Botues: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë

Zani i Naltë Revistë shkencore dhe kulturore

VITI III (XVII) 2015 NR. 11 (164)

Merret me shkenca islame, sociologji, filozofi, psikologji, histori, gjuhësi, letërsi, moral dhe literaturë kombëtare

www.zaninalte.al

Tiranë, 2015 Zani i Naltë Zani i Naltë Revistë shkencore, organ i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë Themeluar në tetor 1923, Rifilluar në tetor 2012 VITI III (XVII), prill, maj, qershor 2015, nr. 11 (164)

Nën kujdesin: Skender Bruçaj

Drejtor: Dr. Genti Kruja

Bordi editorial: Ali Zaimi Prof. Dr. Ayhan Tekinesh Dr. Brikena Smajli Dr. Fahredin Ebibi Dr. Ferdinand Gjana Prof. Dr. Hajri Shehu Prof. Dr. Njazi Kazazi Prof. Dr. Qazim Qazimi Prof. Asoc. Dr. Rahim Ombashi

Redaktor: Andrin Rasha Haxhi Lika

Në anglisht: Dritan Hoxha

Fushat: Shkencat Islame Tefsir Hadith Fikh Sociologji Filozofi Gjuhësi Letërsi Psikologji Histori Kulturë Art, etj.

Realizimi grafik: Hysen Vogli

Fotoja në kopertinë: Xhami në Gjirokastër

Adresa: KMSH, Rr. George W. Bush, Nr. 50, Tiranë - Shqipëri

e-mail: [email protected] www.zaninalte.al

2 Zani i Naltë

Përmbajtja

Shkenca Islame 1. Bazat metafizike të sëmundjes Prof. Dr. Ajhan Tekinesh - Universiteti Bedër ...... 5 2. E vërteta, drejtësia dhe durimi - ky është shpëtimi Dr. Hysen Kobellari ...... 14 3. Metoda e Imam Sha‘raniut në zgjidhjen e kontradiktave juridiko-fetare në veprën “El-Mizan”, II Elton Karaj - Universiteti Bedër ...... 22

Studime 4. Nga Imam Aliu te Salahedin Ejjubiu, nga Emir Abdul-Kaderi te Hasan Riza Pasha... II Fatos Kopliku, M.S. - Washington DC, SHBA ...... 30 5. Hafizë të Kur`anit në shërbim të vatanit (atdheut) (Dimensioni patriotik i hafizëve të Kur`anit) Akad. Feti Mehdiu, Universiteti i Prishtinës ...... 48

Sociologji 6. Toleranca dhe mirëkuptimi ndërfetar në Shkodër Dr. Genti Kruja, Komuniteti Mysliman i Shqipërisë ...... 63

Filozofi 7. Toleranca fetare shqiptare – si vlerë historike dhe virtyt i republikës demokratike Prof. Dr. Gjergj Sinani - Universiteti i Tiranës ...... 71

Mjekësi 8. Historia e psikiatrisë në vendet islame Prof. Dr. Tarik Habib - Universiteti i Rijadit, Arabia Saudite ...... 82

3 Zani i Naltë

Gjuhë-Letërsi 9. Ismail Anamali - mësues atdhetar dhe metodist i shquar (1887-1948), Prof. Dr. Njazi Kazazi & Dr. Lindita Kazazi - Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi” ...... 88

Histori 10. Mobiliteti shoqëror i krerëve fetarë myslimanë te shqiptarët (jashtë kufijve etno-shekullarë të shqiptarizmës) Kushtrim Shehu - Gjakovë ...... 91

Shkenca Komunikimi 11. Liria sipas Islamit Redi Shehu ...... 102

Personalitete 12. Ferit Vokopola ...... 119

Retrospektivë 13. Surja e Jasinës, përkthim nga Sheuqet Muka ...... 124

Abstracts 14. Abstracts in English ...... 129

15. Rregullat e shkrimit ...... 136

4 Shkenca Islame

Bazat metafizike të sëmundjes

Prof. Dr. Ajhan Tekinesh Universiteti Bedër

Abstrakt Marrja parasysh vetëm e aspekteve materiale të sëmundjes është bërë shkak që me kohë, konceptet i sëmurë dhe sëmundje të vështrohen si një eveniment ekonomik. Për disa njerëz, të sëmurët kanë filluar të shihen si mall tregtie dhe burim të ardhurash. Është e qartë nevoja që ndihet për një këndvështrim të ri me bosht mëshirën dhe dhembshurinë. Për realizimin e këtij ndryshimi është e domosdoshme që konceptet sëmundje dhe shërim të interpretohen sërishmi. Pranimi se emrat e bukur të Allahut të Lartë (xh.xh.) shihen mbi të sëmurin, do ta ndryshojë edhe qëndrimin tonë ndaj të sëmurëve, edhe vështrimin e mjekëve ndaj të sëmurit. Në këto kushte, mjekësia do të ketë një metafizikë të re, e cila do t’i përfshijë si një e tërë universin, jetën dhe njeriun.

jekësia është shumë çështje lidhur me sëmundjen shkenca që merret brenda rrjedhës së jetës. Shumë me sëmundjet dhe çështje, si pastërtia, sëmundjet M gjinekologjike, vizita tek të sëmurët, mjekimin e tyre. Ekziston një lidhje e afërt midis planit të pasmë përgjegjësitë juridike të të sëmurëve, ideor të sëmundjeve dhe mjekimit. trashëgimia, familja dhe fqinjësia Opinionet dhe besimet lidhur me kanë lidhje me sëmundjet. Edhe entitetin, shkaqet dhe rezultatet e çështjet metafizike, si e mira-e keqja, sëmundjeve ndikojnë në vështrimin kaderi ose paracaktimi, dorëzania mbi mjekimin dhe shërimin. shpirtërore (tevekkul), vdekja dhe Ndërkaq, sëmundja është pjesë e jeta pas vdekjes janë bindje që i japin pandarë e jetës së njeriut. Prandaj ka formë konceptit sëmundje.

5 Shkenca Islame Në Kur’an dhe në Traditën hyjnore. Në një hadith profetik, Profetike (Hadithet) ka shumë tekste Profeti Muhamed (a.s.) tregon se një të shenjta (nass) të drejtpërdrejta dhe ushqim i këshilluar prej tij, “është të anasjella për sëmundjen. Madje, lavdëruar nga shtatëdhjetë profetë sipas ajeteve dhe haditheve lidhur me para tij”2. Kjo thënia na informon mjekimin, është formuar mjekësia se profetët (a.s.) u kanë dhënë profetike. Në shkencën e mjekësisë bashkësive të tyre informacione për profetike janë trajtuar shumë bimët mjekësore. Ajo na tërheq edhe çështje, si sëmundjet, profilaksia, vëmendjen për ekzistencën e lidhjes barnat, metodat e mjekimit, normat së këtyre informacioneve me detyrën juridike dhe moralo-etike që duhen profetike. respektuar në mjekim. Në këtë Parimet themelore të mjekësisë, shkrim do të trajtohen marrëdhëniet shpallur profetëve me anë të fe-mjekësi, parimet metafizike dhe revelacionit hyjnor, janë zhvilluar konsideratat për sëmundjet. pastaj me anë të eksperimentit, vëzhgimit dhe analogjisë3. Kjo Marrëdhëniet fe-mjekësi pikëpamje nuk është diskutuar Në të gjitha traditat e vjetra, feja vetëm nga myslimanët; ajo është dhe mjekësia kanë qenë vazhdimisht shprehur edhe nga të krishterët, së bashku. Madje, kjo bashkësi mund madje, nga mjekët idhujtarë romakë. të vëzhgohet në betimin e famshëm të Për shembull, romaku Galen, Hipokratit që mëtohet (pretendohet) ndër mjekët e njohur të periudhës se e ka trajtuar mjekësinë për herë të paraislame, ka thënë se burimi i parë si një entitet shkencor, duke e mjekësisë është hyjnor, duke u nxjerrë nga brenda filozofisë. Betimi shprehur kështu: “Arti i mjekësisë në krye të tekstit të betimit mbi zotat është evident me anë të mësimit të e shëndetit, tregon marrëdhënien Zotit, është dhuratë e Tij, është një e afërt midis mjekësisë dhe fesë1. favor i Tij për birin e njeriut!”4 Pikëpamja tradicionale mbi Edhe në Kur’an u është dhënë mbështetjen e mjekësisë është që vend njohurive lidhur me mjekësinë. informacionet e para u janë njoftuar Shih për shembull, në ajetin ku njerëzve me rrugën e shpalljes 2. Ali el-Müttekî, Kenzu’l-ummâl, (Dâru’l- hyjnore. Edhe dijetarët myslimanë e kütübi’l-ilmije, Bejrut 1998), X, 19. kanë pranuar se parimet themelore 3. Për rrëfimet që bëjnë të ditur se burimi i dhe shembujt e parë të shkencës mjekësisë është hyjnor, shih. ez-Zehebî, et- së mjekësisë u janë bërë të ditura Tibbu’n-Nebevî, (Kajro 1961), f. 228, 229; njerëzve me rrugën e shpalljes Xhelaleddin es-Sujutî, et-Tibbu’n-Nebevî (botuar nga Hasan Muhammed el-Makbûlî, Bejrut 1986), f. 95 e në vazhdim. 1. Arslan Terzioğlu, Tıbbî Deontoloji, 4. Ruhâvî, Edebu’t-tabîb, bot. Merîzin ‘Asîrî, (İstanbul 1998), f. 51. Rijad 1992), f. 155. 6 Shkenca Islame thuhet: “Nga barku i tyre (bletëve) me anë të mjekimit është kaderi i del lëng ngjyrash të ndryshme, në Allahut!8” Kurse në një hadith tjetër, të cilin ka ilaç e shërim për njerëzit. ka thënë: “Shërimi është kader. Me Vërtet, në këtë ka mësim për ata lejen e Allahut, jep dobi9”. Allahu që e që mendojnë”5. Siç shihet, në këtë ka krijuar sëmundjen, ka krijuar edhe ajet kur’anor njoftohet me anë të ilaçet e saj. Allahu është Ai që krijon shpalljes hyjnore se mjalti është rezultatin; Allahu është edhe Ai që shërues. I Dërguari i Allahut (a.s.), krijon edhe shkaqet dhe veprimin këtë të vërtetë të njoftuar atij në e tyre. Beduinët, që shpjegonin Kur’an, ia ka shprehur bashkësisë së lëkundjet e tyre në çështjen e tij me anë të haditheve: shkencës së mjekësisë, e patën “Shërimi është në tri gjëra: te pyetur Profetin: “A të mjekohemi?” mjalti, në veglën e kirurgut dhe në Dhe Profeti (a.s.) u qe përgjigjur: vulosjen me zjarr”. Dhe, duke ia “Mjekohuni! Allahu ka vënë shpëtim këshilluar të sëmurit me dhembje për çdo sëmundje me përjashtim barku të konsumojë mjaltë, ka treguar vetëm të njërës, pleqërisë!10” se si duhet zbatuar mjekimi me të. Duke i thënë vëllait të të sëmurit, i Marrëdhëniet cili pretendonte se, megjithëse kishte mjekësi - metafizikë përdorur mjaltë dy ditë me radhë, Në mendimin e Perëndimit nuk kishte gjetur dot shërim, “Allahu modern pas Rilindjes Evropiane, thotë drejt, barku i vëllait tënd ashtu siç ndodhi në shkencat e tjera, gënjen; jepi mjaltë”, Profeti shprehte edhe në marrëdhëniet e mjekësisë bindjen e palëkundur që ndjente për me fenë dhe botën shpirtërore të vërtetën, të njoftuar me anë të ndodhi një shkëputje. Në mendimin revelacionit hyjnor6. e Perëndimit modern që fillon së Disa fe, duke pretenduar se bashku me Dekartin, opinioni se mjekimi nuk mund të pajtohet trupi i njeriut funksionon si një me bindjen për paracaktimin makinë, është bërë botëkuptim (kaderin), nuk e kanë parë mjekimin mjekësor hegjemon. Në qendër pozitivisht7. Atyre, të cilët, me të mjekësisë, në vend të njeriut që bindjen se “sëmundja vjen si kader vuan nga dhembjet, është vendosur nga Allahu”, kanë mbajtur qëndrim sëmundja. Vërtetimi i sëmundjeve të distancuar, Profeti (a.s.) u është me anë të matjeve dhe analizave, përgjigjur kështu: “Edhe shërimi vlerësimi i provave dhe i rezultateve sipas normave inxhinierike janë 5. Kur’ani, Nahl, 16/69. pranuar si baza themelore e 6. Buhârî, “Tibb” 3, 4. 7. Polat Has, Botëkuptimi shkencor në Islam 8. Tirmidhî, “Tibb”, 21; İbn Mâxhe, “Tibb”, 1. dhe në Krishterizëm, (Shtëpia Botuese 9. Ali el-Muttekî, Kenzu’l-ummâl, X, 4. TÖV, İzmir 1991), f. 79-90. 10. Ebu Dâvud, “Tibb” 1. 7 Shkenca Islame mjekësisë11. Në këtë periudhë, njeriu Shqyrtimi i të vërtetave është kuptuar, thjesht si trup fizik, përfundimtare të materies bëhet njeriut i janë nënvleftësuar ndjenjat me anë të shkencës (spekulative) dhe bindjet. Kur mjekësia moderne të metafizikës, e cila cilësohet si filloi ta kuptonte mungesën e botës ‘shkenca e të vërtetës’ (ilmu’l- shpirtërore, deshi ta mbushte këtë hakikat). Dijetarët e Kelamit mungesë me deontologjinë (etikën (Apologjetikës islame) pranojnë se e mjekësore). Mirëpo, si rrjedhojë e vërteta e materies është konstante15. pandryshueshmërisë së paradigmave Kurse sufistët (mistikët) thonë se themelore, sot duket e pamundur e vërteta e ekzistencës mbështetet të flitet për parimet metafizike të në emrat (atributet) e Allahut, me 16 mjekësisë moderne. ta është konstante . Sipas kësaj Koncepti metafizikë (mâ pikëpamjeje, qenia (ekzistenca) është ba’de’t-tabi’a) është shkenca identitet i shfaqjeve të emrave të spekulative (teorike) që shqyrton Zotit. Pranimi se fillimi i ekzistencës të vërtetat absolute, sipas të cilave, ka ndodhur me emrat e Krijuesit të Lartë si Qenie e Domosdoshme shkaqet e para të ekzistencës dhe (uaxhibu’l-uxhud) i bën të ekzistenca e çdo gjëje varen prej kuptimshme të gjitha ndryshimet tyre12. Metafizika është shkenca që dhe transformimet lidhur me hulumton jo dukjet, por të vërtetën universin, jetën dhe njeriun. Me këtë e gjërave. Konceptit metafizikë i janë 13 këndvështrim, del qartazi se edhe bërë disa përkufizime të ndryshme . sëmundja dhe vdekja kanë një të Ekzistencialistët e kanë përkufizuar vërtetë, se sëmundja dhe vdekja nuk konceptin metafizikë kështu: janë prishje dhe asgjësim. Ashtu si “Shqyrtimi i ekzistencës siç është vdekja, edhe sëmundja është identitet dhe brenda universalitetit, shqyrtimi i shfaqjeve të emrave të Zotit. Në i përtejekzistencës për t’ia ripërftuar këto kushte, është e pamundur që intelektit”14. sëmundja të konsiderohet si e keqe. Disa herë, drejtpërdrejt dhe disa 11. Ivan Illich, Rrëmbimi i shëndetit, (përkth. herë, anasjellas, sëmundjet bartin në Süha Sertabiboğlu, Shtëpia Botuese Ayrıntı, Stamboll, 1995), f. 112. vetvete shumë të mira dhe mbarësi. 12. Hayrani Altıntaş, İbn Sina Metafiziği, (bot. Ministria e Kulturës, Ankara 1997), ff. Kemal Yetkin, bot. Kaknüs İstanbul 1998), 28-31. f. 51. 13. Për përkufizime të ndryshme,shih . Walsh, 15. Ebu’l-Mu’în en-Nesefî, Tebsiratu’l- Wilshire, “Metafizik Nedir?”, (Brenda Hyrje edille, (bot. Hüseyin Atay, Diyanet İşleri në metafizikë, ff. 1-120, përkth. Ahmet Başkanlığı, Ankara 1993), I, 22 e në vazhdim. Cevizci, bot. Paradigma, Stamboll 2001), f. 4 16. Për një studim mbi emrat (atributet) e e në vazhdim. Allahut si burimi i ekzistencës dhe moralit, 14. Martin Heidegger, Ç’është metafizika? shih. Abdullah Kartal, İlâhî İsimler Teorisi, (përkth. Mazhar Şevket İpşiroğlu, Suut İstanbul 2008. 8 Shkenca Islame Siç është një shkak për njohjen Prandaj, i Dërguari i Allahut ka e atributit Shafi (Shërues) të Zotit si tërhequr vëmendjen si për aspektin dhe për t’iu drejtuar Atij, sëmundja përvojësor, ashtu edhe për aspektin është edhe pretekst për njohjen e shpirtëror të mjekimit. Mjekimin me Zotit si zotërues i çdo gjëje. Zotëruesi lutje e ka këshilluar krahas mjekimit i çdo gjëje që ekziston është Allahu i mjekësor; por ka treguar se lutja Lartë, prandaj, në ajetin kur’anor na duhet bërë vetëm duke përmendur thuhet të lutemi kështu: Emrat e Allahut ose duke lexuar “Thuaj: “O Allah, Zotërues i ajetet e Kur’anit për shërimin e nuk gjithë pushtetit! Ti ia jep pushtetin ka lejuar t’u hapet dera besëtytnive atij që dëshiron dhe ia heq atij dhe supersticioneve. Në një hadith që Ti do. Ti lartëson kë të duash ka tërhequr vëmendjen se këndimi dhe poshtëron kë të duash. Çdo e i ajeteve me qëllim shërimi është mirë është në Dorën Tënde. Ti je, xhaiz (i lejuar): “Ju këshilloj dy gjëra vërtet i Plotfuqishëm për çdo gjë. si shëruese: mjaltin dhe Kur’anin.”19 Natën ia bashkëngjit ditës dhe ditën Veç kësaj, duke e vlerësuar Ebu Said ia bashkëngjit natës. Ti e nxjerr el-Hudriun, i cili, duke e kënduar të gjallën nga e vdekura dhe të suren Fatiha me qëllim lutjeje, është vdekurën, nga e gjalla. Ti i jep atij që bërë shkak që një i sëmurë të gjente dëshiron pa kufij.17” shërim, e ka miratuar këndimin e Të vërtetën se çdo gjë i përket Fatihasë me qëllim shërimi20. Allahut, njerëzit e ndiejnë më mirë kur mbeten të pashpresë përballë Konsiderata mbi sëmundjen sëmundjes dhe vdekjes. “Durimtarët Njëri prej faktorëve më të janë ata që, kur u bie një fatkeqësi, rëndësishëm që përcaktojnë thonë: “Ne i përkasim Allahut konsideratën mbi mjekësinë, është dhe, kur të vijë koha, tek Ai do të qëndrimi ndaj konceptit sëmundje. kthehemi.18”Ashtu siç shprehet Ngaqë fakihët (specialistët e së hapur në këtë ajet, në rast fatkeqësie, drejtës juridike islame) e kanë nxjerrë besimtarët e kuptojnë se i përkasin në plan të parë aspektin juridik Allahut dhe kthehen drejt Tij. (islam) të sëmundjes, çështjet lidhur Profeti (a.s.) nga njëra anë, me të sëmurët i kanë shqyrtuar në e ka mbështetur mjekësinë në kapitujt në të cilët flitet për vdekjen baza të shëndosha; nga ana tjetër, ose për të vdekurit dhe trajtimin e ka theksuar besimin se mjekësia tyre. Kurse specialistët e hadithit, në ka aspektin e saj shpirtëror, se veprat e llojit sunen (synetet, traditat) Allahu është krijuesi i çdo gjëje. të shkruara sipas kapitujve të fikhut,

17. Kur’ani, Al-i Imran, 3/26, 27. 19. İbn Mâxhe, “Tibb” 7. 18. Kur’ani, Bekare, 2/156. 20. Buhârî, “Tibb” 33. 9 Shkenca Islame hadithet lidhur me të sëmurët i kanë mbi kefaretin e sëmundjes”. Duke klasifikuar në kapitujt “Libri funeral” e përmendur ajetin që thotë, “Kush (Kitabu’l Xhenaiz)21. Në kapitujt bën një punë të keqe, e heq dënimin e lidhur me kufomat (të vdekurit) janë saj”22, tërheq vëmendjen për lidhjen rrëfyer hadithet lidhur me gradat e gjendjeve të pakëndshme që u bien shpirtërore që ua kanë përftuar njerëzve në kokë, me vullnetin e tyre. njerëzve vizita tek të sëmurët dhe Më pas, përcjell hadithe që tregojnë sëmundjet; pastaj u është dhënë vend se çdo lloj sëmundje dhe shqetësim haditheve mbi vdekjen dhe jetën pas ka një dimension shpirtëror. Kurse vdekjes. Kjo metodë klasifikimi është kreu i pjesës së tretë është në këtë kuptimplote nga këndvështrimi që formë: “Ndër njerëzit, ata, që u janë tregon se myslimanët nuk e shohin nënshtruar sëmundjeve (fatkeqësive) ftohtë imazhin e vdekjes, por e më të rënda, janë profetët; pastaj, konsiderojnë vdekjen pjesë të jetës. ata që u ngjajnë profetëve”. Me Imam Buhariu (vd. 256/870), hadithet e treguara në këto tri pjesë, kapitullin e 22-të të veprës El- tregohet se sëmundjet nuk janë një Xhamiu’s-sahih e ka veçuar për e keqe, sepse krijimi i sëmundjes ka “Kitabu’l-Xhenaiz”, në kapitullin një varg urtësish, se çdo shqetësim i e 76-të ka shqyrtuar hadithet për vogël a i madh dhe sëmundja që i bie mjekësinë dhe kapitullin e 75-të e njeriut është kefaret (kompensim) ka klasifikuar si “Kitabu’l-Merda” për mëkatet. Ka mundësi që, duke (Libri i të sëmurëve). Në librat menduar se njerëzit do ta kenë të themelorë të hadithit të njohura vështirë t’i pranojnë aspektet pozitive si Kutub-i Site, vetëm në veprën e të sëmundjes, Imam Buhariu ka vënë Buhariut është një kapitull më vete në pjesën e tretë hadithin që tregon për të sëmurët. Në këtë kapitull, nën se sëmundjet më të rënda u kanë 22 tituj tematikë, ai ka klasifikuar 37 rënë profetëve. transmetime (hadithe). Nën titullin Klasifikuesi i sunen-it, Imam e parë ka shqyrtuar “Transmetimet Ebu Davudi (vd. 275/888), e ka filluar pjesën lidhur me kufomat 21. shih. Muslim, “Kitabu’l-Xhenaiz”, kap. (të vdekurit) me kreun, që bën të 11; Ebu Davud, “Kitabu’l-Xhenaiz”, kap. 15; Tirmidhi, “Kitabu’l-Xhenaiz”, kap. 8; ditur se sëmundjet janë kompensim Ibni Maxhe, “Kitabu’l-Xhenaiz”, kap. 6; për mëkatet. Në hadithin e parë, Nesai, “Kitabu’l-Xhenaiz”, kap. 21. Në të përmendur në këtë kapitull, këtë kapitull, imam Nesaiu u ka dhënë vend tregohet një udhëtim i Profetit vetëm haditheve lidhur me kufomat (të (a.s.). Gjatë udhëtimit të bërë në vdekurit). Në veprën e Nesaiut nuk gjendet anët e Sirisë, duke pushuar nën një as kapitulli mbi mjekësinë. Ndërkaq, vihet re se haditheve lidhur me sëmundjet dhe të pemë, i Dërguari i Allahut (a.s.) po sëmurët, u ka dhënë vend në kapitujt e tjerë të fikhut, si agjërimi dhe porosia. 22. Kur’ani, Nisâ, 4/123. 10 Shkenca Islame u shpjegonte sahabeve sëmundjet një varg urtësish, se është Allahu dhe po u thoshte: “Besimtarit i vjen i Lartë që e krijon sëmundjen, në një sëmundje, pastaj Allahu ia heq mendje na vjen veçoria e ngjitjes te sëmundjen dhe i jep shëndet. Kjo disa sëmundje. Meqë ngjitshmëria e sëmundje është kompensim për sëmundjes mund të vëzhgohet nga besimtarin për mëkatet e së kaluarës çdokush, njerëzit e konsiderojnë dhe, për të ardhmen, këshillë. si një të vërtetë të qartë idenë, Kurse hipokriti që sëmuret dhe sipas së cilës shkaku i ngjitjes së pastaj shërohet, i ngjet devesë. Kur një sëmundjeje është një i sëmurë sëmuret, të zotët e lidhin devenë në tjetër. Madje, në periudhën pagane, një vend dhe, kur përmirësohet, e paraislame, arabët besonin se lënë të lirë. Deveja nuk e di as pse u sëmundjet u ngjiteshin personave që 23 lidh dhe as pse u la e lirë.” bënin vizita tek të sëmurët25. Kështu, Vështrimi i të sëmurëve si njerëz një beduin pretendonte se deve të që janë goditur nga fatkeqësi materiale sëmura ua kishin ngjitur deveve të tij (të kësaj bote) si pasojë e mëkateve sëmundjen e zgjebes. Duke e pyetur të tyre, është ndaluar me një gjuhë të beduinin, “në është kështu, atëherë, hapur e të formës së prerë nëpërmjet kush ia ngjiti këtë sëmundje devesë haditheve të përmendura më sipër. së parë”, i Dërguari i Allahut (a.s.) na Në këto kushte, s’është aspak e ka tërhequr vëmendjen se sëmundjet drejtë që të sëmurët të shihen me sy i ka krijuar Allahu26. Kurse në nënvleftësues, të ndodhë largimi prej hadithin e dytë të kësaj pjese, Profeti tyre ose disa sëmundje të cilësohen (a.s.) ka urdhëruar: “I sëmuri të mos si të mallkuara. Në Islam nuk është rrijë pranë personit të shëndoshë!27” lejuar që sëmundja të mallkohet Në shpjegimin e këtij hadithi, El- dhe të sëmurët të poshtërohen. Baxhiu (vd. 474/1081), duke thënë Me hadithet me kuptimin “Mos se “ndërkohë që është Allahu i rrini duke i vështruar lebrozët”, Profeti (a.s.) e pati ndaluar që të Lartë që e ka krijuar sëmundjen dhe shqetësoheshin qoftë edhe me anë të shëndetin”, tregon se caktimi i Tij soditjes të sëmurët me lebër, e cila ka (në këtë botë) zhvillohet në formën qenë një nga sëmundjet e mallkuara e ngjitjes së sëmundjes, domethënë në Perëndimin e mesjetës, ndërsa se edhe ngjitja e sëmundjeve krijohet 28 lebrozët janë mbajtur të izoluar24. nga Allahu . Fakihu (juristi) hanbelit Kur çështja parashtrohet me Jusuf b. Muhammed es-Surremerri anë të haditheve që na thonë se sëmundjet vijnë mbështetur mbi 25. El-Bâxhî, El-Muntekâ, (bot. Muhammed Abdulkâdir, Bejrut 1999), VII, 263. 26. Buhârî, “Tibb” 53. 23. Ebû Dâvud, “Xhenâiz” 1. 27. Muvattâ, ‘Ajn’ 750; Buhârî, “Tıbb” 53. 24. İbn Mâxhe, «Tibb» 44. 28. El-Bâxhî, el-Muntekâ, VII, 265. 11 Shkenca Islame (vd. 776/1374), faktin që sëmundja Vështrimi i të Dërguarit të Allahut ngjitet vetëm me anë të krijimit të (a.s.) ndaj sëmundjeve dhe mjekimit të Allahut, e shpjegon kështu duke tyre i ka parandaluar kontradiktat mes përdorur argumentin e ngjarjes (pas): njerëzve dhe është bërë njëra nga pikat “Gjërat e krijuara më pas nuk themelore mbështetëse që mjekësia të mund të ekzistojnë, pa një autor, i fitojë një entitet shkencor. Shkencëtarët cili krijon së pari nga hiçi. Është e myslimanë, duke iu bindur autoritetit detyrueshme që krijuesi i ngjarjes të mjekëve, që kanë përfaqësuar të jetë i gjallë, i fuqishëm dhe i traditën mjekësore antike, në vend që vullnetshëm. Kur kjo të pranohet ta braktisnin kërkimin, e kanë analizuar kështu, sëmundja dhe shqetësimet nga e para çdo çështje, me të cilën do të jenë absolutisht të llojit janë përballur nën dritën e ajeteve dhe trupa që formohen në shkallë të haditheve. Për shembull, kur në zonën dytë, pas, te një vend ose person e Sirisë (së sotme) qe shfaqur kolera, ngjitur ose afër, ose do të jenë një Hz. Omeri i pati thirrur muhaxhirët akcidencë e pranishme në trupat. (mekasit) dhe ensarët (medinasit) në Po qe se krijuesi i ngjarjes është grupe veç e veç dhe qe këshilluar me një trup (fizik), është e pamundur ta. Grupet patën rënë në kundërshtim të jetë autor i sëmundjes, sepse për të hyrë ose për të mos hyrë në atë trupi (fizik) nuk është i gjallë dhe i zonë dhe për t’u kthyer. Atëherë, Hz. Omeri i pati thirrur pleqtë e kurejshve, fuqishëm (haj dhe kadir), i aftë për që qenë bërë myslimanë gjatë çlirimit të bërë. Në këtë aspekt, ekzistenca e të Mekës dhe ata i patën thënë njëzëri sëmundjes bëhet e pamundur. Po të që të ktheheshin prapë. Dhe Hz. konsiderohet i gjallë dhe i aftë për të Omeri pati vendosur të ktheheshin bërë, për të krijuar (haj dhe kadir), prapë. Në këtë mes, Abdurrahman b. përsëri kjo është diçka e pamundur, Auf që s’ndodhej aty, pati ardhur dhe pasi është e pamundur që diçka pati thënë: “Unë di një hadith për këtë e krijuar pas të jetë haj dhe kadir. çështje. Kam dëgjuar të Dërguarin e Është absurditet të konsiderohet se Allahut (a.s.) të thotë kështu: “Po qe se akti i një gjëje të krijuar pas ndodhet dëgjoni se në një vend ka rënë kolera, (efektivisht) jashtë mjedisit të fuqisë mos hyni; kurse, po qe se në vendin ose mundësisë. Po qe se sëmundja ku ndodheni ju, bie kolera, mos dilni është akcidencë, është akoma më tej që aty me mendimin për të ikur nga mundësie që kjo akcidencë ta krijojë kolera e për të shpëtuar.” Me ta dëgjuar sëmundjen te dikush tjetër. Sepse hadithin, Hz. Omeri e pati madhëruar akcidenca nuk ka jetë dhe mundësi Allahun dhe qe kthyer pas30. vetjake.”29 29. Yusuf b. Muhammed es-Surremerrî, Dhikru’l-vebâ, f. 56, 57. 30. Buhârî, “Tibb” 30. 12 Shkenca Islame

Konkluzion mëshirën dhe dhembshurinë. Për Sipas besimit islam, baza e realizimin e këtij ndryshimi është çdo gjëje dhe burimi i ekzistencës e domosdoshme që konceptet janë Emrat e Bukur të Zotit. Siç sëmundje dhe shërim të interpretohen janë esenca e krijimit, emrat ose sërishmi. Pranimi se emrat e bukur të atributet hyjnore janë edhe burimi Allahut të Lartë (xh.xh.) shihen mbi i shfaqjeve dhe i transformimeve të sëmurin, do ta ndryshojë edhe të ndryshme të jetës. Për t’i treguar qëndrimin tonë ndaj të sëmurëve, variacionet e shfaqjeve të tyre, edhe vështrimin e mjekëve ndaj të Esma-i Husna (Emrat e Bukur të sëmurit. Në këto kushte, mjekësia Allahut) e transformojnë universin do të ketë një metafizikë të re, e cila vazhdimisht me anë të një ndryshimi do t’i përfshijë si një e tërë universin, dhe kthimi nga gjendja në gjendje; jetën dhe njeriun. po kështu, jetën e njeriut e kthen Profeti ynë (a.s.) e ka nxitur dhe në gjendje të ndryshme. Secili nga inkurajuar mjekimin; të sëmurët i ka Emrat e Bukur të Allahut ka shfaqjet dërguar te mjeku, madje edhe vetë e veta tek universi dhe njeriu. është mjekuar. Kështu, Profeti ynë, Shfaqja e secilit emër bëhet shkak si në çdo çështje, edhe në çështjen që të shfaqen te materia dhe njeriu e mjekimit është bërë shembull për gjendje të veçanta. Nënvleftësimi i umetin (bashkësinë) e vet. Ai na ka kërkimit dhe i marrëdhënies shkak- tërhequr vëmendjen edhe për faktin pasojë, duke i vënë sëmundjet në se është e domosdoshme që, për varësi të besëtytnive, në varësi të shërimin e personit që mjekohet një sërë elementesh dhe ngjarjesh me barna, të mos e nënvleftësojmë misterioze me enigmë të pazbërthyer lutjen drejtuar Allahut të Lartë. Ai që ndodhen në univers, janë pengesa ka theksuar se s’duhet harruar se më e madhe para zhvillimit shkencor. është Allahu Ai që krijon shkaqet Marrja parasysh vetëm e dhe ndikimet mbi të sëmurin, i cili aspekteve materialë të sëmundjes, zbaton shkaqet, që mjekësia i sheh është bërë shkak që, me kohë, të domosdoshme për mjekim, si konceptet i sëmurë dhe sëmundje edhe jep shërim. Kështu, duke të vështrohen si një eveniment treguar se është e domosdoshme ekonomik. Për disa njerëz, të të përfitohet nga forca mjekuese e sëmurët kanë filluar të shihen si lutjes, ka treguar se si duhet të jetë mall tregtie dhe burim të ardhurash. marrëdhënia fizikë-metafizikë. Është e qartë nevoja që ndihet për një këndvështrim të ri me bosht Përktheu: Mithat Hoxha

13 Shkenca Islame

E vërteta, drejtësia dhe durimi - ky është shpëtimi Dr. Hysen Kobellari

Abstrakt Njerëzit në jetën e tyre mësojnë e mësojnë vazhdimisht. Ata përherë e më shumë qartësojnë veten për gjithçka ndodh rreth tyre dhe brenda tyre, sepse ata duhet të jenë të qartë vetë përpara se të porosisin dhe të këshillojnë të tjerët. Durimi është njё veti e brendshme e njeriut, bekim nga Zoti; ёshtё sundimi i vetvetes nga vetvetja, pa mbikëqyrjen e dikujt tjetër; durimi është vullnet i fortë, akti fisnik që nxit vetëkontroll, vetëdisiplinim dhe vetëpërmbajtje, për hir të dashurisë për Zotin, Krijuesin e Gjithësisë, Fajfalësin e Pashembullt, Shpërblyesin e Pashoq; pёr hir edhe tё dashurisë pёr njeriun. Durimi, në pamje më të plotë duhet në të dyja drejtimet, në atë aktiv dhe në atë pasiv.

uke qenë se Libri i - Të mendojnë mirë për çfarë Shenjtë, nё Kapitullin shohin dhe dëgjojnë. De Kohës (Asr) - Të kuptojnë mirë dhe drejt përmbledh etikën e përjetshme nё gjithçka, madje përtej asaj që duket. pak ajete mrekullie, le tё ndalemi Të thellohen në mendime, duke bërë kёtё radhë nё dy porositë e fundit: analizën dhe sintezën e dukurive dhe - Porosi për njëri-tjetrin që t’i përmbahemi fenomeneve që vërejnë. sё vёrtetёs (drejtёsisё) - Të rikujtojnë dhe të mos Njerëzit në jetën e tyre mësojnë harrojnë çfarë u ka ndodhur të e mësojnë vazhdimisht. Ata përherë tjerëve gjatë historisë së krijimit të e më shumë qartësojnë veten për njeriut, të nxjerrin përfundime të gjithçka ndodh rreth tyre dhe brenda dobishme për këto ndodhi, suksese tyre, sepse ata duhet të jenë të qartë dhe pësime. Në këtë mënyrë, të vetë, përpara se të porosisin dhe të menduarit ka gjithmonë vazhdimësi këshillojnë të tjerët. dhe është i plotë. Për çështjen e të menduarit dhe Këto janë etapat e lëvizjes së të përjetimeve të njerëzve, Krijuesi dhe menduarit, të cilën filozofët e kanë Profetët kanë porositur: quajtur: Dialektika e mendimit.

14 Shkenca Islame

Nga dijetarët islamë këto etapa janë u kemi dërguar atyre Këshillën quajtur përkatësisht Jetefekkerun, (Kur’anin), por ata shmangen Jakilun dhe Jetedhekkerun. nga ajo... Ja! Ne ua kemi zbuluar Janë të fituar në jetën e tyre ata atyre të Vërtetën, por ata janë njerëz, të cilët pasi janë të bindur gënjeshtarë.”1 vetë, që të besojnë dhe të bëjnë Nga sa më sipër, del se e vërteta, e vepra të mira, mësojnë dhe porosisin drejta është një sprovë, të cilën Allahu njëri-tjetrin për punë të mbara, për të i Plotfuqishëm ia ka dhënë njeriut vërtetën, për drejtësinë, për njohjen në këtë jetë, për të qenë i devotshëm dhe adhurimin e Krijuesit Fuqiplotë dhe për të merituar dënimin ose dhe të Gjithëmëshirshëm. shpërblimin në kёtё botë dhe nё Botën Këshilla, porosia e transmetuar e Pasosur (Ahiretin). ndershmërisht, fjala e mirë është “Sapo ata të të sjellin çfarëdo portë prej portave të parajsës argumenti, Ne të sjellim të Vërtetën (xhenetit). Mësime dhe porosi të dhe shpjegimin më të mirë.”2 tilla janë detyra për çdo njeri, sepse E vërteta dhe e drejta është kjo është edhe arsyeja, qëllimi, përse kumtuar thelbësisht nga Zoti i Allahu e krijoi njeriun dhe e solli Vërtetë në Kur’anin Famëlartë. E atë në jetë, prandaj Fuqiploti krijoi vërteta, pra ka ardhur dhe gënjeshtra shoqërinë njerëzore të organizuar është zhdukur. sipas Porosive të Tij. “Thuaj: “E vërteta erdhi, ndërsa Të vërtetën, të drejtën e predikoi e pavërteta u shkatërrua. Sigurisht, së pari Allahu i Tërëfuqishëm, duke e pavërteta është e paracaktuar të ua transmetuar profetëve dhe të zhduket.”3 Ajo premtohet nga Allahu dërguarve që solli midis njerëzve mbi “... (Ky është) premtim i vërtetë, që tokë. Ata janë dashuri prej dashurisë u është premtuar. Mirëpo ndonjëri së madhe të Zotit për njerëzit mbi u thotë prindërve të vet: “Uf ju! A dhe. Shembull madhështor është po më premtoni se do të ringjallem, Profeti i umetit tonë, paqedashësi ndonëse para meje kanë kaluar dhe i devotshmi deri në ditën e fundit shumë brezni?!” Kur ata i drejtohen dhe përtej, i dashuri Muhamed (a.s.). Allahut për ndihmë, (duke i thënë “Apo thonë: “Ai është i djalit): “Mjerë për ty! Beso, sepse çmendur”? Jo, ai ua sjell të premtimi i Allahut është i vërtetë!”, Vërtetën atyre, por shumica ai përgjigjet: “Këto janë vetëm prej tyre e urrejnë të Vërtetën. përrallat e popujve të lashtë!”4 Sikur e Vërteta të ishte sipas dëshirave të tyre, atëherë do të 1. Mu’minun, 23: 70-71, 90. 2. Furkan, 25: 33. shkatërroheshin qiejt dhe Toka 3. Isra’ 17: 81. dhe gjithçka që gjendet në to. Ne 4. Ahkaf, 46: 16-17. 15 Shkenca Islame

