17de Mai kom i 1894, etter- domslagsrørsla og bondereisinga som følgt av vestlandsavisa Gula Tidend i bar dette verket fram, kanalisert gjen- 1904. Borna fekk sitt Norsk Barneblad nom partiet Venstre på Stortinget. Som (1887 og 1894) og ålmenta det velkjende

38 SPRÅKNYTT 1–2/2005 tidsskriftet Syn og Segn i 1894. Forlags- krinsane var heller små, for folk bud- verksemda sleit også tungt, og mykje de endå meir spreidd enn dei gjer i av ansvaret fall her på Det Norske Sam- dag, og mest kvar grend hadde si eiga laget. Sidan opna også bokmålsforlag vesle skulestove. Kor mange prosent som Olaf Norlis forlag og Aschehoug dør- av elevane som no lærde å skriva ny- ene sine for nynorsk skjønnlitteratur. norsk frå 1. klasse i 1905, veit vi ikkje, Men skulle det nynorske riksmålet for truleg var det mindre enn 5 %. Dei fyrs- alvor verta eit bruksmål i samfunnet, te kjerneområda for nynorsk vart Sunn- måtte det ut til breiare lag av folket, og møre, Vest-Telemark, Innherad, Vefsn, her var skulen den aller viktigaste ar- Hardanger, Midtre Sogn og Indre beidsteigen. Agder. Dalføra austafjells og kystroka på Vestlandet, som i dag er sikre ny- Skulen norskområde, lét enno venta på seg, Alt i 1878 hadde Stortinget fastsett at men alle landsluter vart med, med borna kunne få bruka sin eigen dialekt unntak av Sør-Austlandet og Finn- i skulen, og læraren skulle ta omsyn til mark. dette i undervisninga. No kom turen til Men det var uråd for skulane å vel- skriftspråket. Frå 1892 hadde det vorte ja nynorsk opplæringsmål dersom det høve for skulestyra til å velja landsmål ikkje fanst kunnige lærarar som makta som opplæringsmål i folkeskulen, og å læra det frå seg til elevane. Frå 1885 mange krinsar nytta no høvet til å gjera og frametter løyvde Stortinget derfor det. Skilnaden mellom det «gamle» og pengar til landsmålskurs kringom i det «nye» norske språket var enno nok- bygdene, då det no vart større etter- så stor, sett med moderne norske auge, spurnad etter særskild landsmålskom- så alternativa var rimeleg klare. Legg vi petanse, for å seia det på moderne vis. tekstar på dei to målformene, slik dei På lærarskulane vart det ikkje obliga- såg ut i 1905, ved sida av kvarandre, så torisk skriftleg opplæring i begge riks- ser vi det klart og tydeleg. måla før i 1902, så desse kursa hadde Læraren og målmannen Peder Hovdan sin viktige misjon lenge. Dertil kom (1874–1965) frå Hemne i Sør-Trønde- slike frivillige kurs og ymis anna opplag fungerte som eit slags statistisk læring som målorganisasjonane skipa sentralbyrå for det målbytet som no til på eiga hand. Peder Hovdan opply- kom, og frå heimen sin på Stabekk ser at medan 8 % av lærarskulestudent- følgde han heilt frå fyrst på 1890-talet ane nytta landsmål som sitt skriftmål i nøye med på dei målvedtaka som no 1897, så hadde dette talet stige til 31 % vart gjorde i skulen. Ut frå Hovdans i 1901, berre fire år etter. Dette fortel opplysningar gjekk om lag 250 skule- sitt om det kraftige oppsvinget som krinsar over til landsmål (nynorsk) i landsmålet fekk i ei nøkkelgruppe i åra 1892–1900 og 170 krinsar til i tids- samfunnet i desse avgjerande åra. rommet 1900–1905. Då Noreg og Sve- Ei autorisert rettskriving, «Hægstad- rige skilde lag, hadde såleis kring 420 normalen» (som har namn etter pro- skulekrinsar valt det nye skriftmålet fessor Marius Hægstad (1850–1927)) til opplæringsmål. Dei ﬂeste av desse fekk det nye, men tidvis noko sprik-

SPRÅKNYTT 1–2/2005 39 jande skriftmålet også i 1901, då regjer- Lærebøker og skjønnlitteratur inga fastsette korleis målet skulle sjå Lærebøker på det nyreiste, men enno ut i skulen. Sjølv om både forfattarar noko uferdige skriftmålet var det òg og andre skribentar prøvde seg fram skralt med lenge. Stoda for morsmåls- med ulike måtar å skriva nynorsk på, faget kom seg derimot monaleg då var det no slutt med at målet fekk gå Andreas Austlids ABC-bok kom ut i på sjølvstyr i skulen. 1881, etterfølgd av leseboka hans i Nynorskopplæringa i dei høgare 1889. Seinare kom Nordahl Rolfsen med skulane (gymnaset), som den gongen sine vidkjende og omtykte lesebøker var mest reine byskular for borna åt og bygde bru mellom dei to måltradi- borgarskapet og embetsmennene, var sjonane og batt det heile saman. I eit heitt stridstema i åra før og etter andre fag stod det langt verre til, men unionsoppløysinga. Eit framlegg om å dei nytta lærebøker i bokmål inntil det jamstella dei to skriftmåla i den skrift- låg føre nynorske bøker i dei få faga lege opplæringa i norsk til studenteks- det galdt. Skjønnlitteraturen var alt på amen fall på Stortinget i 1896, men plass, med nynorske storkultar som saka kom opp att framfor valet i 1906, Ivar Aasen, A.O. Vinje og Arne Garborg og det vart vedteke i 1907. I gymnasa som vegbrøytarar. Sidan følgde Per stod altså nynorsken nokså veikt då Sivle og Rasmus Løland opp med soger unionen med Sverige brast. og forteljingar for borna. Gløymast må heller ikkje Elias Blix’ banebrytande Universitetet litterære innsats med Nokre Salmar frå På Universitetet i Oslo, sjølve bastion- 1869. Sidan kom denne samlinga ut i en for den norske embetsmannsstaten, ﬂeire omvølte utgåver. gjekk det endå tråare med å gje rett og rom til nynorsken, så her laut Stor- Kyrkja tinget overstyra universitetsleiinga og Same avgjerande rolle for målreisinga løyva pengar og oppretta særskilde fekk Blix-salmane i kyrkja, der mot- professorat i landsmål og folkekultur standen mot landsmålet var heller to gonger før 1905. Moltke Moe vart ut- sterk. «Me vil ha Guds ord på det nemnd til professor i norsk folkemål målet Herren nytta på Sinai bjerg og og folkedikting i 1886, medan Storting- ikkje på det som me bannar på,» skal et fem år før hadde røysta ned eit ein arg sogning ein gong ha sagt då framlegg om å gjera Hans Ross til pro- det bryggja opp til målbyte og mål- fessor i landsmål. Så sommaren 1899 strid i den lokale kyrkja han sokna til. vart Marius Hægstad sett til professor i Språkstriden som no følgde i kyrkja, «landsmålet og dets dialekter» av Stor- var på mange vis hardare enn i skule- tinget, og det gav det nyreiste skrift- stova, for det religiøse livet stod meir målet både den vørdnad og tyngd som sentralt for mange folk i den tida enn trongst. Studentane på si side fekk det gjer no. Derfor var det overlag vik- ikkje lov til å bruka nynorsk til eksa- tig å gje nynorsken status og prestisje men før i 1908, men det måtte fyrst ein ved å reisa han som religiøst riksmål. kongeleg resolusjon til her òg. Styresmaktene autoriserte Blix-salmane

40 SPRÅKNYTT 1–2/2005 til bruk i kyrkja i 1892, og no følgde ei Målrørsla og ungdomslaga rad kyrkjelydar opp med å innføra dei i Men alt dette kom ikkje av seg sjølv, sine heimegrender. Men enno fanst det det laut ei brei organisering til for å gje ingen sjølvstendig nynorsk liturgi, og målreisinga kulturpolitisk tyngd nok. berre einskilde delar av Bibelen låg føre Her fekk Noregs Ungdomslag, den radi- i nynorsk omsetjing. Det Nye Testa- kale landssamskipnaden for ungdoms- mentet var ferdig omsett i 1889, medan lagsrørsla, mykje å seia då han vart det drog ut med å få alle skriftene i Det skipa i 1896. Svært mange av ung- Gamle Testamentet ferdige, såleis kom domslaga hadde målsaka øvst på saks- ikkje dei fem Mosebøkene ut før etter kartet, attåt andre aktuelle spørsmål 1905. Det Norske Samlaget stod for som lausriving frå Sverige, kvinnesak, utgjevinga, og Stortinget løyvde peng- folkedans og amatørteater og fremjing ar. Tekstbok og altarbok på nynorsk av allmenn folkeopplysning elles. Og kom ikkje før i 1907. Også i kyrkja vanta så dreiv medlemene i ungdomslaga det folk som meistra nynorsk i den fyr- gjerne og øvde seg i skriving på det ste tida. Pionerar som Anders Hovden, nye målet i lagsblad og møtebøker. Bernt Støylen og Peter Hognestad ryd- Alle dei nystarta folkehøgskulane ut- da vegen, og sidan kom andre etter. etter på bygdene stod det også gjerne Ikkje minst viktige vart ungdomsprest- ungdomslagsfolk og målfolk bak. ane som reiste ikring i sine bispedøme Dei reine mållaga spratt opp her og og heldt nynorske preiker og agiterte der i åra etter 1868 då Oslo og Bergen for målsaka samstundes. Men den store hadde fått sine lag gjennom Det Norske framskuven for nynorsk som ofﬁsielt Samlaget og Vestmannalaget. Truleg had- kyrkjemål kom fyrst i dei 20 åra etter de det vorte skipa kring 30 lokale mål- unionsoppløysinga. lag før 1892. I 1905 låg dette talet på kring 100, noko som fortel om ei kraftig Offentlig styre og stell organisatorisk bølgje for målsaka ved Det tok også noko lengre tid å få ny- hundreårsskiftet. Viktigast her var dei norsken i bruk i offentleg styre og stell. 11 nye fylkesmållaga som no kom til, Sentralt gjekk Stortinget i brodden, fyrst der Austmannalaget, som skulle dekkja med munnlege innlegg haldne på lands- Oppland og Hedmark, var fyrst ute mål av somme nynorskvenlege ting- (1899). Seinare på året følgde Trønder- menn, seinare kom han òg inn i skrift- laget, Rygjalaget, Firda Mållag, Egde- og lege dokument. Såleis kom den fyrste Telelaget, Vestfoldlaget og Møre og Rauma lova på nynorsk – Log um sams normal- Mållag etter. I 1900 kom så Austfoldlaget tid for kongeriket Norig – i 1894. Lettare og Buskerud Mållag, medan Akershus- gjekk det ute på bygdene, der det gjer- laget såg dagens lys i 1902. Det største ne fungerte slik at ordføraren i bygda og mektigaste fylkesmållaget vart like- tok til å føra møteboka for heradsstyret vel Vestlandske Mållag, som vart skipa i på nynorsk. Setesdølar og telemarking- Bergen i 1904. Dertil kom dei store mål- ar var fyrst ute med dette, men den fyrs- laga og ungdomslaga i byane, som sikte skreda over til nynorsk i kommun- ra økonomien i norskdomsrørsla med ane kom ikkje før i åra 1908–1914. kafﬁstovene og bondeheimane sine og

