SPRÅK UTGITT AV NORSK SPRÅKRÅD nytt33. årgang 1–2/2005 1905–2005 har vore eit utruleg hundreår. Me markerer og feir- Sidan den tid har vår offentlege språkpolitikk gjeve ar unionsoppløysinga, og gjer det fordi den 7. juni oss to norske skriftvariantar, der fleirtalsvarianten og alt som følgde etter det året, var store hendingar. bokmålet (riksmålet) i røynda har ein kortare tradisjon Men som vanleg med oss menneske har me lett enn mindretalsvarianten nynorsken (landsmålet). for å bli ståande fast i nokre få førestellingar og så Sanneleg har omveltingane hatt dimensjonar. gløyma resten. For i røynda er det i resten av det Difor meiner me det er rett å fylla dette nummeret som skjedde i åra rundt 1905, at me finn den verke- av Språknytt med artiklar som tek opp ymse språk- lege dramatikken. Sjølvsagt var unionsoppløysinga lege aspekt i tida rundt 1905. historisk viktig, men utover det politiske påverka I det symbolmetta året 2005 er òg Språkrådet i ho utviklinga monaleg mindre enn andre meir upå- ferd med å skifta ham. Etter Norsk språknemnd akta hendingar. Til dømes var utbygginga av fosse- (1952–1971) og Norsk språkråd (1972–2004) er det falla og den nye industrialiseringa mykje viktigare no tredje generasjon språkorgan som tek form. for det nye Noreg på 1900-talet enn unionsoppløys- Styre og direktør (utpeika av departementet) kom inga. Innføringa av sidemålsstilen i 1907 påverkar på plass i 2004. Dei tilsette i sekretariatet skal halda norsk skulekvardag den dag i dag – på godt og fram i stillingane som før, Språknytt skal halda vondt. fram som før, men det eksterne rådet (med sine 38 Skal me skriva nokre linjer om dei store omvel- medlemmer) vart lagt ned ved årsskiftet. Kva som tingane i samfunnet vårt frå 1905 til 2005, blir våre kjem i staden for rådsforsamlinga, er det i skrivande stikkord tre – industrialisering, folkeflytting, språk- stund ikkje gjort endeleg vedtak om. Alt tyder like- utvikling. I 1905 var landet framleis totalt dominert vel på at spørsmålet om ny ekstern organisering av primærnæringane, i dag er det mindre enn 10 % blir avklara i 2005, slik at det nye språkorganet er som er sysselsette der. I 1905 var det eit folketal på ferdig etablert ved komande årsskifte. om lag 2,3 millionar – i 2005 er folketalet 4,6 milli- Parallelt med det organisatoriske hamskiftet onar. Ei dobling på hundre år! Men aller mest dra- skjer det ei språkpolitisk nyorientering. Professor matisk har balansen mellom by og land vorte skipla. Gjert Kristoffersen (Universitetet i Bergen) har fått I 1905 budde meir enn to av tre nordmenn på land- ansvaret for å leia ei gruppe som skal skriva eit et. I 2005 er det meir enn to av tre nordmenn som språkpolitisk dokument. Dei skal levera si innstil- bur i by. I 1905 var vårt land, saman med Irland, ling i september i år. Det er ingen løyndom at det fattigaste landet i Europa. No, hundre år sein- hovudsaka i den utgreiingsprosessen dreiar seg om are, er me det rikaste. Det er ingen spøk, det heller, strategisk tenking for å ta vare på norsken som full- for det skal god rygg til for å bera gode dagar, sa verdig språk i framtida. Det er dét språkpolitikken besten. Og endeleg – i 1905 var det dominerande på totusentalet må dreia seg om. offisielle skriftspråket dansk. Min bestefar, som gjekk for presten i indre Sogn på slutten av 1800- talet, hadde dansk katekisme. Naturlegvis. INNHOLD 1–2/2005 1 Fornamn i 1905 38 Stoda for nynorsken og målrørsla i 1905 7 Frå amt til fylke 43 Samisk og kvensk i Noreg etter 1905 14 Norsk avisspråk for hundre år sia 48 Bibelen i 1905 – status og bakgrunn 21 Ordbokssituasjonen omkring 1905 53 Arne Garborg om 1905 26 Importerte ord i 1905 55 Tilsvar til Ruth Vatvedt Fjeld 30 Språkvitskapleg arbeid med norsk i 1905 57 Band V av Norsk Ordbok og tidlegare 60 Nei til valgfritt sidemål 36 Riksmålsbevegelsen rundt 1905 62 Du spør – vi svarer SPRÅKNYTT 1–2/2005 Fornamn i 1905 GULBRAND ALHAUG EN NASJONALE GLØDEN var som artikkelen vil eg i staden bruke termen Dkjent sterk i 1905. Kan denne nordiske namn, og grunnen til det er nasjonale begeistringa også avlesast i at mange av dei «norske» namna er dei namna som nordmenn gav barna svært gamle og vart tekne i bruk før sine i 1905? Var det særlig norske vikingtida. Når ein er så langt tilbake, namn som var på moten i 1905? Dette kan det vera vanskelig å veta om eit vil eg gjøra nærmare greie for i denne namn fyrst vart teki i bruk i Noreg, artikkelen. Ettersom det i år er 100 år Sverige eller Danmark. I eit slikt histo- sidan unionen med Sverige vart opp- risk perspektiv høver det betre å tala løyst, fell