“Mos e përzieni të vërtetën njeriu. Shembull është Kur’ani me të pavërtetën, dhe të vërtetën Famëlartë dhe çka brenda në të. mos e fshihni me vetëdije ... Për të dalluar të vërtetën nga Me të vërtetë, ata që fshehin e pavërteta, Allahu Mëshirëplotë shpalljet Tona të qarta, pasi dërgon engjëjt, për të cilët betohet në ua kemi shpjeguar njerëzve në Kuran: “Pasha engjëjt, që u është Libër (Teurat), do të mallkohen besuar shpërndarja e reve dhe nga Allahu dhe do të mallkohen që i shpërndajnë dhe që ndajnë nga ata (engjëj e njerëz) që janë qartë (të vërtetën nga e pavërteta). ngarkuar të mallkojnë Mirëpo Dhe ata që sjellin shpallje atyre që pendohen, përmirësohen (Libra të Zotit, të Pejgamberit), si dhe tregojnë atë që kishin fshehur, arsyetim ose si vërejtje. Nuk ka Unë ua pranoj pendimin sepse dyshim se ajo që premtoheni ka unë jam Pranuesi i pendimeve për të ndodhur patjetër.”6 “Më dhe Mëshirëploti.”5 i nderuar prej jush tek Allahu Kur bëhet fjalë për të vërtetën është ai që i frikësohet më shumë Hyjnore, mund të rendisim më Atij.”7 poshtë disa tipare kryesore të saj: Për të arritur tek e vërteta, është - Ide racionale, sepse arsyeja dhe shumë e vështirë; duhet shumë logjika e njerëzve bën të mundur besim, shumë punë e mund, shumë dallimin e të vërtetës nga gënjeshtra. durim. Mjaft njerëz, gjatë gjithë - Përsosuria. E vërteta e Allahut jetës së tyre, as që nuk i afrohen është e përsosur, pa kontradikta dhe dot së vërtetës. Vetë fjala “insan”, pa gabime. njeri, rob, ka kuptimin “harresë”, - E vërtetë absolute është ajo e “neglizhencë”, “nënvleftësim”. kumtuar nga Allahu dhe jo mitet dhe Shumica e njerëzve blenë hamendjet e njerëzve. rehatinë dhe të mirat e kësaj bote, - E vërtetë shkencore. Sepse gjithë për të humbur Ahiretin, shpërblimet zbulimet e shkencave deri tani dhe në Botën tjetër. Në këtë mënyrë, ato që do të zbulohen në të ardhmen, atyre u duket sikur po fitojnë, por nuk bëjnë gjë tjetër, veçse vërtetojnë në të vërtetë janë në një humbje të të vërtetën Hyjnore. madhe, e këtë ata nuk e kuptojnë. - Largpamësia. Gjithçka ka Njerëzit e kanë të vështirë ta parashikuar Allahu në shpalljet e Tij, kuptojnë se e vërteta të çon në janë të vërteta të pamohueshme dhe devotshmëri dhe devotshmëria të do të realizohen medoemos. çon në Xhenet. E vërteta tё bën tё - E vërteta si mrekulli e paimagji- lirё; ajo ёshtё baza pёr tё bёrё drejtёs. nueshme dhe e paimitueshme nga 6. Murselat, 77: 3-7. 5. Bekare, 2: 42, 159-160. 7. Huxhurat, 49: 13. 16 Shkenca Islame Nga shqyrtimi i pjesës së tretë të -Tё kёshillojmё njёri-tjetrin pёr ajetit të tretë të sures “Asr” mund të tё qenё tё durueshёm. nxjerrim dy kuptime të rëndësishme: “Durimi është virtyt i lartë”9. E para: - Kuptimi i drejtpërdrejtë, Durimi është pjesë e besimit. që ka të bëjë me praktikimin e së “Durimi është gjysma e besimit dhe vërtetës dhe të drejtësisë nga çdo Bindja është besim i plotë”. (Hadith) njeri dhe porosia e njëri-tjetrit për “O ju që keni besuar, kërkoni t’iu përmbajtur së vërtetës. ndihmë me durim e me të E dyta: - Pranimi i së vërtetës falur, se vërtet Allahu është me së madhe, se patjetër do të durimtarët.”10 ndodhë momenti i Katastrofës së Durimi, si cilësi e lartë e njeriut, përgjithshme (El-Hakka), Zoti i ka si çmim Shpërblimin e Madh. I Lartësuar, i Gjithëdijshëm, thotë: duruari, i fituari! “Momenti i Katastrofës së Durimi është njё veti e përgjithshme (Kiameti). Ç’është brendshme e njeriut, bekim nga Kiameti?”8 Ibni Kethiri thotë: Zoti; ёshtё sundimi i vetvetes nga “Dita në të cilën do të zbatohet vetvetja, pa mbikëqyrjen e dikujt premtimi i Allahut për shpërblim e tjetër; durimi është vullnet i fortë, dënim.” (Gjyqi); Buhariu në Sahihun akti fisnik që nxit vetëkontroll, e tij thotë: “Ai është momenti i vetëdisiplinë dhe vetëpërmbajtje, për Katastrofës, sepse në atë ditë do hir të dashurisë për Zotin, Krijuesin e të zbatohet dënimi dhe shpërblimi Gjithësisë, Fajfalësin e Pashembullt, si dhe do të bëhet grumbullimi i Shpërblyesin e Pashoq; pёr hir edhe veprave. Ditë e realizuar, kur për disa tё dashurisë pёr njeriun. Durimi, në caktohet vendbanim Xheneti e për pamje më të plotë duhet në të dyja disa Xhehenemi.” (Dita e Gjyqit); drejtimet, në atë aktiv dhe në atë sepse që të dallohet e vërteta nga e pasiv. Drejtimi aktiv i durimit shfaqet pavërteta duhet Gjyqi, pra Procesi te Këmbëngulja për të arritur një i Gjykimit. Gjykimi Suprem i takon synim të caktuar në rrugën e Allahut. vetëm të Plotfuqishmit, Allahut, të Për shkak të rëndësisë që ka Drejtit, Mëshirëplotit. durimi në jetën e njeriut, në Kur’an Kuptimi i kësaj pjese të ajetit që përmendet në 46 sure, në 25 forma po shqyrtojmë, sikurse edhe i pjesëve dhe përsëritet 103 herë. të tjera, pra, është i thellë dhe mbase i Kjo bëhet sepse: “Është e pashpjegueshëm nga arsyetimet tona vërtetë se njeriu është i prirur të jetë të varfra e të kufizuara nga njohja i padurueshëm.” (Hadith) e pamjaftueshme dhe të metat e Durimi nuk duhet parë si një natyrshme. Allahu e di më së miri ... 9. Fussilet, 41: 35. 8. Hakka, 69: 1-2. 10. Bekare, 2: 153. 17 Shkenca Islame

cilësi mburrjeje të vetvetes, si një masë sa jeni ndëshkuar ju; e nëse qëndrim statik, joveprues, por duhet duroni, padyshim ai është më i parë në mënyrë aktive, vepruese. mirë për ata që durojnë. Pra, të Durimi patjetër duhet ushqyer jesh i durueshëm! Durimi yt është me vepra të mira, duhet të shpërfaqet vetëm me ndihmën e Allahut.”14 në veprim e sipër dhe jo në pritje, Durimi ecën gjithashtu përkrah pasivitet. Durimi është një kurs i me Bamirësinë. gjatë dhe i vështirë trajnimi për të “Dhe ti ji i durueshëm, se ushtruar vetveten, për të kalitur dhe Allahu nuk ua humb shpërblimin aktivizuar në rrugë të drejtë vullnetin. bamirësve.”15 Njё shpirt i ngopur me besim e bën Përse një njeri vepër mirë ose njeriun tё ketё durim. Njeriu i lutet bamirës duhet të jetë edhe durimtar?! Zotit pёr ndihmë, por ka vonesë nga Kjo ndodh sepse në të shumtën e koha e lutjes deri nё përmbushjen e rasteve, vepra e mirë në dobi të tjetrit, saj; Zoti e di mё sё miri, por njeriu ose edhe bamirësia nuk shpërblehet duhet tё bёjё durim… siç duhet, madje kthehen në të Për të fituar dituritë e bekuara kundërtën e tyre. Prandaj ka dalë nga Zoti i Gjithëditur duhet punë edhe ajo shprehja popullore, që dhe durim. përdoret nё ndonjë rast: “Bëj mirë, “... Ata që bënë mirë në këtë të gjesh keq!”. Një gjë e tillë vjen nga jetë, kanë të mirë të madhe, e përvoja shumëshekullore e popullit. Toka e Allahut është e gjerë, Po japim një shembull. Të vjen ndërsa të durueshmëve u jepet dikush që ka nevojë t’i huash ca para, shpërblimi i tyre pa masë!”11 për të zgjidhur një hall. Të betohet se “Ti bëj durim, se premtimi i do të t’i kthejë të hollat në një afat të Allahut është i vërtetë, kërko falje caktuar, që edhe ti të mos ndodhesh për mëkatin tënd, lartësoje me ngushtë. Ti beson, ia kupton hallin falënderim Zotin tënd mëngjes e tjetrit dhe i jep hua prej kursimeve mbrëmje.”12 të tua, pasi nuk mund t’ia falësh. Shpesh herë Durimi dhe Falja Vjen koha e kthimit të borxhit ecin së bashku, si dy virtytet më të dhe huamarrësi nuk të vjen që të larta të njeriut. “Kush bën durim shpjegohet për vonesën e të hollave. dhe fal, s’ka dyshim se ajo është Ti vihesh në siklet të madh. Të vjen virtyti më i lartë (i lavdishëm)”13 zor të kërkosh të hollat e tua. Pastaj “Në qoftë se doni të merrni kalon mjaft kohë dhe ti mbetesh hak, atëherë ndëshkoni në atë ngushtë. Shqetësohesh shumë dhe 11. Zumer, 39: 10. 12. Gafir, 40: 55. 14. Nahl, 16: 126-127. 13. Shura, 42: 43. 15. Hud, 11: 115. 18 Shkenca Islame pendohesh që i ke hapur një telash të ndaj të gjitha llojeve të sprovave dhe madh vetes. Puna s’të pret. Shkon te shqetësimeve që shkaktohen nga borxhmarrësi me një barrë turp dhe humbja e pasurisë, jetës, shëndetit, i thua për borxhin e huajtur. Dhe e pozitës, punës, njerëzve të dashur, di se si të përgjigjet ai, në vend që parave, etj. të të falënderojë dhe të të kërkojë “Ne do t’ju sprovojmë me të falur?! “Nuk kam!”, të thotë. Dhe ndonjë frikë, me uri, me ndonjë kur ti ngul këmbë, ta pret, pa pikë humbje nga pasuria e nga jeta, e turpi: “Pate, pa m’i dhe! Kur të kem edhe nga frytet, po ti jepu myzhde edhe unë ...” Prandaj vepërmirët dhe (lajm të mirë, sihariq) Durimtarëve.”19 bamirësit duhet të bëjnë durim dhe “Ju patjetër do të sprovoheni të jenë zemërgjerë. si në pasurinë tuaj, si në veten tuaj, Durimi dhe këmbëngulja ecin madje do të dëgjoni ofendime krah për krah me besimin tek Allahu, të shumta prej atyre që u është me frikën nga ndëshkimi në Ditën e dhënë libri para jush, e edhe prej Gjykimit. idhujtarëve, por nëqoftëse duroni “Ti ec pas asaj që të shpallet dhe ruheni, ajo është gjëja më dhe bëhu i durueshëm, derisa vendimtare.”20 “Ti, pra, duro, me Allahu të gjykojë. Ai është më i një durim pa ankesë (të mirë).”21 miri i gjykatësve!”16 Së dyti: - Durimi për përballimin, “Kërkoni ndihmë (në të gjitha sundimin, frenimin e nepseve, të cilat çështjet) me durim dhe me namaz, dëshiron t’i plotësosh dhe për të cilat ajo është e madhe (e vështirë), Shejtani i Mallkuar të cyt pandërprerë, por jo edhe për ata që kanë frikë të ngacmon, të nxit t’i realizosh; (Zotin).”17 durimi ndaj gjithë llojeve e dëshirave “O ju besimtarë, bëni durim, të ethshme të mishit, të trupit, siç janë bëhuni të qëndrueshëm kundër ato për të fituar sa më shumë pasuri e armikut, rrini të përgatitur dhe, para, famë, lavdi, pozitë, gra, etj. Nё që të shpëtoni, ruajuni dënimit të njё hadith jepet porosia: “Kini kujdes Allahut.”18 e frenoni atë nё mes tё dhëmbëve Ekzistojnë disa forma të durimit, (gjuhën) dhe atё nё mes tё kёmbёve të cilat po i grupojmë në dy kategori: (gjenitalet)!” Së pari: - Durimi nga brengat Nё gjuhёn shqipe, tё bekuar nga dhe hidhërimet që i shkaktohen Perëndia (N. Frashёri) fjala FE ka njeriut nga humbja e atyre që i ka germat e para tё thelbit tё çdo besimi, gëzuar më parë në jetën e vet, reagimi Frenimi i Epshit (Egos)… 16. Junus, 10: 109. 19. Bekare, 2: 155. 17. Bekare, 2: 45. 20. Imran, 3: 186. 18. Imran, 3: 200. 21. Mearixh, 70: 5. 19 Shkenca Islame E pyetën njëherë ndjekësit e të madh?! Afërmendsh që jo. ndershëm, të Dërguarin e Allahut: Dituria është e bekuar nga Zoti, “Cilët njerëz janë më të vlefshëm?!” po edhe dijetarët janë të bekuar Pejgamberi tha: “Besimtari që lufton gjithashtu. me vetveten dhe pasurinë e tij në “...për dijetarin falje kërkojnë rrugën e Allahut.” çdo gjë në qiej dhe në tokë, madje “Dhe ki durim ndaj asaj edhe peshqit në ujë.” (Hadith) Por që të thonë dhe largoju atyre i “Besimtari nuk ngopet nga e mira, matur. Dhe më lër Mua, për ata, derisa nuk përfundon në xhenet” gënjeshtarët pasanikë dhe jepu (Hadith). Duke u pajisur me të tilla atyre pak afat.”22 cilësi, njeriu bëhet i plotë, i ngopur Janë, pra, shumë të fituar ata në shpirt e trup, i devotshëm për të që praktikojnë durimin në jetë dhe dyja jetët. këshillojnë njëri-tjetrin të jenë të Durimi bazohet te Zoti, te durueshëm në vështirësi e mundime, madhërimi i Zotit të Plotfuqishëm: në zbatimin e urdhrave të Zotit, në “Askujt nuk i është dhënë largimin prej punëve të këqija e të dhuratë më e madhe ose më e mirë ndyra. “Është mё e mirë ajo vepër, se DURIMI” në të cilën njeriu ngul këmbë dhe “Kush kërkon durim, Allahu e shpie deri në fund, sado e vogël sigurisht do t’ia japë.” (Hadithe). qoftë ajo vepër.” (Hadith) Myslimani duhet të jetë Durimi i njeriut, kur bashkohet SHEMBULL dhe SHKAK për të me urtësinë, diturinë, edukatën tërhequr njerëzit e tjerë në rrugën dhe devotshmërinë ndaj Krijuesit e Mirësisë, Paqes, Adhurimit Suprem dhe Profetit, fiton mirësi, të Krijuesit dhe progresit të bukuri dhe thellësi të tilla, saqë e përgjithshëm të shoqërisë njerëzore. kënaq plotësisht shpirtin e njeriut Edhe njerëzit e mëdhenj, të dhe e kthjellon mrekullisht mendjen cilët e kanë çmuar fenë tonë, kanë e tij. Pejgamberi ka dhënë një porosi praktikuar dhe propaganduar lapidare: “Kush niset për rrugë që të durimin. “Gjeniu është durim”, kërkojë dituri, Allahu do t’ia lehtësojë ka thënë J. V. Gëte, poeti i madh rrugën për në Xhenet”. gjerman. Zoti Lavdiplotë na porosit në Lum ai që është durimtar! Kur’an që të lutemi vazhdimisht: Shembuj durimtarësh të “O Zot, shtoma diturinë!” Po a devotshëm kemi plot. Simbol dhe mund të fitohet dituria në kohën e model kemi Pejgamberin tonë të sotme, me këtë shkallë zhvillimi pa dashur, Profetin Muhamed, paqja, punuar me këmbëngulje dhe durim bekimi dhe mirësitë e Zotit qofshin me të!; kemi profetët e tjerë, Hz. 22. Muzzemmil, 73: 10-11. 20 Shkenca Islame Musain, Isain, Jusufin, evlijatë, “Dije vërtet se ndihma është me dijetarët, agjëruesit, dëshmorët e durimin, gëzimi me dëshpërimin, atdheut, të fesë sonë të ndritur, etj. kurse në çdo vështirësi ka lehtësim.” Profeti ynë ka qenë njëkohësisht (Hadith) ndër njerëzit më të lumtur, sepse Ndër njerëzit, ka të tillë që janë Zoti atij ia plotësoi dëshirat, për të durimtarë të mëdhenj dhe nuk iu cilat punoi, vuajti dhe duroi gjithë nënshtrohen dëshirave të epshit, jetën. Umeti i tij është i madh dhe më nuk veprojnë sipas zilisë dhe hasedit shumë do të shtohet në të ardhmen. (smirës), për rrjedhojë, jeta e tyre Ne jemi dëshmitarë edhe sot, kur është e bekuar dhe e shpërblyer në siç thotë edhe poeti, ata që ndjekin të dy botët, në Dynja dhe në Ahiret. rrugën e Zotit dhe të Profetit janë Ka edhe njerëz të tillë, të cilët me miliarda: janë burim sherri, njerëz simbole të Një armatë shokësh, sup më sup, mosdurimit, intolerantë. Ata janë të Më madhështorja përmbi dhe! humbur në të dy jetët. Zoti i ktheftë Ka shumë prova për njeriun, në rrugë të mbarë! derisa të vijë shpërblimi, sikurse Është shumë e njohur këshilla thamë. Provat duhen kaluar me e mrekullueshme e Muhamedit, durim. Madje njeriu prandaj ka Profetit tonë të dashur, për të gjithë ardhur në këtë jetë; Allahu e ka besimtarët “ .”, krijuar këtë botë si shesh sprovash Mos u zemëro për krijesën e tij të dashur, Njeriun. këshillë këmbëngulëse kjo, që ka Dhe këto prova nuk mund të kuptimin “Bëj durim.” kalohen ndryshe, veçse me durim e Kur’ani, ky Libër i Shenjtë, këmbëngulje. përshkohet tej e ndanë nga Ligji Bëj durim, o njeri, gjithë jetën, Moral i Masës. Në këtë rast mund të se kështu do të meritosh dashurinë, përmendim thënien: “Duroni! Mos e mëshirën dhe shpërblimin e Zotit të teproni! Në të mirë e në të keq.” Madh.

21 Shkenca Islame

Metoda e Imam Sha‘raniut në zgjidhjen e kontradiktave juridiko-fetare në veprën “El-Mizan” -II-

Elton Karaj Universiteti Bedër Departamenti i Shkencave Islame

Abstrakt Metoda e Imam Sha‘raniut në zgjidhjen e kontradiktave meriton me të vërtetë një vë- mendje të veçantë. Njerëzit, në përgjithësi janë të mendimit që nëse në lidhje me një çështje ka disa fetva të ndryshme, vetëm njëra prej tyre është e saktë dhe gjithsecili është i prirur të mbrojë fetvanë e imamit që ndjek. Ky gjykim të shpie rrjedhimisht në përfundimin se të tjerët kanë gabuar. Kurse Sha‘raniu është i mendimit se çdo imam medhhebi ka të drejtë në fetvanë që ka dhënë. Sipas tij, ideja që vetëm një fetva është e saktë dhe të tjerat janë të gabuara është logjika e atyre që mbrojnë mendimin se sheriati ka ardhur vetëm në një nivel. Kurse sipas tij, sheriati është përcaktuar në dy nivele, njëri teshdid dhe tjetri tahfif.

iv – Personi që nuk e fal dot Kush nuk e fal dot namazin ulur, falet namazin ulur1 duke u shtrirë në një krah, i drejtuar Fetvatë rreth çështjes: kah kibla. Kush nuk falet dot as kështu, a) Mendimi i Imam Malikut, shtrihet në kurriz, duke i drejtuar këmbët Ahmed b. Hanbelit dhe Shafiiut: kah kibla dhe rukutë e sexhdet i kryen 1. Ky shkrim është vazhdimi i artikullit të duke lëvizur kokën. Nëse nuk bën dot as botuar në numrin e kaluar të revistës Zani këtë, falet duke bërë shenjë me sy. i Naltë: Metoda e Imam Sha‘raniut në b) Mendimi i Imam Ebu zgjidhjen e kontradiktave juridiko-fetare në Hanifes: Ebu Hanife i bashkëngjitet veprën el-Mizan, Zani i Naltë, janar-shkurt- mars 2015, f. 13-22. mendimeve të imamëve të tjerë përveç fjalisë 22 Shkenca Islame së fundit. Sipas tij, personi që nuk ka Profetit (a.s.) ku thuhet: ‘Zbukurojeni mundësi të falet duke lëvizur kokën, nuk e Kur’anin me zërat tuaj’. Ky hadith, ka më farz namazin. thekson faktin se zëri i njeriut duhet Vlerësimi i Sha‘raniut: zbukuruar me Kur’an dhe nuk “Mendimi i parë, i cili është i mund të kuptohet ndryshe. Nuk bazuar mbi kriterin që na tregon bëhet fjalë për të zbukuruar këtë hadithi profetik ku thuhet ‘Kur ju tekst nga aspekti i të qenët Kur’an, urdhërojnë një punë, kryejeni atë me sa të sepse ai është një nga atributet keni mundësi, është mushedded. I dyti e pafillimta të Allahut (xh.xh.). është muhaffef. Namazi plotësohet me Theksi i zbukurimit në këtë thënie, rukunë dhe ndenjen. Kurse shenja bie mbi leximin tonë dhe jo mbi me sy nuk mund ta zëvendësojë Kur’anin e Shenjtë. Kështu, zbatimi rukunë. Sidomos për ata që nuk janë i rregullave të texhvidit gjatë leximit udhëtarë. Këtë mendim e mbështet të pasazheve kur’anore në namaz, edhe fakti që, nga të parët tanë të është prej veçorive të njerëzve të devotshëm, nuk na ka mbërritur mëdhenj, sepse kjo nuk ia prish atyre asnjë transmetim, ku të thuhet se përqendrimin. Kurse moszbatimi vendasit mund të falen duke lëvizur rigoroz i këtyre rregullave, është vetëm kokën.”2 tipar i njerëzve të thjeshtë, sepse kjo vepër ia prish atyre përqendrimin.”3 v – Kujdesi në praktikimin e Në librat e texhvidit rregullat e rregullave të texhvidit gjatë leximit ndahen në dy lloje: rregullat leximit të Kur’anit në namaz absolute dhe ato relative. Që në Fetvatë rreth çështjes: krye duhet theksuar fakti që zbatimi a) Mendimi i disa shafiive: rigoroz i çdolloj rregulli të texhvidit Zbatimi i rregullave të texhvidit si ihfaja, është unanimisht vaxhib.4 idhhari, tefhimi, terkiku, idgami, etj., është Ndërkohë që në lidhje me i domosdoshëm. këtë çështje gjendet një detaj i b) Mendimi i disa shafiive rëndësishëm. Në rast se lexuesi të tjerë: Zbatimi rigoroz i rregullave të nuk zbaton rregullat absolute, lind texhvidit nuk është i domosdoshëm, sepse një gabim, që mund të ndryshojë kjo të prish përqendrimin dhe personi nuk kuptimin e fjalës. Ndryshimi i arrin të falet me përsosmëri. 3. Esh-Sha‘rânî, po aty, II, 45. 4. El-Xhezerî, Muhammed. 2001. Vlerësimi i Sha‘raniut: Mandhûmetu’l-mukaddime fîmâ jexhibu ‘ala’l- “Mendimi i parë është në gradën kâri’ en ja’lemh (el-Xhezerijje). Dârul-Mugnî mushedded, kurse i dyti muhaffef. lin-Neshr uet-Teuzî‘, f. 11; Muhajsin, Mendimi i parë bazohet te hadithi i Muhammed Sâlim. 1997. El-Hâdî Sherh Tajjibeti’n-neshr fi’l-kirââti’l-‘ashr. Vëll. III. 2. Shih: Esh-Sha‘rânî, po aty, II, 33-34. Bejrût: Dâru›l-Xhîl, I, 104. 23 Shkenca Islame

kuptimit të fjalës është shkak për Vlerësimi i Sha‘raniut: prishjen e namazit. Por, në rast se “Vlerësimi i parë është muhaffef, nuk zbatohen rregullat relative, lind kurse i dyti mushedded. Tek i treti një gabim, që në përgjithësi nuk gjendet përsëri pak teshdid. Shkaku e dëmton namazin. Edhe Imam që dy imamët e parë nuk këmbëngulin Sha‘raniu, ka përmendur rregullat në përputhshmërinë kohore të nijetit si ihfaja, idhhari, tefhimi, terkiku, me tekbirin fillestar, është se nuk idgami, të cilat gjenden në grupin e gjendet asnjë argument juridiko- rregullave relative. Kështu që, nëse fetar ku të bazohet mendimi. Profeti njerëzit e thjeshtë nuk i zbatojnë këto (a.s.) nga njerëzit dëgjonte vetëm rregulla për shkak të pamundësisë, tekbirin dhe nuk kishte mundësi namazi nuk i prishet me leje të të kuptonte se kur e bënin nijetin. Allahut Dhulxhelal. Kurse mendimi i dytë mund të shpjegohet kështu: tekbiri është vi – Koha e nijetit në namaz shtylla e parë e dukshme e namazit, Fetvatë rreth çështjes: dhe pa ndërtesë nuk mund të ketë a) Mendimi i Imam Ebu shtylla. Personi që fal namaz, në Hanifes dhe Imam Ahmed b. momentin e tekbirit fillestar, kalon Hanbelit: Lejohet që nijeti të shprehet nëpër mend veprimet dhe fjalët e pak para tekbirit fillestar. këtij adhurimi. Kurse mendimet e b) Mendimi i Imam Malikut Kaffalit dhe Imam Neueuiut janë dhe Imam Shafiiut:Koha e nijetit duhet lehtësim për njerëzit e thjeshtë. Dhe të përputhet me tekbirin fillestar, prandaj kjo mund të shpjegohet kështu: kush kryerja e tij përpara ose pas tekbirit nuk e ka dimensionin shpirtëror më të është e mjaftueshme. thellë sesa ai material, mund ta ndiejë c) Mendimi i Kaffâl-it, një në shpirt namazin e tij, që me nijetin prej imamëve shafii: Ndoshta ideja e parë, për shkak të delikatesës është që nëse nijeti i bashkëngjitet tekbirit spirituale që ka. Kurse personat, fillestar, namazi ka nisur. dimensioni material i të cilëve d) Mendimi i Imam mbizotëron përballë dimensionit Neueuiut: Pak a shumë i bashkëngjitet shpirtëror, e kanë më të vështirë të idesë së dy imamëve të parë, duke thënë: arrijnë përqendrimin ideal, që me “Nëse personi nuk është i pavetëdijshëm nijetin e parë, për shkak të trashësisë saqë të mos dallojë cilin namaz është duke së perdes që gjendet në syrin e tyre. nisur, atëherë mjafton afërsia tradicionale5”. Mendimi i parë është për hauasët, Kështu përzgjedh më të lehtën për popullin. kurse i dyti për auamët.”6 Këtu, Imam Sha‘raniu, i ka klasifikuar fetvatë duke pasur 5. Këtu tradicionale do të thotë çfarë quajnë normale njerëzit. 6. Esh-Sha‘rânî, po aty, II, 30-31. 24 Shkenca Islame parasysh mangësitë dhe nevojat b) Mendimi i Imam Ahmed njerëzve. D.m.th., njerëzit e thjeshtë b. Hanbelit: Nëse çorapja është e punuar kanë nevojë të ndiejnë namazin. trashë dhe nuk është aq e hollë sa të tregojë Prandaj, nëse nijetin e bëjnë këmbën, atëherë mund të përdoret si mest, njëkohësisht me tekbirin fillestar, pavarësisht se nuk është prej lëkure. mund të arrijnë një përqendrim më Vlerësimi i Sha‘raniut: të lartë në namaz. “Mendimi i parë është në nivelin teshdid, kurse i dyti mufassal. 3. Mufassal Këtu çështja është e kushtëzuar nga Mufassal e ka prejardhjen nga emërtimi i asaj ç’ka veshim. Nëse rrënja f-s-l, që do të thotë të ndash dy çorapja e veshur hyn në kategorinë gjëra nga njëra-tjetra. Është në trajtën e mestit, pra mund të quhet mest, ismi meful nga forma tef‘îl. Tafsil atëherë lejohet edhe mes’hi mbi të.”9 7 do të thotë të qartësosh, të detajosh. Siç thamë më sipër, mufassali Sipas kësaj, mufassal, do të thotë e nuk është një nivel i tretë. Duke qartësuar, e detajuar. Njëkohësisht, marrë parasysh shembujt e tjerë, mufassal, quhet edhe grupi i sureve kuptohet qartë që mufassali këtu kur’anore duke nisur nga surja Kaf 8 është në nivelin e tahfifit. Pra deri në fund të Kur’anit . mendimi i parë është mushedded, Sha‘raniu termin mufassal e kurse i dyti muhaffef mufassal. përdor më tepër në kuptimin e Me termin mufassal nënkuptohet detajimit. Mufassali nuk është një vetëm që vlerësimi është në vartësi nivel i tretë. Nëse fetvaja e një imami të rrethanave, siç thuhet edhe te apo medhhebi ndryshon në varësi shembulli i mësipërm. të rrethanave, ajo është quajtur mufassal. Për këtë arsye mufassal mund të gjendet si në nivelin teshdid, ii – Namazet kaza të personit po ashtu edhe në nivelin tahfif. që i ka rënë të fikët Fetvatë rreth çështjes: a) Mendimi i Imam Malikut 3.1. Shembuj dhe Shafiiut: Personi, që humb vetëdijen i – Fërkimi mbi çorape Fetvatë rreth çështjes: duke i rënë të fikët për shkaqe jo të a) Mendimi i Imam Ebu ndaluara (mubah), nuk ka detyrim t’i falë Hanifes, Shafiiut dhe Malik b. Enesit: namazet që ka humbur gjatë kohës që ka Nëse çorapja nuk është prej lëkure nuk qenë i pavetëdijshëm. mund të përdoret si mest, pra nuk lejohet të b) Mendimi i Imam Ebu bëhet mes’h (fërkim) mbi të. Hanifes: Nëse periudha e humbjen së vetëdijes zgjat më pak se një ditë, atëherë 7. Ibn Mandhûr, po aty, XI, 521-522. personi duhet t’i falë kazatë. Nëse zgjat më 8. 2005. «Mufassal.» TDV İslâm Ansiklopedisi (TDV Yayınları) XXX: 368, f. 368. 9. Esh-Sha‘rânî, po aty, II, 8. 25 Shkenca Islame tepër se një ditë, atëherë nuk ka detyrim t’i kushte i ka klasifikuar në dy kategori: falë namazet që ka humbur. mushedded ose muhaffef, kurse fetvatë c) Mendimi i Imam e përcaktuara sipas kushteve i ka Ahmedit: Humbja e vetëdijes nuk është renditur në kategorinë mufassal, pengesë për detyrueshmërinë e namazeve sepse, edhe sipas Ebu Hanifes kaza. ekziston vetëm një fetva, vetëm se Vlerësimi i Sha‘raniut: ajo është e lidhur me një kusht të “Mendimi i parë është muhaffef, caktuar. Në rast se humbja e vetëdijes i dyti mufassal kurse i treti mushedded. zgjat maksimumi një ditë e një natë, Argumenti ku bazohet mendimi atëherë veprohet me mendimin i parë është se personi nuk quhet mushedded. Por, nëse zgjat më tepër përgjegjës fetarisht për sa kohë që se 24 orë, atëherë veprohet sipas është i pavetëdijshëm. Argumentimi mendimit muhaffef. Kështu, fetvaja i mendimit të dytë është se nëse e tij, renditet në kategorinë mufassal. humbja e vetëdijes zgjat një ditë e një natë, kazatë falen, pra kemi të 4. Metoda El-Mizan bëjmë me një lloj parambrojtjeje. në hadithet profetike Këtu, në rast se humbja e vetëdijes Sha‘raniu, të njëjtën metodë zgjat një natë e një ditë, kemi të e ka përdorur edhe për të zgjidhur bëjmë me një vështirësi të lehtë që i kontradiktat ndërmjet haditheve ngarkohet individit. Por, ngarkesa e profetike. Në fakt, kjo ngjason më tepër se një dite namaze kaza, do shumë me metodën xhem‘ dhe te’lif, të ishte e tepërt. Kurse në mendimin të metodologjitë së hadithit. Pra, e tretë, vërejmë një parambrojtje të hadithet që në plan të parë duken përsosur. Argumentimi bëhet duke u sikur bien ndesh me njëri-tjetrin, i bazuar në urdhrin, që, në kiamet, prej përshtat për raste të ndryshme11. gjithsecilit namazet do t’i kërkohen Imam Sha‘raniu, për të zgjidhur të plotë. këto lloj kontradiktash, përzgjedh Në fakt, të gjithë mendimet kanë mendimin e Imam Shafiiut, i cili një logjikë të shëndoshë. Vetëm se, thotë: “T’i përshtatësh dy hadithe dijetarëve dhe njerëzve të mëdhenj, për dy rrethana të ndryshme, është i shkon për shtat detyrueshmëria e më mirë sesa të refuzosh njërin prej namazeve kaza. Ndërsa lehtësimi në tyre”. 12 Kështu, ai nuk merr njërin braktisjen e namazeve kaza, është hadith dhe refuzon tjetrin, duke u vepër e auamit.”10 munduar të tregojë dobësinë e tij. Këtu vërejmë, që mendimi mufassal është më afër muhaffefit. 11. Çakan, İsmail Lütfi. 2010. Hadislerde Sha‘raniu fetvatë e përcaktuara pa Görülen İhtilâflar ve Çözüm Yolları. IV. Baskı. İstanbul: İFAV Yayınları., f. 194. 10. Esh-Sha‘rânî, po aty, II, 17. 12. Esh-Sha‘rânî, po aty, I, 262. 26 Shkenca Islame

Njërin hadith e rendit në nivelin ii – Të rimarrësh ujë mushedded, e tjetrin në atë muhaffef. për fërkimin e veshëve Duke pasur parasysh që tema Hadithet në lidhje me çështjen: jonë kryesore nuk është metoda a) Bejhakiu na rrëfen një e Sha‘raniut në klasifikimin e hadith të transmetuar nga Ibn Abasi haditheve, do të japim dy shembuj (r.a): Ibn Abasi (r.a) merrte ujë me thjesht për të dhënë një ide të pëllëmbë, i shkundte duart, fërkonte flokët përgjithshme në lidhje me çështjen.13 dhe veshët, e pastaj thoshte: ‘Kështu merrte abdes Profeti (a.s.)’. 4.1. Shembuj b) Përsëri Bejhakiu na i – Të shprehësh Besmelenë rrëfen një hadith të transmetuar nga në krye të abdesit Abdullah b. Zejd (r.a.): “I Dërguari i Hadithet në lidhje me çështjen: Allahut (a.s.), pasi fërkonte kokën, merrte a) Bejhakiu transmeton në përsëri ujë për të fërkuar veshët”. gradën merfu‘ se Profeti (a.s.) ka c) Ibn Omeri (r.a.) i zhyste thënë: “Nuk quhet abdesi i personit, që duart në ujë, enkas për të fërkuar nuk shpreh emrin e Allahut përpara se të veshët. marrë abdes”. Vlerësimi i Sha‘raniut: b) Në të njëjtën kohë “Në hadithin e parë kemi tahfif, transmeton edhe këtë hadith: kurse në veprimin e Ibn Omerit (r.a.) “Namazi juaj, s’ka për të qenë i plotë, kemi teshdid”.15 përderisa të mos merrni një abdes të Është shumë e qartë, që Imam plotë, siç ka urdhëruar Allahu Teala”. Sha‘raniu i kushton shumë rëndësi Vlerësimi i Sha‘raniut: edhe kontradiktave mes haditheve, “‘Siç ka urdhëruar Allahu’, do të sepse nga 113 faqe që zgjat pjesa e thotë: ‘Siç ka urdhëruar në Kur’an’. hyrjes, 32 prej tyre, ia ka kushtuar Ndërkohë që, Allahu i Madhëruar, pikërisht kësaj çështjeje, duke dhënë kur shpjegon dhe urdhëron shembuj nga shumë tema juridiko- abdesin në Kur’an, nuk e përmend fetare. Besmelenë. Atëherë, sipas hadithit të parë, abdesi ose nuk quhet, ose Përfundim quhet, por jo i përsosur. Kështu Diversiteti dhe kriticizmi, që, në hadithin e parë kemi teshdid, që janë ndjenja të natyrshme të kurse tek i dyti tahfif.”14 njeriut, shpeshherë janë bërë shkak për debate të rënda mes njerëzve. Por, nuk duhet harruar fakti që ne jemi krijesa të pajisura me arsye 13. Për më tepër informacion shih: Gökçe, dhe që janë dërguar në tokë për të “po aty”. 14. Esh-Sha‘rânî, po aty, I, 265. 15. Esh-Sha‘rânî, po aty, I, 265-266. 27 Shkenca Islame jetuar si vëllezër me njëri-tjetrin. burimin e kulluar të sheriatit. Prandaj Ndërkohë, historia na mëson se metoda El-Mizan, na orienton drejt mosmarrëveshjet dhe grindjet nuk mendimit më të saktë, por jo të kanë sjellë asnjëherë paqe dhe vetmit të saktë. vëllazëri. Atëherë, duhet të bëjmë të Në momentin që kjo metodë mundur që prej këtyre kontradiktave, aplikohet edhe te hadithet, që duken diversiteteve dhe grindjeve, që janë sikur bien ndesh me njëri-tjetrin, do një aspekt i pandashëm i njeriut, të të dallojmë, që nuk bëhet fjalë për nxjerrim mësime të vlefshme për të kontradikta, por për vlerësime të ardhmen. gjendjeve të ndryshme, të ndodhura Nga studimi ynë, rezulton se në rrethana të ndryshme. Gjithsecili imami i madh, Abduluehhab Esh- aplikon hadithin që përshtatet më Sha‘rani, është munduar pikërisht të tepër me rastin e tij. arrijë këtë kompromis në veprën e tij Sha‘raniu nuk ka një frymë El-Mizan. përjashtuese. Përkundrazi, ai përkrah Megjithëse në tekstet hyjnore, një metodë gjithëpërfshirëse dhe dijetarët kanë arritur një konsensus konstruktive. Në këtë formë, ai nuk të përgjithshëm, në ndërthurjen e neglizhon as tekstet hyjnore, e as fetvave vërejmë probleme të mëdha. fetvatë e imamëve. Metoda e tij, na mëson që tekstet Imam Sha‘raniu fokusohet te kjo t’i analizojmë në këndvështrime të çështje dhe mundohet që të arrijë ndryshme. Ai na tregon, që, krahas një pajtim. ngjyrës së zezë dhe të bardhë, Gjatë gjithë kësaj vepre, gjenden edhe nocionet gri. Madje Sha‘raniu, duke tërhequr vëmendjen këto të fundit janë shumë më tepër. tek aspektet pozitive të kontradiktave Sha‘raniu, na mëson që t’i dhe te respekti që duhet të kemi shohim çështjet në bazë të zgjidhjes ndaj imamëve, thekson se çdo dhe që kontradiktat mes fetvave të kontradiktë, si ato mes haditheve e imamëve duhen parë në perspektivën si ato mes fetvave, mund të zgjidhen e filozofisë së diversiteteve dhe jo me anë të metodës El-Mizan, pa thjesht si kontradikta juridike. kritikuar e ofenduar askënd. Madje Gjithashtu, personave që bëjnë këtë e ka vërtetuar edhe praktikisht. vazhdimisht pyetjen “Libri hyjnor Sipas Sha‘raniut, nuk mund të është një, Profeti (a.s.) gjithashtu themi që imamët e tjerë e kanë gabim, është një. Si është e mundur që duke u bazuar në idenë se imami që medhhebet janë më tepër se një?”, i ne ndjekim bazohet në burimin e mëson se si ta jetojnë fenë e tyre në kulluar të sheriatit, sepse çdo imam një mënyrë më të shëndetshme e më e bën këtë. Nuk gjendet një imam, të kujdesshme. që të japë fetva në kundërshtim me Allahu di gjithçka më së miri!

28 Shkenca Islame

Bibliografia

«Mufassal» TDV İslâm Ansiklopedisi (TDV Yayınları), 2005, XXX: 368. Ahmed, Ibn Muhammed b. Hanbel. 2001. Musned. Editor: Shu‘ajb el-Arnaûtî ‘Âdil Murshid dhe të tjerë. XLV vëll. Muessetu’r-Risâle. Çakan, İsmail Lütfi. 2010. Hadislerde Görülen İhtilâflar ve Çözüm Yolları. IV. Baskı. İstanbul: İFAV Yayınları. Ed-Dihleuî, Shah Uelijjullah. 2006. Fıkhî İhtilâflarda Ölçü (el-Insâf). Përkthyesi: Musa Hûb. Izmir: Yeni Akademi Yay. El-Xhezerî, Muhammed. 2001. Mandhûmetu’l-mukaddime fîmâ jexhibu ‘ala’l-kâri’ en je’lemh (el-Xhezerijje). Dâru›l-Mugnî li›n-Neshr ue›t-Teuzî‘. El-Xhurxhânî, Sejjid Sherîf. 1983. Kitâbu’t-ta‘rîfât. Editor: Komision. Bejrût: Dâru’l-Kutub el-‘Ilmijje. Esh-Sha‘rânî, Abdulvehhab. 1993. el-Mîzânu’l-kubrâ. Botimi I. III vëll. Bejrût, Liban: Dâru’l-Fikr. Esh-Sharkâuî, Hasan. 1987. Mu‘xhem elfâdhi’s-sûfijje. Kajro: Muessese Muhtâr. Et-Teftezânî, Sa‘duddîn. Pa datë. Sherhu’t-telvîh ‘ala’t-teudîh. II vëll. Maktebe Sabîh bi Misr. Gökçe, Ferhat. 2013. «Fıhkî Hadisler Arasındaki İhtilâfların Çözümünde el- Mîzân Yöntemi.» Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi XIII (II): 7-36. Ibn Ebî Shejbe, Ebû Bekr. 1409 (kalendari hënor). el-Kitâbu’l-musannef fi’l-ehâdîth ue’l-âthâr. Editor: Kemâl Jûsuf el-Hût. VII vëll. Rijâd: Mektebetu’r-rushd. Ibn Mandhûr, Muhammed Ebu’l-Fadl. 1414 (kalendari hënor). Lisânu’l-‘arab. Botimi III. XV vëll. Bejrût: Dâr Sâdir. Karaj, Elton. 2014. “Imam Sha‘raniu dhe qasjet e tij në Jurisprudencën Islame”, Zani i Naltë (Botimet e KMSH) IX: 15-26. Komision. 2003. el-Munxhid fi’l-luga ue’l-a‘lâm. XL. Bejrût: Dâru’l-meshrik. Muhajsin, Muhammed Sâlim. 1997. el-Hâdî Sherh Tajjibeti’n-neshr fi’l-kirââti’l-‘ashr. Vëll. III. Bejrût: Dâru›l-Xhîl. Sha‘bân, Zekijjuddîn. 2005. İsâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlu›l-Fikh). Përkthyes: İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yay. Uludağ, Süleyman. 1991. «Avam.» TDV İslâm Ansiklopedisi (TDV Yay.) IV: 105- 106. Uludağ, Süleyman. 1997. «Havâs.» TDV İslâm Ansiklopedisi (TDV Yayınları) XVI: 517.

29 Studime

Nga Imam Aliu te Salahedin Ejjubiu, nga Emir Abdul-Kaderi te Hasan Riza Pasha... (Pjesa e II-të) “Vërtet, tek i Dërguari i Zotit keni shembull të shkëlqyer” (33:21)

Fatos Kopliku, M.S., Washington DC, SHBA

Abstrakt Ndër përvojat e jetës njerëzore, lufta është me shumë gjasë sprova më e vështirë e vetëpërmbajtjes, e kryerjes së detyrës pa shkelur cakun, e aq më tepër një arenë ku dikush mund edhe të jetë i mëshirshëm; sprovë e vështirë vërtet, por jo e pamundur. Urdhrat kalorësiakë të Mesjetës Klasike të Evropës ishin praktikisht vëllazëri murgjish me shpatë. Jeta e tyre ishte e gdhendur nga një sërë rregullash të rrënjosura në shpirtmërinë kristiane, ndërsa ia kishin dedikuar jetën shërbimit ushtarak. Në thelb, ata përpiqeshin të brendësonin natyrën askete të Krishtit në sferën marciale të jetës e të vepronin si Krishti nëse ai do të kishte përdorur shpatën. Në mënyrë shumë të ngjashme, karakteri i mjeshtrave samuraj ka qenë tërësisht i mbrujtur nga Budizmi, dhe në thelb synimi ishte brendësimi i natyrës askete të Budës (i cili, sikurse Krishti, nuk përdori shpatë në jetën e vet) në jetën e luftëtarit. Po ashtu, në Islam vëllazëritë e përshpirtshme marciale (futuwwa) kanë qenë të pranishme që në kohët më të hershme, me rregulla qartësisht të kodifikuara sipas normave islame. Por, ndryshe nga Krishti apo Buda, Profeti Muhamed (a.s.) ka dhënë direkt shembullin e vet edhe në këtë përvojë të jetës njerëzore, dhe në këtë shkrim do të shohim disa mishërime historike të kësaj norme profetike.