SPRÅKNYTT 1–2/2005 41 vart miljøskapande samlingsstader for historie. For landsmålet, som no var innﬂyttarane frå bygdene. Her var Bon- på full fart inn i det nye norske sam- deungdomslaget i Oslo (1899) det mest funnet, var alt mykje vunne litterært sentrale, men også Kristiansand, Stav- og politisk, men det stod endå att ein anger, Bergen, Trondheim og Tromsø del i kyrkja, den høgre skulen og hadde sine BUL-lag. Politisk spela offentleg verksemd, både lokalt og Studentmållaget i Oslo (1900) ei veldig ikkje minst sentralt. viktig rolle, og på mange lærarskular dukka det også opp eigne elevmållag. Litteratur Både aktivitet og medlemstal ymsa ein Olaf Almenningen: Målstrev og målvokster del i mange av desse laga, og det sam- 1905–1913. Oslo 1984 la medlemstalet kom truleg ikkje opp i Det Norske Samlaget 1868–1968. Oslo 1968 meir enn 3000. Landslaget Noregs Mål- Einar Haugen: Riksspråk og folkemål. Oslo 1966 lag kom derimot ikkje til før i februar Kjell Haugland: Målpolitiske dokument 1864– 1906, men både Det Norske Samlaget 1884. Oslo 1971 og Noregs Ungdomslag hadde fungert Kjell Haugland: Striden kring sidemålsstilen. som sentrale politiske pressgrupper Oslo 1971 godt nok fram til dette. Peder Hovdan: Frå folkemål til riksmål. Åra før 1905 er såleis ei kraftig opp- Oslo 1928 blomstringstid for målrørsla både orga- Turid Kleiva og Bodil Røyset: Paa børnenes nisatorisk og politisk, og rørsla veks eget talemaal. Oslo 1981 fram nedanfrå i takt med framvokster- Anders Lothe: Målreisingssoga i Sogn og en av mykje anna folkeleg organisa- Fjordane. Flora 1950 sjonsliv i Noreg i desse åra. Tida kring Målreising i 75 år. Noregs Mållag 1906–1981. hundreårsskiftet er sjølve fødselstida Oslo 1981 for Organisasjons-Noreg. Unionsopp- Jostein Nerbøvik: Norsk historie 1870–1905. løysinga i 1905 kom såleis midt i ei Oslo 1973 tid med store ombrøyte i norsk språk-

Prosjekt språk 2005

Lørdag 9. april startet Prosjekt språk fakultet, Universitetet i Oslo, Nynorsk 2005 i Bærum Kulturhus. Språk 2005 kultursentrum, Høgskulen i Volda, inngår i hundreårsmarkeringen i Asker NoTAM, NRK Ulyd, Asker kommune, og Bærum, og det er samtidig en del Bærum kommune og Bærum Mållag. av Norsk språkråds 2005-markering. Prosjektet fortsetter til høsten og Prosjektet består av en serie lørdags- avsluttes med Norsk språkråds 2005- matineer med «språk og identitiet» konferanse 27.–28. oktober. som samlende tema. Informasjon blir lagt ut på nettsidene: Bak prosjektet står Norsk språkråd, www.sprakrad.no. språkinstitutt ved Det humanistiske

42 SPRÅKNYTT 1–2/2005

Samisk og kvensk i Noreg etter 1905

TROND TROSTERUD

NGEN STADER I NOREG var fleirspråkleg- av Statens jord i Finnmark, § 1c, sa at Iheit så utbreidd på 1800-talet som i «Avhendelse må kun skje til norske Troms og Finnmark. Samar utanfor ind- statsborgere – som kan tale, læse og re Finnmark var to- og trespråklege, skrive det norske sprog og benytte kvenane var tospråklege (som regel i dette til daglig bruk». Denne paragraf- finsk og norsk), i Nord-Troms var over en innebar sjølvsagt ei grov krenking halvparten trespråklege. I dei områda av rettane til samane og kvenane. der kvenar eller samar var i fleirtal, var NRK vart oppretta i 1933. Allereie også nordmenn fleirspråklege, særleg året etter vart den første NRK-bygde i Nord-Troms og Alta, men også i Var- radiosendaren utanfor Oslo opna – og anger. det i Vadsø. Etter oppfordring frå For- I dag, over eit hundreår seinare, er svaret delte NRK ut 50 radioapparat situasjonen drastisk endra. Viss vi ser gratis til samar og kvenar i grensestroka bort ifrå indre Finnmark, førte ein mot Finland, så det er ikkje tvil om aktiv fornorskingspolitikk til ei omlegg- kva motiva bak denne radiosatsinga ing frå fleirspråklegheit til einspråk- var. NRK-soga viser også ein skilnad i legheit. Etter eit par døme på konsek- politikken andsynes samar og kvenar: vensane av fornorskingspolitikken skal Sendingar på samisk vart ikkje sett i vi sjå på korleis samane og kvenane gang før i 1946, m.a. fordi NRK-leiinga møtte denne politikken. frykta at kvenane ville krevje sendingar på finsk viss samane fekk sendingar Den norske politikken på samisk. Først i 1970 kom det sen- Språkleg innebar ikkje sjølvstendet i dingar på finsk i NRK, men dei var, og 1905 noko positivt for kvenane og sam- er, svært korte. ane. Den gamle, kyrkjedominerte poli- I Finnmark vart det satsa på bygg- tikken med bruk av samisk og kvensk ing av skoleinternat, store skoleinsti- i konfirmasjonsundervisninga vart er- tusjonar der sjuåringane budde isolert statta med ein politikk der det var vikt- frå foreldra sine, og med forbod mot å igare å lære ungane norsk enn å lære snakke samisk eller finsk, både i skole- dei evangelia. Denne politikken er vel- tida og i friminutta og på kveldstid. kjend. Tre døme kan illustrere kor langt Brot på forbodet vart straffa, i verste staten gjekk. fall med juling. Undervisninga var ber- Jordsalgsloven, lov av 22. mai 1902 re på norsk. Det første statlege inter- om avhendelse av og bortforpaktning natet i Finnmark, Strand internat i Sør-

SPRÅKNYTT 1–2/2005 43 Varanger, vart oppretta nett i 1905, og i nord, der Anders Larsen og Isak Saba fram til 1940 vart det bygd til saman like før førre hundreårsskiftet hadde 50 slike internat i Finnmark. Ingen gått på Tromsø Seminar og vorte på- andre fylke fekk så store løyvingar til verka av ideologien til den frilynte ung- skolebygg, og på ingen andre sektorar domsrørsla. Anders Larsen gav ut ei fekk Finnmark så store delar av dei stat- samisk avis, Sagai Muittalægje, frå 1904 lege løyvingane som her. til 1911, der han skreiv om politiske og Resultata av språkpolitikken and- kulturelle spørsmål. Isak Saba vart synes kvenar og samar er velkjende: vald inn på Stortinget i 1906, som den Heile generasjonar av samar og kven- første samen, og første arbeidarparti- ar har fått skolegang på eit språk dei mannen. I 1924 fekk ein annan samisk ikkje har forstått, dei har ikkje lært å pioner, Per Fokstad, Finnmark Arbei- lese og skrive sitt eige morsmål, og derparti med på eit samiske program overgangen til norsk har nokre stader som kravde ein samisk læreplan, med vore så brå at dei fornorska generasjon- samisk som undervisningsspråk i alle ane i mange tilfelle rett og slett har andre fag enn norsk. Planen kravde og- vore avskore frå å kommunisere med så oppheving av lova frå 1902, som sine eigne besteforeldre. sette norsk daglegspråk som krav for å få kjøpe jord i Finnmark. Samisk Skolepolitikken den neste mannsal- Samane i Noreg organiserte seg først i deren var så langt frå dette program- det sørsamiske området, frå 1906 og i ti- met som mogleg, med forbod mot å åra framover. Organiseringa vart hem- bruke samisk språk på skolane i det ma av at norske «samevener» aktivt heile. Først i 1959 vart det opna for at gjekk inn og fungerte som møteleiarar det Etter avgjerd frå departementet kan i kraft av posisjonen sin i samfunnet, (…) nyttast samisk som opplæringsmål i for dermed å kontrollere den samiske skulen. Denne avgjerda skulle sitje organiserte rørsla. Fokuset var på nær- langt inne, undervisning i samisk eit ingspolitikk, det var her dei sterkaste par timar i veka kom i gang i Karasjok konﬂiktane mellom samar og nord- og Kautokeino først i 1967. Så seint menn stod. Seinare kravde sørsamane som i 1985, ﬂeire år etter Alta-saka, eigne skolar for ungane sine, og fekk fekk grunnskolelovas § 40 dette tillegg- det: Sameskolen i Hattfjelldal i 1951 og et: Barn i samiske distrikter skal få under- internatskolen på Snåsa i 1968. Sjølv visning i eller på samisk på barnetrinnet. om desse skolane fungerte på norsk, Eleven velger selv om han/hun vil ha fekk dei likevel etter kvart under- samisk som fag på ungdomstrinnet. Der- visning i sørsamisk nokre timar i veka, med var det opna for undervisning på og i og med at dei var oppretta som morsmålet også for det samiske folket. reine sameskolar, kom dei til å fungere Det er opplagt at Alta-saka, den ster- som identitetsskapande institusjonar, ke samiske mobiliseringa mot utbygg- til skilnad frå internatskolane i nord. ing av Alta-Kautokeino-vassdraget og Den kulturelle og språklege mot- diskusjonen rundt norsk politikk and- standen mot fornorskinga var sterkast synes samane også fekk konsekvensar