det også naturlig å samanlik- om nordiske namn. ne dei vanligaste fornamna i Noreg og Som materiale har eg brukt dei van- Sverige. I kva grad kan det påvisast ligaste namna på dei som vart fødd særtrekk når fornamna i desse landa i 1905 (100 jentenamn og 100 gute- blir kontrastert? namn). I nokre tilfelle har vi stave- variantar av same namn, t.d. Ester og Sterk nasjonal namnetrend i 1905 Esther, og slike variantar – og frekven- Under nasjonsbygginga på 1800-talet sane for dei – er slått saman. Dermed var det fleire nordmenn som ivra for at vart talet på ulike namn redusert til 93 nordmenn burde bruke norske fornamn jentenamn og 91 gutenamn. I denne i staden for utanlandske. Ein av dei artikkelen vil eg stort sett avgrense ivrigaste var Ivar Aasen. At han ikkje meg til dei 30 vanligaste namna (sjå likte at utanlandske namn dominerte i tab. 1 og 2), men i sjeldne tilfelle vil eg delar av Noreg, kjem tydelig fram i det- også trekke inn namn som kjem lenger te sitatet frå Norsk Navnebog, som han ned på ranglista enn 30. plass. I det gav ut i 1878: «Nu derimod have frem- materialet som rådgivar Jørgen Ouren mede Navneformer og Navnestumper i i Statistisk sentralbyrå velvillig har gitt nogle Bygder faaet en saadan Over- meg, inngår det ikkje frekvensopplys- vægt, at det næsten seer ud, som om et ningar om namn i 2. eller 3. posisjon, andet Folkeslag havde indtaget Landet t.d. Marie i Anne Marie, og Karoline i og underkuet hele den gamle Slægt.» Hanne Elise Karoline. Frekvensen for I namneboka si bruker Aasen ter- Marie inkluderer altså dei som enten men norske namn, og dette er fullt for- har Marie som det einaste namnet eller ståelig under nasjonsbygginga i siste som det fyrste av fleire namn, t.d. halvdel av 1800-talet. Men i denne Marie Beate. SPRÅKNYTT 1–2/2005 1 Det mest iaugefallande ved namne- ane bidrog til denne renessansen. moten i 1905 er at nordmenn var mye Såleis brukte Ibsen og Bjørnson namn meir nasjonale i namnevegen da enn som Dagny, Hjørdis og Bergljot i den nå. Såleis har 20 av dei 30 mest frek- tidlige diktinga si (skodespelet Hær- vente gutenamna nordisk opphav: mændene paa Helgeland av Ibsen og dikt- Ole, Karl, Olav, Einar, Harald, Arne, et Bergljot av Bjørnson). Dei foreldra Olaf, Sverre, Erling, Alf, Sigurd, Trygve, som tok i bruk «renessansenamna» frå Håkon, Gunnar, Bjarne, Reidar, Rolf, ca. 1860, hørte til den sosiale eliten, Knut, Leif, Ivar. (I opprekninga her – og men mot slutten av 1800-talet kan vi rett nedafor – kjem dei mest populære registrere at namn som Hjørdis og namna fyrst.) Også dei nordiske jente- Dagny er mest brukt i lågare sosiale namna var populære – med desse 17 lag, bl.a. i Kristiania. I denne saman- blant dei 30 vanligaste: Astrid, Borg- hengen kan vi forresten legga merke hild, Gudrun, Ingeborg, Solveig, Signe, til eit meir allment motetrekk: Når over- Sigrid, Ragnhild, Ingrid, Aslaug, Hjørdis, klassa oppdaga at eit motefenomen Dagny, Helga, Inga, Ragna, Gunvor. I til- hadde sigi ned i lågare sosiale lag, vil- legg kjem det nokre namn som folk le dei fjerne seg frå arbeidarklassa ved flest ser på som «norske», sjølv om dei å finne på noko nytt, t.d. ved å ta i eigentlig har utanlandsk opphav. Men bruk meir «eksklusive» namn. det er mange hundre år sidan vi fekk Det er mye som tyder på at forfattar- dei inn i Norden, og her vart dei til- ane hadde større innverknad på passa lydsystemet i norsk, svensk og namngivinga på 1800-talet enn i dag. dansk. I tab. 1 og 2 gjeld dette bl.a. Nils Eg har ovafor nemnt Dagny, Hjørdis og (av Nikolaos), Lars (av Laurentius), Jon Bergljot frå den nasjonalromantiske (av Johannes), Margit (av Margareta) og epoken i norsk litteratur. Litt seinare Karen (av Katrine). Når vi plasserer sli- vart foreldra inspirert til å ta i bruk ke justerte namn som Nils og Margit andre namn frå litteraturen. Dette gjeld saman med dei som opphavlig er nord- t.d. det innlånte namnet Agnes frå iske, står vi att med svært få utanland- Brand (nr. 20 i tab. 1) og dei nordiske ske namn i tab. 1 og 2, t.d. dei bibelske Solveig og Ingrid frå Peer Gynt (nr. 11 Johannes, Ester, Marta og Rut. og 17). Dei to siste er forresten «eks- Ein del av dei opphavlig nordiske portert» til mange andre land (Ingrid namna inngår i den namnemoten som med god drahjelp av Ingrid Bergman den svenske personnamngranskaren på 1900-talet). Mens vi i dag allment er Roland Otterbjörk har kalla den nordiske sterkt påverka av anglo-amerikansk namnerenessansen. Dette er namn som kultur, finn vi berre eitt engelsk namn på 1800-talet vart henta fram att frå på topplistene i 1905, Jenny (nr.