30 Studime ë pjesën e parë e deklaratave e veprave të shumë identifikuam militantëve të sotëm që pretendojnë Nngjyrosjen dhe se përfaqësojnë e mbrojnë Islamin. dominimin e perspektivës kristiane nga Krishti – një figurë madhore Emir Abdul Kader Xhezairi profetike që shmangu punët e (1808 – 1883) botës duke u kredhur tërësisht në Para se të flasim mbi figurën botën e brendshme shpirtërore – si e Emir Abdul Kaderit – një sharîf vështirësinë kryesore të kristianëve (pasardhës i Profetit), dijetar e në rrokjen e mundësisë së një mendimtar, njeri me prani e bujari shenjtori apo profeti që ishte edhe shpirtërore të pamohueshme siç luftëtar, meqë sfera marciale shpesh edhe do ta shohim nga dëshmitë shihej, dhe jo krejt pa të drejtë, si diçka e vetë evropianëve – që nga viti në antitezë me shpirtëroren. Por, 1830 deri në vitin 1847 udhëhoqi ashtu si Davidi (Daudi) e Solomoni qëndresën algjeriane kundër (Sulejmani), profetët madhorë të agresionit kolonialist francez, është Dhiatës së Vjetër, si Rama e Krishna me vend të ndalemi pak tek ideja në Hinduizëm, apo Dakanawida e eksportimit të ‘demokracisë’, i indianëve të Amerikës, po ashtu ‘progresit’, e ‘zhvillimit’ nëpër botë. edhe Profeti Muhamed përmbushi Ajo serviret sot si kasaveti numër në harmoni të plotë obligimet si një që lë pa gjumë një numër jo të autoritet shpirtëror e tokësor, duke vogël politikanësh, biznesmenësh, përfshirë edhe sferën e luftës. Kjo analistësh, akademikësh, ekono- e fundit duhet shmangur gjer sa të mistësh, etj., etj. Në shekullin e shteren të gjitha mundësitë, por nëse XIX ky kasavet quhej ndryshe. Ai do të luftohet, atëherë duhet të jetë njihej si ‘misioni qytetërues’ (mission brenda rregullave e normave, shkelja civilisatrice) apo ‘barra e njeriut të e të cilave çligjëron automatikisht bardhë’ (white man’s burden). Kjo e çdo luftë në emër të fesë. Diçka jo fundit i referohet titullit të poemës e lehtë për t’u arritur, por kjo është së Rudyard Kipling-ut shkruar norma e vendosur nga Profeti. Ne më 1899, e cila që atëherë falë sollëm katër shembuj historikë që përmbajtjes së saj është bërë simbol e mishëruan këtë normë profetike, i racizmit eurocentrist dhe aspiratave Imam Aliun e Salahedin Ejjubiun që perëndimore për të dominuar pjesën i trajtuam në pjesën e parë, dhe Emir tjetër të botës. Në vitin 1830 Franca Abdul Kaderin e Hasan Riza Pashën filloi një mision të tillë “qytetërues” që do t’i trajtojmë më poshtë. Në të në Algjeri, i cili përshkruhet në këtë njëjtën kohë këto shembuj duhet të mënyrë nga Dr. Bodichon: shërbejnë si pikë referimi në gjykimin

31 Studime S’ka rëndësi shumë nëse Franca se në një krahinë “të gjitha fshatrat, në administrimin politik del ndonjëherë mbi 200, u dogjën, të gjitha bahçet jashtë kufijve të parimeve morale bazë; e u shkatërruan, të gjitha pemët e rëndësishme është që ajo të themelojë një ullinjve u prenë.”3 Ndërsa një raport koloni të qëndrueshme, e kjo si rrjedhojë i Komisionit Hetues Qeveritar i vitit do të sjellë qytetërimin evropian në këto 1883 pranon haptazi: vende barbare; kur një projekt që Kemi masakruar edhe njerëz që është në të mirën e njerëzimit duhet kishin lejekalime franceze, me sebep të zbatohet, rruga më e shkurtër dyshimi premë në fyt popullsi të tëra që është më e mira. Tani, rruga më e më vonë dolën krejt të pafajshme, çuam shkurtër është terrori...1 në gjyq burra të famshëm për shenjtërinë Në letër ky është projekti, e tyre, burra të përnderuar, vetëm se patën kuptohet, “për të mirën e njerëzimit”. guximin të na dilnin përpara për të zbutur Ndërsa në terren ndodhin këto: konti tërbimin tonë duke ndërmjetësuar në emër d’Hérisson rrëfen në librin e tij La të bashkatdhetarëve të tyre të gjorë; kishte chasse à l’homme (Gjuetia e njeriut), jo pa njerëz [tanët] për t’i dënuar e njerëz të brejtje ndërgjegje, se “ne sillnim fuçi civilizuar për t’i ekzekutuar ata.4 të mbushura me veshë të prerë, dy Adolphe Vilhem Dinesen, një nga dy…” çmimi i një çifti veshësh oficer danez që edhe pse iu bashkua arabë ishte dhjetë franga, ndërsa si vullnetar Ushtrisë së Afrikës dhe u “gratë e tyre ishin pre perfekte.”2 dekorua me çmimin Nder i Legjionit, Dy gjeneralët kryesorë francezë në s’e fsheh mendimin e tij në lidhje me Algjeri, Bugeaud dhe St. Arnaud, sjelljen e ushtrisë franceze: “është për në një nga raportet e tyre tregojnë më tepër tipike që, sa herë francezët shkelin në Afrikë pemët zhduken, 1. W. B. Quandt, Revolution and Political burimet thahen, banorët marrin Leadership: Algeria, 1954-68 (Cambridge: arratinë dhe mbetet veç një djerrinë. MIT Press, 1969), f. 4. Cituar në esenë e Francezët dinë si të pushtojnë, po Reza Shah-Kazemit, From the Spirituality 5 of Jihad to the Ideology of Jihadism në librin jo si të ruajnë.” Kjo është një tablo Islam, Fundamentalism, and the Betrayal of Tradition (Revised and Expanded), ed. 3. Roger Murray dhe Tom Weingraf në Joseph Lumbard (Bloomington: World The Algerian Revolution, New Left Review Wisdom, 2009). Në këtë përmbledhje me (London, December 1963), No. 22, f. 23. ese nga akademikë perëndimorë myslimanë 4. Roger Garaudy, Un dialogue pour les identifikohen dhe analizohen me rrënjë civilisations (Paris: Denoël, 1977), f. 10. Cituar shkaqet e fundamentalizmit islamik nga në Reza Shah-Kazemi, Spirituality, f. 131. këndvështrime të ndryshme. 5. A. V. Dinesen, Abd-el-Kader et les Relations 2. Rashid Messaoudi, Algerian-French entre les Français et les Arabes en Afrique du Relations, 1830-1991 në Algeria-Revolution Nord (Algiers: Editions Anep, 2001), f. 44. Revisited, ed. Reza Shah-Kazemi (London: Cituar në Ahmed Bouyerdene, Emir Abd el- Islamic World Report, 1997), ff. 6-46. Kader: Hero and Saint of Islam (Bloomington: 32 Studime e përvojës së agresionit kolonialist Çdo arab që zë rob një ushtar francez6 – apo “misionit qytetërues”, francez do të paguhet tetë douros… çdo siç pretendonin ata – ndaj popullatës arab që ka nën zotërim një francez është algjeriane, agresion i cili arriti i detyruar ta mirëtrajtojë… Në rast se i përmasa të tilla sa mendimtari zëni rob ankohet për keqtrajtim, arabi do e reformatori francez Prosper të humbasë të drejtën e çdo shpërblimi.9 Enfantin do të shprehej se “Algjeria Përkujdesja ndaj ushtarëve tani më indinjon, ose të paktën më francezë të zënë rob ishte hiç më bën të dua veç Algjerinë e arabëve pak se e jashtëzakonshme duke e të skuqem nga turpi për francezët pasur parasysh krimet sistematike tanë. Sinqerisht besoj se sikur të të ushtrisë franceze ndaj popullatës kisha sadopak dell luftëtari, do të civile, kur ndjenjat e hakmarrjes që shkoja e bashkohesha me Abdul vlonin në shumë algjerianë, të cilët Kader-in e do t’i ofroja gjakun tim kishin humbur të afërmit e tyre, për t’i shpartalluar këta qytetërues të mund të shpërthenin natyrshëm. vetë-shpallur.”7 Ky kujdes nuk ishte assesi pjesë e Rrethuar nga kësisoj mizorish ndonjë përpjekjeje për të predikuar kushdo mund të bjerë në dëshpërim apo detyruar konvertimin e të dhe ta lërë arsyen e sjelljen në dorë të burgosurve, diçka që do të ishte ndjesisë së hakmarrjes, ndjesisë për shkelje flagrante e udhëzimit kur’anor t’u përgjigjur me të njëjtën monedhë.8 se “nuk ka shtrëngim në fe” (2:256), Por Emir Abdul Kaderi përballë dhe nëse nevojitet shembull, murgu krimeve e barbarisë së ushtrisë Suchet pohon se Emiri vetë dha kolonialiste franceze përgjigjet me urdhër për dënimin me pesëdhjetë dinjitet duke shpallur se: shkopinj të një arabi që i kishte thënë një kristiani të konvertohej10. Emiri jo vetëm u kujdes duke i mbrojtur World Wisdom, 2012), f. 45. e ushqyer ata, por edhe duke sjellë 6. Në fakt nuk është unike për Algjerinë por është shumë e ngjashme me përvojën priftërinj në kamp për mirëqenien kolonialiste kudo në botë, qoftë nga e tyre shpirtërore, siç dëshmon një anglezët, belgët, italianët apo holandezët. letër dërguar Peshkopit të Algjerisë, 7. Nga parathënia e përkthyesit Michel Monsinjorit Dupuch.11 Ndërsa gratë Habart në Charles H. Churchill, La Vie d’Abd el Kader (Algiers: Sned, 1991), f. 8. 9. Mohamed Chérif Sahli, Abdelkader- Cituar në Bouyerdene, Hero and Saint, f. 94. Le Chevalier de la Foi (Algiers: Enterprise 8. E kemi parë dhe e shohim sot këtë dukuri algérienne de presse, 1967), f. 131-2. Cituar në shumë vende ku ka shtypje – Palestina në Shah-Kazemi, Spirituality, f. 131. doemos vjen ndërmend – por në Islam nuk 10. Abbé Suchet, Lettres édifiantes et curieuses ka as një lloj justifikimi, as edhe një, për sur l’Algérie (Tours: Mame, 1840), f. 356. vrasjen apo lëndimin e civilëve, pavarësisht Cituar në Bouyerdene, Hero and Saint, f. 98. nga vuajtjet e padrejtësia. 11. Ibid., f. 99. Është e rëndësishme të 33 Studime e rëna rob i la nën kujdestarinë e Sidoqoftë, në thelb, mirëtrajtimi nënës së vet në një çadër të ruajtur i të burgosurve dhe i të zënëve rob paprerë ndaj çdo ngacmuesi të është praktikë e vetë Profetit të mundshëm. Islamit. çdo besimtar e besimtare Nuk është për t’u habitur duhet të mbrojë e përkujdeset për të se shumë nga ish-të burgosurit rënët rob, jetimët e të pambrojturit, përqafuan Islamin, e shumë syresh, siç udhëzon ajeti kur’anor: “për kur u liruan, vendosën t’i shërbenin dashuri të Tij ushqejnë nevojtarin, jetimin Emirit. Zoti de Marandol, një e të zënin rob” (76:8). Kjo vjen ngaqë ish-i burgosur i Emirit thotë se të tre – nevojtari, jetimi, e i zëni rob “Abdul Kaderi u soll me mua me – janë krejtësisht pa mbrojtje e në një shpirtgjerësi që nuk do ta gjeja mëshirë të kujtdo. Si rrjedhojë ata në vendet më të qytetëruara të shihen si mundësi që Zoti ua ofron Evropës.”12 Duhet përmendur që, njerëzve me u përsosë duke ushtruar edhe pse francezëve (e jo vetëm) mëshirën. Mos me shfaqë mëshirë do u është dukur e mahnitshme kjo të thotë mohim i gjendjes normative sjellje e Emirit ndaj të zënëve rob të të qenët njeri sepse, sipas Islamit, e robinja, ai nuk ishte i vetmi. mëshira është domosdoshmëri Oficerët e tij si Bu-Hamedi apo pa kushte. Madje, siç e shpreh Ben Arashi ishin burra fisnikë, Dr. Shah-Kazemi, mëshira është ndërsa Sidi Embarek ben Alal “domosdoshmëri ontologjike”14; ishte, siç shprehet koloneli a nuk është çdo fillesë në emrin e Charles Henry Churchill, “një Zotit, Të Mëshirshmit, Mëshiruesit pasqyrë e mahnitshme e shpirtit të (Bismilahi Rrahman-i Rrahim)?; a komandantit”, të cilit shumë nga të nuk thotë Kur’ani që “Mëshira Ime zënët rob, pasi u liruan, i dhuruan përfshin gjithçka” (7:156)?; a nuk thotë revolverë në shenjë nderimi e Kur’ani “Thirrni Allahun ose thirrni të respekti.13 Mëshirshmin (Rrahmanin)” (17:110), nënvizohet se kjo praktikë e Emirit, duke e vënë emrin suprem të Zotit, përkujdesja ndaj nevojave shpirtërore të të Allah, në një rang me atë Rrahman? burgosurve, do të institucionalizohej me Si rrjedhojë I Mëshirshmi mund ta anë të konventave ndërkombëtare vetëm dërgonte Profetin Muhamed, e në disa dekada më vonë. fakt çdo profet, vetëm si “mëshirë 12. Alexandre Bellemare, Abd-el-Kader, sa vie politique et militaire (Paris: Hachette, 1863), p. për mbarë njerëzimin” (21:107). Në 328. Cituar në ibid., f. 102. Islam, Pejgamberi është përsosuria 13. Charles Henry Churchill, The Life of e aktualizuar e njeriut, shembulli i Abdel Kader (London: Chapman and Hall, Njeriut Universal (insan-i kamil) për 1867), f. 212. Revolveri, apo arma personale, çdo mysliman e myslimane, që nga si dhuratë është shenjë e lartë respekti dhe nderimi mes ushtarëve. 14. Shah-Kazemi, Spirituality, f. 123. 34 Studime shenjtorët e gnostikët15 e deri te Përshkrimet e ushtarakëve, dyqanxhiu i thjeshtë. Ekzaktësisht politikanëve dhe klerikëve evropianë kjo përsosuri e aktualizuar – Unë që e patën takuar Emirin e jam të Dëgjuarit me të cilin dëgjon, të konfirmojnë këtë harmoni cilësish Vështruarit me të cilin shikon, Dora me të skajshme tek ai. Arkeologu dhe të cilën rrok dhe Këmba mbi të cilën ecën16 filologu Louis-Adrien Berbrugger – e kthen njeriun në instrument dhe thotë se ai i kujton figurat e murgjve mëkëmbës (khalif) të Zotit në tokë. të Mesjetës, ama të “murgjve- E ky aktualizim i përsosurisë arrihet luftëtarë që gjinden më shpesh me anë të kultivimit në harmoni të në mes të britmës së zhurmshme plotë mes mëshirës dhe drejtësisë të fushë-betejës sesa në kthinat e ku gjithmonë sipas modelit Hyjnor heshtura të manastireve.”18 Duka mëshira ka përparësi; kujtojmë se, i Orleansit, Princi Ferdinand Filip, mbi Fronin Suprem të Zotit (Arsh), përshkruan përbuzjen e Emirit ndaj shkruhet “Mëshira Ime i paraprin topave të artilerisë franceze, në një Zemëratës”17. Përsosuria është pika betejë afër Maskerasë, vendlindjes ku skajet prehen natyrshëm në së tij, ndërsa “bajraktari e sekretari i harmoni. tij ranë krah tij, ai krenar që ishte në shënjestër të zjarrit kalëronte kalin e 15. Në Islam, koncepti i shenjtorit sigurisht tij të zi avash avash, duke shpërfillur është i pranishëm. Megjithatë, termat me vetëbesim-fatalizmin e tij aftësinë për shenjtorët kanë nuanca që theksojnë e topçinjve, të cilët u detyruan t’ia prioritetin e intimitetit (uns) me Zotin, e si admironin trimërinë.”19 Dinesen, rrjedhojë fjala eulija, apo mik/e i/e Zotit; dhe njohjen e Zotit, e si rrjedhojë fjala arif që oficeri danez, vëren se “Gjurma e mund të përkthehet si ‘gnostik’, apo “njeri autoritetit religjioz, që buron nga që njeh’ (të kihet parasysh se fjala greke rangu i tij si marabut20, është shumë ‘gnosis’ (γνῶσις), ndan të njëjtën rrënjë me fjalën sanskrite ‘jñāna’, me atë në anglisht 18. Louis-Adrien Berbrugger, Voyage au camp ‘know’, e atë në shqip ‘njohje’). Njeriu âsht d’Abd-el-Kader, La Revue des Deux Mondes du ajo çka njeh – gnostiku (arif); dhe njeh në 15 aout 1838 (Toulon: Impr. E. Aurel, 1839), sajë të asaj çfarë âsht – shenjtori. Në thelb f. 48. Cituar në Bouyerdene, Hero and Saint, këto përkojnë e janë një; por në rastin e parë f. 52. theksi është te njohja, në të dytin është te të 19. Paul Azan, L’Emir Abdel Kader 1808- qenët. Njerëzit e përsosur në Islam quhen 1883, du fanatisme musulman au patriotisme ‘gnostikë’, në Krishterim ‘shenjtorë’; njeriu français (Paris: Hachette, 1925), f. 62. Cituar kur e njeh Zotin nuk mund të mos ta dojë, në ibid., f. 46. e kur e do Zotin nuk mund të mos ta njohë. 20. ‘Marabut’ është fjalë që në viset e E para është perspektiva e dijes theksuar në Afrikës Veriore përshkruan dijetarët e fesë, Islam, e dyta është perspektiva e dashurisë udhëheqësit shpirtërorë, e nganjëherë edhe theksuar në Krishterim. dervishët shëtitës. Në këtë rast statusi i 16. Hadith, Buhari, Rikak 37. Emirit si ‘marabut’ i përgjigjet atij të dijetarit 17. Hadith, Sahih Muslim 37. të fesë e udhëheqësit shpirtëror. Duhet të 35 Studime më e dallueshme se ajo e autoritetit atë të Krishtit. Çfarë i mahniste ishte ushtarak (si prijës). Nuk është gabim kombinimi i autoritetit ushtarak e krahasimi i tij me përshkrimet e shpirtëror, sepse për perëndimorët Krishtit që na ka përcjellë tradita (e këto janë vështirë të përputhen. Por, krishterë)”21. Ndërsa vetë gjenerali siç e thamë edhe më lart, Profeti Bugeaud, kundërshtari kryesor i tij, Muhamed është mishërim i kësaj e përshkroi në këtë mënyrë kur e përputhjeje, dhe për myslimanët takoi në brigjet e lumit Tafna në vitin nuk është diçka e pazakontë por një 1837: “Ai është i zbehtë dhe i ngjan normë për t’u aspiruar. portretit që shpesh jepet për Jezu Më 1847, pas 16 vitesh qëndrese, Krishtin. Në tërësi çehrja e tij është Emiri u detyrua të dorëzohej në e një njeriu të devotshëm.”22 Po këmbim të premtimit që ai të lejohej kështu, më 1847, pas dorëzimit të tij, të shkonte në Aleksandri. Shteti Duka i Aumale-së, Henri d’Orléans, francez do ta pranonte ofertën, e përshkruan kështu Emirin: “Në duke dërguar Gjeneralin Louis de tërësi, figura e tij lë mbresën e Lamoricière si përfaqësues, por thjeshtësisë që rizgjon në kujtesë refuzoi ta mbante premtimin duke imazhin tradicional të Krishtit.”23 e syrgjynosur Emirin në Francë Është më se normale që për katër vjet, deri në vitin 1852. evropianët e krishterë të shihnin te Ai u lirua, pasi u betua që nuk do një shenjtor mysliman, që i përket të kthehej më në Algjeri, dhe më universit abrahamik të feve, imazhin 1855 u vendos përfundimisht në e modelit të tyre të shpirtshmërisë, Damask, atëherë pjesë e Perandorisë nënvizohet se Emiri ishte gjithashtu një Osmane. Çfarë ndodhi në vitin 1860 nga dijetarët e rangut më të lartë; të shihet në Damask lidhet direkt me temën Michel Chodkiewicz, The Spiritual Writings of tonë. Amir Abd al-Kader (Albany: State University Edhe në atë kohë, jo shumë of New York Press, 1995). Ai ishte ndryshe nga sot, Fuqitë e Mëdha gjithashtu udhëheqës shpirtëror i tarikatit kadiri, sikurse edhe i ati. me ndërhyrjet e tyre shkaktuan 21. A. V. Dinesen, Abd-el-Kader et les Relations vuajtjen e dhimbjen e mijëra të entre les Français et les Arabes en Afrique du krishterëve24 në Lindjen e Mesme, Nord (Algiers: Editions Anep, 2001), f. 136- duke përdorur sebepin e mbrojtjes 7. Cituar në Bouyerdene, Hero and Saint, f. së komuniteteve të tyre për të 47. 22. Nga një letër dërguar Kontit Mollé, kryetar i qeverisë dhe ministër i punëve të 24. Edhe në Irakun e Sirinë e sotme të jashtme, cituar nga Paul Azan, L’Emir Abd krishterët autoktonë po vuajnë ndërhyrjet e el Kader, f. 95. Cituar në ibid., f. 50. jashtme duke u bërë shkak për t’u shënjuar 23. A. E. H. Carette, L’Univers pittoresque nga ekstremistët, apo thjesht plaçkitësit që (Paris: Firmin Didot Freres, 1850), f. 346. s’e kanë për gjë të abuzojnë me fenë për Cituar në ibid., f. 51. përfitimin më të vogël material. 36 Studime zgjeruar ndikimin e interesave të Më 10 korrik 1860, një turmë tyre. Më 1860, manovrat politike e tillë arriti edhe para portave të të Francës, Anglisë e Rusisë çuan shtëpisë së Emirit duke i kërkuar që në luftë civile në krahinën e Sirisë, të dorëzonte kristianët, e duke i thënë e cila arriti kulmin me konfliktin se dikur ai vetë kishte vrarë kristianë. e përgjakshëm mes duruzëve e Kësaj turme Emiri u përgjigjet se kristianëve maronitë. Emiri në “[n]ëse kam vrarë kristianë… ka atë kohë bënte jetë thellësisht qenë sipas ligjit tonë, ndaj kristianëve shpirtërore dhe intelektuale, duke që kishin marrë armët kundër fesë shkruar trajtesa e komentime të sonë.”27 Ai vazhdon: “A është sot Kur’anit, Hadithit, dhe redaktuar ditë beteje që ju jep të drejtë të e zbërthyer veprat e Ibn Arabiut25. vrisni njerëz? Kaq poshtë keni rënë? Kur mori vesh për ngjarjet, e A nuk thotë Zoti se kush vret një sidomos për sulmin ndaj civilëve të pafajshëm është njësoj sikur të në lagjet kristiane të Mejdanit26 e vrasë gjithë njerëzinë?”28 (5:32). Bab Thouma-së, ai me shpurën e tij Kur turma refuzoi t’u vinte vesh besnike doli për të marrë në mbrojtje fjalëve dhe filloi të kërcënojë që ai t’i e strehuar në shtëpinë e vet çdo dorëzojë kristianët që po strehonte, kristian që mund të gjente. Situata sytë e Emirit flakëruan, dhe për herë kishte dalë jashtë çdo kontrolli të parë qysh se pat lënë Algjerinë dhe banda kusarësh, plaçkitësish ndjeu mundësinë e një beteje. Pasi u e kriminelësh po mësynin lagjet e përgjigjet se kristianët ishin mysafirët krishtera të Damaskut. e tij dhe se asnjë syresh nuk do t’u dorëzohej sa të ishin gjallë ai dhe 25. Të shihet Michel Chodkiewicz, The besnikët e tij, u drejtohet burrave Spiritual Writings of Amir Abd al-Kader të tij: “Magribinët29 e mi, le t’ju (Albany: State University of New York shëndohen zemrat sepse thërras Press, 1995). Për Ibn Arabiun të shihet Zotin dëshmitar që do të luftojmë studimi nga William C. Chittick, një nga ekspertët e tij në Perëndim, Ibn Arabiu: për një kauzë po aq të shenjtë sa ajo Trashëgues i Profetëve, shqip. & par. Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, 2012). 26. Në fakt shumë familje të mëdha 27. Cituar në Charles Henry Churchill, The myslimane ndërhynë dhe frenuan masakrën Life of Abdel Kader, f. 314. në lagjen Mejdan, dhe pjesa dërrmuese e 28. Cituar në Alexandre Bellemare, Abd el- turqve (në fakt, turq dhe kombësi të tjera) Kader, f. 444. Cituar në Bouyerdene, Hero jo vetëm që nuk mori pjesë në masakra and Saint, f. 117. por ndihmoi kristianët maronitë; të shihet 29. ‘Magrib’ do të thotë ‘perëndim’ dhe i Richard Edwards, La Syrie (1860-1862) korrespondon viseve perëndimore të Islamit (Paris: Amyot Librarie Editeur, 1862), f. në Afrikën Veriore, Algjeri e Marokun e 176-9. Cituar në Bouyerdene, Hero and Saint, sotëm, dhe ‘magribinë’ janë quajtur banorët f. 109. nga ato vise (shënim i autorit). 37 Studime që luftuam dikur!”30 Turma mori Lincoln-i i dërgoi një çift koburesh arratinë me të dëgjuar këto fjalë. të gdhendura, Britania e Madhe një Për pesë ditë e net me radhë pushkë të larë në ar, e shumë të tjerë Emiri, me tre djemtë e tij, Muhamedin, shkruan artikuj e i dërguan letra32 Muhjidinin dhe Hashimin, dhe rreth mirënjohjeje. dyzet besnikë magribinë, shpëtuan e Arsyen pse Emiri veproi si veproi strehuan në banesën e tij me mijëra e thotë qartë ai vetë. Kur Peshkopi kristianë – 15 mijë sipas kolonelit i Algjerisë, Louis Pavy, e përgëzoi Charles Henry Churchill – përfshirë për veprën e tij Emiri iu përgjigj: të gjithë ambasadorët e diplomatët “E mira që u bëmë kristianëve qe evropianë, duke i përcjellë më vonë diçka që ishim të obliguar ta bënim, në kështjellën e qytetit nën mbrojtjen në sajë të besnikërisë sonë ndaj e guvernatorit turk Ahmed Pasha. Sheriatit”33. Ndërsa në një letër Koloneli e përshkruan kështu këtë dërguar Perandorit Napoleon III, ngjarje: duke e falënderuar për dekoratën e Të gjithë përfaqësuesit e qeverive Legjionit të Nderit ai shkruan se “[a] kristiane që banonin në Damask, pa ta që kanë kryer akte të dënueshme asnjë përjashtim, ia kanë jetën borxh 32. “Situata që pat shpërthyer (në Damask) atij. Ç’kismet i çuditshëm e i padëgjuar! e shtyu algjerianin e syrgjynosur në kërkim Një arab merr nën mbrojtje fisnikërinë të një procesi dialogu dhe të kujtdo që, si e dhunuar të Evropës. Një pasardhës i ai, ndante idealet e paqes dhe vëllazërisë. Profetit strehon e mbron Nusen e Krishtit!31 Në këtë kontekst duhet të shihet lidhja e Lajmi mori dhenë dhe në gusht Emirit me Frankmasonët. Në vjeshtë të vitit 1860, kur ndodhi kontakti i parë, ai të vitit 1860 Journal officiel shpall kishte veç njohuri të pakta për organizatën. dekretin për dekorimin e Emirit nga Parimisht, lidhja me ta u bë në bazë të një Franca me Kryqin e Madh të Urdhrit letre të shkurtër... me përmbajtjen e së Perandorak të Legjionit të Nderit. cilës ai nuk mund të mos pajtohej: “Parimi Rusia e dekoron me Kryqin e Madh moral i Frankmasonërisë është ekzistenca e Zotit dhe pavdekshmëria e shpirtit, dhe të Shqiponjës së Bardhë, Greqia baza e veprimeve të tyre është dashuria me Kryqin e Madh të Shpëtimtarit, për njerëzimin, toleranca, dhe vëllazëria Perandoria Osmane me Urdhrin universale.”” Bouyerdene, Hero and Saint, Mexhidije të Klasit të Parë, Vatikani f. 196-8. Autori shton se kur Emiri vizitoi me Urdhrin e Piut IX. Abraham Francën në vitin 1865, ai i këputi lidhjet me Frankmasonët pasi u bind se ata nuk ishin të interesuar në njohjen e shpirtmërisë islame, 30. Boualem Bessaïeh, Abdelkader a ̀ Damas et por po kërkonin përfaqësues myslimanë për le sauvetage de douze mille chretienś (Itineraires,́ të shtrirë influencën e tyre në Lindje. 2003) no. 6, f. 90. Cituar në Shah-Kazemi, 33. Fjalë e Peshkopit të Algjerisë, Monsenjor Spirituality, f. 133. Henri Teissier cituar në Le sens du dialogue 31. Charles Henry Churchill, The Life of inter religions (Itineraires,́ 2003) no. 6, f. 47. Abdel Kader, f. 318. Cituar nga Shah-Kazemi, Spirituality, f. 134. 38 Studime janë në Islam sa për emër dhe nuk nën krahët e mirësisë e mëshirës; se dinë të dallojnë të mirën nga e penguat ata që morën armë kundër liga.”34 Ndryshe nga deklaratat e disa vullnetit të Zotit të Madhnueshëm…, të “ekspertëve” të sotëm të Islamit, lëvdova siç vetë Zoti i Madhnueshëm do t’ju ose pretendimet e militantëve të lëvdojë në atë ditë kur as malli e mylku, e vetëshpallur “muxhahidë” – s’është as fëmijët s’do t’u bëjnë dobi (3:10). Në të për t’u çuditur se këto dy grupe bien vërtetë, ju keni vënë në jetë fjalët e të Dërguarit dakord në atë se Islami nënkupton të Zotit të Madhnueshëm, duke dëshmuar forcë – se çfarë është Islami e si mëshirën për robtë e Tij të thjeshtë, e duke u duhet të vihen në jetë mësimet e tij, vënë cak atyre që s’do ta pranonin shembullin tjetër gjë shkruhet te letra që Shejh e tij fisnik. Zoti na mbrojtë prej atyre që Shamili35 i Dagestanit, një lider shkelin ligjet e Tij!37 shpirtëror që udhëhoqi për 25 vjet Të vihet re se Imam Shamili qëndresën ndaj Rusisë së Carit, i i thotë Emirit që me mbrojtjen e dërgoi Emirit pasi mori vesh ngjarjet kristianëve të Damaskut ai ka “vënë në e Damaskut: jetë fjalët e të Dërguarit”. Emiri do t’i Dije se kur më ra në vesh ajo çfarë përgjigjej me këto fjalë, të cilat do të është e neveritshme të dëgjohet, dhe e ulët për përshkruanin më së miri edhe shumë natyrën njerëzore – e kam fjalën për ngjarjet nga ngjarjet e kohëve të fundit: e fundit në Damask në lidhje me kristianët e Në të vërtetë, ligji jonë (Sheriati) është muslimanët, ku këta të fundit ndoqën një të pohim i të gjitha vlerave, të cilat i rrokin padenjë për ndjekës të Islamit… një hije më virtytet ashtu siç rrok gjerdani qafën… trazoi shpirtin… Por kur e mora vesh se kishit Kur mendojmë se sa pak janë njerëzit e strehuar dhimmi-të36 (ata nën mbrojtje) vërtetë të fesë, kur njeriu sheh ca xhahilë që kujtojnë se parimi i Islamit është ngurtësia, 34. Letër në adresë të Napoleon III, ashpërsia, teprimi e barbaria, atëherë është Paris, Ministere de Afaires Entrangeres, koha të përsërisim këto fjalë: “Durimi është i Correspondance politique des consuls, bukur dhe Zoti është burimi i çdo ndihme.”38 Turquie, Damas, vol. 6, fol. 70. Cituar në Bouyerdene, Hero and Saint, f. 116. (“Sabrun xhemijl wa’Llahu l-musta’an”) 35. Imam Shamili (1799-1871) në shumë (12:18). aspekte ndoqi të njëjtën rrugë si Emiri. Si Emiri, Imami ishte udhëheqës shpirtëror i unanimisht në historiografinë shqiptare. vëllazërisë së një tarikati (nakshibendi) dhe Kjo taksë hiqet në rast se jo-myslimanët udhëhoqi për 25 vjet rezistencën ndaj Carit pranojnë të shërbejnë në ushtri. Në viset të Rusisë nga viti 1834 deri më 1859. Të dy, shqiptare ka pasur kontigjente mirditorësh, gjithashtu, kaluan vitet e fundit të jetës në p.sh., që kanë luftuar nën flamurin osman syrgjyn. dhe nuk kanë paguar taksë; një rast i njohur 36. ‘Dhimmi’ quhen jo-myslimanët nën është ai i Bibë Dodë Pashës. mbrojtjen e një shteti mysliman. Ata 37. Cituar në Churchill, The Life of Abdel paguajnë taksën (xhizje), por nuk shërbejnë Kader, f. 321–2. në ushtri: fakt që anashkalohet pothuajse 38. Po aty, f. 323. 39 Studime Edhe pse i çuditshëm për fisnikëria e pashoq, disa sugjeruan se evropianët39, fakti se veprimi i Emirit Emiri s’mund të jetë arab, por duhet jo vetëm që nuk ia kishte zbehur të ketë gjak evropian! Kjo provokoi por ia kishte rritur akoma prestigjin “dhimbje e zemërim” tek ai, siç mes myslimanëve është prova më e shkruan Alexandre Bellemare41, dhe mirë se sjellja e tij ishte modeli që pas kësaj Emiri do t’u rikujtonte umeti islam aspironte njëzëri. Se shpesh evropianëve pemën e sa larg janë ISIS-ët, Boko Haram- prejardhjes së tij familjare: “Unë ët, talebanët, e të tjerë si ata, nga jam Abdel Kaderi, bir i Muhjidinit, luftëtarët e çliruesit e vërtetë që kanë bir i Mustafait, bir i Muhamedit, bir trupëzuar udhëzimet kur’anore e i Mukhtarit, bir i Abdel Kaderit, bir i profetike mund ta vlerësoni vetë. Ahmedit, bir i Muhamedit, bir i Abdel Arsyeja pse vendosëm Kawiut, bir i Khalidit, bir i Jusufit, të zgjatemi më tepër te kjo bir i Ahmedit, bir i Shabanit, bir i figurë madhore e Islamit është Muhamedit, bir i Masudit, bir i Taus- dokumentimi jashtëzakonisht i it, bir i Jakubit, bir i Abdel Kawiut, detajuar, jeta e tij relativisht vonë në bir i Ahmedit, bir i Muhamedit, bir histori (shek. XIX), dhe dëshmitë i Idris ibn Idrisit, bir i Abdullahut, kryesisht nga vetë francezët, e shpesh bir i Hasanit... bir i Fatimesë, bijë e nga kundërshtarët e tij; të gjitha këto Profetit të Zotit.”42 eliminojnë çdo hije e dyshim ndaj figurës dhe veprës së një njeriu të Gazi Hasan Riza Pasha tillë. (1871–1913) Në fund, duam të shtojmë se Historia na rrëfen se, në një artikull të vitit 1847 dikush shpeshherë kur janë tërhequr nga sugjeroi se Emiri kishte origjinë trojet e nënshtruara prej tyre, spanjolle. Kjo ishte thjesht shprehje zaptuesit e pushtuesit kanë djegur e kompleksit të supremacisë, e plaçkitur, vrarë e përdhunuar, si pra e racizmit evropian në atë dhe kanë rrënuar në largim e sipër kohë. Në prani të dëshmisë së urat, shpesh pa asnjë sebep a arsye pakundërshtueshme të një epërsie, strategjike. Kjo e fundit është një qoftë nga aftësia militare40, qoftë akt i ulët, sepse të shkatërrosh urën e një zone, krahine apo qyteti, është 39. Shih Bouyerdene, Hero and Saint, f. 119. 40. Për të nënshtruar Emirin, Franca në vitin 1846 numëronte në Algjeri 106,000 41. Alexandre Bellemare, Abd-el-Kader, sa vie trupa; një të tretën e tërë ushtrisë së vet! Shih politique et militaire, f. 13. Cituar në supra, f. 9. kujtimet e marshalit Bugeaud, 24 Nëntor, 42. Autobiographie, ecrite en prison (France) en 1854, cituar në B. Ettiene dhe F. Pouillion, 1849, përkthyer nga arabishtja nga Hacene Abd el-Kader le magnanime (Paris: Gallimard, Benmansour (Paris: Dialogues, 1995), f. 14- 2003), f. 100. Cituar supra, f. 39. 15. Cituar në supra, f. 10. 40 Studime si t’i këpusësh njeriut një damar. së historiografisë kombëtare dhe Pak qytete mund të mbijetojnë pa dëshmive historike e logjikës na ura; imagjinoni Shkodrën të zgjasë qëndrojnë si pengesë serioze në gjatë pa urën e Bunës e të Drinit? aftësinë për të kuptuar të kaluarën, Po Londrën, pa urat e Tamizit? me pasoja edhe më serioze për të Ushqimet, puna, tregtia, shëndetësia, kuptuar të tashmen, e rrjedhimisht funksionimi normal i çdo aktiviteti të ardhmen tonë. jetik për popullatën dëmtohet apo Janë për t’u përgëzuar, pa edhe ndalon fare. Në të njëjtën kohë, dyshim, shkrimet përkujtimore44 të shkatërrimi i urave ka simbolikë cilat përbëjnë fillesë të çmueshme. të qartë: pushtuesi që largohet s’ka Por akoma nuk mund të themi se ka asgjë të përbashkët me popullin dhe një studim rrënjësor që del pak përtej vendin prej nga po tërhiqet. përshkrimit informativ dhe shifrave Megjithatë, akoma presim të që numërojnë viktimat e luftimeve gjejmë dëshmi për shkatërrim në dhe urisë. Çfarë dinë historianët tanë masë, vrasje, plaçkitje e hedhje urash për Hasan Riza Pashën nuk mjafton, në erë nga turku që nga “shkel nuk duke pasur parasysh se ai mbrojti mbin bari” – të ngjashme me sjelljen një nga qytetet më të rëndësishme e ushtrisë franceze në misionin e tyre të shtetit të ardhshëm shqiptar. “qytetërues” në Algjeri – ndërsa ata Nuk mund të jetë nga një mungesë lanë viset shqiptare e të Ballkanit. burimesh, sepse arkivat osmane Provë e pakundërshtueshme, mes konsiderohen si më të pasurat e të tjerave, është se qyteti më i madh të detajuarat, por me sa duket – i veriut të Shqipërisë, Shkodra, ka urojmë ta kemi gabim – pjesërisht mbetur brenda kufijve të Shqipërisë nga narrativa e censuruar nacional- falë një pashai turk, Hasan Rizait, komuniste që në njëfarë mënyre dhe shpurës së tij43. Një kundërshti si vazhdon akoma, me ndryshimin se kjo, e shumë të tjera, mes narrativës këtë radhë me shumë gjasa është censurë e vetimponuar, e si pasojë 43. Një fakt që nuk duhet të lihet në heshtje edhe më e vështirë për t’u kapërcyer. është se për dy muaj pas vdekjes së Hasan Nuk është qëllimi ynë këtu Riza Pashës, Esat Pashai e mbajti Shkodrën të përsërisim fakte historike apo kundrejt malazezëve. Në historiografinë t’u kontestojmë kronologjinë apo nacional-komuniste, narrativi i së cilës vazhdon edhe sot me shumë pak ndryshime, kontekstin. Çfarë është e rëndësishme figura e Esat Pashait është e demonizuar është se akoma, me sa kemi njohuri, me epitete nga më të ndryshmet. Në këtë mënyrë pengohet vlerësimi – që nuk do të 44. Të shihet Genti Kruja, 100 vjet nga thotë himnizimi apo lëvdimi – objektivisht rrethimi i Shkodrës, Drita Islame, 2013. www. i një figure komplekse e mjaft ndikuese në dritaislame.al/100-vjet-nga-rrethimi-i- politikën e rajonit dhe Perandorisë. shkodres/ 41 Studime historiografia shqiptare nuk e ka bërë për ndjekjen e ritualeve islame pyetjen se pse një pasha turk vendosi – të cilat janë domosdoshmëri të mbrojë një qytet tashmë jo nën e pazëvendësueshme – sepse sundimin osman, madje ta mbrojë devotshmëria përfshin çdo aspekt atë nën një flamur tjetër. Pa u bërë të jetës, që nga mënyra si njeriu pyetja, doemos që as përgjigje nuk trajton kafshët që mund të ketë nën mund të ketë. Në një dokumentar45 kujdes, deri te ajo si sillet me njerëzit të kohëve të fundit mbi rrethimin e thjeshtë, apo edhe si sillet me ata e Shkodrës u ofrua supozimi se me pushtet. Për mendimin tonë, Hasan Riza Pasha ishte karrierist besnikëria e tij e përshpirtshme dhe për këtë arsye vendosi të mbrojë ndaj parimeve islame, më shumë se Shkodrën… Për mendimin tonë, çdo gjë tjetër, mund të shpjegojë ky është një shpjegim i ngutur dhe i vendimin e tij, të çuditshëm në pamje mangët. Është si të sugjerosh se një të parë, për të qëndruar në Shkodër ushtarak britanik kërkon e mund të dhe mbrojtur banorët e saj dhe të ngjisë shkallët e karrierës në ushtrinë fshatrave përreth, vendim që në britanike duke pasur nën komandë fakt i kushtoi edhe jetën. Ky vendim ushtarë jobritanikë dhe luftuar nën mund të na duket i çuditshëm, një flamur, bie fjala, gjerman apo ashtu siç u është dukur e çuditshme francez! Gjithashtu duhet të matemi evropianëve sjellja e Emir Abdul mirë para se të tentojmë shpjegime Kaderit kur ai jo vetëm i strehoi të tilla që i reduktojnë aspiratat e e mbroi, por ishte gati të jepte kujtdo në interesa karriere a pushteti edhe jetën për t’i qëndruar besnik personal, se kështu rrezikojmë të udhëzimit të fesë për mbrojtjen e projektojmë arsyet tona si arsye të të pambrojturit. Në të njëjtën kohë njerëzve me preokupime qendrore duhet të hetojmë imtësisht nëse shumë ndryshe nga ato tonat. ‘çudia’ është diçka që nuk i përket Arsyeja përse besojmë se natyrës së gjërave, apo është diçka Hasan Riza Pasha meriton qasje të qe ne e gjykojmë si të pamundur veçantë lidhet me faktin se, përveçse ngaqë nuk mund ta shohim veten gjeneral tejet i aftë, ai ishte mysliman tonë duke vepruar ashtu. Duhet i sinqertë në devotshmërinë e të shmanget kjo e fundit nëse nuk tij, siç na thotë studiuesi Hamdi duam të projektojmë kufizimet e Bushati46. Këtu nuk po flasim vetëm mendësitë tona mbi njerëz a popuj që nuk menduan apo mendojnë 45. Star Memory-dokumentar nga Sead si ne. Kjo ka qenë dhe mbetet një Cena, Rrethimi i Shkodrës, transmetuar me 11 nga pengesat kryesore në rrokjen tetor, 2014. e historisë dhe kulturave të tjera 46. Shih Hamdi Bushati, Shkodra dhe Motet (Shkodër: Idromeno, 1998), vëll. I. nga historianë apo antropologë “të 42 Studime huaj”. Nuk themi në kuptimin se i Rruga e mesme, rruga e drejtë përkasin thjesht një kombi apo kohe Disa kanë sugjeruar termin ‘Islam tjetër, por flasim për mendësinë që i moderuar’, por ky term maskon një është përcaktuese në aftësinë e qasjes presupozim të paqenë, gjegjësisht dhe rrokjes së një dukurie. Në këtë se Islami ‘i pamoderuar’ është i kuptim, historianët e dominuar nga dhunshëm, apo i prapambetur, apo mendësia materialiste janë tërësisht çfarëdo qoftë tjetër epiteti përçmues. të kushtëzuar nga kjo mendësi, Moderimi, përmbajtja e drejtësia e si rrjedhojë të huaj dhe tejet të kanë qenë e janë themelore në Islam. kufizuar, në mos të paaftë, për të A nuk i luten Zotit myslimanët çdo kuptuar njerëz, popuj, e qytetërime ditë që t’i udhëzojë në rrugën e drejtë, që kanë përparësi shpirtërore. sirat el-mustakim, atë të ekuilibrit? A Në fund, duam të tërheqim nuk thotë Kur’ani i Madhnueshëm vëmendjen se titulli i gjeneralit Hasan se “Ne ju bëmë një popull (umet) të së Riza Pasha është gazī, që përkthehet mesmes” (2:143)? Atëherë për çfarë si njeri ‘që përpiqet’ në rrugën e fesë ‘moderimi’ bëhet fjalë? (e ngjashme me fjalën muxhahid), Siç thamë më lart, përsosuria titull që nuk i është dhënë kujtdo; ka është aty ku skajet prehen natyrshëm. pasur me dhjetëra pashallarë që nuk Ja pse, edhe në mes rrapëllimës së janë quajtur të tillë. Duhet të kemi betejës, njerëz si Emir Abdul Kaderi parasysh se mbrojtja e fesë islame, e në kishin një qetësi, gjakftohtësi e fakt cilësdo fe, bëhet duke mbrojtur vetëpërmbajtje të mahnitshme. Një parimet e saj, siç e pamë edhe në mjek francez që përjetoi trazirat e shembujt që sollëm; nuk është fjala Damaskut më 1860 e përshkruan thjesht për mbrojtje objektesh kulti kështu: “Në pritje të vdekjes, në ato islam apo komunitetesh myslimane, çaste ankthi të papërshkrueshëm, pa i mohuar aspak rëndësinë e qielli na dërgoi një shpëtimtar! mbrojtjes së tyre ndërkohë. Nëse Abdel Kaderi u shfaq shoqëruar kërkojmë përgjigje duhet të jemi gati nga algjerianët e tij, rreth dyzet prej të kuptojmë, jo të ambalazhojmë tyre. Ai ishte mbi kalë dhe pa armë: e etiketojmë sipas kufizimeve e pamja e tij e hijshme, e qetë dhe paragjykimeve tona, qofshin këto madhështore ishte në kontrast të të lindura apo të imponuara; vetëm çuditshëm me poteren e rrëmujën atëherë mund t’i afrohemi të që mbizotëronte kudo.”47 Por vërtetës. Urojmë që në të ardhmen Emirët apo Salahedinët nuk janë të kemi studime më të hollësishme tjetër veçse fryte të shpirtshmërisë për këtë figurë të rëndësishme të historisë së trojeve tona, e në veçanti 47. Dëshmi e botuar në gazetën Le Siècle; 2 gusht, 1869. Cituar në Bouyerdene, Hero and të Shkodrës. Saint, f. 111. 43 Studime islame në rangun më të lartë, kurse zgjerim; është Zoti Ai që ngushton e qetësia e jashtme që njerëzit e kanë zgjeron (2:245), dhe baraspesha e dëshmuar me sytë e tyre nuk është plotë e të dyjave çon në përsosuri. tjetër, veçse pasqyrë e qetësisë së tyre Në të njëjtën kohë as agjërimi nuk të brendshme. E çfarë është qetësia, është i përhershëm49 ngaqë mund përveçse prania e baraspeshës, të ngurtësojë shpirtin, dhe bujaria moderimit, vetëpërmbajtjes së plotë këshillohet që të bëhet anonimisht,50 brenda vetë njeriut? duke parandaluar kështu shkarjen në Pikërisht këtë baraspeshë, në çdo arrogancë dhe delirin e madhështisë. aspekt të jetës, synon të kalitë te çdo besimtar e besimtare secili ushtrim e udhëzim i Profetit Muhamed. 49. Islami nuk ka manastirë, por megjithatë Marrim agjërimin dhe zekatin, për ka lënë gjithmonë hapësirë për individë me prirje apo vokacion mënjanimin e botës. Ka shembull, dy nga shtyllat kryesore të pasur (e ka akoma) xhami, teqe e zavije, me Islamit, të cilat shërbejnë në krijimin dhoma halveti (nga khalwah në arabisht që e një baraspeshe të brendshme do të thotë veçim, izolim) ku njerëzit mund e të jashtme te çdo mysliman; të shkonin e qëndronin me ditë, apo edhe agjërimi duke përkuar me njëfarë javë duke u falur e kujtuar Zotin (dhikr) në vetmi të plotë. P.sh., një nga figurat më të tkurrjeje, shqitjeje e mënjanimi nga spikatura shpirtërore të Afrikës Veriore, preokupimet e përditshme, dhe Ibn Mashīsh (1140-1227), u tërhoq me vite, zekati48 (tatimi vjetor i pasurisë) gjer në fund të jetës së tij, në malin Xhebel e sadakaja (lëmosha), të cilat Amel. Eulogjia e tij për Profetin Muhamed, kultivojnë bamirësinë e bujarinë es-Salatu’l-mashishijeh, edhe sot mbetet një nga më të dashurat e më të recituarat ndër te njeriu, virtyte që përkojnë me myslimanët e viseve perëndimore të Islamit. zgjerimin, hapjen e shpirtit dhe që Ajo jepet e plotë në faqen e fundit të veprës doemos tejçojnë një ndjesi dinjiteti Sejjid Husein Nasr, Muhamedi Njeri i Allahut, e madhështie te njeriu. Agjërimi shqip. & par. Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra dhe zekati (e sadakaja) përkojnë me e Traditës, 2005). 50. “Nëse tregoni shpenzimet e bamirësive tuaja, atë që tradicionalisht është njohur prapë ato kanë dobi (për ju), por nëse u jepni në Islam si kabdh e bast, tkurrje e nevojtarëve e nuk e tregoni, është më mirë për ju” (2:271). Një praktikë e njohur islame kanë 48. Zekati është obligim për këdo që ka qenë muret e sadakasë, të ndërtuara me njëfarë pasurie të caktuar, dhe sasia domosdo qëllim që njerëzit të vendosnin të holla, ndryshon në varësi të të ardhurave. Në ushqime, apo veshmbathje për nevojtarët. përgjithësi taksa e zekatit është 1/40-ta e Deri para ardhjes së komunizmit mure të pasurisë, apo 2.5 %, dhe mund të paguhet tilla ka pasur edhe në Tiranë, sipas dëshmive jo vetëm në të holla, por edhe me ushqime, të njerëzve që janë akoma gjallë. Ideja ishte minerale apo edhe gjë të gjallë; gjedhë, që nevojtarët të ruanin dinjitetin e tyre duke dele, etj. Sadakaja, nga ana tjetër, është mos u detyruar të lypnin, dhe donatorët krejtësisht kontribut vullnetar, por shumë e mund të mbeteshin anonim sipas udhëzimit rekomanduar dhe tepër e vlerësuar në Islam. kur’anor të mësipërm. 44 Studime Edhe në namaz51, shtyllën Në fakt, burimi i kësaj prehjeje qendrore të adhurimit në Islam, të skajeve në harmoni është vetë njeriu rri drejt në këmbë me tërë dëshmia qendrore e Islamit – la dinjitetin që Zoti i ka falë, para Tij, ilahe il-la ‘Llah, Muhamed resulu‘Llah. dhe flet në emër të vet dhe të mbarë Pjesa e parë e dëshmisë thekson krijimit; kujtojmë se te Fatihaja, transhendencën e Zotit sepse Ai nuk sureja më e recituar, njeriu flet në ngjason me asgjë. A nuk thuhet se vetën e parë shumës: “...vetëm Ty të “[i] lartësuar është Zoti mbi çdo gjë që i adhurojmë dhe vetëm prej Teje ndihmë përshkruajnë” (37:180)? Nga ana kërkojmë, udhëzona në rrugën e drejtë” tjetër Zoti është imanent, përndryshe (1:4–5). Gjithashtu, po gjatë namazit, nuk do të kishte Muhamed resulu’llah, njeriu bie në sexhde dhe prek tokën të dërguar me Fjalën e Tij, Kur’anin me ballin e vet, duke dëshmuar Kerim, që prek njeriun e njerëzimin. përulësinë dhe varësinë e plotë karshi A nuk thotë gjithashtu Kur’ani se Zotit. Në fakt, sexhdeja simbolizon Zoti është më afër njeriut se “damari vetëdijen dhe dorëzimin e plotë të i qafës së vet” (50:16)? Profetit Muhamed dhe titullin e tij Pra, nga dëshmia – shehadeti – abdullah (shërbëtor i Zotit) dhe është kjo harmoni rrezaton qoftë në ritual, qasje për arritjen e kësaj vetëdijeje. qoftë në etikë, qoftë në art islam, e Ky dorëzim e vetëdije, nga ana tjetër, shembujt e kësaj balancë-harmonie i jep dinjitetin e vërtetë njeriut dhe e të dy skajeve janë të panumërt.52 Por bën mëkëmbës (khalif) të Tij në tokë, shembujt më të mrekullueshëm janë përndryshe si mund të flasë e lutet shpirtrat plotësisht të shndërruar nga njeriu në emër të krijimit? Ndërsa Islami; gnostikë e shenjtorë qoftë dinjiteti më i lartë është resulullah – i dërguar i Zotit – që i përket Profetit 52. Arkitektura, urbanistika, muzika, veshja, Muhamed. Pra edhe në namaz, si arti islam... e pasqyrojnë me një larmi shërbëtor (abd) e mëkëmbës (khalif), marramendëse këtë lojë harmonie mes skajeve të kundërta. Kujtojmë ndërthurjen e sexhdeja në përulje me ballë në tokë formave rigoroze gjeometrike me arabeskat dhe qëndrimi me dinjitet në këmbë e lakuara, p.sh., ose thjeshtësinë e mureve të (kijam), janë shembuj të skajeve që jashtme të shtëpive tradicionale myslimane Islami i sjell në harmoni natyrshëm. që vijohen, sapo kalohet pragu i portës, nga hapja drejt qiellit në bahçet me lule. Kabdh 51. Për një komentim depërtues të e bast në harmoni, mbështesin e ushqejnë domethënies së namazit nga gnostiku e harmoninë e brendshme të besimtarit që shenjtori algjerian Shejh Ahmed el-‘Alawi jeton në hapësirë të tillë; ky mund të ishte një të shihet Martin Lings, A Sufi Saint of 20th përshkrim mjaft adekuat i artit tradicional Century: Shaikh Ahmad al-‘Alawi (Cambridge: islam. Për shembuj më të detajuar të shihen Islamic Texts Society, 1993), f. 185-196, Burckhardt, Arti i Islamit: Gjuha dhe Kuptimet, vepër e cila së shpejti pritet të dalë edhe në Mahmutćehajić, Maintaining the Sacred Center, shqip. Michon, Introduction to Traditional Islam. 45 Studime nga radhët e dijetarëve e poetëve, respekt dhe Bukuria rrezaton e luftëtarëve e sovranëve, arkitektëve e imponon dashuri në kuptimin më muzikantëve, zejtarëve e tregtarëve, të gjerë.55 Pikërisht këtë harmoni furrtarëve e dyqanxhinjve... Kjo pafund që buron nga kombinimi është arsyeja që Islami kultivoi njerëz mes këtyre cilësive hyjnore – mejtim si Ibn Sina (vd. 1037) e Khajjami53 e veprim, drejtësi e mëshirë, logjikë (vd. 1131), filozofë e matematikanë e poezi, vendosmëri dhe dorëzim me një rigorozitet intelektual të (ndaj Vullnetit Hyjnor) – në grada rrallë e njëkohësisht me ndjesi të të ndryshme, Islami e kultivon lartë poetike; ose mjeshtra kaligrafë në shpirtin e çdo besimtari e si Shejh Hamdullah54 (v. 1519), autor besimtareje, e shembujt që dhamë i veprave të një finese të pashoq i përkasin njerëzve në të cilët këto në Perandorinë Osmane, ndërsa cilësi kanë lulëzuar plotësisht në ishte edhe harkëtar i shkëlqyer; sfera të ndryshme të jetës njerëzore, apo luftëtarë si Emiri Abdul Kader përfshirë edhe luftën. Siç e thamë, që ishin edhe oratorë e dijetarë të qasja e arritja e kësaj harmonie nga kalibrit më të lartë. Myslimanët çdo mysliman e myslimane është tradicionalë kanë qenë gjithmonë falë ndjekjes së shembullit të Profeti të vetëdijshëm për Cilësitë Xhelâl Muhamed, sepse rruga e drejtë (Madhështisë) e Xhemâl (Bukurisë) (sirat el-mustekim), ajo e ekuilibrit, e të Zotit. Madhështia imponon frikë- harmonisë, është norma profetike. Prandaj, si Profeti dikur që hyri 53. Për një kritikë rrënjësore ndaj në Mekë në triumf dhe shpalosi portretizimit të Khajjamit si hero agnostikësh, humanistësh, e hedonistësh, mëshirën duke dhënë amnisti të dhe një shpjegim të mirëfilltë të disa nga përgjithshme dhe ndaluar çdo lloj vargjeve të tij, të shihet kapitulli X – dedikuar hakmarrjeje edhe ndaj armiqve të Khajjamit – nga Sejjid Husain Nasr, Filozofia tij, Salahedini mund të hynte në Islame Nga Zanafilla e Saj Deri Sot, shqip. & Jerusalem në kulmin e madhështisë par. Edin Q. Lohja (Tiranë: Fondacioni Rumi, 2011). Të shihet edhe parathënia e triumfit, si komandant e sovran, nga Hafiz Ali Korça në përkthimin e tij nga e prapë arriti të ishte i mëshirshëm. origjinali në persishte, Katroret (Rubaijjati) e Prandaj, si Profeti që mirëtrajtonte Umer Khajjamit (1930) ku kritikon me qartësi interpretimin e Nolit, një interpretim tipik 55. Në fakt edhe në Krishterim ky koncept orientalist i cili e paraqet Khajjamin si anti- nuk është i panjohur dhe njihet si mysterium fetar dhe hedonist. Kujtojmë se përkthimi i tremendum dhe mysterium fascitans; misteri Nolit është nga versioni anglisht i Edward dridhërues dhe misteri joshës. Shih veprën Fitzgerald-it, dhe jo nga origjinali në e teologut Rudolf Otto, The Idea of the Holy, persishte. tr. J. W. Harvey (New York: OUP, 1923). 54. Annemarie Schimmel, Calligraphy and Ndërsa në religjionet e Lindjes së Largët Islamic Culture (London: I. B. Tauris & Co çifti jing e jang përshkruan në thelb të njëjtën Ltd, 1990), f. 44. gjë. 46 Studime robërit e luftës, duke porositur e harmonisë dhe baraspeshës së të e ngulmuar që të ushqeheshin e gjitha prirjeve brenda njeriut: ndijimore, mbatheshin (qoftë edhe pasi kishin shoqërore, ekonomike dhe politike, të gjymtuar kufomat e myslimanëve cilat nuk zaptohen dot pa u tejkaluar vetë të rënë në betejë), ashtu edhe Emiri gjendja njerëzore. Ai shpalos integrimin e Abdel Kader në mes të mizorive këtyre prirjeve dhe forcave për të shtruar të ushtrisë kolonialiste prapë bazën që shpie natyrshëm drejt soditjes natyrshëm do të mirëtrajtonte dhe shuarjes tek e Vërteta. Udha e robërit e luftës. Sa për militantët tij shpirtërore është ajo e pranimit të e vetëshpallur “muxhahidinë”, gjendjes njerëzore, e cila normalizohet dhe Abdel Kaderët e Salahedinët, sipas shenjtërohet si themeli i kështjellës më shembullit të Profetit, do t’i luftonin të lartësuar shpirtërore. Shpirtshmëria e të parët ligësitë që ata po bëjnë në Islamit, të cilës Profeti i është prototipi, emër të Islamit dhe do të merrnin nuk nënkupton refuzimin e botës por në mbrojtje të pambrojturit, të çdo tejkalimin e saj, nëpërmjet integrimit të feje a moshe. Nëse i referohemi saj në një Qendër dhe vendosjes së një normës profetike, të ashtuquajturit harmonie, tek e cila mbështetet kërkimi muxhahidë janë, jo në harmoni, por i Absolutit. Në këto cilësi që i shpalosi në çrregullsi të plotë të brendshme aq dukshëm, Profeti është njëherësh në atë se si mendojnë, e të jashtme në prototipi i përsosurisë njerëzore e atë se si veprojnë. Se sa islame janë shpirtërore dhe udhëzuesi në realizimin deklaratat (që pasqyrojnë mendimet) e saj, sepse siç thotë Kur’ani: ‘Vërtet, e veprat e tyre besojmë se mund ta tek i Dërguari i Zotit keni shembull të gjykoni vetë. shkëlqyer’ (33:21).”56 Në fund, duam të sjellim një përshkrim të cilësive të Hazreti 56. Sejjid Husein Nasr, Ideale dhe realitete të Muhamedit*, Vulës së Profetëve, Islamit, f. 86-7. *Kortezia shpirtërore islame (edeb) kërkon nga Sejjid Husein Nasr, profesor i që pas emrit të Profetit Muhamed, e të çdo studimeve islame në universitetin profeti, të shtohet urimi e bekimi ‘paqja e George Washington, i cili shprehet mëshira e Zotit qoftë mbi të’, dhe pas emrit kështu: të çdo figure shpirtërore urimi ‘Zoti qoftë “... ai (Profeti) përbën baraspeshën i kënaqur me të’. Ne nuk i kemi përdorur këto terma për të shmangur përsëritjen e njerëzore që është asgjësuar në të tyre në shkrim, por assesi për neglizhencë Vërtetën Hyjnore. Ai përbën vendosjen apo mungesë respekti ndaj tyre.