44 SPRÅKNYTT 1–2/2005 for samisken si stilling. I kor stor grad sippa som nordsamisk, for å gjere det Alta-saka kan forklare heile omlegg- lettare å lese tekstar på to grannespråk inga, er meir usikkert: Sjølv om tiltaka som skil seg lite frå kvarandre. Denne for samisk på 60-talet var små saman- politikken vart det ikkje gjennomslag likna med det som kom 20–30 år sein- for, og i dag står lulesamisk fram som are, var det likevel eit brot med ein eit språk som ser ut som om det skil politikk som gjekk ut på å kvitte seg seg sterkt frå nordsamisk men som med samisk. Generasjonen av utdanna høyrest svært likt ut. samisk ungdom som utdanningsrevo- Framleis er det mykje ugjort i sa- lusjonen produserte, var også viktig: misk språkpolitikk. Dei første tiåra No kunne samane sjølv styre sine eig- med samisk i skolen har vore prega av ne organisasjonar og saker, utan dei mangel på undervisningsopplegg og vanskane pionerane frå 1906 hadde lærebøker. Enno er ikkje samiske ut- støytt på. Ei anna sak som har verka gåver av lærebøker i alle fag i ung- inn, er rettskrivingsendringane i nord- domsskolen på plass. Undervisning i samisk i 1948 og 1979. Den første førte samisk som andrespråk er viktig for å til felles ortografi for nordsamisk i lære innvandrarane i Sápmi samisk og Noreg og Sverige, den andre førte til ein dermed gjere det mogleg å snakke sa- sams ortografi for Noreg, Sverige og misk også i forsamlingar der det er Finland. 1948-rettskrivinga vart lite nordmenn til stades. Det er først dei brukt i og med at samisk i praksis var siste åra dette har tatt til å fungere. forbode som bruksspråk. På det eine Den første generasjonen med skole- domenet der samisk vart brukt, i låg- gang på samisk attom seg er no på veg kyrkjeleg samanheng, som t.d. i Finne- inn i nøkkelstillingar. Fleire grunnlegg- misjonens blad Nuorttanaste, vart 1948- jande verkty for den nye språkpolitik- rettskrivinga ikkje tatt i bruk, og Bibel ken manglar: Det finst for få gramma- og salmebok ligg framleis føre berre i tikkar og ordbøker (t.d. ingen ordbøk- 1887-rettskrivinga til Friis. For dei som er mellom samisk og engelsk). Fram- gjekk på skole eller studerte samisk i leis er det umogleg å gje ungane eit perioden frå 1967 og fram til innpå åtti- samisk namn som Máret (med á) og få talet, representerte 1979-ortografien eit det ført inn i folkeregisteret. Trass i ein steg attende, dei måtte setje seg ned og grunnlovsparagraf som seier at staten lære å lese og skrive på nytt. På den skal leggje til rette for bruk av samisk, positive sida tel at no var det mogleg å har ikkje Skattedirektoratet gått med bruke same skriftlege materiale i alle på å ta i bruk samiske bokstavar i bas- dei tre landa. Særleg i kommunikasjon ane sine. mellom norsk/svensk og finsk side Nordsamisk kjem til å bli svekt i var samisk i praksis einaste lingua kystområda dei næraste tiåra. I mange franca. område der samisk dominerte for Lulesamisk fekk skriftspråket sitt hundre år sidan, er det no berre folk eit par år etter nordsamisk. I utgangs- over 50 år som snakkar samisk. I kjer- punktet var det vilje til å la den lulesa- neområda går talet på samisktalande miske ortografien følgje dei same prin- fram, men ikkje nok til å kompensere

SPRÅKNYTT 1–2/2005 45 for det kommande tapet av den eldre en’. Den organiserte rørsla vart fleire generasjonen i randsona for samisk. For stader drege i gang av folk som hadde sørsamisk stiller saka seg litt annleis. innvandra til Noreg etter at Finland Her har språksamfunnet allereie vore vart sjølvstendig i 1917, og som der- igjennom den store fornorskingspro- med kom med ein respekt for eige sessen, og det er revitaliseringsprosessen språk og kultur såpass grunnfesta at som dominerer. Den staden i Snåsa der dei ikkje godtok den norske assimiler- det er best vilkår for å snakke samisk, ingspolitikken. Dei siste ni åra har det er i barnehagen. komme ut ei kvensk avis i Tromsø, Ruijan Kaiku («Klangen frå Finnmark»). Kvensk Ei viktig endring i den norske poli- Av politiske grunnar stod kvensk i ei tikken var innføringa av finsk som andre- enno svakare stilling enn samisk i den språk i skolen i dei tre nordlegaste fyl- strengaste fornorskingsperioden. Frå å ka, frå 1996. Denne endringa kom et- vere velkomne som nyryddarar i Finn- ter hardt politisk arbeid frå Norske mark på 1800-talet vart kvenar etter at Kveners Forbund, der den avgjerande Finland vart sjølvstendig, sett på som faktoren var at dei la vekt på kvenane ein tryggingspolitisk risiko for Noreg, sin status som nasjonal minoritet. I og handsama deretter. Så seint som dag er det i hele landet omtrent like tidleg på 70-talet fekk kvenske ungar mange elevar med kvensk/finsk som med seg karakterbok med merknad frå andrespråk som det er elevar med sa- læraren om at «det blir snakka for misk som førstespråk (1 030 elevar med mykje finsk med Per i heimen». Kunn- finsk som andrespråk vs. 1 021 elevar skap i finsk vart aldri rekna som noko, med samisk som førstespråk, og 913 og då Høgskolen i Finnmark vart opp- med samisk som andrespråk) (http:// retta og fekk finsk som fag, skjedde www.wis.no/gsi/). dette med sterk motstand frå rektor, som heller ville ha fransk som studie- Framtidsperspektiv tilbod. Talet på dei som talar nordsamisk, Finsksendinga viste seg å vere kjem til å gå kraftig ned dei neste tiåra, svært viktig. Ho har aldri vore nokon kanskje så mykje som frå 20 000 til stor del av NRK sitt tilbod, trass i at ho 12 000. Grunnen til det er rett og slett var svært populær da ho starta. På at samisk i store delar av det samiske slutten av nittitalet gjekk sendetida området berre blir snakka av den eldre ned frå 15 til 12 minutt i veka. generasjonen. I dei samiske kommu- Nyinnvandringa av finnar frå 1970- nane fører revitaliseringa til at samisk talet var ein viktig inspirasjon for kven- står sterkare i den yngste generasjon- ane. Dei nye innvandrarane såg seg en enn i mellomgenerasjonen, men alt- som del av ein kontinuerleg finsk så langt svakare enn den stillinga sa- immigrasjon. Avisa til Vardø finskfor- misk har i den eldre generasjonen. ening og seinare Norsk finskforbund, Med mindre det skjer store endringar i som kom ut i tidsrommet 1981–2002, nær framtid, vil nordsamisk vere over heitte t.d. i byrjinga Uuskveeni, ’Nykven- bølgjedalen om ca. ein generasjon, i eit

46 SPRÅKNYTT 1–2/2005 mindre, men meir konsolidert område asjon enn samisk. Fornorskingspolitikk- enn i dag. en har vore hardare, og i Bugøynes, Når det gjeld sørsamisk, er situasjon- der kvensk står sterkast, skjedde det en ein annan. Her har nedgangen alle- kollektive språkskiftet til norsk hos den reie komme, og dei som no snakkar generasjonen som er fødd på byrjinga sørsamisk, gjer det ikkje i språksam- av 70-talet. På den andre sida er kon- funn der fornorskingspolitikken enno takten med Finland betre enn på lenge, ikkje har slått inn, men i språksam- og kombinert med ein meir positiv funn som har komme over fornorsk- språkpolitikk kan det hende vi får sjå ingspolitikken. ei sterkare revitalisering av kvensk også. Lulesamisk blir i Noreg snakka i eit Sett i eit internasjonalt perspektiv er konsentrert område i Tysfjord kommu- revitaliseringa av dei norske minori- ne. Her skjedde det eit språkskifte på tetsspråka svært interessant. I ein situ- midten av sekstitalet, men frå og med asjon der over halvparten av språka i midten av nittitalet har lulesamiske verda ser ut til å forsvinne, treng vi foreldre drive ein aktiv revitaliserings- positive erfaringar med språkleg revi- prosess, slik at lulesamisk no er tale- talisering som vi kan lære av. Viss språk i barnehagen og i mange heimar. hundreårsjubileet for unionsoppløys- Det er for tidleg å seie om denne tren- inga kan markere eit sterkare fram- den vil halde seg, og det er òg usikkert hald av den nye politikken frå dei siste om det har vore eit klokt val å leggje tiåra før det siste hundreårsskiftet, har skriftspråket så langt frå nordsamisk. vi tatt opp arven frå 1905, men denne Kvensk står i ein litt annan situ- gongen på ein positiv måte.

SPRÅKNYTT 1–2/2005 47 Bibelen i 1905 – status og bakgrunn

JARLE BONDEVIK

1905 i to bygder framtid. – Ja, slike tankar gjer Barstad Eit minne frå barndomen. Det store seg i dette festhalvåret for folk og kyr- biletet på veggen i bestestova – med kje. Stedjekyrkja, med fjord, gardar og fjell i bakgrunnen. Litt moe (varmedis) inst Bibelen som språkleg dokument i fjorden. Framfor kyrkja ei stor folke- Barstad høyrde til mellom dei fyrste mengd, dei ﬂeste svartkledde menn, prestane som skreiv og tala landsmål i men innimellom kvinner med kvite kyrkjeleg samanheng, og om ikkje alle hovudplagg. Teksten fortalde at foto- ordla seg slik som han, må vi rekna graf N.O. Reppen hadde teke biletet han som ein eksponent for det som 13. august 1905. No skulle mennene i rørde seg i kyrkjelege krinsar i 1905. I Sogndal røysta over spørsmålet om tida både før og etter lausrivingsåret unionen med Sverige skulle ta slutt. vart det lagt politisk grunnlag for Og det ville 675 av dei 677 som røysta. landsmålet sin plass i kyrkja og i sam- Berre to ville at unionen skulle halda funnet elles. Ynsket om ein nynorsk fram. I heile Sogn og Fjordane var det bibel kom i fremste rekkja her. Men før tre unionstilhengjarar, så to av dei svart- eg skriv meir om nynorsk bibelmål, kledde var dristige karar. Båe bestefed- skal eg gjeva eit attersyn på bibel og rane mine var til stades i sine svarte bibelspråk her i landet frå reforma- vadmålskledningar. Kan henda var sjonstida av. bestemødrene der òg, for i Sogndal herad hadde kvinneunderskriftaksjon- Bibelen i dobbeltmonarkiet en sine lister, det eksisterer ei frå Det var Christian III som med sin bibel Kaupanger sokn. Det var høgtid ved frå 1550 skulle setja Luthers tanke om Stedjekyrkja. ein leseleg bibel ut i livet. Ein krins av «Det er fest i Norig idag». Dette var ’lærde’ menn i København stod bak opningsorda i festtalen som J.A. Bar- omsetjinga, og Luthers bibel gav dei stad heldt i Volda 25. november 1905. rettesnora. Ein vakker og ﬁnt illustrert Barstad var prest der og redaktør av bibel vart send til kyrkjene i dobbelt- landsmålsbladet Stille Stunder, og der monarkiet, til Noreg kom 96 eksemp- prenta han 1905-talen. – Ei ny tid er lar i fyrste omgang. Språket har fått runnen, nasjonen er fullt og heilt sjølv- god omtale av dei sakkunnige, især stendig, og den sjuande kongen med språkforskaren Peter Skautrup talar om namnet Håkon ber bod om ei vonrik ein «stil med et jævnt foredrag» og ein