47 Studime

Hafizë të Kur’anit në shërbim të vatanit (atdheut) (Dimensioni patriotik i hafizëve të Kur`anit)

Akad. Feti Mehdiu Universiteti i Prishtinës

Abstrakt Hafizët janë elitë islame dhe duhen trajtuar si të tillë. U mbushën plot njëqind vjet nga zbatimi i një embargoje të llojit të vet ndaj veprimeve patriotike të elitës islame në shërbim të atdheut. Madje ndonjëherë duke mos i kursyer për t’i shpallur tradhtarë dhe rreshtuar në armiq të kombit e atdheut. Është koha e fundit që të hapet mundësia për t’i dalë hakut kësaj kategorie të intelektualëve të kombit dhe të hidhet dritë mbi kontributin e tyre për atdheun. Hendeku që u hap ndërmjet elitës islame dhe elitës tjetër shqiptare, të ashtuquajtur sekulare, pas shkëputjes me dhunë të shqiptarëve nga sulltanati osman në vitin 1912, i ka kushtuar shtrenjtë historisë kombëtare. Kjo kategori e intelektualëve shqiptarë - që përbënte shumicën në raport me elitën sekulare - është trajtuar si analfabete, vetëm për arsyen se nuk dinin latinishten dhe cirilishten, pa çka se ata zotëronin tri gjuhët më të mëdha që dominonin Azinë dhe Afrikën, Anadollin dhe Rumelinë (gjuhën arabe, gjuhën turke dhe gjuhën perse). Në mesin e tyre kishte që zotëronin edhe gjuhën frënge. Rrethanat politike e shoqërore pas vitit 1912, ia kufizuan hapësirën e veprimit, pa të drejtë, vetëm në fushën e fesë, kësaj kategorie të inteligjencës shqiptare.

48 Studime ërvjetorët historikë janë islame3 në shërbim të atdheut - hapet momente të veçanta. mundësia që t’i dilet hakut kësaj PNuk janë akte solemniteti shtrese të intelektualëve të kombit sa për të kujtuar vitet që kanë kaluar! dhe të hidhet dritë mbi kontributin Janë momente kur duhen marrë e tyre për atdheun, sepse ata e vendime historike, a do të vazhdohet kanë dëshmuar me vepra konkrete rrugëtimi i njëjtë apo duhet ndërruar dashurinë e tyre ndaj atdheut e plotësuar me elemente që afron duke e paguar me jetë a me lirinë bashkëkohësia. Kjo varet me çfarë individuale.4 syri e kanë shikuar rrugën e kaluar, Me shkëputjen e katër vilajeteve dhe nga serioziteti i analizës që i shqiptare nga sulltanati osman,5 në bëhet proceseve historike. vitin 1912, hapet hendek ndërmjet Sidomos përvjetori i njëqindtë i elitës islame dhe elitës sekulare dhe shpalljes së pavarësisë shqiptare me 90100 deri në fund të shekullit njëzet këta km katrorë..1) është një ngjarje që gjendeshin – në anën e kundërt ndaj duhet shënuar, të paktën kështu si njëra-tjetrës. po e shënojnë tri bashkësitë islame: Elita islame vazhdimisht ishte Tiranë-Prishtinë-Shkup2, që është e përbuzur dhe e nënçmuar nga nismë për çdo lëvdatë. Urojmë që sistemet vijuese që u renditën në njëqindedhjetë vjetorin ta presin me vazhdim, mbretëror, socialist, etj. rezultate edhe më të mëdha! Kjo shtresë e intelektualëve Edhe kështu si është, ky moment shqiptarë – që përbënte shumicën thërret ndërgjegjen tonë të bëjë një në raport me elitën sekulare,6 është rekapitullim të rezultateve që arriti trajtuar si analfabete, vetëm për arsyen populli shqiptar gjatë kësaj periudhe se nuk dinin ta lexojnë cirilishten në rrafshin sinkronik dhe diakronik. Njëqind vjet pas hapjes së 3. Paria islame nuk duhet përzier me klerin, hendekut – praktikisht embargos së nga arsyeja se në Islam nuk ka njerëz të shenjtë. Kleri shpreh edhe një cilësim të llojit të vet ndaj veprimeve të parisë shenjtërisë së njerëzve të parë të fesë së krishterë. 4. Shih: Ali M. Basha, Rrugëtimi i fesë islame 1. Dr. Muhamet Pirraku, Për kauzën e në Shqipëri (1912-1967), Tiranë, 2011. shtetësisë së Kosovës, Prishtinë, 2008, f. 5. Vilajetet shqiptare, në vitin 1912, sipas 112-113. statistikave të sulltanatit osman ishin si 2. Kur kemi parasysh faktin se janë dy vijon: Vilajeti i Shkodrës 10800 km. Vilajeti dekada çlirim nga sistemi komunist, ky i Kosovës 32900 km, vilajeti i Manastirit përvjetor ka pasë mundësi të pritet me më 28500 km dhe vilajeti i Janinës 17900 km shumë rezultate konkrete, sidomos nga katror. fusha e historisë dhe shkencave politike. 6. Periudha e rilindjes kombëtare kishte Njëqind e dhjetë vjetori duhet ta korrigjojë njerëz të pendës që ishin gatuar në shkollat këtë lëshim. islame. 49 Studime dhe latininishten. Anashkalohej vonë ateiste, elitës islame iu kufizua fakti se ata zotëronin gjuhën arabe, arbitrarisht hapësira e veprimit, dhe gjuhën turke dhe gjuhën perse, të kjo u izolua vetëm në fushën fetare. cilat zotëronin tre kontinente: Azi, Pavarësisht nga fakti se kjo shtresë Afrikë dhe një pjesë të Evropës- intelektuale kishte luajtur rolin kyç Rumelinë, për pesë shekuj radhazi. në zhvillimin e ngjarjeve historike e Kishte nga mesi i tyre që e zotëronin kulturore në periudhën paraprake, edhe gjuhën frënge. para Lidhjes shqiptare të Prizrenit Rrethanat politike e shoqërore dhe pas saj.9 që kishin zënë fill nga shekulli 18 Tash pas njëqind vjetësh, kur për ndërtimin e shoqërisë pa Zot – e është hapur një dritare përmes mbështetur në filozofinë iluministe,7 së cilës mund të përbirohet pas vitit 1912 ngritën murin që realiteti për kontributin e asaj ndante inteligjencën, veçanërisht atë armate intelektualësh shqiptarë të shqiptare në: fetare dhe profane. përkatësisë islame, e persekutuar Me këtë platformë të kultivimit dhe e shkelur skajshmërisht, kam të filozofisë, në thelb politeiste – të zgjedhur për shqyrtim një profil emërtuar si filozofi iluministe8 më specifik të asaj kategorie që janë 7. Hafizët e Kur’anit i kanë qëndruar besnik hafizë të Kur’ani Kerimit.). Në këtë hadithit të Pejgamberit Muhamed a.s. kontribut do të përqendrohem në “hubbu-l-vatani mine-l-iman” – dashuria dimensionin patriotik të tyre.) e atdheut është pjesë e imanit-besimit në Hafizët e Kur’anit, me vetë një Zot. Me termin vatan dhe iman është faktin se i përkushtohen mësimit manipuluar me të madhe nën ndikimin e rrymave ideologjike, duke zhvendosur të Kur’ani Kerimit përmendësh, rendin e fjalëve të këtij hadithi. Përderisa radhiten në patriotë, në kuptimin e hadithi e ka vatanin si pjesë të Imanit, gjerë të fjalës, sepse vetëm njerëzit tendenca e ideologjisë iluministe e shprehte me dije mund t’i dalin zot, në me permutacion: “Pa vatan nuk ka iman” rrethana të caktuara, atdheut dhe dhe në këtë mënyrë zë fill krahasimi me lojë fjalësh, përpara vatani a imani- një krahasim popullit të vet për ta udhëhequr krejtësisht irracional. në rrugë të mbarë të zhvillimit dhe 8. Iluminizmi si rrymë ideologjike, politike të përparimit. Këta janë njerëz, të e shoqërore në Evropë në shekujt XVII- cilët në frymë të porosive kur’anore XVIII, drejtohej... kundër feudalizmit, fesë janë vënë në shërbim të atdheut e kishës....” Meqë ishte drejtuar edhe kundër fesë, si tërësi, përjashton parinë islame. Paria pa kursyer jetën, lirinë individuale, islame nuk mund të cilësohet si iluministe, as shëndetin individual dhe familjar. si përkrahëse e kësaj filozofie apo ideologjie, ngase bie në kundërshtim me themelet e njerëzore, gjë që nuk qëndron! Fesë Islame, me Kur’anin. Të jesh iluminist 9. Mr. Nuridin Ahmeti, Krerët fetarë në do të thotë të luftosh fenë! Të zëvendësosh Lëvizjen Kombëtare Shqiptare në vilajetin e besimin në Një Zot me besimin në logjikën Kosovës 1878-1912, Prishtinë, 2011. 50 Studime Kjo gatishmëri e tyre për të Trathti ma’e vogël imja pran Organizatës i flijuar veten në shërbim të atdheut, arifsha damet të repta dhe pa të dhimbuni. që buron nga Kur’ani Kerimi, shihet edhe nga teksti i betimit të tyre që po SHQIPNIJA SHQIPTARËVE – e sjellim në vijim: VDEKJA TRATHTARVE!” E tërë ajka e parisë islame e B E T I M I:10 prirë nga motoja e Kur’anit: luftoni Unë ...... në rrugë të Allahut me pasurinë tuaj ..... Para flamurit Kombtar të Shqipnisë, dhe me shpirtin tuaj.... xhahidu fij para armës dhe Shenjtit Kur’an i nap sebilil-lahi... si edhe me atë të pgs: besën Organizatës B.Kombtar që do të dashuria ndaj atdheut është iman (apo jem antar`i G.L.P-it dhe me vullnet ma pjesë e imanit) ishin shembull konkret të madh i shtrohem disiplinës të çelikut në zbatimin e këtyre parimeve, dhe organizative dhe do të jem gati manën e sipas kësaj do të prezantoj para jush direktivave të marruna me i zbatu gjith dy grupe të hafizëve: urdhrat detyruese prej organizatës. a) Hafizët shehidë, ata që e Betohem se me konspiracion ma të paguan me jetë, madh do të ruaj autoritetin e Organizatës b) Hafizët e persekutuar, ata ilegale dhe me rastin e orës ma të ngusht që e paguan me lirinë individuale e të jetës s’ime do të duroj gjith vuajtjet e familjare, duke kaluar jetën nëpër nuk do të zbuloj asnjë punë qi i demtoj burgjet e sistemit komunist. organizatën. Nga 1500 hafizët e trojeve tona, Do të jem gadi me përballu çdo armik kemi veçuar disa prej tyre me qëllim qi i shkel kamba në viset t’ona dhe çdo të formimit të një pasqyre të shkurtër tradhtar i vendit qi bashkëpunon me për kontributin e hafizëve për lirinë të huajt për humbjen e drejtave Kombit e atdheut. Shqiptar. Betohem se deri n’orën e fundit të Hafizët shehidë jetës s’ime do të luftoj me armë në dorë për çlirimin e At`dheut për zhdukjen e 1 - Hfz. Sherif Sherifi - Tetovë trathtarve dhe i partis antikombëtare për Është njëri nga shehidët e fatin e lirisë dhe për shlirimin e popullit Luftërave Ballkanike, i cili me armë në shqiptar do të vazhdoj luftën ...deri sa të dorë iu kundërvu armikut për ta shpëtuar bashkohet Shqipnija me kufi Etnkik. atdheun nga gllabërimi i agresorit serb në vitin 1913. U lind në Tetovë në vitin 10. Autor i tekstit të këtij betimi ku është 1860. Hfz. Sherifi shërbente si imam edhe i shenjti Kur’an, është hfz. Jakup në Tetovë. Në vitin 1913, kur Serbia Muçozi. Shih: Muhamet Pirraku, Mulla Idris u vërsul kundër trojeve shqiptare, Gjilani dhe mbrojtja kombëtare e Kosovës lindore 1941-1951, Prishtinë, 1995. ky kapi armët dhe u vu në ballë 51 Studime të njësiteve patriotike (vullnetare) Hetues në Shkup. Këtu sëmuret dhe në malet e Sharrit përmbi fshatin së shpejti ndërroi jetë. Xhenazja e Buzovc dhe luftoi heroikisht kundër tij nuk iu dorëzua familjes, ashtu që forcave serbe. varri i tij mbetet i fshehtë edhe sot e Ra shehid në këtë luftë – për kësaj dite.12 mbrojtjen e lirisë së atdheut – porse vendi i tij mbeti nën zgjedhën serbe. 3 - Sizana Zymberi – Kumanovë Përkohësisht e varrosën në Buzovcë. Bija e Imerit, e lindur në Më vonë është zhvarros dhe është fshatin Sllupçan në vitin 1975. bërë rivarrimi i tij në Tetovë.11 Ishte një hafize e Kur’ani Kerimit dhe infermiere e përkushtuar për 2 - Hfz. Sulejman ef. të ndihmuar luftëtarët e lirisë në Shehapi - Tetovë Ushtrinë Çlirimtare Kombëtare, Është njëri nga nxënësit e Hfz. të vitit 2000. Ra shehide në krye të Xhemil ef. Jusufit (i Xhemil efendisë detyrës si infermiere, në Luftën e vitit së Tetovës). Hfz. Sulejmani u lind 2000 në ofensivën e Kumanovës.13 më 1892 në Tetovë. Ka kryer studimet në Stamboll. 4 - Hfz. Harun Aliu - Shkup Në vitin 1921 emërohet imam në I biri i haxhi Aliut, i lindur më 20 xhaminë e Qarshisë Epërme në maj 1971 në Hasanbeg- Shkup. Tetovë. Ka qenë myfti në Tetovë I dëshmuar si hafiz i Kur’ani nga viti 1940 deri më 1942. Ka Kerimit në Shkup dhe në Damask ushtruar edhe detyrën e Gjykatësit ka kryer edhe Fakultetin filozofik - në Gjykatën e Tetovës, post në të Dega e Historisë. Në vitin 1998, me cilin qëndroi 4 vjet. Në vitet 1939-45 Beqir Limanin dhe Qemal Shaqirin, udhëhiqte medresenë e Qarshisë së themeluan celulat e para të Ushtrisë Epërme. Çlirimtare Kombëtare dhe i priu Kishte përqafuar platformën luftës si komandant “Kushtrimi”. politike për Shqipëri etnike dhe Pas përfundimit të luftës, me proces bashkëpunoi me antikomunistët, si të montuar politik, arrestohet dhe Mustafë Krujën e prijës të tjerë. ndiqet e dënohet në mungesë. Më Pas përfundimit të LDB, me 4 shkurt 2010, gjykata në Shkup ngadhënjimin e komunizmit e lëshoi e dënoi me burg të përjetshëm. Tetovën dhe u strehua në Prizren, Hfz Haruni asnjëherë nuk iu deri në vitin 1948 kur arrestohet dhe nënshtrua presioneve të ndjekjeve deportohet në burgun e Sarajevës. dhe gjykimeve fiktive me procese të Nga Sarajeva e transferojnë në Gjyqin montuara. Ai vazhdoi aktivitetin e 11. Feti Mehdiu, Hafizët tanë gjatë historisë shekulli XVIII–2010 - Leksikon, Prishtinë, 12. Po aty. 2010. 13. Po aty. 52 Studime tij për liri të atdheut deri më 12 maj me Hfz. Halil Pukën, Shefqet Mukën 2010, kur në pabesi (në pritë) vritet e Rrustem Lopçin.15 Kontributi i në Radushë-Maqedoni dhe varroset Hfz. Abaz Golemit për lirinë dhe në vendlindjen e tij, në Shkup.14 përparimin e atdheut dhe të popullit të vet u la në harresë nga sistemet, Hafizët e persekutuar si mbretëror ashtu edhe ai socialist. Është i madh numri i hafizëve Në kohën e demokratizimit të të Kur’ani Kerimit që lirinë dhe Shqipërisë, në vitin 1990, vepra e tij mbrojtjen e atdheut e paguan me patriotike çmohet lart dhe presidenti lirinë individuale dhe familjare. Iu i Republikës së Shqipërisë, Sali nënshtruan torturave të burgjeve Berisha e nderon me titullin: Mësues fashiste, komuniste, etj., personalisht i Popullit, me motivacion: “Mësues dhe dhe me gjithë familje. Disa nga ata drejtor, që punoi me pasion tërë jetën për janë si në vijim. edukimin dhe formimin moral e qytetar të nxënësve, themeloi e drejtoi plot autoritet 1 - Hfz. Abaz Golemi - Shkodër shkollën e Parrucës në agimet e arsimit tonë I lindur në Shkodër në vitin kombëtar” 1870. Pas kryerjes së Medresesë së Pazarit të Vjetër në Shkodër, vazhdoi 2 - Hfz. Abdulfetah Raufi studimet në Stamboll, ku kreu edhe Shkup hifzin. Në vitin 1895 kthehet në I biri i Rauf efendiut, i lindur vendlindje dhe fillon punën mësues në Shkup. Hafiz dhe poet, i cili u i persishtes dhe mësues feje në ndoq nga sistemi komunist deri në shkollat e qytetit në Shkodër. frymën e fundit të jetës. Burgoset Në vitin 1913 bashkë me patër në vitin 1945 dhe si antikomunist Gjergj Fishtën dhe shokë tjerë hapën dënohet me burg të rëndë. Pas lirimit tri shkolla shtetërore për të gjithë, nga burgu, në vitin 1956, askund në pa dallime fetare. Hafiz Abazi ishte Maqedoni nuk i lejohet të punojë drejtor i Shkollës së Parrucës dhe as edhe myezin. Në burg ka qenë për punën e tij me përkushtim mori i sëmurë, megjithatë vazhdimisht lëvdata nga inspektorët e arsimit: shkruante poezi dhe kur doli nga Gaspër Beltoja e Gaspër Mikeli. burgu poezitë e tij ia besoi ish Në vitin 1913, nën komandën e nxënësit të tij Kemal ef. Aruçit nga Hasan Riza Pashës luftoi me trimëri Vrapishta. Poezitë e tij sot gjenden te të rrallë kundër Malit të Zi. dr. Muhamed ef. Aruçi. Ka ndërruar Në vitin 1924, pushohet nga jetë në vitin 1963.16 puna dhe arrestohet për shkak të pikëpamjeve të tij politike, bashkë 15. Smajl Bala, Institucionet islame dhe hoxhallarët e Shkodrës, Shkodër, 2005. 14. Po aty. Adresa elektronike: harunaliu... 16. Feti Mehdiu, Hafizët tanë.... 53 Studime

3 - Hfz. Abdullah Abdullahu - 1948, Hfz. Abdullahu kishte vepruar Tetovë intensivisht duke mbajtur lidhjet me I biri i Hfz. Abdulhamitit, i shokë të idealit në Çegran, Gostivar, lindur në Zhelinë-Tetovë në vitin Tetovë e gjetiu në ndihmë të Arif 1914. Në vitin 1939 kreu hifzin te Kapedanit, e në harmoni me mulla Hfz. Rexhep Sulejmani në Tetovë. Garipin. Në grupin e Hfz. Abdullah Ndoqi mësimet në medresenë “El- Abdullahut, lënda për gjykim e të Hidaje” në Tetovë, ku kryente edhe cilit evidentohet në emër të Mulla detyrën e imamit nga viti 1945-1948. Garipit (Garip R. Beadini), janë Në vitin 1945 dënohet me 8(tetë) dënuar: Garip R. Beadini, (Grupçin) muaj burg. Herën e dytë arrestohet Jusuf M. Bajrami, (Globoçicë), me 27 prill të vitit 1948, dhe Gjykata Demir E. Sulçe (Bellovishtë), e Qarkut në Shkup me Vendimin Islam Sh. Zejnuli (Zhelinë), Ilmi K.br.180/48, të datës 18 gusht 1948 I. Islami (Zhelinë), Demir A. e dënon me 20 vjet burg të rëndë Demiri (Zhelinë), Nebi V. Ibraimi sipas nenit 3, alineja 3, për vepër (Tetovë), Selim J. Selimi (Kopanicë), penale “kundër popullit dhe shtetit.” Adem J. Selimi (Kopanicë), Ismail Hfz. Abdullahi, si antikomunist që J. Selimi (Kopanicë), Ibrahim E. kishte qenë, kishte bashkëpunuar me Musliu (Zhelinë), Ziber K. Baftijari “... pushtetin okupator dhe ka qenë anëtar (Zhelinë). Prej këtyre Islam Zejnuli, i Komitetit Shqiptar.”17 Aktakuza e Ilmi Islami dhe Nebi Ibrahimi janë ngarkonte Hfz. Abdullahin me vepër betuar para Hfz. Abdullahit “... za kundër popullit dhe shtetit, sepse golema Shipnija i... se zakolna i dava besa ky pas mbarimit të Luftës së Dytë dac e raboti pred ogja Abdulla”19 Botërore fillon të grumbullojë armë, Pas mbajtjes së dënimit, si i vihet në përkrahje të rezistencës që i dënuar politik ishte i privuar nga e printe Lëvizja NDSH dhe përgatitej drejta për punë, nuk iu lejua fare as si të luftojë kundër pushtetit komunist. imam e as myezin xhamie.20 Ndërroi Është angazhuar të grumbullojë jetë në vitin 2008, në Tetovë.21 ndihma në ushqim, veshmbathje dhe mjete të tjera, në valutë, dhe e ka ndihmuar deri në momentet e fundit Arif Kapedanin, i cili u Ramiz Garip. vra nga OZN-ja në Zhelinë, më 8 19. “... për Shqipri të madhe dhe u betuan e shkurt, 1948.18 Në periudhën 1946- dhanë besën që të punojnë e të japin llogari hoxhës Abdullah.” 17. Drzaven Arhiv na Republika Makedonija, 20. Kohë pas kohe shërbente imam gjatë Skopje, dosie nr. 1-07265/2. muajit ramazan, sa më larg Tetovës, si 18. Drzaven Arhiv na Republika Makedonija, Strugë, Veles, Shtip etj. Skopje, licni dosie nr. 1-07265/2. Beadini 21. Feti Mehdiu, Hafizët tanë.... 54 Studime