48 SPRÅKNYTT 1–2/2005 stødig ortograﬁ, noko som ikkje var så en under tingingane med Stortinget vanleg for dansken på dei tidene. hausten 1814 om endringane i 17. mai- Denne bibelen kom til å vera det frem- grunnlova. Startkapital kom frå kron- ste dokument på dansk i lang tid, for prins Karl Johan. Rosenblad var leiar i dei skrivande intellektuelle var under det svenske bibelselskapet og greidde innverknad av humanismen og brukte å vinna mange framståande nordmenn jamleg latin i skriftene sine. for bibelsaka. Så hadde då òg mange Sidan dansk bibelspråk ikkje var sær- av stortingspolitikarane kyrkjelege em- leg dyrka tidlegare, vart denne bibelen bete. På skipingsmøtet i Det Norske grunnleggjande for den bibelske termi- Bibelselskap 26. mai 1816 var mellom nologien. Ord som genløse, helliggøre, andre stortingspresident Wilhelm Fri- saliggøre og skriftklog vert ståande i mann Koren Christie til stades. Inter- dansk bibelspråk. På 1600-talet vart essene for politikk og for bibelarbeid denne teksten revidert av Hans Poul- fann ein såleis ofte hjå dei same folka. sen Resen, professor i teologi, og noko Med bakgrunn i stønaden frå den seinare av biskop Hans Svane. Den nye unionspartnaren skulle ein tru at såkalla Svaningske Bibelen var kyrkje- dei felles bibeltekstane med Danmark bibel i Danmark-Noreg i lang tid fram- ville verta forkasta av det nasjonale over. Utgjevarane var opptekne av å bibelselskapet, men det vart ikkje til- fylgja grunntekstane svært nøye, så- fellet. Då Bibelselskapet kom med ei leis vart ord som ikkje hadde ein di- ny utgåve av Det nye testamentet i rekte ekvivalent i grunnteksten, sette i 1830, var det berre ein varsam revisjon parentes. Omdømet åt denne ordtrug- av den eksisterande danske teksten, ne bibelutgåva har ikkje alltid vore gjord av S.B. Hersleb, professor i teo- særleg godt. Men denne bibelen fekk logi ved det nye norske universitetet stort rom og lang levetid, også i No- og ei tid stortingsmann frå Kristiania. reg. Her må likevel skytast inn at talet Hersleb hadde ikkje noko ynske om å på biblar ikkje var stort, det var salme- bryta med den danske teksten, og bøkene som rådde grunnen i heimane, mykje av revisjonen gjekk ut på å føra så sant det fanst bøker der. Lese- og inn rettingar frå den seinaste danske preiketekstane frå Bibelen var tekne omsetjinga. Men Åge Holter, som har med i salmebøkene. skrive historia åt Bibelselskapet, tillet seg å bruka ei overskrift som «Fram- Bibelselskapa vil gjera Bibelen skritt i syntaks», men seier elles at til folkebok «det var en dansk revisjon av en dansk På 1800-talet byrja strevet med å gjera tekst». Bibelen til folkebok, og i fremste rekkje Arbeidet som seinare vart utført stod bibelselskapa. I Danmark vart det med bibeltekstane, var helst varsame skipa bibelselskap i 1814, og i Noreg revisjonar, mellom anna av biskop Skaar byrja Det Norske Bibelselskap verk- i 1873. Men mot slutten av hundreåret semda si i 1816. Initiativet kom faktisk vart det fart i sakene. No hadde for- frå ein svensk statsråd, Mathias Rosen- norskinga byrja å gjera seg gjeldande i blad, den svenske hovudrepresentant- allmennspråket, og det danskfarga i

SPRÅKNYTT 1–2/2005 49 ordforråd og syntaks skilde seg for og mot ei fornying og fornorsking av mykje ut. Mange ynskte «en hjemlig bibelspråket, ein fin opptakt til den norsk Sprogtone» (Frederik W.K. nasjonale festen i 1905. Åge Holter har Bugge). Det arbeidet som no fylgde, undersøkt korleis den nye omsetjinga var kanskje det mest omveltande i vart motteken, og han fann ei positiv denne omsetjingstradisjonen. Det som haldning, «med takknemlighet over at hende, er godt dokumentert i boka Bibelen hadde fått en ny og mer hjem- Bibelsproget (1906) av Johan Storm. I lig språkdrakt». – Men framleis kvilte komiteen som fekk til oppgåve å om- det oppgåver på omsetjarane; for enno setja Det nye testamentet etter grunn- vanta ei nyomsetjing av Det gamle tes- teksten, hadde m.a. biskop A.Chr. tamentet. Bang (tidlegare både kyrkjestatsråd og professor i kyrkjehistorie) og professor Bibelen på «Folkesproget» i hebraisk Elias Blix (tidlegare kyrkje- Den ’nye’ norske målforma var alt re- statsråd) sete. Johan Storm (professor i presentert i fleire bibeltekstar då uni- engelsk og romansk filologi) var ein onen vart oppløyst. Etter mange freist- framståande kjennar av norske dialekt- nader med omsetjingar på Ivar Aasens ar og ivrig deltakar i språkstriden. Med landsmål og andre omsetjingar, t.d. stor autoritet som språkekspert fekk Johannes-evangeliet på vest-telemål av Storm mykje å seia for den språklege Werner Werenskjold, vart heile Det utforminga av teksten. nye testamentet utgjeve på nynorsk i Det som hende, var at eit ras av 1889, og vegen inn i kyrkja byrja å op- danske ord og forelda uttrykksmåtar na seg. I 1899 sende forleggjar og bok- gjekk ut or bibelteksten, og nye ord som handlar Olaf Huseby ut heftet Salmar var meir i samsvar med skriftmålet på og Tekstar til kyrkjebruk den 17. Mai, og den tida, kom inn. Nokre fåe døme (det der finst alt av tekstar som trengst til ei ’nye’ ordet står i parentes): allehaande gudsteneste. Elias Blix hadde omsett (alle Slags), hige (stunde), skjænke (give), tekstane og kollektbøna. Dette heftet ledsage (følge), Forjættelse (Løfte), Mølle- må takast som eit signal om at det sten (Kværnsten), Paulun (Bolig). Hel- nasjonale tildrivet var viktig i reisinga ler ikkje dei mange orda med førestav- av eit nynorsk bibel- og kyrkjemål. ingar var trygge, og ei mengd ord av Vona var, står det i heftet, at «mange typen annamme, beskjæmme, erholde, for- vil finna stor Hugnad i aa høyra Norsk- sage og overtræde fekk sine avløysingar. en i Kyrkja serleg denne dagen». Også i formverk og syntaks vart det ei I 1905 fanst såleis mykje av Bibelen fornorsking. Til dømes vart verbforma i den nynorske målforma: heile Det «skjælvede» til «skalv» og «erfor» til «er- nye testamentet, til og med revidert i farede». Pronomena «hvo som» vart til 1899, og delar av Det gamle testament- «den som» og setninga «Det fortryder et, m.a. Salmane, Høgsongen og fleire mig» til «jeg angrer det». skrifter og spreidde kapittel av andre Med Det nye Testamentet frå 1904 gammaltestamentlege tekstar. Og ikkje vart det teke eit langt steg bort frå den minst, i sjølve feståret gav Alexander tradisjonelle danskfarga bibelteksten Seippel ut Fyrste Mose-bok eller Upp-

50 SPRÅKNYTT 1–2/2005 havs-boki. Dette skriftet vart innleiinga gav ut og spreidde bøkene til medlem- til eit omsetjingsarbeid av høg kvali- er. Samlaget vart den institusjonen tet. Seippel har vorte rekna for meiste- som tok seg av utgjevinga av dei fleste ren mellom dei nynorske bibelomset- bibeltekstane i 1880-åra. Det Norske jarane, og det med rette. – Men soga Bibelselskap hadde eva seg for å vera hans høyrer til i tida etter 1905. No med på nynorskomsetjinga, men i skal vi sjå attende på det som hende 1899 gav det ut den reviderte utgåva før 1905. av den fyrste landsmålsomsetjinga frå 1889, og seinare, i 1904, Salmane. Hovudtrekk i den nynorske Opplaga på dei enkelte skriftene bibelomsetjinga ymsa noko, men Samlaget trykte som Det er visse sams trekk for omsetjinga oftast 2 500 eksemplar, for bøkene vart til landsmål/nynorsk. Det var fyrst og automatisk sende til medlemene, og fremst mange deltakarar, 17–18 namn i 1885 låg medlemstalet på 1 367. I kan oppreknast, og dei kom frå alle unionskløyvingsåret var 1. Mosebok kantar av landet. Dei fleste omsetjar- prenta i heile i 5 100 eksemplar, så då ane var teologar, og fylgjeleg var dei hadde optimismen stige hjå nynorsk- menn, slik var det på den tida. Fleire folka! av teologane sat i vitskaplege stilling- I denne sjangeren kan ein tala om ar og dreiv forsking innom teologi. ein sidestraum og ein hovudstraum. Frittståande var tidlegare sokneprest Til sidestraumen reknar eg dei mange Johannes Belsheim, han fekk eit namn freistnadene som vart gjorde etter som granskar av bibelske handskrifter. privat initiativ og på eigen kostnad. Nokre var filologar, t.d. Erik Eggen, el- Mange av desse omsetjingane var ler hadde anna utdanning, som juristen skrivne i ei målform som veik av frå Werner Werenskjold. Aasen-norma. Til hovudstraumen kjem Måten dei nynorske tekstane vart dei omsetjingane som vart sette i gang publiserte på, er interessant, for her etter offentlege vedtak og med offent- stod ikkje veletablerte institusjonar lege løyvingar. Det meste av dette ar- klare til å gjera arbeidet. Dei nynorske beidet gjekk føre seg i 1880-åra. Dette avisene og tidsskrifta tok imot mange bibelarbeidet var i stor mon avhengig av dei korte bibelomsetjingane. Her av den politiske velviljen som nynorsk- kan nemnast Fedraheimen og Stille Stun- en hadde hjå eit fleirtal i Stortinget. I der, to organ som skulle fremja den det fylgjande skal det gjerast nærare nye språkforma, men som elles hadde greie for dette. svært ulike redaksjonelle mål. Bibel- Trongen for ’nye’ bibeltekstar vart omsetjingane som vart publiserte som særleg merkande etter at Stortinget i eigne trykk, kom på marknaden gjen- 1878 hadde pålagt lærarane å undervisa nom ’eigne forlag’, gjennom private «på Børnenes eget Talesprog». Styret i forlag eller gjennom ’ideelle forlag’. Det Norske Samlaget hadde sans for Det Norske Samlaget på den tida høyr- at sentrale tekstar i skulen skulle få ny- er til den siste typen. Samlaget kan norsk målform. Det går tydeleg fram best jamførast med ein bokklubb, og av den søknaden som vart send Stor-

SPRÅKNYTT 1–2/2005 51 tinget i 1881. Der heiter det at «Ivar gjord til ei offentleg sak, og det var Aasens Norm i alt væsentlig bør befølg- sjølvsagt av stor verdi for fremjinga av es, samt at Sproget bør lægges saa nær landsmålet. 1880-åra var på mange måt- ind til det nuværende Talesprog som ar ei god tid for «Folkesproget». Jam- muligt er uden at der stødes an mod stellingsvedtaket i 1885 trygde den nye den bibelske Sprogtones Værdighed». målforma som skulespråk og offisielt Det vart ein lang debatt i Stortinget, og språk, og fram mot 1905 var det fram- otten for eit brot med det gamle og for gang for nynorsk på mange område. kløyving av det einskaplege språket i I bibelarbeidet sette nynorskfolket kyrkja kom tydeleg fram i mange av til mål å få Det gamle testamentet om- innlegga. Men tilhengjarane av ny- sett. Elias Blix og Peter Hognestad tok i norsk, med Jakob Sverdrup (brorson ferd med Salmane, som kom ut i 1904. til Johan Sverdrup) og Ole Anton Qvam Somt i innhaldet der var lesetekstar i brodden, visste å argumentera imot, under gudstenesta og hadde eit inn- og dei fekk fleirtal for å løyva pengar hald som høvde vel til gudstenester der til ei prøveomsetjing av Det nye testa- land og folk var tema. Med 1. Mose- mentet på det norske «Folkesprog». bok frå 1905 var i alle høve grunnlaget Dermed kunne omsetjarane gå i gang. for ein heil nynorsk bibel lagt, men Kyrkjedepartementet førde nøye til- fyrst i 1921 kunne arbeidet avsluttast. syn med arbeidet, dei godkjende om- I ettertid ser ein at striden om union- setjarane, utnemnde konsulentar og en på den politiske arenaen var eit inci- kontrollerte utbetalingar og rekneskap- tament for dei nasjonale og folkelege ar. Av dei tre omsetjarane, Johannes rørslene, og i dei krinsane vart det ar- Belsheim, Elias Blix og Matias Skard, beidt for få nynorsk inn i kyrkja. Det var Blix på denne tida med i det poli- kom mange religiøse og estetiske verdi- tiske livet. Han var Johan Sverdrups ar med nynorske salmar, med liturgi mann og med i regjeringa hans 1884– og bibeltekstar, og dette kom i tillegg til 88. I Det nye Testamente, som vart full- dei verdiane som allereie var til stades ført i 1889, kan ein sjå kva tid dei ulike i den tradisjonelle språkforma. delane er godkjende av departementet. Der legg ein merke til kor tett samband Dei viktigaste kjeldene det var mellom kyrkja og politikken. Bondevik, Jarle: Og ordet vart nynorsk. Som statsråd godkjende Blix fleire av Bergen 2003 skriftene, den andre statsråden som Holter, Åge: Det Norske Bibelselskap gjennom skreiv under godkjenningar, var Jakob 150 år. 1. 1816–1904, Oslo 1966 Sverdrup. Så Venstre visste vèl å bru- Kjelda 13.3, Leikanger 2004 ka den makta som dei rådde over! Skautrup, Peter: Det danske sprogs historie. Nynorsk bibel var på denne måten II–IV, København 1968

52 SPRÅKNYTT 1–2/2005 Arne Garborg om 1905

Knudaheibakken, 9.6.05

– Stor glede vart det her, som visst je. For alle vigtige spørsmål vert i all stad i landet, då trådbodi kom, at Sveits avgjorde gjenom folke-avrøyst- unionen er avliden. Ufred er det ingin ing (referendum); då trengst det ikkje som kann tru på. so mange stortalarar. Saki vert ut- Mange er det som takkar Vårherre, greidd for folket på rimeleg vis; folket for di dei hev fengi liva denne dagen; svarar med røystesetlar ja eller nei; og gjenom heile folket gløder visst no dermed er saki avgjord. det ynskje: gjev me rett kunde få nytte Soleis steller det rike Sveits seg. Um denne nåde-stund! me med våre 300 millionar kronur i Eg for min part tenkte fysst på riksskuld kunde styra våre stakkars 2 Sveits; gjev me kunde få ein fristat som millionar menneskje med likso lite den Sveits hev! Eg hadde nettupp lesi bråk! um riksskipnaden i Sveits (i «Stav- – Men me kann vel ikkje vente slikt anger Avis»); dette vesle landet hev enno. det greidaste og vitugaste riksstell i Me er kje so frie at me kann «gjera Europa. Det er eit riksstell som kunde som me vil» heller. Der er so mange høve serskilt godt åt oss. Regjeringi – 7 andre me lyt tenkje på. Der er stor- mann høg – vert der beintfram vald av svensken; der er Bernadottane. Og der storthinget. Like eins vel storthinget er den; og der er den. Og ufred vil me ein av desse same 7 riksrådane til riks- inkje våge. Det er i riksstyringi som i formann (præsident). So er det kje meir. lækjekunsten: knivsbruk er kje lovlegt, Det gjeng so lett og greidt, at det er utan når det gjeld helsa eller livet. knapt so vidt bladi legg merke til det. Me fær vera fornøgde med eit fram- Billegt er dette riksstyret au. Kvar stig um gongen, og glade og takksame riksråd hev 12,000 frank (8640 kr.) um til. Sjølve Rom vart ikkje bygd på ein året; den av deim som er riksforstand- dag. Etter det storverket som thinget ar, hev dertil eit tillegg på 1500 frank hev gjort, trur me at det no gjer alt (1100 kr.) um året. Aldri dusti meir. Det som der er råd med å få fram denne er so du knapt kann tru det. So vitugt gongen. At storsvensken skulde gjera og modigt kann andre stelle seg! stort meir krangel no, kann me ikkje Thinget i Sveits er visst og mykje tru, serleg um den norske kruna vert billegare enn vårt. Vel hev kvart fylke verande i Bernadotte-ætti, og um det (kanton) sitt thing; men sjølve lands- vert forsvarssamfeste millom «broder- thinget kann ikkje koste so svært myk- landi». Voni um, at me endeleg ein

SPRÅKNYTT 1–2/2005 53 gong skal få arbeidsfred, er so stor, at som den sveitsiske, heller enn eit meir mot den vert alt anna lite, so nær som eller mindre dyrt og meir eller mindre live og fridomen då. framandt kongedøme? – Ein må hava Ei lang, god arbeids-ykt, – det er det lov til so mykje i det frie Norig, liksom landet no treng. Gjev den må koma ein hev lov til å ynskje, og segja at ein no; og gjev ho må verte vel nytta! ynskjer, kongedøme. Namnet på den kongen som me Republik – kongedøme kannhennde fær, var det verdt å bli Strid um fristat eller kongedøme er uvenir um det enno, tru? – Lat det det ikkje tid til no; difor segjer jamvel ikkje gange med oss som med gjenta, eg, at me bør taka ein konge, um me som gløymde å koma med øl til friar- dermed kann sleppe det som verre er. en sin, av di ho fyrst vilde ﬁnne ut kva Men fristatsmann fær ein vel hava det fyrste skulde heite! lov til å vera i dette frie landet? Og hava lov til å segja at ein er dat au? Og Arne Garborg: Artikler og essays til jamvel å ynskje fristat, – t.d. ein fristat 1891–1923. Aschehoug 2001

Språk på nett

Garborg på nett Rettskrivingsreformer Dagbøkene til Arne Garborg finn du Oversyn over rettskrivingsreformer på på nettstaden til Ivar Aasen-tunet: 1900-talet og dokumentasjon av reform- www.aasentunet.no ene: www.sprakrad.no/reformer Skriftir i samling (1921–22) finn du hos Dokumentasjonsprosjektet: Fakta om stadnamn www.dokpro.uio.no/litteratur/ Eit oversyn skrive av Olav Veka: www.sprakrad.no/stadnamn Framlegg til skrivereglar for landsmaale i skularne frå 1899 kan du lese hos Norsk Nordisk møteordliste språkråd: Nordisk språksekretariats ordliste frå www.sprakrad.no/reformer 1996: www.sprakrad.no/normote Og meir om midlandsnormalen, som Arne Garborg og Rasmus Flo gjekk Stortinget og språksaka inn for i rettskrivingsutgreiinga frå Einar Lundebys oversyn 1860–1963 i 1899, finn du i Norsk språkråds faksi- innstillinga frå Vogtkomiteen: milebibliotek: www.sprakrad.no/lundeby www.sprakrad.no/faksimilebiblioteket

54 SPRÅKNYTT 1–2/2005 Tilsvar til Ruth Vatvedt Fjelds artikkel «Behovet for et større ordboksverk for bokmål»

I ovennevnte artikkel i Språknytt nr. 1 enkelt for tidlig. – At Riksmålsforbundet for 2004 uttaler professor Ruth Vatvedt eier Norsk Riksmålsordbok (s. 2), er fri Fjeld seg dels villedende, dels galt om fantasi. Forbundet har aldri hatt noe riksmålet, riksmålsbevegelsen, Norsk med ordboksarbeidet eller utgivelsen å Riksmålsordbok og om Norsk språk- gjøre. – Riksmålsforbundet «har lansert råd. I det følgende kommenteres noe en egen skriftnorm» for så vidt som det av det; henvisningene i parentes angir utgav en riksmålsordliste i 1952. Den sidenummer i Språknytt. En fyldigere skulle knytte forbindelsen med den – imøtegåelse finnes på Riksmålsforbund- offisielle – moderate versjonen av 1917- ets nettside: www.riksmalsforbundet.no. rettskrivningen og være en motvekt mot Ruth Vatvedt Fjelds omtale av språk- de nye offisielle ordlistene med 1938- tilstanden på 1900-tallet (s. 1) er forvir- rettskrivning. rende. Betegnelsen «riksmål» om det Fra 1953 ligger ansvaret for riks- dansk-norske skriftspråket er fra 1890- målsnormeringen hos Det Norske Aka- årene, men ble selvsagt også brukt om demi for Sprog og Litteratur. Hele resultatet av 1907- og 1917-reformene. vedkommende paragraf i statuttene, Det Ruth Vatvedt Fjeld kaller «det ikke bare de fem siste ordene som mest brukte skriftspråket i Norge», er Ruth Vatvedt Fjeld siterer, er her vik- altså nettopp riksmålet, dokumentert i tig: «Akademiet vil i sin rådgivende Norsk Riksmålsordbok I–IV i hele sin virksomhet tilstrebe en normering av bredde. riksmålet med grunnlag i dets litteræ- Riksmålsorganisasjonenes historie er re tradisjon og aktuelle bruk i velpleiet utførlig beskrevet i Lars Roar Langslets landsgyldig skrift og tale. Det vil mot- bok «I kamp for norsk kultur» (1999). arbeide enhver kunstig eller tvungen Forbundet ble stiftet i 1907, ikke 1899. – tilnærmelse mellom de to målformer i Å utnevne 1907-rettskrivningen til Riks- landet, og arbeide for å bevare konti- målsforbundets «private» norm fordi nuiteten i folkets kulturliv.» Dette gjel- det ikke aksepterte 1917-rettskrivning- der normeringen av riksmålets moen, gir et fortegnet bilde av situasjonen i derne normalstil. Norsk Riksmåls- samtiden. Skepsisen til 1917-reformen ordbok dokumenterer langt mer, nem- var utbredt; i Stortinget fikk den det lig litterært språk i vid forstand fra knappest mulige flertall, og det gikk Wergelandstiden frem til i dag – det 10–15 år før den kunne sies å ha slått «som etter sin intensjon ikke er lands- igjennom. 1917-reformen kom ganske mål/nynorsk» (forordet i bd. V). Det