4 - Hfz. Ali Korça - Korçë izoloi tërësisht dhe vitet e fundit i I biri i Iljas efendiut, i lindur kaloi në Kavajë, i nderuar vetëm nga në Korçë më 5 prill 1873. Luftëtar populli, që u dëshmua në rastin e i dëshmuar për lirinë e atdheut me vdekjes së tij më 1957.23 pendë e me pushkë në dorë. Në Sistemi komunist e nëpërkëmbi vitin 1903 ishte në krye të çetës me dhe e ndoqi deri në frymën e fundit.24 armë në dorë në shërbim të atdheut. Përjetoi internime e dënime deri 5 - Hfz. Ali Kraja - Shkodër edhe me vdekje, por kurrë nuk iu Është i njohur edhe si hafiz tremb syri. Ali Tari. Është i lindur në Ndocej- Në vitin 1909 mori pjesë aktive Shkodër në vitin 1900. Mori mësime në Kongresin e Dibrës. edhe nga Hfz. Ismail Hakiu në Punoi profesor në Gjimnazin Shkodër dhe studioi në Kajro e Korçës, në Normalen e Elbasanit sheriatin në Al-Az’har dhe më 1924 etj., bashkë me veprimtarët tjerë, si: merr diplomën dhe kthehet në Dervish Hima, Feim bej Zavalani, vendlindje. Fillimisht punoi imam në Sotir Peçi, Benjamin Nosi, Aqif xhaminë e Teqes në Pazar të Vjetër pashë Elbasani, Mehmet efendi e pastaj vazhdon detyrën e vaizit në Tetova etj. Shkodër. Në vitin 1932 arrestohet Themelues dhe bashkëpunëtor nga qeveria e Zogut, kurse në vitin i revistës së parë islame në gjuhën 1946, pasi dorëzohet në besë, pas shqipe “Zani i Naltë” 1923-24. Nga shpalljes së një amnistie, ai dënohet viti 1900 deri në vitin 1930 ka botuar me vdekje si antikomunist. Me një varg veprash.22 vendimin nr. 213 të datës 8 qershor Ka qenë i pranishëm me 1947, ky dënim i shndërrohet në 25 shkrime edhe në shtypin turk, arab e vjet burg, por nga burgu del më 12 pers. Punoi profesor i matematikës, tetor 1965. Ndërron jetë më 20 janar Gjeografisë, Historisë, letërsisë 1974 në Shkodër.25 turke, letërsisë arabe dhe perse. Ka qenë Këshilltar në Ministrinë 6 - Hfz. Hetem Tahiri - Tetovë e Arsimit, Drejtor i përgjithshëm i U lind në vitin 1909 në Reçicë- Arsimit, Anëtar i Këshillit të Naltë Tetovë. Në vitet 1940-44, ishte të Sheriatit dhe funksione të tjera me pajtimtar i rregullt në revistën rëndësi shoqërore. “Kultura Islame” që botohej në Pas përfundimit të Luftës së Tiranë. Në janar të vitit 1945 bëhet Dytë Botërore, sistemi komunist e 23. Feti Mehdiu, Hafizët tanë.... 22. Hfz. Aliu personalisht e ka dhënë 24. Shih: Ali M. Basha, Rrugëtimi…. evidencën e veprave të veta në fund të 25. Smajl Bala, Institucionet islame.... 2005, Mevludit që e botoi në vitin 1943. Shkodër. 55 Studime

anëtar i komitetit të Lëvizjes NDSH, 8 - Hfz. Ismet Dibra bashkë me Hfz. Beqirin nga Shkupi Dibër - Tiranë dhe patriotë të tjerë të dalluar nga I biri i Hfz. Xhemalit, nga Dibra elita islame. Ka qenë kryetar i parë e Madhe, i lindur në vitin 1886. shqiptar i komunës së Tetovës, Në Stamboll studioi shkencat menjëherë pas përfundimit të Luftës islame dhe kreu hifzin. Pas vdekjes së Dytë Botërore. U burgos dhe u së babait, Hfz. Xhemalit, më 1919 dënua si veprimtar i Lëvizjes NDSH nga Stambolli kthehet në atdhe. me 15 vjet burg. Ka ndërruar jetë në Mori pjesë si delegat në Kongresin e vitin 1974. 26 Dibrës, në vitin 1909. Në vitin 1924 ishte bashkëthemelues i Medresesë 7 - Hfz. Ibrahim Dalliu - Tiranë së Tiranës, ku punoi si profesor për I biri i Mustafës, i lindur në disa lëndë.28 Në vitin 1929 ka qenë vitin 1878 në Tiranë. Pas shkollimit drejtor i Medresesë në Tiranë dhe të mesëm vazhdoi studimet në bashkëpunëtor i revistës “Zani i Stamboll. Hifzin e ka kryer në Naltë”. Stamboll. Sistemin komunist e përjetoi si I dalluar veçanërisht në fushën humbje të rëndë dhe si një të keqe e arsimit. Në vitin 1901, mësues të tmerrshme kundër fesë islame në shkollën e parë të Tiranës, prandaj përjetoi edhe burgun e bashkëthemelues i shkollës Normale komunizmit në moshë të shtyrë. të Elbasanit dhe profesor i kësaj Ndërroi jetë në vitin 1955 në Tiranë.29 shkolle në vitin 1909. Punoi në Medresenë e Përgjithshme të 9 - Hfz. Jakup Muçozi - Prizren Tiranës. Ishte veprimtar i dalluar U lind në Prizren, në vitin 1919. në publicistikë, që u dëshmua me Më 19 shkurt 1950 arrestohet në gazetën “Dajti”, si edhe me veprën Prizren dhe në korrik të të njëjtit “Grenxat e kuqe” (1918), “Dokrrat vit Gjyqi i Qarkut në Prishtinë i e hinit” (1920), etj. shqiptoi dënimin me 20 vjet burg, Ka botuar shumë libra për si dhe konfiskim të pasurisë. Pas arsimin dhe edukimin Islam, i lirimit nga burgu i vazhdon masa e vetëdijshëm se shtetit dhe shoqërisë ndëshkimit me marrjen e të drejtës i duhen njerëz me dije dhe me terbije së të drejtave qytetare dhe i ndalohet (edukatë). Ndërroi jetë më 8 shkurt e drejta e votës.30 të vitit 1952 në Tiranë. 27 28. Smajl Bala, Institucionet islame... Shkodër, 2005. 29. Feti Mehdiu, Hafizët tanë. 26. Feti Mehdiu, Hafizët tanë.. Leksikon... 30. Arkivi i Kosovës, Gjykata e Qarkut në 27. Po aty. Prishtinë, P-117/50. 56 Studime Sipas aktakuzës ky kishte qenë i rrezikshëm për shoqërinë, gjë që e më përpara anëtar i organizatës ka shprehur jo vetëm me aktivitetin “Liga e Prizrenit”, kurse nga vera e viti e tij në organizatë, por edhe me 1949 anëtarësohet në organizatën qëndrimin e tij gjatë procedurës ilegale që ishte organizuar nga jashtë në hetuesi. Ai jo vetëm që nuk me emrin “Nacional demokratikja pendohet për veprën që ka bërë, por shqiptare” me qëllim të ndryshimit përkundrazi e përpiqet ta arsyetojë”. me dhunë të sistemit shtetëror të Hfz. Jakupi kishte thënë në hetuesi RFPJ-së, me anë të kryengritjes së se kulminacioni i dëshpërimit dhunshme t’ia bashkojnë Kosovën kundër sistemit komunist kishte dhe Metohinë Shqipërisë.31 qenë mbyllja e Medresesë Mehmet “...gjyqi e ka konfirmuar se i Pasha në Prizren.35 akuzuari Jakup Hoxha me siguri ishte zgjedhë udhëheqës ushtarak i 10 - Hfz. Nazim Xhambazi organizatës në mbledhjen e komitetit Kërçovë që u mbajt në Krushë të Madhe më I biri i mulla Zadës, u lind më 1913 5 shtator 1949, në shtëpinë e të në Cërvicë. Ka kryer hifzin te mulla akuzuarit Nezir Maksut Hoti.”32 Zada. Është burgosur në janar të vitit Këtë e kishte pranuar Hfz. 1946 dhe në aktpadinë e prokurorit të Jakupi në hetuesi.33 Platformë e divizionit të -52të të gjyqit Ushtarak në kësaj organizate është reflektuar Manastir, u shpall fajtor për shkak se në betimin që jepnin anëtarët kur në datë të pasaktësuar gjatë vitit 1945 vendosnin të bëhen pjesë e kësaj ka mbajtur lidhje me të arratisurit e organizate. Tekstin e betimit e kishte rrethit të Kërçovës. Është takuar me përpiluar Hfz. Jakupi.34 Mbrojtja e ata dhe u ka ndihmuar me ushqime. Hfz. Jakupit kishte ushtruar ankesë Me këtë ka kryer vepër penale që sipas në Gjykatën Supreme të RP të nenit 11 të Ligjit për vepra penale, Serbisë, në Beograd, e cila e refuzoi Hfz. Nazimi kishte bërë vepër kundër ankesën me arsyetimin se: “... i popullit dhe shtetit. Në bazë të kësaj akuzuari Jakup Muçozi është shumë dënohet me një vit burg.36 Nga viti 1949 ka shërbyer imam 31. Po aty. K-117/50, dt. 27.07.1950. në Cërvicë. 37 Ndërroi jetë në vitin 32. Bashkë me hfz. Jakup Muçozin janë 1999. dënuar, përveç Nezir Hotit (Krushë e Madhe) edhe Shaban Dërguti,(Rahovec), Mustafa Nixha, (Prizren) Shaban Mazreku, 35. Vrhovni Sud NRSerbije u Beogradu, (Sopi), Biter Dehala, (Prizren) Tomë Mjeda, KZ-918/50, dt. 11.010.1950. (Prizren) Sefë Zeka (Suharekë) dhe Bajram 36. Feti Mehdiu, Të burgosurit politik Dehari.(Prizren). shqiptarë të Kërçovës 1944-1994, Prishtinë, 33. Po aty. 2011. 34. Muhamet Pirraku, Mulla Idriz Gjilani.... 37. Feti Mehdiu, Hafizët tanë... 57 Studime

11 - Hfz. Qahil Kajolli – Viti - 13 - Hfz. Rrustem Shporta - Shkup Prizren I biri i Hajrizit, u lind në rrethin I biri i Ramadanit, u lind në e Vitisë-Kosovë në vitin 1925. Hifzin Prizren në vitin 1859. Mësimet e kreu në vitin 1938 te mulla Azizi. fillestare i mori në mektebin Sinan Ka ndjek mësimet në Medresenë e Pasha në Prizren. Ka studiuar në Tiranës dhe në vitet e Luftës së Dytë Stamboll, prej nga me kërkesën e Botërore radhitet në çetën e Hysen myftiut të Prizrenit, Hfz. Abdylaziz Terpezës kundër komunistëve. Ka Zejnelabidinit kthehet në Prizren. përjetuar disa herë arrestime si Mori pjesë në luftën e vitit 1880 antikomunist. Pas luftës vendoset për mbrojtjen e Plavës dhe Gucisë. me familje në Shkup ku jeton edhe Në vitin 1917, merr detyrën e aktualisht.38 myderrizit në medresenë Mehmet Pasha. Ka qenë myfti i Prizrenit dhe 12 - Hfz. Riza Gërbeshi - bashkëpunëtor i Hasan Prishtinës, Prishtinë veprimtar i çështjes shqiptare dhe I biri i Munishit është i lindur në mbrojtjes së dinjitetit islam. Hfz. vitin 1910 në f. Marevc – Prishtinë. Rrustemi, në vitet e njëzeta të Ka kryer hifzin te hafiz Jamin ef. shekullit të kaluar përjetoi ditë të Rexhepi në Prishtinë. Ka kryer vështira në burgjet e Prizrenit, të katër klasë të Medresesë Isa Beg Nishit, Zenicës etj. Ndërroi jetë më në Shkup në vitin 1935-1939 dhe 5 tetor të vitit 1937 dhe u varros në punoi mësues në fshatin Hogosht- varrezat Kuru qeshme në Prizren. 41 Kamenicë. Në vitin 1946 bie në burg si antikomunist dhe dënohet me 14 - Hfz. Sabri Koçi - Librazhd pushkatim. Ky dënim iu zëvendësua I lindur më 14 maj 1921 në me 20 vjet burg dhe burgun e vuajti fshatin Orenjë të Librazhdit. Ka 15 vjet në Nish. Pas lirimit nga burgu, kryer Hifzin e Kur’ani Kerimit.42 me datën 21 korrik 1963, vetë i treti Në vitin 1939 ka punuar imam në arratiset në Shqipëri39 ku gjithashtu Luguçesme, në Xhaminë e Bardhë dënohet me 7 vjet burg. I vetmuar, në Dudas, kurse në vitin 1952 ishte pa familje ndërroi jetë në Elbasan në imam në Rus të Vogël. vitin 1980.40 Për të mos e lënë në kontakt me 38. Po aty. rininë, sepse mendonin se ky helmon 39. Drzaven Arhiv na Republika Makedonija, rininë, është transferuar disa herë Skopje, licni dosie nr. 1-07265/2. Beadini Ramiz Garip. 41. Sadik Mehmeti - Resul Rexhepi, Hafiz 40. Mbetet detyrë e hulumtuesve të Rrystem Zihni Shporta, Jeta dhe vepra, ardhshëm të vazhdojnë kërkimet në Arkivin Prishtinë, 2010. e Shtetit në Tiranë. 42. Feti Mehdiu, Hafizët tanë... 58 Studime nëpër vende të ndryshme: Te Xhamia Në vitin 1924 zgjidhet deputet Plakë, pastaj në Krujë, Kavajë, Korçë. i Dibrës në Kuvendin Kushtetues, I dhanë edhe pozitën e nënmyftiut me propozimin e shqiptarëve të dhe të myftiut më 1956 në Kavajë, Turqisë. Ishte kryetar i Komisionit por megjithatë Hfz. Sabri Koçi nuk të Drejtësisë në Parlament ku iu bind sistemit komunist, prandaj më kontribuoi në hartimin e ligjeve 4 qershor 1966 i vihen prangat, nën themelore të shtetit shqiptar. Në vitin akuzën “reaksionar antikomunist”. 1927, në Selanik bashkë me patriotin Dënohet me 20 vjet burg dhe qëndroi Rauf Fico, nënshkroi marrëveshjen në burg deri më 22 tetor 1986. për mospranimin e Kosovarëve në Turqi. Përpjekjet e tij për lirinë e popullit Në vitin 1939 kundërshtoi zbarkimin shqiptar e pagoi me lirinë personale e forcave italiane në Shqipëri dhe si (për 20 vjet). pasojë arrestohet dhe internohet në Në nëntor të vitit 1990 hapi Bergamo të Italisë, për katër vjet, Xhaminë e Plumbit në Shkodër. me arsyetimin se ishte “Njeri me Është bartës i mirënjohjeve influencë në Shqipërinë e mesme dhe nga Presidenti i Shqipërisë dhe nga veriore. Armik i betuar i fashizmit.” diaspora shqiptare. Ndërroi jetë më Qytetarët e Bergamos iu drejtuan 18 qershor 2004 në Tiranë.43 Papës që të ndërhyjë për ta liruar Hfz. Xhemalin sepse “Qeveria ka 15 - Hfz. Xhemal Dibra - Tiranë internuar një njeri të shenjtë”.45 I biri i haxhi Shaqirit, u lind në Pas lirimit, më 1944 iu Dibër në vitin 1881. Hifzin e kreu në përkushtua Medresesë në Tiranë, vitin 1896 në vendlindje dhe në vitin por pushteti komunist asnjëherë 1900 vazhdon shkollimin në Stamboll. nuk e la të veprojë i qetë, përkundër Ka kryer studimet e larta në fushën e angazhimit të Hfz. Musa Bashës islamistikës. Në Stamboll emërohet që Hfz. Xhemali të punojë e të profesor i sheriatit, në Universitet kontribuojë në Medrese. dhe anëtar i Gjykatës së Lartë Islame. Në vitin 1947 i konfiskohet Në vitin 1908 ishte kryetar i Shoqatës shtëpia dhe e tërë pasuria e Bashkimi dhe në 1923 drejtor patundshme. Pushteti e vendosi përgjegjës i revistës “Paqja”. Më 28 përdhunshëm në Laprakë.46 Ndërroi nëntor 1912, në ballkonin e klubit jetë në vitin 1965 në Tiranë. Bashkimi në Stamboll ngriti flamurin kombëtar. Ishte drejtor i gazetës “Besa” në Stamboll.44 45. Smajl Bala, Institucionet islame... Shkodër, 2005. 43. Smajl Bala, Institucionet islame... 46. Smajl Bala, Institucionet islame... Shkodër, 2005... Shkodër, 2005; Ali Musa Basha, Rrugëtimi 44. Feti Mehdiu, Hafizët tanë... i fesë islame. 59 Studime

Në vend të përfundimit Populli shqiptar, prej se ka Prezantova vetëm disa nga hafizët filluar të shkruajë (me sa dihet, nga që meritojnë respektin tonë dhe të shekulli. XV) ka identitet fetar edhe breznive që vijnë pas nesh, sepse na identitet kombëtar. Nuk mund të takojnë neve, janë hafizët tanë, nga jetë rezistent ndaj përcaktimeve Tirana e Tetova, Shkupi e Shkodra, ideologjike. Korça-Kërçova e Kumanova, Fetarisht, janë: monoteist: të Prishtina e Prizreni, janë nga Vitia dhe krishterë dhe myslimanë; Dibra, etj. Kombëtarisht, janë: shqiptarë – pa E di se u kam mbetur borxh përzierje; kanë një gjuhë specifike të shumë të tjerëve që sigurisht meritojnë familjes indoevropiane – e trungut të përmenden e të trajtohen me arian. respekt. Këtë e kam bërë për të nxjerrë Ideologjikisht, ka: politeistë, një mësim. komunistë, socialistë, ballistë, Hafizët ishin elitë e popullit natyralistë, etj. shqiptar të edukuar e të arsimuar në Prandaj, tëra shtresat e strukturat frymën e arsimit e edukimit me Zot, përgjegjëse për shtetndërtim47 të prandaj periudha 100 vjeçare i përplasi marrin obligim që të nxjerrin mësim sa andej e sa këndej dhe tani është nga këta njëqind vjet peripeci. Të duke e parë se e ka pasur gabim – por shmangen nga iluzionet, të kultivojnë fatkeqësisht akoma vazhdon kultivimi realitetin sipas parametrave të librave i brezave pa edukatë fetare, që do të të shenjtë: Tevrat - Ungjill, Kur’an thotë jo në frymën e urtisë hyjnore! dhe me kthjelltësi t’i përmbahen Përkundër deklarimit me fjalë se platformës së rilindësve shqiptarë: do të ndjekim shembullin e botës së qytetëruar, të lirë e demokratike, ne Mysliman e të krishterë, edhe më tutje nuk e hapim derën për Perendija na ka bërë edukim njerëzor në sistemin edukativ Jemi vëllezër të terë e arsimor me besim në Një Zot, siç bën ajo pjesë e botës drejt së cilës 47. Këtu bëjnë pjesë, në radhë të parë, të mendojmë të shkojmë edhe ne. votuarit e popullit dhe votuesit e tyre. Por Do të përfundoja me ritheksimin edhe të tjerë që nuk janë të strukturuar se: risitë (moderniteti) nuk janë, me çdo në dy kategoritë e përmendura, sepse edhe ata jetojnë në të njëjtin shtet dhe kusht, të gjitha më të mirat; edhe shfrytëzojnë edhe kontribuojnë në të gjitha vjetërsitë nuk janë, domosdoshmërisht, aspektet për shtetin konkret. Askush nuk më të këqijat! Realiteti është se nga mund t’i shmanget kësaj përgjegjësie, por të dyja ka mundësi të bëhet zgjedhje përgjegjësinë më të madhe e bartin ata që në frymën e trashëgimisë që posedon kanë marrë besimin e popullit dhe bartin funksionet e garantuara e të ngarkuara nga populli shqiptar. mandati i votës së qytetarit të vet. 60 Studime Mos u bien ndesh parimeve të gjeografike, strategjike, historike dhe kësaj platforme duke manipuluar me kulturore-historike. teoretizime të maskuara nën plafin e Në të kundërt, edhe mbi modernitetit, për qejfe të të tjerëve e shpatullat tona do të bjerë një në dëm të vetvetes,48 por të përpiqen pjesë e fajësisë për dëmet që mund për shtetndërtim sipas kritereve ta godasin popullin shqiptar në botërore reale – jo eksperimentale përgjithësi, kurse atë të Kosovës në - ngase për këtë plotësojnë kushtet veçanti.49

48. Në periudhën e përpjekjeve për formim 49. Marrë nga libri Konferenca Shkencore të shtetit shqiptar, në vitin 1897, shqiptarët “Kontributi i prijësve myslimanë në hoqën dorë nga e drejta juridike dhe politike formësimin e vetëdijes dhe identitetit në vilajetin e Selanikut. Askush nuk i detyroi kombëtar”, botim i tre Bashkësive Islame shqiptarët për një qëndrim të tillë. (shih Shqiptare (KMSH, BIK, BFIM), Tiranë, burimin nr. 1, M.P. Për kauzën e shtetësisë 2013: 68. së Kosovës...)

61 Studime

Literatura

Hfz. Ali Korça, Bolshevizma është shkatërrim i njerëzimit, Prishtinë, 2001. Ali M. Basha, Rrugëtimi i fesë islame në Shqipëri (1012-1967), Tiranë, 2011. Aliriza Selmani – Hfz. Avni Aliu, Myderriz Haki efendiu:1914-1948), Prishtinë, 2005. Beqir Ajazaj, Beqir Ajazaj, Nga shkaba me kurorë te drapri me çekan ( Kujtime), Tiranë, 2007.

Feti Mehdiu, Hafizët tanë gjatë historisë shek. XVIII - 20120-Leksikon, Prishtinë, 2010. Ismet Jonuzi – Krosi, Golgota shqiptare, pjesa e parë, Tetovë, 2007. Ismail Ahmedi, Hfz. Ali Korça – jeta dhe vepra, Shkup, 2001. Muhamet Pirraku, Mulla Idris Gjilani dhe mbrojtja kombëtare e Kosovës lindore 1941-1951, Prishtinë, 1995. Muhamet Pirraku, Për kauzën e shtetësisë së Kosovës, Prishtinë, 2008, f. 112- 113. Mustafa Kruja, Anthologji historike-shkrime e përkthime, Elbasan, 2001. Nuridin Ahmeti, Krerët fetarë në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare në vilajetin e Kosovës 1878-1912, Prishtinë, 2011. Qerim Lita, libri për NDSH.... shënimi... Resul Rexhepi – Sadik Mehmeti, Hfz. Rrustem ef Shporta – jeta dhe vepra 1864 – 1937, Prishtinë, 2010. Smajl Bala, Institucionet islame dhe hoxhallarët e Shkodrës, Shkodër, 2005. Shaban Braha, Beteja e Drinit kundër agresionit serb (nëntor 1912), Prizren, 2000. Xhemal Balla, Hafiz Ibrahim Dalliu – jeta dhe vepra, Tiranë, 2008.

62 Sociologji

Harmonia dhe mirëkuptimi ndërfetar në Shkodër

Dr. Genti Kruja

Abstrakt Për shekuj të tërë myslimanë e të krishterë bashkëjetuan në paqe njëri me tjetrin, pavarësisht rrethanave të kohës, sfidave dhe provokimeve të ndryshme të bëra kryesisht me nxitje nga jashtë në dëm të kësaj harmonie. Krahas harmonisë dhe mirëkuptimit ndërfetar në Shkodër, ekzistonte edhe bashkëjetesa ndëretnike. Për këtë mund të përmendet komuniteti malazez, në shumicën e tyre myslimanë të dëbuar me forcë pas pavarësisë së Malit të Zi nga Perandoria Osmane, të njohur si podgoriçanë, por gjithashtu nuk mungonte edhe një komunitet malazez ortodoks, i cili bashkëjetonte në harmoni të plotë si në qytet, edhe në fshatin Vrakë, vetëm pak kilometra larg Shkodrës, rrugës për në Koplik. Ka qenë pikërisht meritë e prijësve dhe e klerikëve, e dijetarëve dhe e burrave të urtë myslimanë dhe të krishterë që ditën ta ruanin këtë bashkëjetesë dhe këtë harmoni ndërfetare ndër shekuj, duke ua përcjellë brezave.

irëkuptimin ndërfetar pasionet e të dyja palëve kundër njëri- në Shqipëri, e tjetrit. Tingujt e kambanave acaronin Mposaçërisht në veshët e myslimanëve ashtu si zërat Shkodër, e kanë konstatuar e e hoxhallarëve ato të katolikëve. konfirmuar në rrjedhën e shekujve Një traditë e tërë e urrejtjeve, e shumë dijetarë, gjuhëtarë, historianë, mjaftueshme të ushqente breza të etnografë, misionarë e diplomatë të tërë njerëzorë, mbahej gjallë me të huaj, që kanë vizituar Shkodrën ose gjitha mjetet: libra, revista, shoqata, që kanë jetuar me muaj apo vite aty. procesione, thashetheme, përdhosje Shkrimtari i njohur Ismail vendesh të shenjta, grindje, vrasje e Kadare, për çudi, Shkodrën e ka gjer te masakra që shmangeshin me parë me sy tjetër. Ja çfarë shkruan vështirësi”.1 Vështirë të kuptohen ai: “Shkodra ishte qyteti më i përçarë për mirë fjalët e një shkrimtari shqiptar në punë feje. I ndarë si shqiptar, i cili sulmon padrejtësisht me thikë midis katolikëve dhe dhe padenjësisht një qytet shqiptar, myslimanëve, ai shkumëzonte nga 1. Kadare, I., 1991:19. 63 Sociologji aq më tepër kur ky qytet shquhej si mjek stomatolog që ishte, dha për atdhetarizëm, kulturë, tradita reklamë në revistën katolike “Elçija fisnike dhe bashkëjetesë harmonike e zemrës s’Krishtit”) dhe H. Ibrahim ndërfetare. Kadareja ka aq kulturë Kaduku, H. Ali Kraja e plot të tjerë dhe njohuri historike, sa të dijë se nga hoxhallarët, e klerikë katolikë si në Shkodër kanë ndodhur ngjarje të Dom Luigj Bumçi, At Gjergj Fishta, mëdha e shumë prekëse, që provojnë Atë Pjetër Mëshkalla etj. krejt të kundërtën. Më 7 prill 1858, në përurimin Për shekuj të tërë, myslimanë e të e fillimit të ndërtimit të Kishës së krishterë bashkëjetuan në paqe njëri Madhe, gurthemeli u bekua nga me tjetrin, pavarësisht rrethanave të arqipeshkvi Topich. Të pranishëm kohës, sfidave dhe provokimeve të ishin Dom Ejll Radoja, famulltar i ndryshme, të bëra kryesisht me nxitje qytetit dhe meshtarë të tjerë. Daut nga jashtë në dëm të kësaj harmonie. efendi Boriçi, dijetar dhe atdhetar Madje, krahas harmonisë dhe i shquar mysliman, drejtor i arsimit mirëkuptimit ndërfetar, në Shkodër në Stamboll dhe Shkodër, autor i ekzistonte edhe bashkëjetesa një alfabeti shqip, mbajti fjalimin e ndëretnike. Për këtë mund të rastit. Ai e quajti përurimin e fillimit përmendet komuniteti malazez, në të ndërtimit të katedrales një gëzim shumicën e tyre myslimanë të dëbuar të madh për të gjithë shkodranët pa me forcë pas pavarësisë së Malit të Zi dallim feje. nga Perandoria Osmane, të njohur si Kur më 28 Nëntor 1913 (në podgoriçanë. Nuk mungonte edhe përvjetorin e parë të Pavarësisë), u një komunitet malazez ortodoks, ngrit në Shkodër flamuri kombëtar, i cili bashkëjetonte në harmoni të në mitingun madhështor ishin plotë si në qytet, edhe në fshatin bashkuar vëllazërisht myslimanë e Vrakë, vetëm pak kilometra larg të krishterë dhe brohoritën njëzëri: Shkodrës, rrugës për në Koplik. “Rroftë Shqypnia”. Atë natë, Ka qenë pikërisht meritë e kumbanorja e kishës së Gjuhadolit u prijësve dhe e klerikëve, e dijetarëve lidh me minaren e xhamisë së fushës dhe e burrave të urtë myslimanë Çelë nëpërmjet një teli, ku valëvitej dhe të krishterë që ditën ta ruanin flamuri kombëtar ndërmjet rreshtit këtë bashkëjetesë dhe harmoni të gjatë të kandilave të kuq e zi ndërfetare ndër shekuj, duke ua (ngjyrat e flamurit kombëtar). Fishta përcjellë brezave. Ndër ta mund të shkruante: “Ishin mbledhë t’thuesh përmendet Daut efendi Boriçi, Hafiz 20 mijë vetë me zotnitë Shkodranë, Halid Bushati, Myftijet (të cilët në ku ishin ma t’zgjedhunt... M’atë ditë disa breza nxorën myftinj), vëllezërit për tamand m’asht gzue zemra, jo H. Hafiz Dr. Hasan Kaduku (i cili vetëm pse ishem tujë pa muhamedan

64 Sociologji e t’kshtenë t’vllaznuem nen hije mbi të është rahmetin e vet të t’bajrakut (flamurit) t’Shqypniës, por pamasë”.3 edhe për burrni e bujari, me t’cilën Është e qartë se ky fjalim tregon ky popull ishte tujë u interesue për atdhetari e tolerancë të shkëlqyer interesë mae t’gjalla t’Shqypniës e fetare. Atë Gjergj Fishta flet me t’vendit t’vet. Kështu kishte dashtë patos mbi varrin e një atdhetari me punue gjithmonë për Shqipni: mysliman dhe qëllimisht në vend popull e punë shum; zhurmë, saa të termave fetarë katolikë ai përdor maa pak”.2 terma myslimanë si “Xhenet” apo Atdhetari, publicisti, luftëtari i “rahmet”. Pjesëmarrja në mitingun arsimit kombëtar, Sali Nivica erdhi mortor të Sali Nivicës është në Shkodër dhe aty gjeti ngrohtësinë, ndërfetare, pra myslimanët dhe të bujarinë dhe dashurinë tradicionale krishterët nderojnë në heshtje zije shkodrane pa dallim feje. Aty e ndjeu së bashku humbjen e atdhetarit të veten si të ishte në qytetin e tij, në madh prej Nivicës së Vlorës. Vlorë. Ai u vra nga njerëz të paguar Një situatë e ngjashme ndodhi nga forcat pushtuese serbe dhe edhe më 30 dhjetor 1940, kur italiane në vitin 1920. Në ceremoninë ndërroi jetë poeti dhe kleriku i mortore, ku ishin mbledhur tërë shquar katolik, Atë Gjergj Fishta. Shkodra, myslimanë e katolikë, folën Të gjithë shkodranët pa dallim feje të nderuarit Hamid-beg Gjylbegaj, u mblodhën te varri i tij. Folën dy Atë Gjergj Fishta, Jonuz Tafili. personalitete të shquara të kulturës Ja një fragment nga përfundimi dhe të atdhetarisë shqiptare. Duam i fjalimit të Atë Fishtës mbi varrin e të kujtojmë se një ndër fjalimet më Sali Nivicës: “Deka grabitqare nuk të prekëse dhe më dinjitoze në atë la me gëzue frytin e mundit t’and qi ceremoni, ishte ai i Hafiz Ali Krajës derdhe, sa bajshe hije mbi tokë. M’e (Tarit). pa Shqypniën si zemra gjith herë t’a Kjo ceremoni ishte një dishrote. Por shka me ba? Zot’ ynë demonstrim i shkëlqyer i unitetit, kështu paska pasë da atje në Gjyqë të bashkimit e vëllazërimit ndërfetar. vet t’amshueshëm mbi shortin t’and. Ndër të tjera, Hafiz Ali Kraja Por prap s’ka gja! Shpirti yt i pastër thekson “... Vepra jote, o poet, ka për edhe prej rregjinisë së qiellve, tuej u të formue një faqe të shkëlqyeshme endë vrrijeve të blerta të Xhenetit ka në historinë politike të Kombit! Të me kundrue ma me harre Shqypnien, jesh i bindun, o poet i madh, se e cila shpnesojmë se me ndimë të shqiptari me “Lahutën e Malcisë” ka Zotit ka me dalë lume. Pushoftë pra për të qenë gjithmonë kryenaltë, siç në pagjë, Salih, Shpirti yt e Perëndija janë helenët me “Iliadën” e persianët 2. “Hylli i Dritës”, Kallnduer 1914:131. 3. Gazeta “Populli”, Nr. 50, 19 janar 1920:4. 65 Sociologji me “Shahnamen”... Sot djelmënia edhe materialisht deri ditën që doli intelektuale me Lahutën tande në prej burgut. dorë të nep besën shqiptare, tue t’u Tregojnë se kur bahej në burg betue se idealin Tand të naltë, që ndonjë debat për probleme teologjike shprehe për kombësinë shqiptare do mes besimesh të ndryshme, Hafiz ta ruejë e do ta mbajë si gja të shenjtë Ali Kraja, ndër ma të kulturuemit e morale”. Edhe Sheuqet Muka, autor fesë Myslimane thoshte: “Kjo çështje i disa veprave nga islamologjia qëndron kështu, sepse kështu e ka shqiptare, në simpoziumin më 1931, thanë P. Meshkalla”.5 me rastin e 60-vjetorit të lindjes së Në Pazarin e vjetër të Shkodrës Atë Gjergj Fishtës, mbajti kumtesën (një nga pazaret më të mëdhenj të “Vepra e Gjergj Fishtës për zgjimin Rumelisë), një nga ditët kryesore të kombëtar”. Fishta kishte raporte tregtimit ishte e diela. Meqë e diela shumë të mira familjare edhe me ishte ditë pushimi dhe ritesh fetare për Haxhi Hafiz Muhamed Bekteshin.4 të krishterët, paria e qytetit vendosi Një ndër figurat e njohura të klerit që ajo të mos ishte ditë kryesore e katolik dhe të qytetarisë shkodrane tregtimit dhe ditë të tilla u caktuan e ishte edhe Atë Pjetër Meshkalla, i cili mërkura dhe e shtuna. provoi mbi kurrizin e tij kalvarin e Të moshuarit në Shkodër vuajtjeve dhe të torturave në burgjet tregojnë gjithashtu se në Pazarin e e regjimit komunist. Ja ç’shkruan për Vjetër gjatë muajit të Ramazanit, të një qytetar shkodran që e kishte tregtarët katolikë i mbyllnin dyqanet, njohur nga afër: “Kujtoj një ditë, e sidomos pijetoret dhe gjelltoret. A pashë tek dera dhe simbas zakonit e nuk tregon ky veprim fisnik respektin ftova për të hy brenda, por nuk erdhi; e ndërsjellë, vëllazërimin, tolerancën më diftoi se ishte nisë për vizita të dhe harmoninë ndërfetare në mes largëta prej shtëpisë, po shkonte për të qytetarëve shkodranë, të krishterë festën e bajramit. Më tha se të parën e myslimanë? Fishta shkruan te vizitë e kishte te Hafiz Ali Tari, mandej “Hylli i Dritës”: “...Ndërmjet me radhë për tri dit, do të shkonte muhamedanëve dhe kristianëve të ndër shtëpijat e atyre myslimanëve që prefekturës së Shkodrës mbretnon ruante kujtime të mira prej burgut që një qetësi e plotë. Ktij mendimi asht kishte ba me ata. Edhe ata ia kthejshin edhe statuti e konvencioni, qi Shteti vizitën, por ajo që do vë në dukje asht shqiptar ka me Lidhje të Komeve.6 tjetër gja: kur hini të dytën herë në Për vëllazërimin e harmoninë burg, ata e kujtuen edhe e ndihmuen e besimtarëve të feve të ndryshme, sidomos të malësorëve tanë, Fishta 4. ˝Zëri i Ditës˝, “Toleranca fetare e Fishtës është një shembull sublim edhe për 5. Radovani, F., 1993, dorëshkrime. trivialitetin e sotëm”, 9.08.2006. 6. Revista “Hylli i Dritës”, 1924:384. 66 Sociologji shkruan: “Edhe atje, ndoshta kolegjës saveriane” mësojmë se në elementët e ndryshme (fetare) janë atë kolegj jepej edhe mësimi i fesë të ndamë me shpija e me lagje, por islame për nxënësit myslimanë, nga jo me punë; pse atje kuvendin e klerikët: Hoxhë Musa Efendi Boriçi kanë s’bashku, mort e dasëm i kanë (1883-1897), Ismet Efendiu (1889- s’bashku; bashkë dalin në jaz t’ujit, 1898), Fejzi Efendiu (1899-1903), bashkë ndër të kremte të shoqi- Fejzulla Efendiu (1905-1907), kurse shoqit e mjeshtrit-edhe pritat (e për lëndë të ndryshme jofetare kanë gjakmarrjes) i vendosin s’bashku”. dhënë mësim mësues myslimanë, si Dhe, “Në Veri të Shqypnisë, pra Ethem Osmani, Beqie Sejdia, Hajdar asht nji Bajrak (bajraku i Hotit) ku Sejdini etj. të gjithë janë katolikë përpos shpisë Në mes të nxënësve myslimanë së bajraktarit qi asht muhamedan. përmendim Faik Konicën, Tash ndodhi qi n’vjetin 1904 kisha shkrimtar, publicist e diplomat, e atij bajraku mbet pa meshtar për gjuhëtarin dhe ballkanologun Tahir shum ditë. Kur qe një dit nder dit, Dizdari, patriotin Teofik Bekteshi, Bajraktari me një tjetër në krye t’atij bashkëpunëtor i së përkohshmes vendi, po ulej në Shkodër fill e te i “Djalëria”. Këtu mësoi mjeku pari i Fretënve, e, muhamedan tuj i shquar në fushën e pediatrisë, kenë, i thotë: “Pasha Zotin, Zotni, Salaudin Bekteshi, pionieri i arsimit kisha jonë ka mbetë keq pa Fratë. As kombëtar, publicisti, historiani, s’ka kush na beko shpirt për s’gjalli, hulumtuesi i folklorit, etnografi as vorret për s’dekuni. Rixha kam me e përkthyesi Hamdi Bushati. Në zotninë tate me na çue Fratin sa ma bankat e kësaj shkolle mësoi parë te kisha se kem mbetë keq. shkrimtari dhe studiuesi i letërsisë Kaq me interes pra aj Bajraktar shqipe, Arshi Pipa, si dhe juristi muhamedan për çashtjen e të Myzafer Pipa. Në këtë shkollë dërguemit të Meshtarit katolik n’atë mësuan edhe dhjetëra nxënës të kishë!”7 tjerë myslimanë, të cilët më vonë u Shprehje e tolerancës ndërfetare diplomuan në fusha të ndryshme dhe e qëndrimit vëllazëror në mes të të kulturës, të shkencës, të ushtrisë qytetarëve të besimeve të ndryshme etj. Edhe në shkollën e motrave është edhe fakti se kolegjin Saverian stigmatine, krahas vajzave katolike, (shkollën e jezuitëve) e ndoqën mësuan edhe disa vajza myslimane. përveç nxënësve katolikë, edhe 159 Po kështu, shkollën ushtarake nxënës myslimanë dhe 99 nxënës osmane, që u përurua në vjeshtën e ortodoksë (këto shifra janë deri në vitit 1902, veç nxënësve myslimanë, vitin 1928). Nga libri “50-vjetori i e ndoqën edhe nxënësit katolikë, 7. “Hylli i Dritës”, 1930:1947. si Patuk Saraçi, Lec Shkreli, Kolec 67 Sociologji Deda, Tom Çeka, Zef Haxhija, Zef përgjithshëm i Vakëfeve, senator, Ashiku etj. Në atë shkollë kremtohej deputet, kryetari i parë i parlamentit festa e Shën Gjergjit. Për këtë bëhej pluralist, intelektual i shquar fetar një ekskursion në Zallin e Kirit. Në e atdhetar, i dekoruar me Urdhrin ceremoninë që organizonte shkolla “Për veprimtari patriotike të Klasit merrnin pjesë prindër dhe autoritete I” dhe me medaljen “Pishtar i myslimane, katolike dhe ortodokse. demokracisë”. Në detyrën e tij si Siç shihet, vetë përbërja e kadi e si myfti në Shkodër, Xhemal kontigjentit të nxënësve dhe Naipi në një periudhë ndryshimesh të mësuesve nuk është fetare e krijimit të marrëdhënieve të reja homogjene, por multifetare. Kjo shtetërore e fetare, në një qytet me natyrisht nuk tregon “përçarje në ndikime e interesa të ndryshme, punë feje”, siç mëton (pretendon) me ndërhyrje të huaja, me mendësi Kadareja në pohimin e tij për konservatore e liberale, punoi vetë Shkodrën. Përkundrazi, vetë së bashku me kuadrot fetarë, që kontigjenti i përzier tregon tolerancë kishte në varësi për sigurimin e një dhe harmoni ndërfetare. atmosfere mirëkuptimi ndërfetar, Atdhetari veteran, Filip Kraja të një tolerance e bashkëpunimi me ndërmjetësinë e Bajram Currit të natyrshëm, për nderimin e i dërgoi një protestë qeverisë së ndërsjellë, për krijimin e forcimin Vjenës kundër raprezaljeve të e një miqësie të sinqertë mes gjeneralit Trolman mbi malësorët drejtuesve e besimtarëve të të tria myslimanë të Mbishkodrës. Nga kjo besimeve që bashkëjetonin në këtë protestë e atdhetarit katolik Filip qytet.8 Kraja u arrit që Trolmani të largohej Po kështu, edhe te H. Ibrahim nga Shqipëria. Malësorët myslimanë Kaduku vihet re bindja, qëndrimi u liruan nga burgu dhe u kthyen në dhe veprimtaria e tij e pandërprerë shtëpitë e tyre, duke falënderuar për harmoninë ndërfetare. Ai nuk Filip Krajën. Libri i hoxhës së linte rast pa shfrytëzuar për të folur nderuar, Hafiz Ali Kraja, gjithashtu me njerëzit, me të rinjtë, që ata të ka argumente të tolerancës fetare në shoqëroheshin, të bashkëpunonin, shërbim të unitetit kombëtar. Vetë të miqësoheshin, të duheshin dhe të titulli i librit “Feja islame nuk pengon jetonin së bashku me mirëkuptim, bashkimin kombëtar” (botuar më me tolerancë, si njerëz të një 1924) është domethënës. gjaku, të një gjuhe, të një vendi, si Një personalitet i shquar mysliman ishte edhe H. Xhemal 8. Enciklopedia “100 Personalitete Naipi, kadi, kryetar komisioni Shqiptare të Kulturës Islame, Shekulli XIX- XX”, Botim i Komunitetit Mysliman të i arsimit, myfti, drejtor i Shqipërisë, Tiranë, 2012: 288. 68 Sociologji njerëz me interesa, histori dhe me bashkëvuajtës të krishterë do të perspektiva të përbashkëta.9 dëshmonin për harmoninë dhe Edhe Hafiz Ibrahim Repishti në mirëkuptimin e thellë ndërfetar shënimet e tij biografike do të vinte edhe në burg. theksin te kjo harmoni ndërfetare, e Rihapja e kishës dhe e xhamisë cila ishte e rrallë dhe unikale për të së parë në Shkodër dhe në Shqipëri, gjithë Ballkanin e atyre viteve.10 në nëntor të vitit 1990, pas ndalimit Një intelektual tjetër i shquar të gjatë gati një çerek shekulli, mysliman ishte edhe Sheuqet Muka, qe shprehje e harmonisë dhe e i cili me anë të shkrimeve të tij të vëllazërimit ndërfetar përballë larmishme, në përmbajtje e në regjimit komunist, që ende ishte në formë, përmblidhte përkujtime fuqi. Bashkëpunuan djemtë e rinj personalitetesh, rrahje problemesh myslimanë e katolikë për përgatitjen fetare, arsimore, kulturore, e terrenit për zhvillimin e meshës së emancipuese, tolerancë ndërfetare, parë në varrezat katolike të Rrmajve. edukim atdhetar, diskutime, Dikush tha se po vinin forcat e replika, propozime e kritika.11 Në ndërhyrjes së shpejtë dhe do t’i tërë veprimtarinë e tij në dobi të arrestonin të rinjtë që po punonin. fesë, ai pati gjithmonë parasysh Një nga djemtë katolikë u tha bashkëpunimin ndërfetar, edukimin shokëve myslimanë: “Largohuni! për bashkëjetesë, për paqe, harmoni Ju të paktën shpëtoni. Ne jemi të e miqësi mes besimtarëve të tria vendosur me dekë këtu nën strehën besimeve fetare. Në shkrimet, e kësaj kishe”. “Në qoftë puna ligjëratat e bisedat me tematikë të për me ba deken, do të vdesim ndryshme, Sheuqet Muka gjithnjë bashkë” – u përgjigjën djelmoshat kishte parasysh gërshetimin e anës myslimanë. Na nuk luajmë vendit fetare me atë atdhetare e anasjellas. 12 pa na marrë shpirtin”. Shumë personalitete fetare Të gjithë e panë brigadën shkodrane, myslimanë e të krishterë vullnetare të ndërtuesve katolikë do të burgoseshin e do të qëndronin që punuan bashkë me vëllezërit në një qeli së bashku. Hafiz Musa myslimanë për të përgatitur Dërguti, Hafiz Ali Kraja, Hafiz Xhaminë e Plumbit. Sabri Koçi e H. Faik Hoxha, së Kush mund të thotë se qenë bashku me klerikët katolikë do të vetëm katolikë në atë grumbullim vuanin dënime të gjata dhe shumë të pafund njerëzish që mori pjesë në meshën e parë, që drejtoi Dom 9. Po aty, 88. Simon Jubani? 10. Po aty, 95. 11. Po aty, 242. Kush mund të thotë se 12. Po aty, 243. qenë vetëm myslimanë ndër 69 Sociologji pjesëmarrësit e shumtë që ndoqën së Pashkëve a të Krishtlindjeve. vazin (predikimin) e parë që tha para Myslimanët i urojnë këto festa në popullit Hafiz Sabri Koçi me rastin familjet e të krishterëve. Nuk ka asnjë e rihapjes së Xhamisë së Plumbit? kufizim apo ndarje fetare në raste Nuk ishte e rastësishme që gjatë fatkeqësish dhe gëzimesh familjare. ligjëratës së xhumasë së parë më Thuajse pa përjashtim, 16 nëntor 1990, H. Sabri Koçi do artistë, turistë e studiues të huaj t’u drejtohej mijëra të pranishmëve kanë konfirmuar vëllazërimin e me: “Vëllazën e motra myslimanë, shkëlqyer ndërfetar në Shkodër. katolikë e ortodoksë, mbi të gjitha Kjo dëshmohet me shënimet e vëllazën shqiptarë”. udhëtimeve, me relacione, me Në Shkodër, festat e Bajramit janë fragmente të tëra librash. Të huajt festa të të gjithë qytetit. Të krishterët lavdërojnë me fjalë superlative dhe grupe-grupe shkojnë për të kremtuar mahniten para gjithçkaje njerëzore Bajramin në familjet myslimane. në Shkodër, duke përfshirë këtu E njëjta gjë ndodh në ditët e festës edhe harmoninë ndërfetare.