SPRÅKNYTT 1–2/2005 55 er rettesnoren også for det pågående mange normeringsvedtak i Språkrådet videreføringsarbeidet. At «hovedvekt- i de senere år har gått i riksmålets fa- en av det materialet som legges til vør, og skriver at «den normering som grunn, tilhører de høyere stillag» (s. 3), foregår i offentlig regi, foregår ut fra er grepet ut av luften. Det er heller ikke språkrådsmedlemmenes skjønn, og der riktig at «Aftenpostens elektroniske [sic] er språkideologiske organisasjon- tekstarkiv har vært ﬂittig brukt» (s. 5). er sterkt representert». Riksmålsfor- Arkivet har ikke vært brukt, men vi bundet og Akademiet har til sammen skal nok bruke både det og andre elek- hatt ﬁre av nitten medlemmer av bok- troniske baser. At vi ikke skulle ha «en målsseksjonen. Vi tror Ruth Vatvedt gjennomtenkt plan for hvilke tekster Fjeld vet at subjektivt skjønn nå spiller vi velger ut», er en drøy påstand. Vi en mindre, og hensynet til aktuell vet hvor Norsk Riksmålsordbok I–VI språkbruk en større rolle enn før. trenger å suppleres, og vi vil selvsagt dokumentere dagens litteraturspråk – Det Norske Akademis ordbokskomité i vid forstand. Som før skal Norsk Riks- målsordbok redigeres på riksmål. Det John Ole Askedal betyr i dag: etter en norm som bare av- Tor Guttu viker ubetydelig fra moderat bokmål. Arthur O. Sandved Ruth Vatvedt Fjeld erkjenner (s. 4) at Ole Michael Selberg

Seminar om ﬁlm- og fjernsynsteksting

Norsk språkråd arrangerte 10. mars et fins ingen spesiell utdanning for tekst- seminar om film- og fjernsynsteksting. ere. De negative konsekvensene av Bakgrunnen var blant annet mange til- dette kan på lengre sikt bli store. På bakemeldinger om dårlig språk i fjern- seminaret tok Norsk språkråd opp synstekstinga. Dersom språket ikke er dette spørsmålet: Bør det stilles språk- godt, vil det kunne ha en negativ virk- lige kvalitetskrav i samband med til- ning på språket hos barn og unge, deling av konsesjon for fjernsynssend- frykter Norsk språkråd. Undersøk- inger? elser tyder på at nettopp denne grup- Deltakerne på seminaret kom fra pa er storforbrukere av tekstet film, og utdanningssektoren, mediene, stats- at tekstespråket kan være det språket administrasjonen og tekstebransjen. unge mennesker leser mest av. Representanter fra Sverige, Danmark I dag stilles det ingen formelle og Finland informerte om situasjonen språkkrav på dette området, og det i sine land.

56 SPRÅKNYTT 1–2/2005 Band V av Norsk Ordbok

ARNOLD DALEN

ERRE TO ÅR etter det fjerde bandet Det ser såleis ut til at dei er i rute – fakt- Bav Norsk Ordbok vart utgitt på slut- isk litt før – etter den oppsette tidsplan- ten av 2002, ligg no det femte bandet en, og ein kan i åra som kjem, vente føre. Bakgrunnen for at arbeidet med seg ei utgivingstakt på eitt band kvar dette bandet har gått så fort, er at Stor- attande månad. Dersom dei greier det, tinget i 2001 slutta seg til innstillinga er det meir enn imponerande, for sjølv frå Kulturdepartementet (Stortings- om det i 2014 vil vera 84 år sidan star- melding 22 1999–2000) og vedtok å ten på Norsk Ordbok, er det berre 64 satse på at ordboksverket skulle gjeras år frå det første heftet av band I vart ferdig i 2014, dvs. til 200-årsjubiléet for utgitt (heile band I var fullført i 1966). den norske grunnlova. Det medførte Tilsvarande nasjonale ordboksverk sjølvsagt at det planlagte omfanget plar gjerne vera hundreårsprosjekt etter redaksjonsreglane som hittil had- (Deutsches Wörterbuch 1838–1961, de vori følgt, måtte leggas om, og det Woordenboek der Nederlandsche Taal vart sett ei grense på 12 band for heile 1852–1998, Svenska Akademiens ordbok verket Etter vedtaket om Norsk Ord- 1884–2004, enno ikkje fullført). bok 2014 har det derfor skjedd store Det mest synlege resultatet av om- forandringar i dette prosjektet: løyv- legginga er sjølve det grafiske bildet. ingane er kraftig auka, det er tilsett Ordboka har både fått ein meir lesar- mange fleire medarbeidarar, det er vennleg font, som ikkje er meir plass- skipa ein eigen filial av redaksjonen i krevjande, og ho er lettare å finne fram Trondheim (i dag med fire tilsette), i, bl.a. for di andre samansetningsled- materialet er digitalisert, det er utar- det i samansette ord no er rykt ut mot beidd fastare og klarare reglar for redi- margen på eiga line, f.eks. geringa, bl.a. når det gjeld eksempel ill-beisk adj (…) på bruk av ord og tydingar, manu- -beist m (…) skripta for ordartiklane blir lagt direk- -beisten adj (…) osv te inn i eit nyutvikla redigeringspro- Denne oppstillinga gir eit meir gram, osv. oversiktleg bilde enn det vanlege sys- Band V er da det første resultatet av temet i ordbøker der samansetningar denne store satsinga. Heile 18 person- kjem i fortløpande tekst under oppsla- ar har vori med og redigert dette ban- get for ordet i førsteleddet. Ein kunne det, som omfattar det meste av boksta- ha ønskt at dei i Norsk Ordbok, i alle ven H (frå og med harm) og heile I og J. fall i dei store ordartiklane, hadde gått

SPRÅKNYTT 1–2/2005 57 enda eit steg vidare, og at kvar hovud- dei første banda var spesifisert, ofte tyding av eit ord eller ei samansetning med kommunenamn (etter den gamle hadde starta på ny line, men det ville kommuneinndelinga) og tillegget M, sjølvsagt ha kravd noko meir plass. dvs. «medarbeidar», er den no mindre Elles er hovudprinsippa for ordartik- spesifikk, og det er tilvising til større lane i Norsk Ordbok dei same som før, område, f.eks. «Austl mst [mange sta- men dei nye redaksjonsreglane krev der]», «Shl sumst [Sunnhordland sum- visse innskrenkingar, både når det stad]», når det er fleire belegg frå eit gjeld utval av oppslagsord og eksem- distrikt, utan at alle bygder og byar er pel på bruk av ord i kontekst. Sam- belagt. Sjølv om slike opplysningar er tidig er sjølve grunnlaget for redige- mindre nøyaktige, gir dei eit rettare ringa utvida i og med at meir materia- bilde av utbreiingsmønsteret. Skilnad- le er lagt inn i databasen. Til skilnad en på dette punktet ser ein tydeleg frå andre store nasjonale ordbøker, ved å samanlikna oppslagord i tidleg- som registrer ordtilfanget ein kan fin- are band og i band V. Under beisel m ne i skriftleg materiale, skal Norsk i band I vil ein såleis sjå at det er Ordbok vera ei ordbok over «det nor- to belegg for uttalen beitl (ØlenM, ske folkemålet og det nynorske skrift- BrekkeM), og for uttalen behl er det målet», og det er ikkje tilfeldig at «fol- vist til ØvRendal, Tynset, Oppdal, kemålet» her står før «skriftmålet». Rennebu, Snåsa, Sørli. Det seier seg Det nynorske skriftspråket har ei kort sjølv at dei to uttaleformene fins fleire historie. Det går berre om lag 150 år stader enn dei som er opprekna, men tilbake i tida, men i og med at det i at Norsk Ordbok hadde belegg i setel- utgangspunktet bygger på dei norske arkivet berre derifrå. Under hassel m i talemåla i bygd og by, er det dei, dia- band V får vi derimot slike opplys- lektane, som representerer den saman- ningar om uttaleformer: «hatl (ØvSir- hengande nasjonale tradisjonen, i prin- dal, Rog mst, Hl, So), hatl’e (Sfj mst)» sippet tilbake til 1500-talet. Derfor er osv. Den meir omfattande geografiske det i ordartiklane i det femte bandet, heimfestinga kan ha samanheng med som i dei tidlegare, i regelen gitt opp- at grunnlagsmateriale er sterkt utvida, lysningar om variasjon i dialektane, men endring av redaksjonsprinsippa både når det gjeld lydleg form, bøying er nok her hovudsaka. og bruk. Dette gjeld sjølvsagt ikkje Norsk Ordbok skal gi eit bilde av innlånte og litterære ord. Dersom det ordtilfanget både i eldre og moderne ved ei nemning er geografisk betinga nynorsk, og samtidig få registrert mest ulikskap i bøying eller innhald, blir mogleg av ordskatten i dei norske heimfestinga av varietetane utgangs- talemåla. I og med at både skriftmål punktet, og litterære belegg blir sett og talemål forandrar seg, må mykje av inn i denne ramma. det som kjem med i eit slikt verk, nød- Opplysningar om geografisk plas- vendigvis bli av historisk interesse. sering av uttale- eller tydingsvariantar Særleg vil det gjelde dialektvokabular. ser elles ut til å ha vorti forenkla i for- Det er elles verdt å merke seg at inter- hold til tidlegare. Mens heimfestinga i essa for gamle ord og uttrykk no har

58 SPRÅKNYTT 1–2/2005 fått eit utruleg oppsving, og i dei sei- ikkje så kjent blant yngre folk i dag, nare åra har det vorti publisert lokale men av opplysningane i Norsk Ordbok ordsamlingar frå alle delar av landet. ser vi at det før var utbreidd over så Ein kan her spesielt merke seg at visse godt som heile landet. Eit anna ord, landsdelar som det tidlegare ikkje var som truleg heller ikkje er så kjent i så mange slike samlingar frå, no har dag, er horr m ’lin’. Det er vesentleg fått sitt talemål langt betre dekt enn belagt frå Austlandet og i tillegg frå før. Det gjeld f.eks. Østfold, indre Aust- Oppdal og Surnadal. Det forekjem i ei landet og Nord-Noreg. Alt dette er samansetning som horr-gul adj, som materiale som Norsk Ordbok har hatt truleg er kjent (i forma hørgul) fleire nytte av og har registrert. Om det tid- stader enn det eine belegget frå Opp- legare kunne vera eit geografisk mis- dal som det er vist til, utan at saman- forhold i grunnlagsmaterialet for ord- hengen med ordet for ’lin’ er klar for boka, ser det no ut til at dei underre- brukarane. presenterte landsdelane har fått betre Å registrere og ta vare på gamle og dekning. På tilleggslista over ekser- nye ord og uttrykk er derfor ei viktig perte arbeid som er med i band V, er nasjonal oppgåve som Norsk Ordbok såleis om lag ein femtedel litteratur skal ta seg av. Ein kan håpe at ordboka eller samlingar frå Nord-Noreg. ikkje berre blir ein dokumentasjon av Norsk Ordbok skal, på same måte det rike språklege materialet som ligg som andre nasjonale ordbøker, både i eldre og yngre mål her i landet – det fortelje om norske ord og norsk ord- er sjølvsagt eit viktig kulturminnepro- bruk i eldre og nyare tid. Mange av dei sjekt – men at ho også kan bli inspira- registrerte orda og mange tydingar av sjon og kjelde for alle som er interes- ord vil sjølvsagt bli av historisk inter- sert i eit variert språkleg uttrykk. Med esse. Spesiell terminologi knytt til satsinga på Norsk Ordbok 2014 er det eldre arbeidsliv og eldre samfunn har utsikt til at fleire av oss som har kom- forsvunni eller er i ferd med komma mi opp i åra, vil kunne få eit fullført bort i vår tid. Eit ord som ei hodde el. leksikalsk hjelpemiddel. Det femte ban- hadde ’hank, særleg på gryte’ er vel det gir gode utsikter i så måte.

SPRÅKNYTT 1–2/2005 59 Nei til valgfritt skriftlig sidemål

Norsk språkråd har i brev til Utdan- 1 Språklig likestilling ningsetaten i Oslo i desember 2004 av- Bokmål og nynorsk er likestilte mål- slått å delta i en referansegruppe for former (skriftspråk) i Norge. Skriftlig forsøket Valgfritt skriftlig sidemål. I sidemålsopplæring i grunn- og videre- brevet kritiserer Norsk språkråd forsøk- gående skole er en forutsetning for et: funksjonell likestilling mellom de to «Forsøk som sier seg å bedre hold- skriftspråkene. Innst. S. nr. 109 (2001– ningene til nynorsk sidemål uten at 2002) Målbruk i offentleg teneste sier: det blir forsket på den skriftlige fer- «Fleirtalet er samd i at den obligatoris- digheten i sidemålet, bidrar, etter vårt ke sidemålsundervisninga i skulen er syn, til å undergrave nynorsk som ein avgjerande føresetnad for å kunne skriftspråk. Forsøket Valgfritt skriftlig handheve målbruksreglane innanfor sidemål i Oslo kommune forholder seg statsforvaltninga.» ikke til gjeldende offisiell kultur- og språkpolitikk verken når det gjelder 1) 2 Opplæring i sidemål språklig likestilling mellom nynorsk Spørsmålet om opplæring i skriftlig og bokmål eller 2) den politiske tilslut- sidemål er behandlet i Innst. S. nr. 268 ningen i Stortinget til å videreføre den (2003–2004) Kultur for læring. Her blir skriftlige sidemålsopplæringen i skol- det slått fast av et bredt politisk flertall en. at den skriftlige opplæringen i sidemål Som statens språkorgan takker Norsk skal fortsette: «Et […] flertall, med- språkråd derfor nei til å delta i en refe- lemmene fra Arbeiderpartiet, Høyre, ransegruppe for dette forsøket.» Kristelig Folkeparti og Venstre, viser Norsk språkråd skriver videre i bre- til at departementet foreslår å videre- vet til Utdanningsetaten: føre den skriftlige opplæringen i side- «Norskfaget som helhet, legitimer- mål. Dette flertallet støtter dette.» ingen av dette og sidemålsspørsmålet Sammenhengen mellom språklig er noe Språkrådet alltid har vært opp- likestilling og opplæring i sidemål er tatt av, og forsking og forsøk i språk behandlet i St. meld. nr. 9 (2001–2002) og språkopplæring er noe vi gjerne vil Målbruk i offentleg teneste: være med på å støtte opp om. Vi men- «Departementet ser det som ein avgjeran- er at situasjonen er overmoden for de føresetnad for å kunna handheva dei konstruktive forsøk med skriftlig ny- andre målbruksreglane innanfor statsfor- norsk sidemål i opplæringen. Vi finner valtninga at det framleis skal vera ei plikt det likevel ikke riktig å delta i en refe- etter lova at den enkelte tilsette skal bruka ransegruppe til forsøket Valgfritt både bokmål og nynorsk. Det fundamentet skriftlig sidemål i Oslo kommune. som dette lovkravet i praksis byggjer på, er Denne konklusjonen baserer seg på den obligatoriske sidemålsundervisninga i følgende forhold: skolen.» (Uthevet i meldingen).

60 SPRÅKNYTT 1–2/2005 Notisar

Ny nordisk språkpolitikk noterte i ordkartoteket og i den elektr- Nordens språkråd har utarbeidd utkast oniske databasen. Kartoteket omfattar til ei fråsegn om nordisk språkpolitikk. i dag ca. 265 000 ulike ord fordelte på Framlegget har vore på høyring og skal 900 000 kort. Kvart år veks kartoteket etter planen underteiknast av dei an- med 10 000 kort. svarlege ministrane til hausten. Du ﬁnn Liksom Norsk språkråd svarar den lenkje til dokumentet under Aktuelt på danske språknemnda på spørsmål på nettstaden til Norsk språkråd. telefon og e-post. Kvart år får nemnda ca. 14 000 språkspørsmål. Først og fremst Rosings språkpris er det private verksemder, offentlege Gyldendal Akademisk/TISIP fekk i kontor og institusjonar som kontaktar april Rosings språkpris 2005 for gode nemnda. lærebøker og fagbøker i datafag, og for Den danske språknemnda gjev ut boka Webprogrammering i PHP spesi- Retskrivningsordbogen. Boka er den ofﬁ- elt. sielle ordboka for dansk rettskriving Rosings språkpris vart skipa i 2002 og skal følgjast av alle offentlege insti- av Den Norske Dataforening og Norsk tusjonar og av skulane. Siste utgåve er språkråd. Prisen skal oppmuntre til frå 2001 og omfattar 64 000 ord, om lag bruk av godt norsk språk i informa- det same som den norske Bokmåls- sjons- og kommunikasjonsteknologi. ordboka. Nettsider: www.dns.dk

Dansk Sprognævn fyller 50 Forståeleg språk for alle? Norsk språkråds systerorganisasjon i Dette var tittelen på den tredje nordiske Danmark, Dansk Sprognævn, er 50 år. konferansen om klarspråk, som vart Nemnda vart skipa i 1955, tre år etter halden i november 2004 på Kongsberg. skipinga av Norsk språknemnd, for- Konferansen samla deltakarar frå of- gjengaren til Norsk språkråd. fentlege organ, private rådgjevingsﬁr- Den danske språknemnda har status ma og nokre store bedrifter. som forskingsinstitusjon og har tre ho- Ordet «klarspråk» har vore brukt vudoppgåver: som term i svensk dei siste tiåra om • å følgje utviklinga av det danske klårt, enkelt og forståeleg språk som språket eit ideal for offentleg språkbruk. Det • å gje råd og informasjon om det står i motsetnad til «kansellistil», «by- danske språket råkratspråk» osb. – det som på engelsk • å fastsetje den danske rettskrivinga. har vore kalla tåkespråket. Dei tilsette i den danske språk- Rapporten frå konferansen er på 120 nemnda følgjer med i språkutviklinga sider, inneheld foredraga og kostar ved å lese aviser, blad og bøker og hente 75 kr. stoff frå radio og TV. Nye ord blir

SPRÅKNYTT 1–2/2005 61 1 (for voksne): boiler suit. I USA heter Redaksjonen tar det samme coveralls. gjerne mot brev fra 2 (for barn): combination suit, storm suit. I USA kan det også hete snow suit. leserne. Det kan Boiler betyr ’kjele’, nærmere bestemt være kommentarer ’fyrkjele’. Heller ikke i engelske ordbøk- til artiklene og er står det hva boiler suit kommer av, emner i bladet, men det du har gjettet på, er høyst sann- interessante ord og uttrykk en har kommet synlig det riktige. over, nyord, språkspørsmål eller annet. Et plagg som ligner på kjeledressen, Adressen er: Språknytt, Norsk språkråd, er overallen. Uttalen er enten slik ordet Postboks 8107 Dep, 0032 OSLO. blir skrevet, eller åveråll. Den siste uttalen viser at ordet må ha engelsk opphav, og det engelske ordet er overalls, som alt- så egentlig er et ord i ﬂertall, men det be- Spørsmål: Jeg har lenge lurt på riktighet- tyr ’en overall’. en av skrivemåten undertegnede. For meg Ordet overalls ligner svært på cover- høres det ut som om denne formen betyr alls, som vi alt har nevnt som det ameri- ’en som er undertegnet’. Jeg synes form- kanske ordet for kjeledress. Ordet coveralls en undertegnende er mer riktig, for den er trolig dannet etter mønster av overalls, betyr ’en som undertegner’. Er dette rik- og det er jo et godt ord i og med at det be- tig, eller er det en helt gal oppfatning av skriver en viktig funksjon ved dette plag- betydningen av ordformene? get, nemlig at det dekker alt ’covers all’.