70 Filozofi

Toleranca fetare shqiptare, si vlerë historike dhe virtyt i republikës demokratike

Prof. Dr. Gjergj Sinani Universiteti i Tiranës Fakulteti i Shkencave Sociale

Abstrakt “Kur kënga e hoxhës zbret nga minareja, myslimanët ndërpresin punën dhe shkojnë në xhami, pasi kanë larë në vijën e ujit këmbët dhe duart e tyre. Të premten pasdite pazari është i mbyllur. Ai mbyllet gjithashtu edhe të dielën mbasdite. Kësisoj është zgjidhur një problem delikat duke i bërë qejfin edhe Jezuit dhe Muhametit. Tirana, që numëron 15 mijë myslimanë dhe 2 mijë të krishterë, arrin t’i trajtojë njëlloj të dyja besimet”. Kështu shkruante më 1922 zviceriania Nowlle Roger në revistën e njohur Revue des deux Mondes për Tiranën. Besoj se e njëjta frymë tolerance shfaqet edhe sot në Tiranë, por edhe në të gjithë Shqipërinë, pas rikthimit përsëri tek e shenjta pas natës totalitare. Si dëshmi të kësaj tolerance po sjell edhe një pasazh tjetër nga e njëjta autore. “Disa ditë më parë në një kishë ortodokse të Tiranës po kremtohej shërbimi funebër për një oficer shqiptar të krishterë, i cili kishte vdekur. Në këtë ceremoni merrnin pjesë edhe myslimanë, të cilët mbanin edhe një prej kurorave. Hoxhallarët mbanin qirinjtë. Prifti i krishterë nderoi Muhametin dhe hoxha mysliman nderoi Jezu Krishtin... Kështu e kuptojnë bashkimin e kryqit me gjysëm hënën shqiptarët, gjë që perëndimi nuk ka reshtur kurrë së kundërshtuari...”.

71 Filozofi volucioni i fenomenit sheh shenjat e daljes. Kjo shpjegon fetar në Shqipëri mund dhe përhapjen e fenomenit të Etë përmblidhet në një korrupsionit. Këtu nuk e kemi fjalën frazë të vetme, feja ka kaluar nga vetëm për korrupsionin ekonomik. qënia në mosqënie dhe përsëri në Korrupsioni më i rrezikshëm është qënie. Në të trija këto momente feja ai i parimeve dhe i vlerave. Këto ka tentuar drejt vetpërcaktimit të janë periudha shumë të rrezikshme, identiteti të saj, përmes një lëvizje sepse mund t’i lëshojnë njerëzit në të vështirë, sidomos në terrenin krahët e një dëshpërimi ekstrem ballkanik, ku rrebeshet politike dhe të një egoizmi të shfrenuar, ku dhe mentalitetet nacionaliste kanë vlerat shpirtërore humbasin dhe qenë dhe mbeten mjaft të forta, përfitimi dhe mashtrimi mbesin shpesh të shoqëruara dhe me pasoja vlerat kryesore të shoqërisë. Shpejt katastrofike. njerëzit e kuptojnë se kanë nevojë Mbas Luftës së II-të Botërore për një shpëtim. Ata duan t’i feja pësoi një rrudhje të thellë që drejtohen dikujt që u premton lirinë, shkoi drejt ndalimit zyrtar të saj sigurinë, shpëtimin dhe një jetë ku të më 1967. Ndalimi me ligj i fesë sundojnë vlerat morale. nuk do të thotë se ajo u likuidua Pluraliteti fetar në Shqipëri përfundimisht. Besimtari nuk u ka ekzistuar para atij politik dhe ndodh para asgjësë, përderisa ai historikisht ky pluralitet nuk e ka kishte një Zot ekzistencial, një “Ti” rrezikuar ekzistencën dhe identitetin hyjnor, të cilit mund t’i lutej në kombëtar. Mund të themi se ky heshtje dhe strukturat e pushtetit pluralitet është një rezultat historik nuk mund t’ia zbulonin. Pra ndalimi dhe kulturor mjaft i rëndësishëm, i me ligj i fesë nuk do të thotë se cili meriton të respektohet dhe jo të besimi u zhduk përfundimisht. Ai përdoret në funksion të faktorëve gjeti forma të mbijetonte. destabilizues të paqes sociale. Dikur Arnold Toinbi shkruante Kështu glorifikimi i një besimi në se feja është një nga shpikjet më të dëm të besimeve të tjera nuk bën gjë mrekullueshme të njeriut. Ajo na jep tjetër veçse e shton problematikën një pikturë të përkryer të botës, të e rënduar politike dhe sociale të cilën ne e vëmë në kontrast me botën shoqërisë shqiptare. e korruptuar në të cilën jetojmë dhe, Ne jetojmë në një botë ku izolimi në këtë mënyrë, feja luan një rol të nuk është më i mundur. Jetojmë rëndësishëm në përsosjen morale. në një epokë që karakterizohet nga Ky mendim i Toinbisë duket më lëvizshmëria e popujve dhe një se aktual në krizën e vlerave që po përzierje e kulturave të pashembullta. kalon Shqipëria, si dhe të krizës së Ne të gjithë jemi të ndërvarur dhe thellë ekonomike, që ende nuk po kemi një përgjegjësi të përbashkët, 72 Filozofi së cilës nuk mund t’i fshihemi, për Mosdiskriminimi, respektimi i të krijuar një shoqëri të re të bazuar dinjitetit njerëzor, të drejtat e njeriut, mbi pluralizmin. pranimi i tjetrit dhe toleranca, janë Si element mjaft i rëndësishëm vlerat për të cilat ka më shumë kulturor feja në Shqipëri ka një rol nevojë shoqëria shqiptare. shumë të madh në kultivimin e Në këtë kontekst përgjegjësia vlerave dhe atyre formave të jetës, të fetare është mjaft e madhe. Fetë duhet cilat respektojnë vizionin për botën të bëhen burim energjish ndërtuese. të çdo kulture dhe feje. Për disa Fetë nuk duhet të identifikohen me kultura, feja ka përfaqësuar aspiratat pushtetet politike, ekonomike dhe më të larta të ekzistencës njerëzore. sociale, me qëllim që të jenë të lira Në kultura të tjera fetë kanë qenë për t’i hapur rrugën drejtësisë dhe institucione që pohonin se sillnin paqes. Ne duhet të mbajmë parasysh përsosjen. Për shkak të faktorëve jo vetëm të kaluarën botërore, por historikë dhe politikë, feja në edhe të kaluarën tonë jo shumë të Shqipëri nuk u ngrit në të tilla nivele. largët kur feja paraqitej si shërbëtore Tashmë ajo i ka të gjitha mundësitë e politikës, madje të politikës të që t’i pohojë vlerat e saj. pushtuesve të vendit. Kështu Dihet se fetë kanë kontribuar për mund të shpëtohen vlerat fetare. paqen, ashtu edhe siç kanë ushqyer Komunitetet fetare në Shqipëri ndarjen, urrejtjen dhe luftën. Shpesh duhet të kenë kujdes që zelli fetar kanë tradhtuar edhe idealet që i të mos përzihet me fanatizmin. Kjo sollën vetë. Prandaj prirja drejt paqes jo vetëm që do të rrezikojë paqen përbën një imperatif për shoqërinë sociale, por mund të dëmtojë edhe shqiptare. Mirëpo paqen duhet ta vetë bazat e doktrinave fetare. Fetë kërkojmë në radhë të parë brenda në Shqipëri mund të kontribuojnë vetes tonë, pra duhet të jemi në paqe në krijimin e një kulture të paqes të me vetveten, e cila është turbulluar bazuar në tolerancën, dialogun dhe nga ngjarjet e vrullshme që po kalon mirëkuptimin reciprok. shoqëria jonë këto vitet e fundit. Ne Është një fakt mjaft domethënës vetë mund ta arrijmë këtë paqe të që të gjitha fetë, pa përjashtim, brendshme përmes meditimit dhe predikojnë paqen dhe mirëkuptimin ngritjes shpirtërore, e cila duhet të ndërmjet njerëzve. “Të lumtur janë shfaqet në veprime. artizanët e paqes, sepse ata do të Ne mund dhe duhet t’i quhen fëmijët e Zotit”, shkruhet rregullojmë konfliktet pa iu drejtuar në Ungjill. Po kështu edhe Kur’ani dhunës dhe këtë mund ta realizojmë thekson se në qoftë se Zoti do të përmes edukimit dhe ushtrimit të kishte dashur ai do t’i kishte bërë drejtësisë. Drejtësia është guri themeltar i njerëzit të një komuniteti, por ai shoqërisë civile, thoshte shën Agustini. krijoi komunitete të ndryshme 73 Filozofi për t’u lejuar atyre që të njihen Dihet se liria e fesë ishte dhe të pranojnë njeri tjetrin përtej pikënisja e lirive civile dhe politike. dallimeve ndërmjet tyre. Pikërisht Ishte pikërisht lufta për të adhuruar në këtë traditë të hapjes, tolerancës Zotin sipas ndërgjegjes së çdo dhe solidaritetit, u takon besimtarëve individi, që tronditi organizimin dhe sidomos klerikëve të të gjitha politiko - fetar të Mesjetës. Përvoja feve që të punojnë pa u lodhur për historike ka treguar se mungesa e kultivimin e këtyre vlerave. lirisë fetare mund të çojë në pasoja Ekziston një detyrë e dyfishtë mjaft të rënda për stabilitetin politik përpara klerikëve shqiptarë; të një vendi. Historia botërore është restaurimi i mesazhit hyjnor dhe mjaft e pasur me shembuj që tregojnë dialogu vëllazëror ndërmjet feve se sa jetë njerëzore janë flijuar nga të ndryshme. Fjala këtu është për fryma e intolerancës. Shqipëria të shëruar kujtesën e kaluar nga ku nuk njeh viktima të intolerancës buron nevoja për një rishikim të fetare ndërmjet shqiptarëve, por historive të feve. Detyra e dytë ka njeh viktima të kishave fqinje ndaj të bëjë me një veprim ndërkulturor klerikëve që kanë kërkuar pavarësinë mbi bazën e një dialogu frytdhënës e kishës shqiptare. ndërmjet feve, pasi ajo ç’ka Për të treguar frymën e na bashkon është shumë më e tolerancës së shqiptarëve, po rëndësishme nga ajo që na ndan. kufizohem të përmend disa autorë të huaj sipas një perspektive historike. Toleranca si vlerë Sir Charles Eliot, në fillim Në shumë takime dhe konferenca të shekullit të kaluar ka shkruar: vihet me të drejtë në dukje toleranca “Shqiptarët kanë një antipati fetare që ka ekzistuar në Shqipëri. natyrore ndaj bindjes si në sferën Duhet ta pranojmë se kjo tolerancë shpirtërore dhe atë temporale. Në është rezultat i faktorëve historikë kohën e pushtimit turk nominalisht dhe i veprimtarisë së patriotëve ata ishin të krishterë, megjithëse, shqiptarë që vunë si prioritare nga numri i zakoneve pagane, të bashkimin dhe identitetin kombëtar. cilat ende mbijetojnë në dasmat e Toleranca fetare është më të vërtetë tyre, funeralet dhe ceremoni të tjera, një vlerë e rëndësishme shqiptare, mund të supozohet se konvertimi i e cila duhet ruajtur dhe zhvilluar. tyre ishte vetëm artificial. Për pasojë, Toleranca nuk është thjesht një ata dallohen në përqafimin e Islamit çështje e ndërgjegjes individuale. Ajo më shpejt se ndonjë racë tjetër është në një raport të ngushtë me evropiane. Ky ndryshim i besimit ligjin, në qoftë se do ta ndërtojmë ndodhi kryesisht në dy epoka, argumentin mbi bazën e modelit të së pari, menjëherë pas pushtimit një shoqërie demokratike. dhe, së dyti, në shekullin XVII, 74 Filozofi kur ndodhi një apostazi e gjerë për Swire, kundër atyre që shkak të faktit se hapej një karrierë identifikonin fenë me kombin e mirë për myslimanët evropianë në shkruante: “Shqiptari nuk është këtë periudhë. Por edhe në shekullin fanatik fetar. Për të feja nuk e tanishëm, fise dhe fshatra e kanë nënkupton nacionalitet; dhe progresi ndryshuar fenë për shkaqe fare të drejt realizimit të aspiratës së tij vogla. Sipas historisë, pjesë të një kombëtare ka qenë penguar në një fisi të krishterë u bënë muhamedanë masë të madhe nga paaftësia e botës sepse prifti i tyre, i cili shërbente në për të kapur faktin se një mysliman disa fshatra dhe i vizitonte ato së shqiptar nuk është aspak një turk.”2. pari, insistuan mbi thënien e meshës B. Barrije në veprën Çështja në një orë të paarsyeshme. Në tërësi, shqiptare shkruante: “Një fakt, veriorët kanë qenë më besimtarë absolutisht i dallueshëm dhe që ndaj krishtërimit se jugorët, me gjasë në Lindje duhet konsideruar si sepse ata lejoheshin të mbanin armë. përjashtim, është se ky karakter Në ditët tona, të krishterët ndërmjet [nacional] ka mbizotëruar ndaj çdo toskëve të Kishës Ortodokse, por konsiderate tjetër. Ndërkohë që te edhe në veri shumë praktika të të gjithë popujt fqinjë, ideja fetare pashkëve thuhet se ende vëzhgohen, pothuajse gjithmonë dhe për një të tilla si sakramenti i eukaristisë së kohë të gjatë ka dominuar ndjenjën laikëve në dy lloje. Kisha Katolike nacionale… shqiptarët gjithmonë Romane në Shqipëri është nën kanë mbetur shqiptarë dhe e kanë mbrojtjen e Austrisë dhe jo të mjaft të gjallë ndjenjën e solidaritetit Francës si në pjesët e tjera të Turqisë. të tyre me bashkatdhetarët e tyre të Shenjat e jashtme të Islamit janë të kulteve të tjera”. pakta; xhamitë janë të rralla, vera Alain Ducellier, duke folur për pihet haptazi dhe praktikohet betimi kthimin në Islam vlerëson frymën e mysliman përmes virgjëreshës… tolerancës fetare ndër shqiptarë: “Si Shumica e myslimanëve shqiptarë përfundim, duket, megjithë burimet i përkasin dervishëve bektashi, të e pakta, se në qoftë se Shqipëria cilët, pavarësisht faktit se zyrtarisht ishte përfshirë në masë nga besimi lidhen me qeverinë turke përmes roman, ky fitoi ngadalë terren në jeniçerëve, janë një nga sektet vend ku aristokracia natyrisht ishte muhamedanë më pak ortodoksë dhe e para që u konvertua, konvertim që thuhet se mësojnë në mënyrë sekrete, më shumë frymëzohej nga motive të jo vetëm panteizmin, por, gjithashtu rendit politik: duke kaluar nga Veriu doktrinën se nuk ka precepte morale 1 Arnold, London, 1908, p. 354 - 355. që ndalojnë zgjedhjen” . 2. J. Swire: ALBANIA the Rise of a Kingdom, Arno Press & the New York 1. Sir Charles Eliot: Turkey in Europe, Edward Time, New York, 1971, p. 39). 75 Filozofi në Jug, kalohej kështu nga një vend Në lidhje me tolerancën me mazhorancë katolike në rajonin e dhe respektimin e fesë së tjetrit Durrësit, ku ligji latin prirej ngadalë ai shkruan: «Kalorësit që më drejt ekuilibrimit me besimin shoqëronin më habitnin gjithnjë kur ortodoks, për të arritur së fundi, që kujdeseshin për vendet e shenjta para limiteve të provincës bizantine dhe për faltoret e çdo feje dhe kur të Vlorës, në një zonë ku ortodoksia tregonin të njëjtin përgjërim për mbeti qartësisht dominante. Me të tërë njerëzit e shenjtë katolikë, pak nuanca, pozicionet respektive ortodoksë, myslimanë synitë ose të dy konfesioneve në Shqipëri, që bektashi. Dhe nën këtë vernik fetar në gjysmën e parë të shek. XIV, aq të ndryshëm përmblidheshin të ishin ato që janë edhe sot. Përsa tëra besimet e lashta: betimet për i takon faktit që, nga viti 1350, zjarrin, për ujin ose për malet; frika u krye në Shqipërinë qendrore e vetvetishme nga shpellat, ose nga një luftë e pasigurtë ndërmjet dy pyjet ku banonin orët dashakeqe ose konfesioneve, kontribuoi fuqishëm shtrigat. Shumë nga vendet, ku sot për të shpjeguar kalimin, relativisht gjenden faltore të krishtera ose teqe, të shpejtë të këtij rajoni, në Islam, janë vende të shenjta shumë më të në shekullin në vazhdim, ndërkohë vjetra»5. Këto pohime dhe shumë që blloqet kompakte të Veriut dhe të tjerë nga mendimtarë të huaj të Jugut do t’ia dilnin, pak a shumë dhe shqiptarë, bashkohen në një të mbaheshin… Që nga kjo epokë, pikë; toleranca shembullore fetare dhe për shkak të pozitës së saj ndërmjet shqiptarëve. gjeografike, Shqipëria dëshmoi një Vëmendje dhe respekti ndaj tolerancë fetare tepër të rrallë dhe fesë shikohet qartë edhe te Kanuni i që do të mbetet një nga tiparet Lekë Dukagjinit. Duket se shqiptarët permanente të historisë së saj, e kanë realizuar ndarjen e fesë nga cilësdo qofshin protagonistët.”3 ligji pozitiv shumë më përpara se Jacque Bourcart në librin të shprehej kjo ndarje në shtetin «Shqipëria dhe shqiptarët» modern. Në këtë Kanun, kreu shkruante: «Katolicizmi shqiptar i parë i kushtohet raporteve me është i tillë vetëm në pamjen e kishën. Sipas kanunit «kisha gjindet jashtme dhe madje Shën Rroku dhe e vendosme nën sundim të të Parit Shën Kolli nderohen me përgjërim të Fes e jo nën ligjë të Kanunit; më të madh se Krishti.»4 prandaj Kanuni s’mund t’i vejë kurrnji barrë kishës, veç se ka detyrë 3. Alain Ducellier: “La façade maritime me i dalë zot, kur kjo hupë ndihmen de l’Albanie au Moyen Age”, Institut for Balkan Studies, Thessaloniki, p. 437. e tij». «Kisha shpatë e konop s’ka», 4. Jaques Bourcart : Shqipëria dhe shqiptarët, Dituria, Tiranë, 2004, f. 53. 5. Po aty, f. 147-148. 76 Filozofi «Kush dhunon kishën, dhunon është që të kuptojnë dhe jo thjesht të famullin». «Famullitari ka tagër me shpjegojnë. Kjo premisë vlen edhe mësue e me qortue Famullin e me i për të kuptuar historinë tonë dhe, krye zyret e Fes gjithsi ta lypë puna në mënyrë të veçantë tolerancën e e shpirtit, e kurkush i famullis s’ka shkëlqyer fetare të shqiptarëve, që e pushtet me i u përzie nder detyrë të shton pasurinë e vlerave evropiane. meshtaris ». «Vehtja e Famullitarit Nisur nga gjoja afetarizmi i asht e paprekshme». “Prifti asht shqiptarëve ka ekzistuar, dhe u pa ndorja e Famullis”. “Prifti s’bjen në edhe në ngjarjet e fundit në ish- gjak”. “Prifti s’çohet në be”. Jugosllave, se shqiptarët nuk kanë Nisur nga shumë vëzhgime ndikuar në mbrojtjen e krishtërimit. udhëtarësh perëndimorë, që kanë Ndaj kësaj ideje ende gjëmojnë fjalët folur për frymën e tolerancës fetare, e Gjergj Fishtës në fjalimin e tij në ka patur edhe pikëpamje keqdashëse, 1919 në Konferencën e paqes në sidomos nga propaganda nacionaliste Paris, ashtu siç ishte ai i drejtpërdrejtë e vendeve fqinje, që kanë dashur t’i kur bëhej fjalë për mbrojtjen e të përshkruajnë shqiptarët si jo fetarë drejtave të shqiptarëve, të cilën po dhe se ideja e Zotit nuk ka qenë e sjell të plotë: “Ndërsa shqiptarët shumë e pranishme. Në fakt, po luftojshin kundra turkut për liri të shikojmë krijimtarinë popullore të Shqipnisë dhe Europës mbarë, do të vëmë re se ideja e Zotit është shka bajshin grekët e serbët, njata prezente dhe madje ka një ide të lartë që sot Konferenca e Paqes asht tuj për perëndinë. Në tregime dhe këngë i mbajtë në sqetull si djem dëshiri? popullor gjejmë atributet dhe cilësitë e Grekët... edhe atëherë kur turqit veçanta të Perëndisë, që përshkruhet kishin mbërrijtë te dera e Stambollit, si Qenia e madhe, i fuqishëm, i rrijshin tuj u marrë me çashtje fetare drejtë, i gjithëditur, i lumtur, i mirë, kundra Kishës së Romës. Po kështu i dhembshur, ngushëllues, i shenjtë, edhe Despotati i Serbisë, sadoqë vetë e vërteta, etj. Në qoftë se do të kryetar i një populli trim e luftëtar, - përdorim një gjuhë filozofike, mund ndërsa gjaku shqiptar shkonte rrëkajë të themi se struktura eidetike për të për liri dhe pavarësi të atdheut, - ai shenjtën ka ekzistuar në ndërgjegjen bante krushqi me turq tuj ia dhanë e shqiptarit, pavarësisht stuhive të bijën për grue haremi Sulltanit, politike që ka kaluar Shqipëria e dhe mbështetë mandej në këtë fakt, ndodhur në dialektikën e shpërbërjes serbi pengoi bashkimin e ushtrive së tri perandorive të mëdha të të Skanderbegut me ato të Huniadit kohës; perandorisë osmane, austro e për rrjedhojë, u thye ushtria e - hungareze dhe asaj ruse. Prandaj, krishterë në Varna tuj marrë në qafë 6 në studimet tona mbetet si premisë ma se gjysmën e Europës” . e fuqishme metodologjike ideja e 6. Fjalime, Fishta, Harapi, Koliqi, UEGEN, Dilteit; detyra e shkencave humane Tiranë, 2009, f. 12. 77 Filozofi Pas gjithë këtyre parashtrimeve Tashmë që po flitet për një mund të shtrohet pyetja; a kanë shoqëri të re demokratike dhe për vese shqiptarët? Sigurisht që po, një të drejtë të re, të gjithë duhet të ashtu si tërë lloji njerëzor. Kur kontribuojnë, që e drejta pozitive Monteskjë glorifikonte sistemin të mbrojë individin kundër çdo anglez të përfaqësimit, ai nuk u përpjekje të shtetit, të grupeve ose ndal të veset e anglezëve, sepse, personave, që do të synonte të prekte për të anglezët dinin të përfitonin liritë e përcaktuara dhe të garantuara edhe nga veset e tyre. Ndërsa veset me ligj. Por, edhe individi duhet të tona kanë qenë gjëma jonë. Por ne pranojë përgjegjësinë e tij kundrejt kemi një virtyt shumë të madh, siç shtetit. Në rrafshin praktik këto është toleranca fetare, e cila është detyra mund të përmblidhen si më një premisë shumë e fuqishme për poshtë: një jetë shoqërore të lirë. 1. Paraqitja e besimit në Prandaj, detyra që shtrohet mënyrë pozitive dhe jo me synimin para shoqërisë sonë, dhe ku për të kritikuar ose për të sharë komunitetet fetare mund të luajnë besimet e tjera. një rol të madh, është ripërtëritja 2. Respektimi i mendimeve shpirtërore e shoqërisë shqiptare, dhe veprimeve të individëve që kanë detyrë që e shtroi në mënyrë besime të ndryshme. shumë të qartë Patër Anton Harapi 3. T’i njohësh tjetrit që më 1944. “Të krijojmë një fuqi plotësisht lirinë që kërkon edhe për morale në Shqipëri. Edhe në mos veten tënde. e gjetshim nji njeri i cili sot ta Të mos ndryshohet liria përvetësojë të tanë idenë, vullnetin shpirtërore e individëve të tjerë me dhe përpjekjet e jetës shqiptare, qëllim që të pranojnë bindje të tjera kemi me pasë më shumë asish të përmes premtimit të përfitimeve cilët randojnë moralisht, aq sa me materiale dhe sociale. Kjo është e ba pikën e gravitetit të jetës sonë shumë e rëndësishme të mbahet kombëtare. Duhet të besojmë në parasysh se në jo pak raste, gjatë dikënd, të besojmë në vitalitetin periudhës së tranzicionit, grupime shqiptar, të besojmë në fuqinë e të ndryshme fetare kanë përdorur vullnetit tonë, por ama të besojmë ndihmat materiale për të shtuar përnjmend. Po nuk i besuam radhët e aderuesve. Një gjë e vetes sa duhet, nuk ka përse të tillë, jo vetëm që nuk ndikon në besojë edhe i huaji ndër ne. Lypet ndërgjegjen fetare të individëve, ta rindërtojmë ndërgjegjen tonë por krijon aderues të pasinqertë vetjake dhe kolektive”7. dhe hipokritë. Lë të kujtojmë këtu fjalët e Krishtit kundër hipokritëve. 7. Po aty, f. 65. Jezusi nuk kënaqet me jashtësinë e 78 Filozofi sjelljes, por kërkon përputhshmërinë Liria e fesë është një nga ndërmjet brendësisë së padukshme bazat themelore të shoqërisë. të ndërgjegjes, dhe ngacmimet Ajo nënkupton që të ndalesh në e dukshme të jashtme. Fjalët e rregullimin e çështjeve, që kanë tij kundër hipokrizisë morale të bëjnë me njerëzit dhe bindjet e karakterizohen nga ashpërsia. Le të tyre fetare. Ne duhet t’i pranojmë kujtojmë shtatë mallkimet kundër dallimet e njeri tjetrit dhe ta shikojmë skribëve dhe farisejve hipokritë: “Vij tjetrin si një partner dhe jo si një për ju skribë e farisej, shtiracakë, që kundërshtar. Kjo do të thotë se mund u përngjani varrezave të zbardhura të konfrontohen pikëpamjet e njëri me gëlqere, që duken përjashta të tjetrit me qetësi dhe qartësi, duke bukura e përbrenda janë plot eshtra pohuar identitetin e vet, pa as më të të vdekurish me gjithfarë ndyrësie. voglën ndjenjë superioriteti. Zgjidhja Kështu edhe ju përjashta njerëzve nuk qëndron tek kompromisi, por u dukeni të drejtë, kurse përbrenda në respektimin e qënies njerëzore, jeni krejt hipokrizi e padrejtësi” (Mt, qartësinë e parimeve që mbron. Liria XXIII, 27-28). Fjalë që godasin, fetare kurrë nuk mund të garantohet plot kërkesa morale dhe fetare, që plotësisht, por ne duhet të përpiqemi ai kërkon për njerëzit. Ai donte t’i që përpjekjet tona të mos e cënojnë shikonte që ta adhuronin Zotin, si zhvillimin e kësaj lirie, në përputhje nga brenda vetes dhe jashtë. Nga me respektimin e lumturisë së të dashuria për ta, ai u bën thirrje për gjithëve. përputhshmëri etike dhe shpirtërore Ndaj atyre që glorifikojnë një fe me Ligjin. Ai u bën thirrje për në dëm të një tjetre, ose që kërkojnë pastrimin e vetvetes. “Përse shtrydhni të favorizojnë një fe në dëm të një mushkonjën e kapërdini gamilen!” tjetre do të kufizohem të citoj gjatë Përse i kërkoni tjetrit atë që nuk një këshillë tjetër të Tokëvilit për rolin bëni për veten? Më mirë ia vlen që të e fesë në një shoqëri demokratike, që përputhet jashtësia dhe brendësia e ai e nxori nga analiza e përvojës së sjelljes për të pohuar thelbin etik dhe revolucionit amerikan, ku maksima fetar. Me këtë ai nuk mund të mos bazë mbi të cilën bazohet shoqëria tërhiqte urrejtjen e të fuqishmëve të civile dhe politike në këtë vend kohës. Askush nga ata, nuk mund ta është; “Providenca i ka dhënë suportonte një gjykim kaq të ashpër çdo individi, kushdo qoftë ai, një dhe të drejtpërdrejtë. shkallë të domosdoshme arsyeje 4. Kooperimi me që të mund të drejtojë vetveten për organizata të tjera fetare, ose jo, gjërat që e interesojnë në mënyrë sa herë që qëllimi dhe metodat ekskluzive. “Kur një fe çfarëdo ka pranohen bashkërisht dhe në frymën hedhur rrënjë të thella në gjirin e e tolerancës. një demokracie, ruajuni ta tronditni; 79 Filozofi por ruajeni akoma më shumë duke nënshtrojë idetë fakteve”10. Ndërsa e konsideruar si trashëgimi shumë të tek ne ndodh e kundërta, duke ia çmueshme të shekujve aristokratikë; nënshtruar idetë fakteve, madje më mos kërkoni t’ua u shkulni njerëzve keq akoma, shpirtit të përfitimit e në opinionet e tyre të vjetra fetare, për qoftë se do të vazhdojë një gjë e tillë, t’i zëvendësuar me të reja, nga frika liria do të jetë gjithmonë e kërcënuar. se, në kalimin e një feje në një tjetër, Prandaj, në përfundim do të shpirti gjendet në një moment bosh evokoja edhe një ide të Tokëvilit mbi të besimit, dashuria për kënaqësitë pajtimin ndërmjet shpirtit të fesë dhe materiale të shtrihet dhe ta mbushë shpirtit të lirisë. Sipas tij SHBA ishin plotësisht… ilustrimi më i shkëlqyer ku shihen të Besimi në një parim jomaterial kombinuara shpirti i fesë me atë të dhe të pavdekshëm, i bashkuar për lirisë. Meqenëse ne po përpiqemi që një kohë me materien, është aq i të organizojmë lirinë shoqërore, feja domosdoshëm për madhështinë e është thirrur të ndikojë në realizimin njeriut, saqë prodhon më tej pasoja e lirisë. “Feja shikon te liria civile një të bukura kur nuk bashkon opinionin ushtrim fisnik të aftësive të njeriut; e kompensimit dhe të dënimeve dhe në botën politike, një fushë të dhënë kufizohet në besimin se pas vdekjes nga krijuesi ndaj përpjekjeve të parimi hyjnor brenda njeriut thithet inteligjencës. E lirë dhe e fuqishme nga Zoti ose gjallëron një krijesë në sferën e saj, e kënaqur nga roli tjetër”8. që i është rezervuar, ajo e di se Tokëvili, duke u nisur nga përvoja perandoria e saj është më së miri e e Revolucionit amerikan, ku feja vendosur për të mbretëruar vetëm luante një rol të madh në moralizimin përmes forcave të saj dhe dominon e demokracisë, tregoi se feja është e pa mbështetje mbi zemrat. Liria domosdoshme dhe mund të luajë shikon te feja shoqen e luftërave dhe një rol në një shoqëri demokratike. triumfeve të saj, djepin e fëmijërissë “Krishtërimi, shkruante ai, që i ka së saj, burimin hyjnor të të drejtave bërë njerëzit të barabartë para Zotit, të saj. Ajo e konsideron fenë si nuk do ta ketë për gjë që t’i shikojë mbrojtëse të zakoneve; zakonet si të gjithë qytetarët të barabartë para garanci të ligjeve dhe garancinë e ligjit”9. E ndoshta kjo është arsyeja kohëzgjatjes së saj”11. pse në këtë vend, sipas Tokëvilit, Si përfundim, në kohën tonë, jeta zhvillohet përmes “adaptimit të fjala është se si të ndahet feja nga fakteve ndaj ideve, në vend që t’ia urrejtja dhe jo thjesht feja nga shteti. Mendoj se këto fjalë të abatit Felisite 8. Alexis de Tocqueville ; De la démocratie en Amérique, Flammarion, Paris, 1981, V. II, f. 182. 10. Po aty, f. 70. 9. Po aty, V. I, f. 66. 11. Po aty, f. 104. 80 Filozofi de Lamenais mbeten më shumë se Pra, ruajuni nga ata që ju thonë: aktuale. Nga besimi ai nxjerr një Liri, Liri, dhe që e shkatërrojnë mësim humanist: “Kur do t’ju thonë përmes veprave të tyre. për ata që zotërojnë mbi tokë një A jeni ju ata që zgjidhni ata që ju fuqi të madhe: “Ja zotërinjtë tuaj”, qeverisin, që ju urdhërojnë që të bëni mos i besoni aspak. Në qoftë se ata atë dhe të mos bëni atë tjetrën, që ju janë të drejtë, ata janë shërbëtorët imponojnë të mirat tuaja, industrinë tuaj; në qoftë se nuk janë, ata janë tuaj, punën tuaj? Dhe në qoftë se tiranët tuaj… nuk jeni ju, si jeni ju të lirë? Në balancën e të drejtës së A mund ta ushtroni kultin tuaj përjetshme, vullneti juaj peshon më pa shtrëngim, të adhuroni Zotin dhe shumë se sa vullneti i mbretërve; t’i shërbeni publikisht pa shtrëngim? sepse janë popujt që bëjnë mbretërit, Dhe në qoftë se ju nuk mund ta bëni dhe mbretërit bëhen për popujt dhe këtë, atëherë si mund të jeni të lirë? popujt nuk bëhen për mbretërit. A mund të vendosni ju për Ati qiellor nuk i ka formuar fëmijët tuaj si e mendoni, t’i besoni gjymtyrët e fëmijëve me qëllim që atij që ju pëlqen kujdesin për t’i ato të thyhen nga hekurat, as shpirtin mësuar dhe për të formuar zakonet e tyre që të vdesë për skllavërinë. e tyre? Dhe në qoftë se ju nuk mund Mos e lini veten që të ta bëni këtë, atëherë si mund të jeni mashtroheni nga fjalët e kota. Shumë të lirë? do të kërkojnë që t’ju bindin që ju Zogjtë e qiellit dhe, madje jeni qenie më të vërtetë të lira, sepse edhe insektet, mblidhen për të bërë ata kanë shkruar mbi një fije letër bashkërisht atë që asnjë prej tyre nuk fjalën liri, dhe do ta afishojnë atë në do të mund që ta bënte vetëm. A të gjitha kryqëzimet e rrugëve. mund të mblidheni ju për t’i trajtuar Liria nuk është një pllakatë që së bashku interesat tuaja, për të lexohet në një qoshe rruge. Ajo mbrojtur të drejtat tuaja, për të fituar është një fuqi e gjallë që ndjehet në diçka lehtësuese për të këqijat tuaja? vetvete dhe sidomos nga vetvetja, Dhe në qoftë se ju nuk mundeni për gjenia mbrojtëse e vatrës shtëpiake, këtë, atëherë si jeni ju të lirë?” garancia e të drejtave sociale dhe e Në këshillin e ministrave Gizoi para nga këto të drejta. këto fjalë i quajti një “kësulë e kuqe Shtypësi që mbrohet nën emrin mbi kryq”. A ka fjalë më të denja e saj, është më i keqi i shtypësve. Ai për të mbrojtur ndarjen e pushtetit bashkon gënjeshtrën me tiraninë, temporal nga ai spiritual? A mund dhe me padrejtësinë profanacionin; të gjenden fjalë të tilla në predikimet sepse emri i lirisë është i shenjtë. e priftërinjve dhe hoxhallarëve shqiptarë sot?

81 Mjekësi

Historia e psikiatrisë në vendet islame

Prof. Dr. Tarik Habib

Universiteti i Rijadit, Arabi Saudite

Abstrakt Dijetarët myslimanë kanë dhënë një kontribut mjaft të vyer në studimet e tyre psikologjike, por që nuk kanë pasur vëmendjen e ekspertëve të studimeve psikike, të cilët sikur kanë mbyllur sytë ndaj kontributit të dijetarëve myslimanë në këtë drejtim. Kjo edhe pse shumë prej tyre janë përkthyer në gjuhën latine dhe kanë pasur ndikim të madh te mendimtarët evropianë, sidomos gjatë mesjetës dhe në fillimet e rilindjes evropiane. Dihet që civilizimi islam, në aspektin shkencor ka përfituar shumë nga civilizimi grek. Por ajo që duhet theksuar është se feja në civilizimin grek nuk ka shërbyer si baza e shkencave, si referencë dhe fanar ndriçues i dijes, siç ishte në civilizimin islam. Ndërkohë që mjekësia dhe shërbimet e shëndetit mendor në botën islame ishin në kulmin e lulëzimit, në Evropë personat me probleme mendore digjeshin, sepse besohej se ishin pushtuar nga djajtë.

ër një kohë të gjatë të njeriut dhe të botës përreth, duke psikiatria ka qenë një i bërë thirrje për studim, me qëllim fushë e rrahur nga që të shtojë dijet dhe, për rrjedhojë, filozofët,P të urtët dhe njerëzit e kishës. të ndjekë drejtimin e duhur në jetë. Më vonë ajo u bë një nga degët e Paralelisht me Kur’anin, edhe tradita filozofisë. Islami, falë sistemit të tij profetike i është qasur botës së gjithëpërfshirës për jetën shpirtërore, brendshme të njeriut, duke shtjelluar sociale, ekonomike, politike etj., shumë gjëra të përgjithshme të ka kontribuar edhe për saktësimin Kur’anit. e këndvështrimit të njerëzve për Vetë dijetarët myslimanë kanë shpirtin njerëzor, duke i përmendur dhënë një kontribut mjaft të vyer në disa nga të fshehtat e tij. studimet e tyre psikologjike, por që nuk Kur’ani përmban përshkrime të kanë pasur vëmendjen e ekspertëve përmbledhura të natyrës njerëzore të studimeve psikike, të cilët sikur dhe ofron receta për mirëmbajtjen kanë mbyllur sytë ndaj kontributit të dhe trajtimin e saj. Ai flet edhe për dijetarëve myslimanë në këtë drejtim. disa të fshehta të botës së brendshme Kjo edhe pse shumë prej tyre janë

82 Mjekësi përkthyer në gjuhën latine dhe kanë Ai e ringjalli trashëgiminë shkencore pasur ndikim të madh te mendimtarët dhe filozofike greke, bizantine, evropianë, sidomos gjatë mesjetës perse, asiriane etj. dhe falë vlerave dhe në fillimet e rilindjes evropiane. shpirtërore dhe morale që përcjell, Xhorxh Mora, duke përshkruar i transformoi arabët nga popull lulëzimin e psikiatrisë, thotë: beduinë endacakë, që adhuronin “Qëndrimi i arabëve ndaj të idhujt, në popull që ftonin në sëmurëve mendorë ishte më human, pastërti shpirtërore dhe mirëqenie çka pati ndikim edhe në formimin të jetës. Në këtë kuadër, mjekësia e këndvështrimit evropian ndaj shpirtërore hodhi hapa gjigantë. tyre. Në të vërtetë, informacionet Mjekët arabë ishin shumë të dhënë e besueshme rreth qëndrimit që pas eksperimenteve empirike, mbanin arabët ndaj të sëmurëve që i bëri mjeshtër në pikëpamjet mendorë janë relativisht të pakta. dhe teoritë gjithëpërfshirëse, si Në shekullin e tetë, në Bagdad u ato psikosomatike. Kur’ani ishte hapën shumë spitale për të sëmurët motivi më i madh i kësaj lëvizjeje mendorë. E njëjta gjë ndodhi edhe rilindëse dhe civilizuese, pasi ai në Damask një shekull më pas dhe solli ndryshime rrënjësore në të në Kajro në shekullin e 13-të. Në gjitha fushat e jetës sociale. Në shekullin e 12-të, kronikanët udhëtarë shumë pasazhe, Kur’ani nxit për t’iu që ktheheshin në Evropë nga vendet gjendur pranë të sëmurëve fizikë dhe arabe përshkruanin trajtimin që mendorë, duke treguar dhe mënyrën merrnin të sëmurët mendorë në e menaxhimit të pasurive të tyre. qendrat e ndryshme të trajtimit. Falë doktrinës islame, e cila e çliroi Ata flisnin me detaje për mjedisin mendimin, mendimtarët dhe mjekët relaksues ku hospitalizoheshin, arabë arritën t’i zhvillonin shkencat flisnin për shatërvanët, lulishtet plot dhe filozofinë greke, duke u shtuar gjelbërim, banjat, ilaçet, parfumet, atyre shumë shpikje dhe duke i ushqimin etj...” zbukuruar me vlerat morale, sociale Më tej ai shton: “Për çdo spital dhe fetare. gjendej dhe një klinikë e jashtme Karakteristikat kryesore të kësaj dhe një shkollë mjekësore. Trajtimi periudhe ishin: ngritja e spitaleve ofrohej për të pasurit dhe të varfrit mendore, shkrimi i veprave dhe njëlloj. Me sa duket, shumica e hedhja e tezave teorike të ndryshme. pacientëve vuanin nga psikoza maniako-depresive.” 1. Spitalet mendore Dr. Selim Amar thotë: “Islami u Transmetohet se në vitin 93 shpall në një rajon, i cili konsiderohet hixhri, kalifi omejad Elvelid bin si kryqëzim i civilizimeve të lashta. Abdul Melik, ngriti Bimaristanin

83 Mjekësi (spitalin) e parë për të sëmurët - Trajtimi i të sëmurëve mendorë mendorë. Brenda ambienteve të në spitalet e përgjithshme është bërë spitalit, të sëmurëve u ishin siguruar nga myslimanët gjashtë shekuj para të gjitha kushtet e nevojshme. se të fillohej të aplikohej nga teoritë Në vitin 151 hixhri abasidët moderne. hapën pavjonin e parë të specializuar - Pjesëmarrja e shoqërisë në për sëmundjet mendore në Bagdad, përkujdesin ndaj të sëmurëve. traditë e cila filloi të përhapej në të Për çdo të sëmurë caktoheshin gjitha qendrat urbane të vendeve dy shoqërues dhe një numër islame, nga lindja në perëndim, ku mjekësh të përzgjedhur me kujdes më i njohuri ishte spitali Kalavun në nga vendet e Lindjes. Të sëmurët Egjipt. që vuanin nga çrregullimet e gjumit Në shekullin e nëntë sipas izoloheshin në dhoma të veçanta dhe kalendarit gregorian, qyteti Kajravan u dërgoheshin rregullisht persona që në Afrikën Veriore konsiderohej u tregonin histori dhe ngjarje nga si kryeqyteti i dijes, shkencës dhe më të ndryshmet, çka i ndihmonte civilizimit. Aty ishte një nga spitalet të zhyteshin qetësisht në gjumë. Kur më të mirë për të sëmurët mendorë, një i sëmurë përmirësohej në nivelet përvojë e cila më pas u zgjerua edhe e kënaqshme, ai e linte spitalin dhe i në Sosa, Safakish dhe në Tunizi. jepeshin pesë monedha floriri. Sadakatë jepeshin edhe për të sëmurët mendorë, duke ofruar për Gjatë dinastisë selxhuke dhe ta kushtet më optimale. më pas, në Perandorinë Osmane Në shekullin e katërmbëdhjetë, u ndërtuan shumë qendra trajtimi spitali Kalavun në Kajro shërbente rreth xhamive, të cilat u përngjasojnë si model për nga shërbimet që qendrave të shëndetit mendor, që ofroheshin për shëndetin mendor. Ai janë ngritur në kohët moderne. Ato përbëhej nga katër pavjone të ndara quheshin “Teqe” dhe vazhduan nga njëri-tjetri: pavjoni i kirurgjisë, funksionin e tyre trajtues për shekuj i syve, i sëmundjeve të brendshme me radhë. Njëkohësisht u ndërtuan dhe sëmundjeve mendore. dhe një varg spitalesh në të katër Donacionet e majme, që ofronin anët e Perandorisë Osmane. Spitali pasanikët në Kajro i mundësonin mendor i sulltanit Sulejman Kanuni spitalit të ofrojë nivelet më të larta të ishte më i miri në botë për kohën. përkujdesit mjekësor dhe ndjekjes së fazave të sëmundjes, derisa pacienti 2. Teoritë dhe literatura t’i kthehej jetës së tij normale. Dijetarë myslimanë, si Kindij, Dy ishin karakteristikat e Ebu Bekr Razi, Moskavej, Ibnu spitaleve të asaj kohe, që të bëjnë Hazmi, Gazali, Fahrudin Razi, Ibnu përshtypje: Tejmije dhe Ibnul Kajjim u kanë

84 Mjekësi paraprirë terapistëve modernë lidhur disa ngacmuesve shqisorë që vijnë me terapinë konjitivo-bihejviorale, si nga jashtë, ashtu dhe nga brenda e cila fokusohet te ndryshimi trupit. Ata kanë folur edhe për i mendimeve dhe besimeve të simbolikën e ëndrrave dhe rolin e gabuara të individit, pasi mendimet tyre në përmbushjen e disa nevojave. dhe besimet e tij ndikojnë në Në librin e tij, “Rizgjimi i sjellje. Prandaj vlen që këta dijetarë shkencave islame”, Gazaliu ofron myslimanë të konsiderohen si informacione të vyera rreth studimit flamurtarë të terapisë moderne të sjelljes, motiveve, reagimeve, konjitivo-bihejviorale. ndjenjave... dhe rolit të tyre në Ibnu Hazmi, Gazali, Fahrudin edukim. Ai tregon interes të madh Razi, Ibnu Tejmije dhe Ibnul Kajjim për motivet dhe kontrollin e vetes, treguan vëmendje për trajtimin e për të cilat këshillon që të forcohen sjelljeve të papërshtatshme a veseve duke krijuar zakone pozitive. të këqija, me të kundërtën e tyre, një Krahasuar me shumë metodë kjo e cila ndiqet nga terapistët shkencëtarë dhe dijetarë të tjerë bihejvioralë të kohëve moderne për myslimanë, Gazaliu dallohet trajtimin e disa çrregullimeve, si frika për forcën e logjikës dhe të fesë dhe ankthi. paralelisht. Ai nuk e studioi botën e Ibnu Sina ka zbuluar disa teori, të brendshme të njeriut (shpirtin) ashtu cilat nuk janë shkoqitur dhe shtjelluar siç e kishin studiuar shumë të tjerë, veçse nga shkencëtarët modernë. Ai si një nga temat e filozofisë, por e e shpjegonte dukurinë e harresës me studioi si një shteg dhe rrugë që të mbivendosjen e informacioneve, çka çon drejt njohjes së madhështisë nuk është arritur nga shkencëtarët hyjnore. veçse në fillimet e shekullit të njëzetë, Në Kajravan, gjithashtu, pas studimit që kreu Jenkinz në lulëzoi shkolla mjekësore. Një nga vitin 1924. Ai zbuloi se harresa nuk flamurtarët e saj ishte Is’hak ibnu ndodh për shkak të kalimit të viteve Imran. Ai shkroi katërmbëdhjetë pa i përdorur informacionet, por për vëllime, nga të cilat gjendet vetëm shkak të angazhimeve të njeriut dhe vëllimi mbi melankolinë. Libri në shtimit të aktivitetit të tij, çka çon në fjalë përbëhet nga dy kapituj, ku i pari mbivendosje të informacioneve të trajton përkufizimin e sëmundjes, reja me ato të shkuarat. shkaqet dhe format si shfaqet. Lidhur Ibnu Sina dhe Farabiu u kanë me shkaqet e sëmundjes, autori thotë paraprirë shkencëtarëve modernë se ajo shfaqet kur njeriu humbet një lidhur me shkaqet kryesore që çojnë person të dashur, apo kur humbet në shfaqjen e ëndrrave. Sipas tyre, diçka të shtrenjtë. Pra është diçka e ëndrrat shkaktohen nga ndikimi i ngjashme me teorinë psikoanalitike.

85 Mjekësi Kurse në kapitullin e dytë të librit, shkolle u shquan për kërkimet gjejmë metodat e trajtimit, të cilat dhe mjekimet. Prej tyre mund të njihen sot dhe që mund t’i radhisim: veçojmë: Ahmed Sikilij, Muhamed 1. Terapia me metoda ibnu Uthman Sikilij, i cili në librin e psikologjike dhe me përkujdes ndaj tij shtjellon gjumin, gjendjen zgjuar, pacientit, derisa ta kalojë këtë fazë. ëndrrat, trembjen, makthin dhe Kjo bëhet duke i folur gjëra të iluzionet. Ai ka trajtuar sëmundjen e bukura, duke e nxjerrë për shëtitje epilepsisë dhe është marrë edhe me në ajër të pastër në pyje, bahçe me simptomat e atakut të panikut. lule etj. Kirurgu Ebu Kasim Zehravij 2. Terapia me ushqim të njihet për famën e tij në fushën e shëndetshëm dhe me dietë, ku kirurgjisë dhe të farmacisë. Në librin përmenden dhe një varg ushqimesh e tij “Ettasrif limen axhize ani telif ” si në cilësi ashtu dhe në sasi. ai flet edhe për rregullat e edukimit, 3. Terapia me dush dhe lyerja si formohet vesi dhe karakteri te me kremra, si vaji i bajameve dhe fëmija, vështirësitë dhe lehtësitë e vaji i lirit, me të cilët i bëhet masazh edukimit etj. kokës dhe të gjithë trupit. Juristi, historiani dhe filozofi 4. Trajtimi me ilaçe, si ato që imam Ibnu Hazmi ka lënë vepra përdoren për trajtim të plotë apo të edhe në fushën e psikologjisë. Ai pjesshëm. flet për lëngjet, për humorin, sjelljen, Ebu Xhafer El-Xhezzar ndikimin e faktorëve mjedisorë dhe konsiderohet një nga dijetarët socialë në formimin e njeriut. Në më të mëdhenj të kohës së tij në mënyrë të dukshme ai ka folur për vendet e Magrebit (Afrikës Veriore). rolin e fesë në orientimin e sjelljeve Ai besonte në ndërveprimin e të individit dhe ndikimin që ajo ka fuqishëm mes trupit dhe shpirtit dhe tek emocionet e tij. Shkencëtarët pati shkruar dhe një broshurë mbi myslimanë i kanë trajtuar teoritë shpirtin dhe debatet rreth tij. e tyre në vepra të vëllimshme, disa Pas përfundimit të epokës së prej të cilave i kalojnë njëqind syresh, Shtëpisë së Urtësisë në Kajravan, por që, për fat të keq, te ne nuk ka profesionin e mjekësisë e mori në mbërritur veçse një pjesë shumë e dorë një familje mjekësh shumë të vogël e tyre. shquar sicilianë. Kjo ndodhi nga Dihet që civilizimi islam, në fundi i shekullit të njëmbëdhjetë aspektin shkencor ka përfituar dhe zgjati deri në fund të shekullit shumë nga civilizimi grek. Por ajo të pesëmbëdhjetë sipas kalendarit që duhet theksuar është se feja në gregorian, veçanërisht gjatë lulëzimit civilizimin grek nuk ka shërbyer si të dinastisë Hafsije. Mjekët e kësaj 86 Mjekësi baza e shkencave, si referencë dhe çrregullime mendore në Evropë fanar ndriçues i dijes, siç ishte në mund të interpretohet me mungesën civilizimin islam. shkencore të mjaftueshme për kësi Ndërkohë që mjekësia dhe kërkimesh dhe studimesh. Ndoshta shërbimet e shëndetit mendor në dhe pushteti fetar ka luajtur rolin e tij botën islame ishin në kulmin e që kjo fushë të mos zhvillohej.1 lulëzimit, në Evropë personat me probleme mendore digjeshin, sepse Përktheu: Elmaz Fida besohej se ishin pushtuar nga djajtë. Mungesa e përpjekjeve për studim dhe kërkime shkencore 1. Marrë nga Revista El-Hira, nr. 41, viti IX brenda trurit të individit me (mars – prill), Stamboll, Turqi, 2014:16-19.

87 Gjuhë-letërsi

Ismail Anamali - mësues atdhetar dhe metodist i shquar (1887-1948)

Prof. Dr. Njazi Kazazi Dr. Lindita Kazazi

Abstrakt Mësues, drejtues shkolle, inspektor arsimi, pjesëmarrës në veprimtari kombëtare, autor tekstesh shkollore, me punën e tij të gjatë në dobi të arsimit dhe shkollës shqiptare, Ismail Anamali duhet të zërë vend nderi në mes të arsimtarëve shkodranë. Një fushë shumë e rëndësishme në dobi të arsimit kombëtar në të cilën kontibuoi Ismail Anamali, është pjesëmarrja në veprimtaritë arsimore kombëtare: si në Kongresin Arsimor të Lushnjës të vitit 1920 dhe në kongreset Arsimore të viteve 1922 dhe 1924 ku dha ndihmesën e tij atdhetare, kulturore e shkencore.

ësues, drejtues shkolle, inspektor Marsimi, pjesëmarrës në veprimtari kombëtare, autor tekstesh shkollore, me punën e tij të gjatë në dobi të arsimit dhe shkollës shqiptare, Ismail Anamali duhet të zërë vend nderi në mes të arsimtarëve shkodranë. Lindi në qytetin e Shkodrës në vitin 1887. I ati, Ramadan Anamali, ishte me prejardhje nga fshati Shtuf i Anës së Malit dhe ishte vendosur prej kohësh në qytet. Mësimet e para i mori në vendlindje, në shkollën ruzhdije (qytetëse). Vazhdoi studimet dhe Ismail Anamali kreu normalen e lartë të Stambollit (1887-1948) me rezultate shumë të larta. Nga qeveria turke u caktua për të

88 Gjuhë-letërsi punuar si mësues në një krahinë të Më 1922, së bashku me shumë Turqisë, por nuk e filloi punën dhe mësues të tjerë në këtë qytet, mori u kthye në atdhe për të vazhduar pjesë në protestat, peticionet dhe këtu një veprimtari të gjerë në dobi demonstratat, deri në hapjen e të arsimit dhe të shkollës shqiptare. Gjimnazit të Shtetit. Lajmërimi për Punoi në punë të ndryshme në hapen e këtij gjimnazi është firmosur arsim. Filloi punën në shkollën turke edhe nga Ismail Anamali. “Nemune i kebir” ose shkolla model. Për një kohë të gjatë punon si Ajo shërbente si shkollë ushtrimore mësues gjeografie në këtë gjimnaz. për nxënësit e normales. Në vitin 1924 është kryemësues Në vitet e para të Pavarësisë, dhe pastaj drejtor i shkollës qytetëse meqë ishte ndër mësuesit me të Parrucës, por gjatë viteve në normale të plotë, caktohet nga vazhdim (1925-1929) është mësues i Qeveria e Vlorës si mësues në disa jashtëm në Medresenë e re. shkolla të ndryshme të Shkodrës. Një fushë shumë e rëndësishme Në vitin 1913, sapo hapet në dobi të arsimit kombëtar, ku shkolla e Parrucës, me drejtues një kontibuoi Ismail Anamali është nga personalitetet e arsimit, Haxhi pjesëmarrja në veprimtaritë arsimore Haziz Abaz Golemin, emërohet kombëtare, si në Kongresin Arsimor mësues në këtë shkollë. të Lushnjës të vitit 1920 dhe në Me hapjen e Normales së kongreset arsimore të viteve 1922 Shkodrës, në mars 1917, me drejtor dhe 1924, ku dha ndihmesën e tij Gaspër Mikelin, fillon punën aty si atdhetare, kulturore e shkencore. mësues i gjeografisë. Dokumente Në këto veprimtari u përvijuan të shumta tregojnë për aftësitë e tij drejtimet kryesore të arsimit shkencore dhe pedagogjike. shqiptar, u përcaktuan rregulloret, Këtë e vërteton një drejtimet themelore të fletore e gjeografisë për organizimit të arsimit klasën e dytë normale në shkallë vendi. prej 89 faqesh e mbajtur Por Anamali nuk nga nxënësi Ragip ishte vetëm mësues. Si Gjylbegu, ku duken qartë shumë kolegë të tij ishte atësitë shkencore dhe edhe autor tekstesh didaktike të Anamalit. shkollore. Teksti Në vitet 1921-1922 mësimor “ATDHEU është inspektor i arsimit e BOTA”,/Për klasat për Shkodrën.1 e treta të shkollave fillore/botuar nga 1. AQSH, Fondi 668, Dosja 3, Fleta 1-2, viti Shtypshkronja 1920. 89 Gjuhë-letërsi “Tirana”, Tiranë, 1929, prej 47 Në një rast tjetër shkruhet: “Ditën faqesh është strukturuar me shumë drejtohemi me diell, natën me Hyllin e Polit kujdes. Ai përbëhet nga njohuri të e kurdoherë me nderjetësi të busullës”.3 ndryshme duke filluar nga “Shkolla Në fundin e viteve ‘30 punoi si dhe bota”, për të vazhduar me qytetet drejtor i Gjimnazit të Shtetit Shkodër e Shqipërisë dhe për të përfunduar dhe tregoi aftësitë pedagogjike, me “Botën e vjetër” dhe “Botën e shkencore dhe atdhetare midis re”. Është për t’u shënuar kujdesi që kolegëve më në zë të Shkodrës.4 ka treguar autori, si didakt i njohur, “Një ish-nxënës dhe më vonë koleg i në aparatin pedagogjik që shoqëron tij, Prof. Dr. Jup Kastrati, tregon se Ismail gjithë tekstin me pyetje të ndryshme Anamali ishte mësues me kulturë të gjerë. që janë shumë të studiuara dhe vënë Mësimet e gjeografisë shpesh i plotësonte nxënësit në pozita kërkimore. Autori me shënime dhe fakte të reja nga literatura i jep rëndësi të veçantë gjeografisë që studionte dhe konsultonte. Ishte burrë dhe veçanërisht, vendlindjes së tij. serioz, fjalëpakë, me autoritet, nderohej dhe Me stil të veçantë, i fut nxënësit në respektohej nga kolegët dhe nxënësit”. “labirinthin” e një udhëtimi të gjatë, në Për këtë veprimtari të gjatë të cilin zbulohet gjeografia e historia atdhetare, arsimore, shkencore me e vendit: “Nxansit e mij të dashtun e rastin e 70-vjetorit të Gjimnazit të mësuat se si bahet udhëtimi në vendin Shtetit, 1992, iu dha titulli “Mësues t’onë. E pra, të bajmë së bashku një i Popullit” (pas vdekjes). udhëtim e nji sheti të gjatë. T’a shetisim 2 e t’ashohim Atëdheun t’onë të dashun...” “Tirana”, Tiranë, 1929, f. 32. 3. Po aty, f. 14. 2. Ismail Anamali, Atdheu e bota, për 4. Islam Dizdari, Mësuesi dhe politika, klasat e treta të shkollës fillore / Miratuar Kumtesë, 07. 03. 1992, ku përmend edhe nga Ministria e Arsimit / Shtypshkronja Ismail Anamalin.

90 Histori

Mobiliteti shoqëror i krerëve fetarë myslimanë te shqiptarët

(jashtë kufijve etno-shekullarë të shqiptarizmës)

Kushtrim Shehu Gjakovë Abstrakt Kombi shqiptar, në kuptimin e kombit politik është produkt i periudhës pasosmane. Shqiptarët, si pjesë e shoqërisë osmane e kanë pasur organizimin të ndërlidhur me sistemin e drejtësisë të shtetit osman, pjesë e të cilit sheriati islam përbënte një themel të fortë, krahas traditës dhe ligjeve komunitare të njohura nga vetë shteti. Me këtë duhet të kuptojmë se krerët fetarë myslimanë kishin një autoritet tejet të gjerë në organizimin e jetës shoqërore. Me fillimin e lëkundjes së themeleve të shtetit osman, krerët myslimanë u përballën me fillet e shekullarizimit të shoqërisë. Lindja e lëvizjeve nacionaliste solli një mendësi të kundërt me porosinë fetare. Porosia fetare e barazisë njerëzore, tashmë gjendej përballë dallueshmërisë, nivelizimeve dhe lartësimeve të etnive, gjegjësisht kombeve. Në këtë mjedis është tejet i rëndësishëm fakti që, krerët fetarë myslimanë shqiptarë nuk ndoqën rrugën e mbrojtjes së interesit, autoritetit dhe pushtetit vetjak. Ata arritën që në mesin e mendësive të reja të vini para çdo gjëje të mirën e përbashkët shoqërore. Qëllim kryesor i tyre mbeti vetëdijesimi dhe ngritja e nivelit shoqëror të shqiptarëve. Një mungesë e leximit të këtij qëllimi ka promovuar një histori të mangët të konsolidimit modern të shoqërisë sonë. Bashkë me këtë, vazhdimisht diskursi politik shqiptar ndër vite, ka anashkaluar të mirën e fesë, në dobi të shekullarizmit. Opinionit shqiptar vazhdimisht i është shërbyer etno-shekullarizmi. Krerët fetarë dhe aktivitetet, veprat dhe rezultat e tyre janë neglizhuar, ose injoruar nga mjedisi publik mbarëshoqëror. Vitet e fundit, falë përpjekjeve të studiuesve të shumtë personalitete pjesë e krerëve fetarë myslimanë janë bërë të njohur për masat. Me këto përpjekje zbardhen personalitete të shquara dhe na mundësohet të shohim dualitetin e inteligjencës shqiptare. Intelektuali përballë ulemasë. Kjo gjendje vazhdon pas një periudhe të lindjes së shtetit shqiptar. Shfaqet në viset e tjera ku jetojnë shqiptarët dhe është pjesë e debateve të ditëve të sotme. Është për t’u lavdëruar që ulemaja shqiptare në një ambient tejet të egër të ekzistencës së saj, ka gjetur mundësinë e ruajtjes së fesë. Shoqëria shqiptare nuk njeh politizim të fesë islame në mesin e vet. Ulemaja shqiptare kreu obligimin e vet duke ruajtur fenë prej ideologjisë. Një përfundim i tillë është i mundshëm të gjendet në veprën e çdo personaliteti të krerëve fetarë myslimanë ndër shqiptarët. 91 Histori

Mjedisi shoqëror i opozitarizmit mbarë shoqërisë osmane. Prandaj fetar islam në shtetin osman mund të themi se edhe shtresën udhëheqëse shqiptare e përfshiu hoqëritë njohin procese kjo valë e transformimit shoqëror. dhe periudha të ndryshme Në këtë mjedis mund të shohim se Sku aktiviteti i pjesëtarëve pjesa elitare e shoqërisë shqiptare të saj është më i zhvilluar. Shumë është e përbërë kryesisht nga krerë shoqëri kanë kaluar nëpër procese fetarë të përkatësive të ndryshme ku në mënyrë të menjëhershme është fetare, të cilave u përkisnin aktivizuar i tërë kapitali intelektual shqiptarët. Po ashtu, pjesë elitare dhe material në drejtim të arritjes janë udhëheqës administrativë, së një caku të dëshirueshëm nga përfaqësues të familjeve të mëdha elitat dhe përfaqësuesit udhëheqës shqiptare, si pronarë të mëdhenj shoqërorë. Në shoqërinë shqiptare tokash dhe personalitete me ndikim periudha më aktive ndërlidhet me të trashëguar, shkak ky edhe i përpjekjet për riformësim shoqëror lojalitetit ndaj shtetit dhe dinastisë gjatë fundit të sundimit osman. Kjo osmane. Vlen të përmendim në kushtimisht është rezultat i fillimit të njëjtin mes edhe përfaqësues të të modernitetit dhe shfaqjes së esnafeve të mëdha profesionale, si lëvizjeve nacionaliste në gjeografinë dhe tregtarë të mëdhenj, si njerëz me evropiane të shtetit osman. Duhet vlerë dhe ndikim në jetën shoqërore përmendur se kjo periudhë të atëhershme shqiptare. Ky profil është njëherazi mjedis i garës së paraqet pjesën e personalitetit ideologjive dhe mentaliteteve. Thënë tradicional të trashëguar nga më mirë, është periudhë në të cilën periudha të mëhershme. Në të njëjtën idetë, mendimet dhe përkatësitë kohë, paraqet edhe profile shtesë identitare marrin konotacion politik. personalitetesh, që ishin shembuj Vala e politizimit kapi edhe shtresën tipik të kësaj periudhe. Në këtë udhëheqëse të besimit islam. E përpjekje për përshkrim të profilit të ngritur mbi pakënaqësitë e shtuara elitës shqiptare, nevojitet të shtohet ndaj udhëheqjes dhe dominimit medoemos edhe profili i intelektualit, të Perëndimit mbi udhëheqjen njeriut të letrave, përkatësisht profili shtetërore artikuloi dhe përmblodhi i personit të edukuar në shkollat brenda vetes kundërshtimin ndaj jofetare nga të cilat dolën aktivistë të pushtetit.1 Ky opozitarizëm duhet çështjes kombëtare.2 kuptuar edhe si transformim i 2. Lidhur me elitën shqiptare të periudhës së sundimit osman një vepër shumë e 1. Kemal H. Karpat “The Politicization of rëndësishme që bart informacione të Islam”, Oxford University Press, London, drejtpërdrejta nga burimet origjinale 2001, f. 20. të dokumenteve osmane. Dr.sc. Nehat 92 Histori Ky profil personalitetesh bart historik në të kaluarën shqiptare, rëndësi të posaçme si pasojë e shohim emra shumë të rëndësishëm sinkronizimit të aktivitetit të tyre personalitetesh kombëtare, të cilët në favor të ruajtjes së jetës dhe të ishin pjesë e jetës fetare islame. Në mirëqenies shqiptare. Më vonë, këtë udhëtim paraqiten udhëheqës ky aktivitet do të kalojë në mision fetarë myslimanë me përgjegjësi të jetësor të elitës shqiptare dhe do ndryshme në hierarkinë fetare islame, të transformohet në mobilitet të cilët nuk munguan në proceset mbar elitar. Në tërë këtë mjedis, më të rëndësishme të historisë pjesa më e madhe e elitës shqiptare kombëtare shqiptare, duke u bërë mund të thuhet se është e përbërë faktorët e saj kryesorë. Është shumë prej elitës fetare, gjegjësisht elitës e rëndësishme të shohim ndërlidhjen fetare islame.3 Në një udhëtim dhe angazhimin e tyre në çështjen kombëtare, të bashkërenduar me Krasniqi, “Kontribute Albanologjike”, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, përpjekje dhe mobilitet në favor të 2011. çështjes së përgjithshme shoqërore 3. E pamë më të arsyeshme emërtimin e shqiptare. Një analizë e thellë e udhëheqësve fetarë myslimanë shqiptarë si mobilizimit të udhëheqësve fetarë krerë fetarë myslimanë shqiptarë për shkak myslimanë shqiptarë, i paraqet ata jo të shumë elementeve. Së pari, udhëheqësit fetarë myslimanë shqiptarë nuk ishin vetëm vetëm si të përkushtuar ndaj çështjes hoxhallarë të zakonshëm. Këto personalitete kombëtare; ata shfaqen shumë më ishin bartës titujsh të ndryshëm në hierarkinë të përkushtuar ndaj ngritjes së jetës fetare islame. Për profilin e udhëheqësve mbarëshoqërore shqiptare. Pikërisht fetarë myslimanë shqiptarë lexo në tekstin këtu mund të shihet më qartë e punimit më poshtë. Së dyti, jeta shoqërore superioriteti i personalitetit fetar dhe shqiptare nën sundimin osman përfaqësonte vlerat tradicionale të organizimit shoqëror. elitar si vetëdije e përgjegjshme për Kësisoj, jeta fetare nuk ishte vetëm pjesë e shoqërinë. zgjedhjes individuale. Jeta fetare e individëve Sundimi osman, që nga dhe e bashkësisë në përgjithësi konceptohej themelimi dhe më pas shtrirja si pjesë e pandashme e jetës publike të në hapësirën shqiptare, ishte shoqërisë. Në këtë kontekst, roli prijës nuk mund të përkufizohet vetëm në sferën e jetës qeverisje e identifikuar me fenë fetare, por është element themelor i mbarë islame. Ndonëse si mentalitet jetës shoqërore. Atëbotë, koncepti i ndarjes shtetëror kishte përvetësuar shumë së jetës fetare nga jeta shoqërore ishte organizime politike paraprake, ende i paparaqitur. Për këtë shkak mund të konkludojmë se kundërshtimet rreth konkludojmë prerazi për përdorimin më të përdorimit të termit kleri mysliman janë më drejtë. Një vepër që përmban problematikë të argumentueshme se shkaku i definimit të përdorimit të terminologjisë islame: jopërmbledhës të këtij termi që bart në Akademia e Shkencave dhe e Arteve e vete. Ndonëse kjo gjë futet në përdorim Kosovës, Fakulteti i Studimeve Islame, preferencial të terminologjisë nuk mund të Terminologjia Islame, Prishtinë, 2006. 93 Histori e drejta islame ka bartur rol autoritetet ekzistuese tradicionale. themelor dhe të rëndësishëm në Roli themelor i pjesës elitare fetare tërë instancat shtetërore. Më vonë, përherë e më shumë filloi t’u lëshonte fillet e modernitetit sollën tundim vend mekanizmave shtetërorë, të në botëkuptimin e udhëheqjes cilët bazën mbështetëse nuk e kishin shtetërore dhe përvojat origjinale të më mbi ligjet hyjnore, por buronin vetë shtetit osman zunë t’u lirojnë nga sistemet juridike shtetërore të vend përvojave të reja të shteteve vendeve perëndimore evropiane.5 perëndimore.4 Që nga ky proces Procesi i sipërpërmendur filloi botëkuptimi shtetëror osman u në një periudhë kohore ku edhe bë një thithës i zhvillimeve të nacionalizmi vetëm kishte bërë vend shoqërive perëndimore, përmes të në komunitetet etnike ballkanike cilave synonte të reformonte veten dhe të dy së bashku u bënë shtytës e të bashkërendohej me shtetet të rëndësishëm në nisjen e ftohjes së perëndimore, të cilat vetëm kishin shoqërisë nga sundimi, gjegjësisht, filluar epërsinë e tyre në çdo fushë dinastia osmane. Në njërën anë, ndaj shtetit osman. Kjo fazë paraqet elementë jomyslimanë shfaqnin krizat dhe tendosjet e para të hapur armiqësinë ndaj shtetit osman shoqërisë osmane. Në këtë periudhë e në anën tjetër, sidomos elementët kundërthëniet dhe divergjencat myslimanë që jetonin në gjeografinë mes përfaqësuesve tradicionalë, evropiane të shtetit osman, të cilët kërkonin vazhdimësinë e shprehnin habinë për lëshimet dhe rendit ekzistues dhe përfaqësuesve miratimet, që ndërmerrte shteti ndaj gjithnjë në rritje të reformuesve, këtyre elementëve jomyslimanë. të cilët kërkonin ndryshime Këto zhvillime shfaqin para nesh rrënjësore në sistemin shtetëror, pikat e thyerjes së shoqërisë dhe filluan të thelloheshin përherë e defragmentarizimin shoqëror të më shumë. Kësisoj, përfaqësues të qeverisjes osmane. Në këtë kontekst, rendit tradicional, gjegjësisht elita krerët fetarë myslimanë osmanë, fetare islame, shikonte me sy kritik përfshirë këtu edhe ata shqiptarë, ndryshimet dhe në njëfarë mënyre paraqesin pakënaqësitë e tyre, duke filloi të ftohej nga qëndrimet e bërë përpjekje për konceptim të ri shtetit osman, përkatësisht dinastisë të porosisë fetare në një hapësirë osmane. Seria e pandalshme e ndërmarrjes së reformave në shtetin 5. Uriel Heyd, “III. Selim ve II.Mahmut osman thelloi shumë më tepër krizën Dönemlerinde Batılılaşma ve Osmanlı Uleması”,[Westernizmi dhe Ulemaja shoqërore, e cila sfidoi tej mase Osmane në periudhën e Selimit III dhe Mahmutit II], İslam Dünyası ve Batılılaşma, 4. Aziz El Azme, Islam Hukuku, [E drejta [Bota Islame dhe Westernizmi], Yöneliş Islame], Stamboll, 1992, f. 33. Yayınları, Stamboll, 1997, f. 14. 94 Histori ku moderniteti perëndimor vetëm mobilitetit mbarëshoqëror shqiptar. kishte hedhur ndikimet e saj. Nga ky Zgjidhja e nyjës shoqërore që moment shohim një sferë opozitare kishte zënë shtetin dhe shoqërinë ndaj pushtetit. Kjo opozitë zuri osmane, shihej tek opozita ndaj të përhapet me tendenca të kryesuesit të dinastisë, përkatësisht ndryshme në tërë gjeografinë sulltanit dhe elementeve, që osmane. Në fillim tendencat ishin kishin ndikim të drejtpërdrejtë në kuadër të bashkërendimit të vendimmarrës në jetën e mbarë fesë me modernitetin, përkatësisht qytetarëve osmanë. Krerët fetarë porosisë hyjnore me racionalizmin, myslimanë, ndonëse monarkun e më vonë shfaqi tendenca të osman e shihnin edhe si titullar hapura kundërshtuese siç është të postit të hilafetit, sikurse në të rasti te shqiptarët, të cilët përmes kaluarën, edhe në këtë periudhë nuk nacionalizmit tendencën e tyre e ngurruan të shprehnin kundërshtitë shfaqën shumë më të ashpër e më të e tyre. Këto kundërshti i bënë në papajtueshme. mënyra të ndryshme, duke kritikuar Regjimi osman tashmë hapur, si dhe duke formuar përjetonte një fazë transformimi të paradigma alternative të tejkalimit të botëkuptimit shtetëror, duke pasur krizës së vazhdueshme.6 parasysh më tepër kërkesat e jashtme, përkundër atyre kërkesave imediate Reflektime profilesh të krerëve të brendshme. Dinastia osmane fetarë myslimanë shqiptarë gjatë dhe organizmi udhëheqës osman sundimit osman dhe pas tij shpeshherë u sollën papërgjegjshëm Nevojitet të theksojmë se ndaj të nënshtruarve të tyre e shumë përmendja e shpeshtë e shtetit herë ditën të shpërblenin pikërisht dhe sundimit osman është i sfiduesit e tyre kryesorë. Mirëpo ndërlidhur domosdoshmërisht me këtu nuk duhet të lëmë në harresë periudhën dhe fillet e paraqitjes zhvillimet në rendin ndërkombëtar së ideve nacionaliste te shqiptarët. dhe presionet e bashkërenduara Kësisoj, një analizë përmbledhëse të brendshme dhe marrëveshjet e e nacionalizmit shqiptar, pa pasur huaja diplomatike. Rënia e sistemit parasysh jetën shoqërore që osman filloi të shihej përherë e më bënin shqiptarët nën sundimin qartë. Prandaj mund të thuhet se krerët fetarë myslimanë shqiptarë 6. Për pakënaqësitë shoqërore ndaj duke e renditur veten e tyre në një sulltanëve të fundit osmanë një vepër e rëndësishme: Itzchak Weismann, Fruma vijë me intelektualë shqiptarë, u Zachs, Ottoman Reform and Muslim transformuan në aktivistë kryesorë Regeneration, [Reforma Osmane dhe dhe u bënë pjesë themelore e Rigjenerimi Mysliman], I. B. Tauris Publishers, New York and London, 2005. 95 Histori osman është shumë i mangët. Në dilnin nga sistemi i edukimit të këtë mënyrë, edhe nacionalizmi medreseve. Medresetë luanin rol shqiptar është një pasqyrim i dalë rigjeneroz të sistemit osman. E tërë nga sundimi osman për të krijuar struktura udhëheqëse e shoqërisë shoqëri të mëvetësishme shqiptare. osmane bazë kishte medresenë.7 Kështu që shkaqet themelore janë të Shoqëria osmane përbëhej nga ndërthurura me shtetin dhe sundimin disa shtresa, ndër të cilat shtresat osman. Në drejtimin e kuptimit të udhëheqëse ndaheshin në ilmiyye– drejtë të jetës shoqërore të krerëve shtresë e krerëve më të lartë fetarë, fetarë myslimanë shqiptarë kërkohet përfshirë edhe shejhul-islamin një ndalesë në studimin e profilit të apo kandidatët dhe pretendentët personalitetit të tyre. Këtu rëndësi të për pozitën e tij, në këtë shtresë posaçme bart shkaku i ndërtimit fetar përfshiheshin të gjithë dijetarët të personalitetit. Kjo nuk nënkupton myslimanë, që ishin fryt i medreseve vetëm aspektin fetar të profilit të tyre, osmane dhe kontradiktave shoqërore por i jep kuptimësi edhe shkaqeve të të sistemit u paraqisnin solucione, angazhimit të tyre në mbarë jetën përmes traditës islame të gjykimit shoqërore shqiptare. Më shumë se dhe interpretimit. studim i profilit personal këtu mund Në shtresën tjetër kalemiyye, të ndihmojë një studim i profilit mbi merrnin pjesë të gjithë nëpunësit mbarë gjeneratën e krerëve fetarë administrativë të shtetit osman, por myslimanë. Këtu duhet të përmendim që burimin e kishin nga medresetë më shumë shkaqet dhe nevojat e osmane dhe tradita të tjera të ngritjes së tyre kundër pushtetit edukimit të shoqërisë osmane. osman. Megjithatë, rrethanat Shtresa seyfiyye paraqet pjesëmarrës personale mund të jenë të ndryshme, që ishin drejtpërdrejtë të ndërlidhur por ngjashmëritë e shfaqura në me fushatat dhe ekspeditat luftarake mbarë gjeneratën e krerëve fetarë të shtetit osman. Në periudhën paraqesin transformime dhe realitete klasike, pos edukimit në medrese, shoqërore, të cilat as që mund rol të rëndësishëm luajti edhe të injorohen dhe as që mund të Yeniçeri Ocağı, si burim i korpusit tjetërsohen dhe karakterizohen me të jeniçerëve. Kjo strukturë paraqet ndonjë realitet tjetër. bazën e formimit të udhëheqjes Shteti osman me fillet e osmane. Mirëpo nuk duhet të modernizmit, bëri që strukturat harrojmë se kalimi nga një shtresë e tij tradicionale, t’i lëkunden. Në strukturën tradicionale të shtetit 7. Prof. Dr. Ilber Ortayli, İmparatorluğun osman, vend tejet të rëndësishëm En Uzun Yüzyılı, [Shekulli Më i Gjatë i kishin personalitetet fetare, të cilat Perandorisë], Alkım Yayınları, Stamboll, 2006. 96 Histori në tjetrën, ishte i mundshëm dhe dhe zgjerimin e edukimit të tillë nuk mund të konkludojmë se ishin në mbarë hapësirën ku sundonte. shtresa të pakalueshme për pjesëtarë Këtu gjendet dhe opozitarizmi i të ndonjërës apo tjetrës shtresë. parë i krerëve fetarë myslimanë. Ky formim duhet të nënkuptojë Në këtë vijë shohim edhe një profil se botëkuptimi i ndarjes së jetës të ngjashëm të tërë krerëve fetarë personale fetare dhe jetës publike myslimanë në kundërshtim të laike, është i pakuptueshëm atëbotë. ndryshimit, që ofronte shteti. Fillet Kësisoj, e tërë jeta publike shoqërore e para të ndryshimit shihen në ushtri osmane ishte e ndërlidhur me për të kaluar më pas edhe në sistemin edukimin fetar që nënkupton se e edukimit, gjë e cila preku në palcë dituritë dhe praktikat e jetës fetare krerët fetarë, duke u nënkuptuar kjo nuk mund të ishin të shkoqitura si cenim i drejtpërdrejtë i pushtetit nga jeta publike e individëve. Në të dhe autoritetit të tyre. Kjo gjendje njëjtën mënyrë kjo lë të kuptojë se e re paraqet formimin e një profili përpos jetës fetare, cilido personalitet të krerëve fetarë, të cilët krahas i edukuar në sistemin e edukimit kundërshtive të tyre për proceset e të medreseve ka mundur dhe është reja, filluan të ndërtonin një mentalitet shumë lehtë e kuptueshme të jetë ku mendimin islam dhe modernitetin pjesë tejet aktive e jetës shoqërore nuk e shihnin si të kundërt njëri të hapësirës në të cilën ka jetuar. me tjetrin. Përkundrazi, ideja e Një gjë e tillë është e dukshme edhe iluminizmit gjendej e mbështetur në hapësirën shqiptare. Aktiviteti nga porositë fetare islame dhe fetar ka qenë i pamundshëm të urdhërohej përparimi dhe zhvillimi konceptohet jashtë aktivitetit të jetës njerëzor. Këtu do të shohim shumë shoqërore. personalitete fetare islame nga shumë Moderniteti nisi përvoja të komunitete të shoqërisë osmane, të reja në shoqërinë osmane. Fillimi cilët gërshetonin vlerat universale i dërgimit të të rinjve osmanë në të Fesë Islame me zhvillimet dhe qendrat evropiane për shkollim, arritjet e shoqërive perëndimore. Në bëri që të përvetësohen idetë dhe këtë vijë ata nuk shihnin pengesë mendimet e edukimit perëndimor, mes besimit që bartnin dhe vlerave ku jashtë institucioneve shtetërore që duhej të arrinin. Mirëpo duhet fetare u adoptuan vetëm institucione përmendur se nuk dëshironin të shtetërore arsimore, duke shkuar shkëputeshin nga trashëgimia dhe gjithnjë larg elementëve fetarë. vlerat fetare që përfaqësonin. Këto Kësisoj, bazat e laicizmit gjetën vend alternativa filluan të bëhen edhe në institucionet e larta shtetërore më të shpeshta, kur intelektualë dhe shteti bëri përpjekje për ngritjen dhe krerë fetarë myslimanë bënë

97 Histori përpjekje për konsolidim identitar përmendim edhe personalitete të shoqërisë osmane.8 Ndërsa profili që bënë përpjekje për këtë lloj i përfaqësuesve fetarë myslimanë konsolidimi në shoqërinë osmane. që bënë përpjekje për këtë lloj Ismail Hakkiu nga Manastiri dhe konsolidimi është fillimisht i nisur Mehmet Akifi nga Peja, së bashku në edukimin dhe arsimimin në me të tjerë janë shembuj të tillë.9 medresetë osmane dhe i plotësuar Një tjetër profil e karakterizon më pas me arsimim në vendet edhe vija ekskluzive nacionaliste e evropiane. krerëve fetarë myslimanë shqiptarë. Një shembull tipik të këtij Në këtë profil mund të vërejmë profili e jep edhe komuniteti personalitete fetare islame të cilët shqiptar me Hoxha Hasan Tahsinin. përkundër pozitave dhe privilegjeve I apasionuar në dijet dhe shkencën tejet të rëndësishme që siguronte do të thellojë njohuritë e tij në Paris pushteti osman nuk pajtohen me ku njëkohësisht mbante postin e politikat shtetërore. Ky profil i imamit në ambasadën osmane aty. personaliteteve meriton vëmendje Pas kthimit në qendrën osmane ngase kemi të bëjmë me një vijë në Stamboll do të përzgjidhet tejet të papajtueshme me pushtetin udhëheqës i universitetit, gjegjësisht osman. Duke qenë të përkushtuar për rektor i saj. Ky shembull nuk mund të mirën shoqërore të shqiptarëve, të themi se është gjithëpërfshirës për braktisën pozicionin e tyre personal profilet e tjera të mëvonshme. Ne dhe u angazhuan në përpjekjet do të shohim pjesëtarë të krerëve fetarë myslimanë, apo pjesëtarë 9. Lidhur me veprimtarinë dhe aktivitetin e tjerë të këtij profili të cilët krahas personaliteteve që merren për studim profili këtu janë botuar shumë vepra, studime dhe ngritjes së shoqërisë në nivelet e hulumtime. Ndër to mund të përmendim: arritjes perëndimore, dëshironin të Feja, Kultura dhe Tradita Islame Ndër ruanin edhe gjallërinë shpirtërore Shqiptarët, Kryesia e Bashkësisë Islame të trashëguar nga Feja Islame. Në të Kosovës, Simpozium Ndërkombëtar, këtë mes nga shqiptarët mund të Prishtinë, 1995; 100 Personalitete Shqiptare të Kulturës Islame, Komuniteti Mysliman 8. Daniel Pipes, Islam and Political Power, i Shqipërisë, Tiranë, 2012; Peter Bartl, [Islami dhe Pushteti Politik], Transaction Myslimanët Shqiptarë në lëvizjen për Publishers, London, 2003, f. 114. Për pavarësi kombëtare (1878-1912), Dituria, reformën dhe proceset modernizuese në Tiranë, 2006; Dr. Ismail Bardhi, Hafiz shtetin osman dhe mendimin sintetik të Ibrahim Dalliu dhe ekzegjeza e tij kur’anore, ndërtuar nga mendimi islam dhe iluminizmi Logos-A, Shkup, 1998; Dr. Ismail Ahmedi, perëndimor të përvetësuar nga intelektualë Hafiz Ali Korça dhe Vepra e tij, Logos-A, osmanë shih veprën: Şerif Mardin, Yeni Shkup, 2006; Mr. Nuridin Ahmeti, Krerët Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, [Lindja e Fetarë në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare në Mendimit të Osmanlinjve të Ri], İletişim Vilajetin e Kosovës (1878-1912), Prishtinë, Yayınları, Stamboll, 1996. 2011. 98 Histori e intelektualëve shqiptarë për ndërgjegjësim kombëtar. Pozita e ngritjen e vetëdijes dhe ndërgjegjes tij në organizimin politik të Lidhjes kombëtare shqiptare. së Prizrenit tregon përmasat dhe Duke ndjekur vijën e idealit dimensionet e personalitetit të tij. kombëtar të ndërtuar nga Një tjetër personalitet është Hoxhë intelektualët shqiptarë shohim se Kadri Prishtina. Shumë i njohur këto personalitete, u bënë veprimtarë ky për aktivitetin e tij personal në aktivë të programit politik të formuar çështjen shoqërore dhe kombëtare nga elita intelektuale shqiptare. Të shqiptare. Veprimtaritë e tij në mobilizuar me ideal të ri, krerët organizimin e mbrojtjes së interesave fetarë myslimanë shqiptarë gjetën një shqiptare në kufijtë jashtë Shqipërisë burim frymëzimi për rimëkëmbjen londineze mbetën trashëgimi për shoqërore të shqiptarëve gjë kjo mbarë lëvizjet tjera pasardhëse. Këto tejet e nevojshme për përballimin e personalitete duhet t’i përmendim mobilizimit sllav dhe grek. Kështu ngase janë injoruar nga regjimet që, krerët fetarë myslimanë u bënë shqiptare, si shkak i përkatësisë të parët, që shoqërisë shqiptare dhe pozitës së tyre fetare. Mirëpo drejtpërdrejtë i shpjeguan dhe e bënë trashëgimia personale nuk mundi të të dojë identitetin kombëtar. Aq më injorohej shkaku i lidhshmërisë së tepër po këta krerë e përgatitën pashmangshme të historisë shqiptare shoqërinë shqiptare për të luftuar me këto personalitete. Një emër në mbrojtjen e këtij identiteti. Një jo tejet i njohur në historinë më të proces i tillë solli transformime të përgjithshme shqiptare mbeti Mulla mendësisë së shoqërisë shqiptare, kur Idriz Gjilani edhe pse ndoshta një për herë të parë mbase krijoheshin personalitet, që jetoi në një periudhë udhëheqësi shqiptare të cilat morën më të vonshme. Rreth jetës së këtij përgjegjësi për ecuritë e mëtutjeshme. personaliteti vetëm historiografia Kësaj duhet t’i shtohet se këta e periudhës së re shqiptare është udhëheqës ishin njerëz me autoritet duke bërë përpjekje studimore dhe të përgjegjshëm dhe të dëshmuar. hulumtuese. Kurrsesi nuk mundemi Prandaj suksesi i mbërritur për të kalojmë pa përmendur edhe veprimtarë të shquar pjesëtarë të mobilizim mbarë shoqëror nuk ishte parisë fetare myslimane shqiptare aspak i rastësishëm. të ndërlidhur me lëminë e gjuhës Në mesin e këtij profili ndër shqipe, Daut Boriçi e Rexhep Voka. shumë krerë fetarë myslimanë Që të dy shumë të mirënjohur për mund të veçojmë Haxhi Ymer veprimtarinë e tyre botuese dhe Prizrenin, si personalitet, i cili me afirmative për gjuhën shqipe, një kapitalin fetar, vetëm sa ndikoi te përpjekje që i dha rëndësi edukimit masat shqiptare për përvetësim dhe dhe arsimimit shqip.