Svar: Siden verbet heter å undertegne, kan Spørsmål: Uttrykket å svelge med hud og man kanskje mene at undertegnende (den hår heter i Sverige svälja med hull och hår. som undertegner) ville ha vært mer log- Kan det være slik at hud og hår er en vari- isk enn undertegnede. Men saken er at det ant som har oppstått på grunn av en mis- er undertegnede det heter, og hvis en skri- forståelse, og at det opprinnelig het hull ver noe annet, vil det bli oppfattet som og hår hos oss også? feil. Denne uttrykksmåten er trolig ﬂere Svar: Svensk har uttrykket med hud och hundre år gammel og har paralleller i hår ved siden av med hull och hår. Det andre språk: Unterzeichneter på tysk og le norske ordet som tilsvarer svensk hull, er soussigné på fransk. hold, som betyr ’kjøtt på kroppen’, jf. uttrykket være i godt hold, dvs. ’være fyl- Spørsmål: På min arbeidsplass begynte dig’. I Ordbog over det danske Sprog vi å ﬁlosofere over ordet kjeledress/kjel- står det at uttrykket på dansk heter med dress. Det var mange teorier, men den hud og hår. Det henvises også til at det på mest seriøse gikk på at det var arbeids- engelsk heter hair and hide (hår og hud) tøy brukt i forbindelse med en eller an- eller hair and hoof (hår og hov), tysk mit nen type stor fyrkjele el.l. Vet vi noe mer Haut und Haar (med hud og hår). eksakt? Av disse uttrykkene er det det svenske med hull och hår og det engelske hair and Svar: Norske ordbøker gir opplysninger hoof som avviker mest fra de øvrige. I til- om hva en kjeledress er, men ikke om legg avviker det engelske og det svenske hva opphavet til ordet er. I W.A. Kirke- uttrykket fra hverandre i og med at hull bys «Stor norsk-engelsk ordbok» står kje- og hoof er helt forskjellige ting. Disse to om- ledress oversatt med: stendighetene og det at dansk med hud og

62 SPRÅKNYTT 1–2/2005 hår, tysk mit Haut und Haar, nederlandsk føyer endelsen -en og sløyfer den tredje met huid en haar og engelsk hide and hair vokalen. Men jeg synes ikke dette ser bra inneholder akkurat de samme betyd- ut, fordi denne skrivemåten slett ikke gir ningselementene, kan tyde på at det er en god representasjon av uttalen ’frisbi- denne typen som er den opprinnelige. en’. Jeg tenkte da at siden skrivemåten med to e-er er engelsk, må -en-endelsen Spørsmål: Språkrådet har anbefalt oss i tilføyes med bindestreken foran: frisbee- NTB å kalle den nye paven Benedikt 16., en. Etter mine begreper er dette det mest men jeg ser at de fleste aviser og nettsted- korrekte (bedre enn frisbee'en – for det er bruker romertallet: Benedikt XVI. Hva mangler jo ikke noen bokstav her). Men er begrunnelsen for at vi bør bruke 16.? vakkert er det på ingen måte. Hva Det er vel tradisjon også for konger å mener Norsk språkråd? Mitt problem bruke romertall? Jeg synes selv at 16. er ville også være løst hvis vi fornorsket mer forståelig, men vi må også ta hen- skrivemåten helt og skrev frisbien. Ordet syn til hva våre kunder velger å bruke. frisbee har fått sin plass i talespråket, og vi må kunne skrive det. Hvilken skrive- Svar: Ifølge de offisielle skrivereglene kan måte tilrår dere i bestemt form entall? både romertall og arabertall brukes. Språk- rådet har i alle år anbefalt arabertall. Svar: Takk for skarpsynte observasjoner. I Benedikt 16. er altså den skrivemåten vi an- prinsippet er korrekt bøyning av et ord befaler. den bøyningen som Norsk språkråd har Det kan være nyttig å snu spørsmålet fastsatt. Denne bøyningen vil normalt ditt: Er det noen grunn til å bruke romer- framgå av ordbøker som Tanums store tall? De fleste har i dag lite kjennskap til rettskrivningsordbok og Bokmålsordboka, romertall, og det er ikke opplagt at leser- som følger offisielle rettskrivningsvedtak. ne forstår at for eksempel Benedikt XIV Engelske lånord som frisbee utgjør et var Benedikt 14. Det er også veldig lett problem i denne forbindelse. (Andre slike å forveksle Benedikt XIV (den 14.) med ord er «jamboree» og golfuttrykket tee.) Benedikt XVI (den 16.), siden vi ikke er Her har en egentlig aldri funnet fram til vant til å bruke bokstaver som tall- noe funksjonelt bøyningsprinsipp som tegn. Det ser ut til at NTBs kunder vel- kan gjennomføres konsekvent. I tillegg ger å bruke den skrivemåten de finner i kan oppføringen i ordbøkene virke tilfel- utenlandske tekster. Det må være en for- dig og ufullstendig. del for leserne at NTB bruker våre vanli- Norsk språkråd mener at den riktige ge ordenstall. bøyningen av frisbee på bokmål er: frisbee – frisbeen – frisbeer – frisbeene Spørsmål: Jeg har slått opp ordet frisbee i Også jamboree må bøyes på denne Bokmålsordboka på nettet, med følgen- måten. Vi regner altså ikke frisbee-en osv. de resultat: som riktig. Derimot må tee danne et unn- frisbee frisbee -en (utt frisbi; eng., tak fra dette bøyningsmønsteret. Her visstnok etter Frisbie, paibakeri i Con- oppgir Tanum bøyning med bindestrek: necticut, fordi bakeriets paiformer kunne tee-en osv., og noen annen løsning er nok brukes til å kaste med) (kasting med) kon- i praksis umulig. Enten dette nå virker kav plastskive, skjenebrett, sendeplate . inkonsekvent eller uestetisk eller begge Det var jo interessant. Men så be- deler, er det likevel nettopp slik vi opp- gynte jeg å fundere, for jeg skulle skrive fatter reglene og oppføringen i ordbok- ordet i bestemt form entall. Ordbok- en. Vi er for øvrig helt enig i at det ville angivelsen frisbee-en skulle tilsi skrive- vært løst for lengst om vi kunne ha nor- måten frisbeen, som oppstår hvis en til- vagisert skrivemåten av frisbee til frisbi.

SPRÅKNYTT 1–2/2005 63 Frå side 6 … Fornamn i 1905 samanheng, for utlendingar som kjen- Nore skulle få sjansen som gutenamn i ner til Et dukkehjem av Ibsen, kan få 2005? Som tidligare nemnt såg Tegnér «norske» assosiasjonar når dei hører på Nore som ei personiﬁsering av dette namnet. I nokre land, t.d. Tysk- Noreg. Og riktig stas ville det ha vorti land og Russland, er Nora også brukt om eit tvillingpar vart heitande Nora som namn på skodespelet. Kanskje og Nore.

Trykksaker frå Språkrådet

...... eks. Kjønn, språk, likestilling. 20 s. Gratis. (Klassesett à 30 eks. kr 90) ...... eks. Derfor trenger vi språkteknologi på norsk. 8 s. Gratis...... eks. Purisme på norsk? Norsk språkråds skrifter nr. 4. 72 s. Kr 50...... eks. Ordtilfanget i nynorsk – synsmåtar og røynsler. Norsk språkråds skrifter nr. 5. 114 s. Kr 50...... eks. Ordbok for fysikk og kjemi til skolebruk. Norsk språkråds skrifter nr. 7. 154 s. Kr 195...... eks. Språknytt nr. 1–2, 2001. Temanummer om sidemål. Gratis. (Klassesett à 30 eks. kr 90) ...... eks. Språknytt nr. 3-4, 2003. Temanummer om språk i den muslimske verda. Gratis. (Klassesett à 30 eks. kr 90) ...... eks. Språknytt nr. 3-4, 2002. Temanummer om norsk språkutvikling 1950–2000. Gratis. (Klassesett à 30 eks. kr 90)

Namn: ......

Adresse: ......

Postnummer og -stad: ......

Trykksaker som ikkje er gratis, blir sende med faktura.

64 SPRÅKNYTT 1–2/2005 FORFATTERNE

Gulbrand Alhaug er professor i nordisk og siden 1984 en av statens navnekonsulent- språkvitenskap ved Universitetet i Tromsø. er, forfatter av flere bøker og tallrike artikler Han har nettopp utgitt boka Fornamn i Noreg om navn. frå 1900 til 1975 – med vekt på endringar i namne- mønsteret. Lars Roar Langslet er tidligere stortings- representant og kultur- og vitenskapsminis- Olaf Almenningen er er tidligere leder i ter Har bl.a. skrevet riksmålsbevegelsens Noregs Mållag, fra 1987 redaktør i Norsk historie, I kamp for norsk kultur (1999). Ordbok ved Universitetet i Oslo. Thore Roksvold er førsteamanuensis i norsk Jarle Bondevik er professor emeritus fra språk og stil og leder for Journalistutdanning- Universitetet i Bergen. Tidligere medlem av en ved Høgskolen i Oslo. fagnemnda i Norsk språkråd. Han har bl.a. forsket i nynorsk bibelspråk. Siste bok: Og Helge Sandøy er professor i nordisk språk- ordet vart nynorsk, Bergen 2003. vitenskap ved Universitetet i Bergen. Arbeider særlig med sosiolingvistikk, Arnold Dalen er pensjonert professor i nord- talemål og språkhistorie. isk språkvitenskap ved Universitetet i Trondheim, NTNU, og har dialektgransking, Trond Trosterud er doktorgradsstipendiat i med særlig vekt på trønderske dialekter, lingvistikk ved Universitetet i Tromsø. som spesialområde. Kjell Venås har vært professor i nordisk Tor Guttu er førsteamanuensis ved Institutt språkvitenskap ved Universitetet i Oslo. Har for lingvistikk og nordistikk ved Universi- skrevet bøker og artikler om målføre, steds- tetet i Oslo. Han har redigert flere ordbøker. navn, sosiolingvistikk og faglige biografier om Ivar Aasen, Marius Hægstad og Gustav Botolv Helleland er førsteamanuensis i Indrebø. stedsnavngransking ved Universitetet i Oslo

Omslagsbilde: Nasjonalbiblioteket, Småskriftsamlingen

INTERNETT Tekstene i dette nummeret ﬁns også på Internett: http://www.sprakrad.no

NORSK SPRÅKRÅD Redaktører: publisere innsendte artikler på Postboks 8107 Dep Svein Nestor Internett. 0032 OSLO E-post: [email protected] Fire nummer i året Åsta Norheim Redaksjonen avslutta 10.05.2005 Telefon: 24 14 03 50 E-post: [email protected] Telefaks: 24 14 03 51 Form: NIGARD ANS, Venabygd Signerte artikler står for for- Trykk: PDC Tangen 2005 Ansvarlig redaktør: fatterens syn. Redaksjonen Sylfest Lomheim forbeholder seg rett til å ISSN 0333-3825

SPRÅKNYTT 1–2/2005

Returadresse: NORSK SPRÅKRÅD Postboks 8107 Dep 0032 OSLO

ISSN 0333-3825