99 Histori Në këtë vazhdimësi do të mund dhe mitizimin e origjinës shqiptare.11 të përmenden shumë personalitete Një tendencë e tillë duket të jetë të tjera, të cilët paraqesin shembuj shkëputje nga porositë fetare islame unik të profilit të tyre. Është shumë shkaku se njeriu nuk vlerësohet e rëndësishme dhe me vlerë që këto shkaku i gjuhës, historisë apo paraqesin karakteristika të njëjta gjenezës së tij, por vlerësohet vetëm shkaku i gjendjes së përgjithshme nga veprat dhe dobitë e veprave të shoqërore dhe realitetit shoqëror tij. Në të njëjtën mënyrë ideologë të ku jetonin. Më tepër se veçori e tyre çështjes kombëtare sollën mendësinë është vetë fakti i përvetësimit të ideve e ngritjes së identitetit kombëtar mbi kombëtare gjegjësisht nacionaliste, atë fetar. Kështu ata ditën të lartësojnë kur kemi parasysh karakterin besimet e hershme të paraardhësve jofetar të nacionalizmit shqiptar. të shqiptarëve. Politeizmi i së Mbase do të ishte mirë të shohim kaluarës ngrihej si formë moderne dallimet esenciale të nacionalizmit e besimit dhe si krenari për shqiptar dhe porosisë fetare islame. shkëputjen nga besimet aktuale, Parimisht duhet të pajtohemi se, që konsideroheshin si ndikime feja dhe kombi janë dy kategori të të huaja të ngjizura te shqiptarët. pakrahasueshme. Lidhshmëria e Lavdërohej dhe lartësohej feja e tyre mund të puthitet vetëm dhe pellazgëve dhe e ilirëve. Këtu mund vetëm në aspektin e organizimit të shohim mospërputhshmërinë e shoqëror. Lëvizjet nacionaliste në nacionalizmit me porositë fetare mbarë botën përjashtojnë mundësitë islame. Në këtë mjedis krerët e ndikimit fetar. Aty ku nuk mund fetarë myslimanë shqiptarë nuk të përjashtojnë fenë ndikojnë mbi të propaganduan nacionalizmin, por duke e instrumentalizuar për qëllimet përgatitën shoqërinë shqiptare për nacionaliste.10 Nacionalizmi shqiptar bazën e ka të ndërtuar mbi themelet 11. Noel Malcolm, “Myths of Albanian etnike dhe shekullare. Kësisoj, National Identity”, [Mitet e Identitetit nacionalizmi shqiptar i bën një Kombëtar Shqiptar], Albanian Myths, Identities and History, [Mitet, identitetet lartësim tejet të madh asaj që është dhe Historia Shqiptare], ed. Stephanie me përkatësi etnik shqiptare. Këtu Schwandner Sievers, Bernd J. Fischer, shohim lartësimin e gjuhës shqipe, Indiana University Press, 2002, ff. 70-87. glorifikimin e historisë shqiptare Vlen të përmendet se karakteri përkufizues i identitetit shoqëror është bërë edhe me 10. Prof. Dr. Musa Gashi, “Tri Teza Rreth identitetin kombëtar turk. Këtu kemi vija Çështjes Nacionalizmi dhe Besimi”, Feja, të trasha të përkufizimit etno-shekullar. Kultura dhe Tradita Islame Ndër Shqiptarët, Shih. Ahmet Yıldız, Ne Mutlu Türküm Kryesia e Bashkësisë Islame të Kosovës, Diyebilene, [Sa i lumtur kujt mund t’i them Simpozium Ndërkombëtar, Prishtinë, 1995, që jam turk], İletişim Yayınları, Stamboll, f. 100. 2001. 100 Histori t’u bërë të zotët e vetes. Qëllimi i tyre në tejkalimin e krizave shoqërore kryesor ngelej evitimi i rrezikimit që që përjetuan shqiptarët. Është i kanosej nga fqinjët. Tërë potenciali njohur shumë mirëfilli me veprat i krerëve nuk mund të përmblidhet e tij dhe sigurisht me përpjekjet e në zhvillim të nacionalizmit, por në tij për konsolidim institucional. Më ngritje dhe ndërgjegjësim të vetëdijes pas, sikurse shumë emra tjerë të kombëtare, si shkak i nevojës për njohur mund të rendisim këtu Hafiz mobilizim dhe përballje me rreziqet Ibrahim Dalliun dhe Imam Vehbi e mundshme. Andaj edhe mund të Dibrën, veprimtari e të cilëve qe konkludojmë se aktiviteti i krerëve ndihmesë e pashoqe në ndërtimin e fetarë myslimanë shqiptarë më tepër jetës institucionale të shtetit shqiptar. se përpjekje formimi për kombësi, Këto personalitete, si vazhdimësi u përpoq të sillte mirëqenie të e paraardhësve qëndruan përballë përgjithshme për mbarë shoqërinë obligimeve tejet të rëndësishme për shqiptare. konsolidim mbarëshoqëror shqiptar. Në proceset e mëtutjeshme të Këtë e vërteton veprimtaria shumë shoqërisë shqiptare, do të shohim e madhe e këtyre personaliteteve.12 edhe një profil tjetër të krerëve Vlera dhe rëndësia e tyre nuk fetarë myslimanë shqiptarë. Këtë qëndron vetëm në veprimtarinë e përbëjnë personalitete shumë dhe punën e tyre vetjake, por në hershëm të dëshmuar në ngritjen e trashëgiminë e vazhdueshmërisë vetëdijes jo vetëm kombëtare, por që lanë pas jetës së tyre. Këta shoqërisë në përgjithësi. Profili i krerë fetarë të mirën shoqërore tyre mbase mund të emërtohet edhe shqiptare e bënë pjesë të misionit si themelues-konsolidues, shkaku i fetar për gjeneratat pasardhëse të veprimtarisë së tyre në organizimin e udhëheqësve myslimanë shqiptarë.13 jetës institucionale fetare në shtetin e pavarur shqiptar. Këto personalitete të dëshmuara 12. Lidhur me konsolidimin institucional edhe para procesit të themelimit të bashkësive islame shqiptare shih veprimtaritë botuese të vetë këtyre. Një të jetës së organizuar fetare do të punim i jashtëm që përfshin veprimtarinë fitojnë autoritetin dhe respektin e dhe aktivitetin e organizimit institucional shoqërisë shqiptare ndonëse me para dhe pas krijimit të shteteve kombëtare vështirësi tejet të mëdha shkaku i shih: Alexander Popovic, Islamizmi inateve dhe propagandës kundrejt Ballkanik, Dituria, Tiranë, 2006. tyre. Ky profil i krerëve fetarë 13. Marrë nga libri Konferenca Shkencore “Kontributi i prijësve myslimanë në myslimanë shqiptarë përfshin Hafiz formësimin e vetëdijes dhe identitetit Ali Korçën. Ky personalitet është kombëtar”, botim i tre Bashkësive Islame tejet i njohur për konstruktivitetin Shqiptare (KMSH, BIK, BFIM), Tiranë, 2013: 214. 101 Shkenca komunikimi

Liria sipas Islamit

Redi Shehu

Abstrakt Problemi kryesor i cili ka shoqëruar pothuaj gjithmonë komentet kur bëhet fjalë për lirinë e shprehjes, ka qenë konsiderimi i kësaj lirie në dimensionin e vet statik dhe të përjashtësuar nga çdo formë e brendshme e konceptimit të saj. Njeriu si qenie dhe konsumues i lirisë, në radhë të parë ka kërkuar gjithmonë që t’i japë një sens kësaj lirie. Shpesh e shikuar si një atribut i dhënë dhe jo i prodhuar nga vetë ai, është përpjekur për të përcaktuar nëse kjo liri është shfaqja e jashtme ose fytyra publike e asaj lirie të brendshme vetjake që zanafillon që me lirinë e ndërgjegjes. E ardhur nga bota shpirtërore, ndjenja e lirisë e ka shoqëruar gjithmonë njeriun në luftën e tij ndaj kafazit të realitetit i cili është ndërtuar mbi një sërë kufizimesh e ndërvarësish, të cilat kompromentojnë në një farë mënyre lirinë absolute e cila i thërret secilit nga brendësia e shpirtit të vet. Për këtë arsye individit i është dashur të bëjë hesapet me lirinë e tij në kolektiv dhe ambientet shoqërore në kurriz të lirisë personale botëkuptimore të tij, pikërisht për të ruajtur atë status-quo-në sociale të domosdoshme për vazhdimësinë normale të përditshmërisë së tij.

ë mësuar me një që quhet Demokraci. I gjithë shterpësi terminologjike diskursi ynë pastaj ndërtohet duke Tpolitike në lidhje me krahasuar rrjedhimisht gjithçka aktin qeverisës brenda Islamit, si me Demokracinë, edhe pse sistemi pasojë e sterilizimit të dijes sonë qeverisës i Islamit daton shumë më lidhur me koncepte qeverisëse të herët dhe është më komplementar. një rendi botëror, i cili për shekuj Si rrjedhojë e kësaj, norma e saktë e kishte administruar jo pak, por më krahasueshmërisë duhet të fokusohet shumë se tri kontinente, krahasimi mes demokracisë dhe rendit qeverisës terminologjik në lidhje me pushtetet brenda Islamit, si komponente e tij, e merrej për bazë referenciale si nga cila përfaqësohet me sistemin politik perëndimorët, por edhe nga ne, islam. Vetëm në këtë formë ne i duke u bazuar mbi atë që njohim kemi dhënë status të qëndrueshëm më shumë, rendin qeverisës aktual në proporcion të drejtë përballjes

102 Shkenca komunikimi krahasuese të këtyre dy koncepteve shtetëror që ndikon në sistem qeverisëse. Demokracia është një dhe vendimmarrje kemi Greqinë, ndër format e qeverisjes bazuar në Norvegjinë, Argjentinën në rastin e institucione qeverisëse të zgjedhura Kristianizmit dhe Izraelin në rastin nga populli, të cilat i kthehen po e Hebraizmit. Në thelb, ajo që popullit si institucione administrimi është e përbashkët ndërmjet këtyre e shërbesash. Ajo nënkuptohet nën tipologjive të sistemeve demokratike termin e vetëpërcaktueshmërisë është ndarja e pushteteve, të cilat politike dhe përfshin praktikimin si kolona kryesore kanë: Sovranin e lirë dhe të barabartë të kësaj (që në rastin e demokracive liberale vetëpërcaktueshmërie. Termi është teorikisht populli, në ato vjen nga greqishtja δημοκρατία – monarkike mbreti e kështu me (dēmokratía) “qeverisje e popullit” radhë) Legjislativin (ekuivalent i dhe ngërthen në vetvete një seri Parlamentit apo forme asambleje nga të drejtash, që fillojnë që nga e cila burojnë ligje), Ekzekutivin të drejtat njerëzore, liritë civile, (përbën trupin qeverisës i cili ka procese gjyqësore të hapura, barazi autoritetin dhe përgjegjësinë për para ligjit, pluralizëm mendimi administrimin ditor të shtetit) dhe dhe organizimi politik. Shumë Gjyqësorin apo thënë ndryshe njerëz këto të drejta ia atribuojnë Sistemin Gjyqësor i cili përbehet nga demokracisë liberale, e cila ndoshta një zinxhir gjykatash të cilat merren padrejtësisht barasvlerësohet me të me interpretimin dhe zbatueshmërinë vetmin model të demokracisë. Por e ligjit nga institucionet dhe individët sistemi demokratik i qeverisjes ka e shtetit. Ky është në thelb boshti disa forma të cilat, në thelb secila institucional i sistemeve demokratike prej tyre garantojnë të njëjtat të të cilat në esencë të vetën kanë drejta të sipërpërmendura. Kështu pavarësinë e këtyre pushteteve duke përveç Demokracisë Liberale, kemi ushtruar presion kontrollo-balanco Demokraci Monarkike, Demokraci për të shmangur abuzivizmin me Sociale, Demokraci Konsensuale, pushtetin dhe institucionet. Demokraci të Drejtpërdrejtë, Sistemi politik i Islamit përbëhet Demokraci Përfaqësuese dhe nga shtyllat kryesore të pushteteve, Demokraci Religjioze. Kjo e fundit, ashtu siç edhe demokracia është është një formë e njohur e qeverisjes e modeluar. Në këtë sistem kemi demokratike me ndikim të një Sovranin (i cili në rendin qeverisës religjioni të caktuar mbi ligjet dhe islam nënkupton Unitetin në rregullat e qeverisjes e cila futet Njëshmërinë e Zotit, e njohur me në llojin e dytë të demokracive të terminin Teuhīd1 si argument atyre religjioze dhe jo demokracive 1. “Allah”. Encyclopedia Britannica Online. Prill shekullare. Demokraci me religjion 2013. 103 Shkenca komunikimi ontologjik i sovranitetit dhe këtë pikë do të shtronim pyetjen supremacisë së Krijuesit mbi krijesat). nëse do të ishte më mirë që kur Shūrā ose Maxhlis al Shura (i krahasojmë të dy sistemet të thuhej cili nënkupton këshillimin dhe nëse Demokracia është në përputhje marrjen e vendimeve për sa i përket me sistemin politik islam. Është i komunitetit me bazë maxhorance nevojshëm një shtjellim më i thellë i duke shtruar bazat e një, le të themi shtyllave qeverisëse të Islamit për të në terminologjinë perëndimore, kuptuar më mirë determinizmin që Demokracie Përfaqësuese2. Pra, një kanë ato në sistem. parlamentarizëm apo kuvendim mbi Al Teuhid – Sovrani, administrimin e jetës shoqërore të Njëshmëria dhe Uniteti i të cilit komunitetit. Pjesë përbërëse e saj përmblidhet në Zotin Krijues është edhe Ixhma apo thënë ndryshe bazuar në argumentet e ekzistencës konsensusi si kusht nga ku buron jeta së tij, i cili ka sovranitetin e tij mbi legjislative. Kalifi (është institucioni institucionet në rendin qeverisës i ekzekutivit i cili përfaqësohet islam. Ky autoritet i Tij (në demokracitë nga Kalifi si kreu i ekzekutivit. liberale sovraniteti nënkuptohet të Terminologjia nënkupton në thelb jetë i popullit mbi institucionet, apo i fjalën “pasues” apo “mëkëmbës” monarkut në demokracitë monarkike) në kontekstin politik si pasuesi i mbi institucionet ndërtohet mbi kreut të parë të shtetit islam që ishte postulatin e një Krijuesi në rrafshin Profeti Muhamed dhe në kontekstin vertikal dhe të mëkëmbësve të tij në ontologjik si mëkëmbës të Krijuesit tokë në rrafshin horizontal të cilët në tokë.3). Dhe si shtyllë tjetër e qëndrojnë në një format të barabartë rëndësishme në sistemin qeverisës dhe potencialisht të njëjtë në optikën islam është institucioni i Kadiut (i cili e Sovranit duke garantuar kështu është themeli i sistemit gjyqësor në një barazi të pjesëmarrjes, rolit dhe rendin qeverisës islam. Institucioni influencës që kanë të gjitha krijesat i kadiut apo Gjykatave është e barabarta karshi të vetmit Sovran. institucion i pavarur i cili merret me Ky element i barazisë institucionale kontrollin e zbatueshmërisë së ligjeve horizontalisht është pika ku dhe në gjykimin e tij ka për bazë demokracia shprehet në barazinë e konsensusin apo Ixhma-në.) Pra, individëve brenda sistemit politik. ndërtimi institucional i qeverisjes John Esposito në kontekst shprehet: në Islam është i mirëpërcaktuar Tashmë është e argumentuar se dhe me funksione të ndara dhe në doktrina e Al-Teuhid kërkon një sistem demokratik aplikimi sepse të gjithë njerëzit 2. Esposito, John L., në “ Oxford Dictionary of janë të krijuar të barabartë dhe çdo sistem Islam”, OUP, 2003. që mohon këtë barazi nuk është islam.4 3. “Khalifah” në “Oxford Islamic Studies Online” (vizituar 22 prill 2013). 4. Esposito John L., “Islami dhe 104 Shkenca komunikimi Shūrā ose Maxhlis al Shura – Ka drejtuar mëkëmbësve të tij në dakortësi në mesin e mendimtarëve rrafshin horizontal për ta zbatuar me faktin që një qeveri apo atë. Gjithashtu Shura ka atributin qeverisje duhet të ketë format e e zgjedhjes së kreut të ekzekutivit veta të konsultimit dhe këtë formë (Kalifit) në bazë të parimit të konsultimi e realizon në sistemin aprovimit të shumicës. Në jetën e politik të Islamit, Shura. Duke u shtetit të parë islam nën autoritetin e bazuar në praktikën e drejtuesve Profetit kemi ngjarjen e Uhudit dhe të parë të shtetit islam si dhe të Hendekut ku në bazë të këshillimit kreut të parë të qeverisjes islame u morën vendime për të organizuar e cila udhëhiqej nën autoritetin mbrojtjen e qytetit ku u respektua e Profetit Muhamed, Shura, pra mendimi i shumicës. Gjatë historisë organi këshillimor merrte trajta së parë të shtetit islam në vitin 632, vendimmarrëse për sa i përket kreu i parë i shtetit pas vdekjes administrimit të jetës së përditshme së Profetit u zgjodh në bazë të të komunitetit. Në librin “Shura principit të Shura-s Ebu Bekri në në Traditën Profetike dhe Dijetarët Sakife, edhe pse një minorancë ishte Muslimanë” Dr. Muhamed Ibn kundër. Po kështu në këtë frymë, Ahmed Es-Salih në lidhje me tiparin vendimmarrjeje u zgjodhën edhe e Shuras shprehet: Kalifët pasardhës, Umer ibn Hatabi, Parimi i shumicës dhe e drejta e Othmani dhe Aliu. Pra, aplikimi i opozitës, janë dy shtylla kryesore në Shura-s në themel të vetin ka luftën demokracinë e pretenduar bashkëkohore. ndaj despotizmit, autokracisë dhe Edhe kjo përputhet me atë që përmendëm diktaturave si dhe është kundra më sipër, se përfundimi dhe rezultati i pushtetit absolut të individit Shura-s është detyrues për pushtetin dhe se kundrejt shoqërisë. Për më tepër parimi i shumicës njihet dhe pranohet në idealet demokratike të lirisë së fjalës Islam, e po kështu, në sistemin e Shura-s dhe diversitetit të mendimit shfaqen është e siguruar edhe e drejta e pakicës për edhe në fjalët e Profetit Muhamed të kundërshtuar.5 si autoriteti dhe ndërlidhësi mes Në këtë frymë Shura është Sovranit dhe institucioneve në një ndër institucionet detyruese thënien e tij “Ndryshueshmëria e të sistemit politik islam e cila opinioneve brenda komunitetit tim është tagrin e vet formues e merr direkt një shenjë e mëshirës së Zotit”.6 nga Sovrani (Zoti) në mesazhin Koncept tjetër mbështetës i barazisë së opinioneve në Demokracia” Oxford University Press 2001, vendimmarrje përbën edhe Ixhma- vol. 22, nr. 6. 5. Dr. Muhamed Ibn Ahmed Saleh, “Shura 6. Takeyh, R.,“Can Islam bring democracy në traditën Profetike dhe dijetarët muslimanë” to the Middle East?” Foreign Policy, nëntor/ (përkth. J. Topulli), Tiranë 2011. dhjetor, 2001, f. 69. 105 Shkenca komunikimi ja e cila në fjalët e Muhamed Ikbal tokë), pra potencialisht çdo individ përceptohet si “shpirti republikan”, i gëzon të drejta të barabarta dhe komunitetit për të rënë në konsensus askush nuk është i privuar nga një në ndërtimin e normave shoqërore. titull i tillë. Ky koncept i shpallur Shura në vetvete ka nevojë për Ixhma- dhe aplikuar 14 shekuj më parë është në (konsensusin) në vendimmarrjet e një bazament i fortë për një jetë veta. Më tej Ikbal për të rikthyer këto demokratike (kupto popullore) në institucione të harruara në vendet kohën kur në vende të tjera monarku myslimane shprehet: merrte shpesh atribute hyjnore dhe Rritja e shpirtit republikan dhe të pazëvendësueshme. Kalifi zgjidhet formimi gradual i asambleve legjislative në bazë të vendimmarrjes së Shura-s në tokat muslimane, përbën një hap të dhe në varësinë e tij janë administrimi madh përpara. Transferimi i pushtetit të i pushtetit ushtarak, financat, Ixhtihad-it nga përfaqësues të shkollave dhe strukturat të cilat ndihmojnë te një asamble legjislative muslimane, e qeverisjen. Nën pushtetin e Kalifit cila nga pikëpamja e rritjes së sekteve ndodhen Guvernatorët e rajoneve të kundërshtare, ishte e vetmja formë që ndryshme. mund të merrte Ixhma në kohët moderne, Kadiu – Mëshiron institucionin do të siguronte ndihmesë në diskutimet e Gjykatës i cili ushtron kontrollin ligjore… Vetëm në këtë mënyrë mund të për sa i përket zbatueshmërisë ose vëmë në lëvizje shpirtin e fjetur të jetës në jo të ligjeve të cilat vijnë nga Sovrani sistemin tonë legal.7 dhe nga Shura. Në gjykimin e vet Kalifi – Është jo vetëm post si Institucioni i Kadiut apo Pushteti kreu i qeverisjes por edhe institucion i Kadinjve është i mbështetur në politik shumë i rëndësishëm dhe Ixhma-në (konsenusin) për sa i hallkë kyçe në zhvillimin e le ta përket vlefshmërisë së vendimeve quajmë demokracisë islame (duke të veta. Jo vetëm kaq por duke iu përdorur terminologjinë aktuale). referuar Ataman në veprën e tij Duhet kuptuar se Kalifi dhe Kalifati “Regjistrat e Kadinjve osmanë si burim i si institucion politik i kaloi përmasat historisë sociale” ai jep një panoramë e një thjesht qeverisjeje lokale duke të qartë mbi kriteret që duhet të u kthyer në rend botëror qeverisës plotësojë një Kadi dhe të drejtat dhe të paktën për 13 shekuj. Gjithashtu detyrat e tij: është interesant fakti që marrëdhënia Një Kadi duhet të jetë në moshë të e këtij institucioni me Sovranin rritur. Duhet të jetë njeri i lirë, musliman (Zotin) është tipike në botëkuptimin dhe i shëndoshë mendërisht. Performanca e Islamit, i cili e konsideron çdo e tij legjislative duhet të jetë në përputhje individ kalif (mëkëmbës të Zotit në me ligjin pa futur interpretimet e tija personale. Para tij (kadiut) në gjyq duhet 7. Esposito, John L. & Voll, John O, “Islam të paraqiten prova në mënyrë që ai të & Democracy in Muslim World” 1996, f. 29 106 Shkenca komunikimi bindet dhe vendimet e tij merren në vende Debatet rreth këtij sistemi Islam publike ku publiku mund të ketë mundësi Debati mes shkollarëve dhe pjesëmarrjeje. Një Kadi nuk duhet të marrë filozofëve të ndryshëm në Perëndim dhurata dhe duhet të tregohet i kujdesshëm lidhur me atë se sa Islami përputhej në angazhimin e vetvetes në tregti.8 me demokracinë, përveç asaj që Pra pushteti gjyqësor ka të e cituam më lart se ky debat është mishëruara në detaje rolin dhe ndërtuar në një disproporcionalitet performancën e vet në realizimin e të theksuar duke vënë përballë dy misionit të vështirë të kontrollit të entitete me përmasa të ndryshme, mirëfunksionimit të sistemit. Përveç është karakterizuar edhe nga një kësaj edhe pse vendimet e kakinjve pothuaj tifozllëk paragjykues. në sistemin gjyqësor të rendit Kryesisht grupet e mendimtarëve qeverisës të Islamit kishin autoritetin të cilët më shumë kanë debatuar e plotë, përsëri ekzistonte ajo që dhe shkruar rreth kësaj teme, quhej Gjykata Mazālim në të cilën ndahen në grupin pro mendimit dërgoheshin ankimimet e palëve se Islami përbën thelb demokratik për pakënaqësitë e gjykimeve të të përfaqësuar nga Eickelman dhe kadinjve.9 Pra kjo gjykatë luante rolin J. Piscatori, J. Espozito dhe J. Voll, e një Gjykate Apeli kundrejt gjykatës Kramer, Salame 1, Beinin dhe së Kadinjve.10 Po ashtu një tjetër Stork, dhe pjesa tjetër e mendimit aparat shtetëror i ngarkuar me krimet të kundërt përfaqësohet kryesisht e rënda apo drejtësinë kriminale ishte nga Fukujama, Huntington, edhe Shurtah. Megjithëse një Kadi Lipset etj. Kundërshtarët e të mund të ushtronte kompetencat e përbashkëtave mes sistemit politk veta në juridiksionin kriminal, në islam dhe demokracisë shprehen se praktikë ajo i hiqej atij dhe i kalohej uniformiteti i Islamit nuk e lejon atë gjykimit të Shurtah e cila zhvillonte të prodhojë demokraci. Fukujama procedurat dhe dënimet e veta për shkruan: krimet e rënda.11 Është e vërtetë se Islami konsiston në një ideologji koherente dhe sistematike,…, më kodin e vet të moralit dhe doktrinën 8. Ataman, Bekir Kemal .”Ottoman Kadi e vet politike dhe drejtësisë sociale, por Registers as a Source of Social History.” University of London, University College London. Islami ka mbytur demokracinë liberale në School of Library, Archive and Information botën islame duke u bërë një kërcënim i Studies. 1987. praktikave liberale...12 9. Tillier, Mathieu, “Qādīs and the political Ndërsa Lipset, në të njëjtën use of the mazālim jurisdiction under the gjatësi vale, shkruante se Islami Abbāsids” f. 42. ashtu si Marksizmi ka një koncept të 10. Tyan, Emilie, “Histoire de l’organisation panjohur për liritë politike dhe e bën judiciaire en pays d’Islam” (Leiden:Brill, 1960), f. 463. 12. Fukuyama, F. ,“The end of history and 11. Tyan, Emile. Po aty, f. 465. the last man”. New York: Avon 1992 f. 45. 107 Shkenca komunikimi të pamundur ardhjen e demokracisë Mesazhet e Islamit, suneti dhe hadithi, në vendet Islame.13 Por tipikisht mund të shërbejnë si burim për ndërtimin më kundërshtari i përputhshmërisë e demokracisë. Koncepti islam i Shuras, së Islamit me vlerat demokratike Ixhma-së, dhe Ixhtihadit (në kuptimin e paraqitet S. Huntigton me teorinë e tij gjykimit të pavarur) duken të përputhshme të famshme të “përplasjes së qytetërimeve” me konceptet dhe idealet demokratike.15 ku përbërësi kryesor i komponentit Gjithashtu ato theksojnë se krahasues në opinionin e tij është Islami thërret për barazi racore dhe kultura (besimi). Ai thotë se Islami tolerancë fetare. Koncepti i Ixhtihad- dhe kulturat e tjera jo-perëndimore it për Esposito është bazamenti i përbëjnë një pengesë serioze për shoqërisë civile e cila në mënyrë zhvillimin e idealeve demokratike të të pavarur gjykon mbi fenomenet Perëndimit. Gjithashtu ai thekson sociale. Po ashtu Ixhma-ja për se mungesa e shoqërisë civile ndërtimin e konsensusit të opinionit dhe rryma islamiste janë pengesa publik lidhur me çështjet qeverisëse, kryesore për demokratizim të është element i fortë i demokracisë në Islamit.14 E përbashkëta e qasjeve të Islam. Por thelbi i kundërshtarëve të sipërpërmendura është fotografimi lirive politiko-juridike brenda Islamit i situatës së vendeve myslimane politik, është koncepti mbi sovranin nën deformim qeverisës si pasojë që ekziston në Islam. Ato theksojnë e periudhës postkolonialiste dhe ekzistenca në të gjitha vendet e idenë se koncepti i sovranitetit rajonit të despotëve, tiranëve, të popullit mbi institucionet (në diktatorëve. Por asnjëri prej tyre nuk vendet e demokracisë liberale) i është referuar burimit të Islamit që konflikton me sovranitetin e Zotit rrjedh nga praktikat dhe institucionet mbi to. Por në fakt nuk shprehen e shtetit të parë mysliman si dhe nëse konflikton sovraniteti i popullit burimit legjislativ nga vjen mesazhi. me sovranitetin e monarkut në Për këtë mbështetësit e teorisë demokracitë monarkike. Mos se Islami është në thelb burim harrojmë se edhe sot e kësaj dite demokracie (John Esposito & Voll) kemi konceptin e monarkisë së shprehen: drejtë hyjnore në Perëndim në vende që pretendojnë demokraci. Voll16 në 13. Lipset, S. M.,“The social requisites of vështrimin e tij thotë se Sovraniteti democracy revisited”. American Sociological i Zotit mbi institucionet në fakt Review, 59(1), 1994, f. 23-45. mbush atë vakum shpirtëror që kanë 14. Huntington, S. P. “The clash of demokracitë liberale të cilat i hapin civilizations and the remaking of world order”. New York:Simon & Schuster. 1996. 15. Esposito, J. L. & Voll, J. O., “Islam and f. 31; Huntington, S. P. “The West unique, democracy”. Oxford, UK: Oxford University not universal”. Foreign Affairs, 75(6), 1996, f. Press 1996. 28-46. 16. Esposito, J. L. & Voll, J. O., po aty... 108 Shkenca komunikimi rrugë mungesës së sensit moral të futeshim në këtë rrugë pa krye do qeverisjes e cila të udhëheq drejt të na duhej të analizonim të gjitha abuzimit me pushtetin. Sovraniteti demokracitë disfunksionale sot i Zotit mbi institucionet në fakt në botë. Pra, krahasimi nuk merr është sovranitet i vetë popullit përsipër anomalitë, porse fokuson mbi to, por me një dizenjim hyjnor, burimin dhe parimin mbi të cilin ngase sovraniteti i Zotit mbi ndërtohen konceptet qeverisëse të të krijesat ushtrohet për të mirën e dyja llojeve. Pyetjes habitëse të para krijesave për hir të krijesave. Qenia pak dekadave (sepse tani besoj se për këdo e çdo individi si posedues i cilësorit është e qartë) se a përputhet sistemi “mëkëmbës i sovranit në tokë” (kalif) politik i Islamit me demokracinë bën që institucionet e ndërtuara do t’i përgjigjeshim duke cituar një nën sovranin karakterizohen nga thënie të Rashid Ghanoushit liderit një ekuivalencë dhe jo diskriminim. të opozitës Tuniziane në emigracion Ajo që dallon sovranitetin e popullit i cili thotë: mbi institucionet është se individët e Nëse me demokraci nënkuptohet zgjedhur nga sovrani popull në kushte modeli liberal i qeverisjes që mbisundon në dhe rrethana të mira financiare dhe Perëndim, një sistem nën të cilin njerëzit lobuese mund të forcojnë pozitat e zgjedhin lirshëm përfaqësuesit dhe liderët e veta në institucione dhe të diktojë mbi tyre, në të cilin ka alternim pushtetesh dhe sovranitetin e popullit të cilin mund ka liri dhe të drejta njerëzore për publikun, ta manipulojë në shërbim të pushtetit atëherë muslimanët nuk do gjejnë asgjë në personal. Kështu populli nga sovran religjionin e tyre që do ta kundërshtojë kthehet në vasal të sovranitetit të demokracinë, dhe nuk është në interesin e individit mbi sistemin duke prodhuar tyre ta bëjnë këtë.17 deformim. E kundërta ndodh me Po ashtu në këtë kontekst John sovranitetin e Zotit mbi institucionet Esposito shprehet: sovraniteti i të cilit nuk blihet as Është e qartë që islami nuk mund korruptohet dhe e bën individin të konsiderohet trashëgueshmërisht i në krye të institucionit si pasojë e papërshtatshëm me demokracinë. “Islami frikë-besimit të performojë brenda Politik” është nganjëherë një program për kuadrit institucional duke iu kthyer demokracinë religjioze dhe nuk është një po popullit si qeverisje e drejtë. agjendë për luftë të shenjtë apo terrorizëm.18 Kur përballim dy sisteme Si pasojë e një rrjeti informativ qeverisjeje e bëjmë këtë duke marrë ndoshta pak paragjykues si dhe disa mënyrën parimore të të funksionuarit dhe nuk marrim përsipër të sjellim 17. Ganoushi, Rashid. “London Observer”, në optikën e krahasimit deformimet Inteview 1992. 18. Esposito John L. & Voll John O., “Islam që kanë ndodhur gjatë historisë së and Democracy”, Oxford University Press, qeverisjeve. Nëse do të duheshim të 1966. 109 Shkenca komunikimi fobirave të vendeve perëndimore prizmin e rendit dhe renditjes e cila mbi ringritjen e sistemit politik të zbret në formë transcendente nga Islamit, parë nga këndvështrimi i Zoti Krijues i lirisë, tek individi si frikës që shkaktoi pushteti i kishës përkufizim i saj. Në ndryshim nga në Evropën mesjetare, pa u futur Perëndimi ku moraliteti religjioz thellë në burimet dhe shembujt është shtyrë forcërisht në sferën më të mirë të historisë së politikës private dhe përmes mekanizmave islame, është tentuar të paraqitet të ligjit bëhet një ndarje e fortë mes në format debati një realitet i privates dhe publikes së një personi deformuar aktual i sistemeve politike në shoqëri, në shoqëritë myslimane, të vendeve myslimane të cilat kishin përmes rendit fetar të lirisë, privatja të bënin pak ose aspak me atë që dhe publikja në kuptimin e mënyrës politikisht në islam është quajtur dhe moralit shkrihen në një dhe nuk “qeverisje e drejtë”. Si pasojë e kësaj ka dallim të sjelljes morale në privatësi një perceptim po ashtu i deformuar me atë në kolektivitet, sepse tashmë bazuar mbi të njëjtat fobira u ngrit marrëdhënia e myslimanit me lirinë për restaurimin e sistemit burimor kalon përmes dimensionit vertikal politik të Islamit. me Zotin e tij, në etikën e kësaj lirie. Në këtë kontekst, ka një të kuptuar të Liria e shprehjes në ndryshëm në mesin e myslimanëve, këndvështrimin e myslimanëve për sa i përket lirisë individuale dhe Në të vërtetë, kur bëhet fjalë rendit social. Inkurajimi i socializimit për konceptin e lirisë së shprehjes në të individit në shoqëritë myslimane botëkuptimin e myslimanëve, duhet përmes termit xhemat (bashkësi) e të kemi parasysh që të kuptuarit shkrin ndarjen mes sjelljes publike e rendit të lirisë, për të cilën folëm dhe private të myslimanit duke në kapitullin e mëparshëm, është unifikuar qëndrimin e tij ndaj lirisë si më i ndryshëm se në shoqëritë e lindur me të, si dhuratë nga Krijuesi perëndimore. Nëse kufizimi i lirisë i tij, sepse myslimani e gjen lirinë te në Perëndim kalon përmes frymës së nënshtrimi ndaj Zotit dhe ligjeve të ligjit i cili rregullon sjelljen publike me tij. Ndërkohë që perceptimi i lirisë sjelljen private, në vendet myslimane në shoqëritë perëndimore anon nga rendi i lirisë e përshkon rrugën e vet përcaktimi dhe përkufizimi i saj nga përmes ndalesave që zanafillojnë me ligji me autor njeriun. urdhëresat hyjnore të cilat pothuaj Në Islam ashtu siç përmendëm zhdukin hapësirën mes moralit dhe në kapitullin për sistemin politik mënyrës, duke i njësuar ato. Ky të tij, diversiteti dhe pluraliteti njësim pasqyrohet në vetëdijen e i mendimeve dhe besimeve të përditshmërisë së çdo myslimani njeriut kanë qenë pjesë e pa ndarë duke përbërë kështu individin, që e tij. Kështu individi është i lirë të raportin e tij me lirinë e sheh në përzgjedhë qoftë edhe fenë e tij, e 110 Shkenca komunikimi vërtetuar kjo me postulatin kuranor: se si sjelljet, fjalët, veprimet apo “Nuk ka dhunë në fe...”19. Kështu mosveprimet e tij janë kthyer në një njeriu kriminalizohet për veprimet kushtetutë etike për besimtarët, në e tij dhe jo në lidhje me besimet një ndërveprim intimiteti e dashurie, e tij. Në këtë kuptim, myslimani sepse ai është ligji, ai është liria. ndërton një marrëdhënie intime Vetëm duke kuptuar se si praktikohet me lirinë e tij që moralitetin e saj e dhe përjetohet liria e çdo myslimani, ka të zbritur nga Krijuesi, por duke atëherë do të kuptohet edhe shkalla qenë se Profeti Muhamed është në e dëmit të shkaktuar me publikimin vetëdijen e myslimanit, i dërguari i e vizatimeve denigruese, do të Zotit në tokë, atëherë në të njëjtën kuptohet se sa është shprishur vija mënyrë krijohet marrëdhënie e dëmit për shkak të keqkuptimit të intimiteti po ashtu me Profetin si lirive. Jo vetëm kaq, por duhet evituar manifestim i vullnetit hyjnor. Në edhe pretendimi, se të kuptuarit rastin e karikaturave dhe filmimeve, më të drejtë të së vërtetës së lirisë, shumë media në Perëndim u habitën e kanë shoqëritë sekulare. Në këtë me faktin e reagimit të myslimanëve botë e cila po anon nga hegjemonia ndaj këtyre publikimeve sepse ata dhe hegjemonizmi, përfituesit më nuk e kishin kuptuar se aktet që të mëdhenj të lirive janë padyshim ata kishin prodhuar kishin cenuar të pasurit dhe të pushtetshmit, intimitetin e myslimanit me lirinë ndërkohë që të dobëtëve u mbetet të e tij dhe me Profetin Muhamed si ngushëllohen me lirinë e ndërgjegjes materializim i kësaj lirie. Sepse ashtu së tyre, e cila vështirë të kuptohet siç Saba Mahmood20 shprehet: në shoqëritë ku liria shihet vetëm si Muhamedi nuk është një emër i atribut juridik i përjashtësuar nga e thjeshtë që i referohet një figure të veçantë brendshmja e individit. Për këtë arsye historike, por një vulë ngjashmërie për bëhet akoma më e madhe nevoja për secilin. Në këtë kuptim ai është një figurë të kuptuar moralin e lirisë. imanente, nuk është një shenjë e veçuar reference e shkëputur nga thelbi.21 Metafizika e lirisë si moral Vetëm duke vështruar Problemi kryesor i cili ka marrëdhënien e cila është ndërtuar shoqëruar pothuaj gjithmonë mes myslimanit dhe Profetit të tij, komentet kur bëhet fjalë për lirinë e shprehjes, ka qenë konsiderimi 19. Kur’ani, Suretu Bekare, ajeti 256. i kësaj lirie në dimensionin e vet 20. Saba Mahmood, lektore në universitetet statik dhe të përjashtësuar nga çdo e Cikagos, Columbia University dhe New formë e brendshme e konceptimit të York University. saj. Njeriu si qenie dhe konsumues 21. Mahmood, Saba, “Religious Reason i lirisë, në radhë të parë ka kërkuar and Secular Affect: An Incommesurable Divide?” Në “Is Qritique Secular? Blasphemy, gjithmonë që t’i japë një sens kësaj Injury, and Free Scpeesh”, 2009, f. 64. lirie. Shpesh e shikuar si një atribut 111 Shkenca komunikimi i dhënë dhe jo i prodhuar nga vetë Kjo marrje e atributeve hyjnore ai, është përpjekur për të përcaktuar nga ana e shtetit është reflektuar në nëse kjo liri është shfaqja e jashtme përcaktimin e disa kufijve të lirisë së ose fytyra publike e asaj lirie të individit. Për shembull, nëse padroni brendshme vetjake që zanafillon që i ri në modernizëm (shteti) nuk është me lirinë e ndërgjegjes. E ardhur nga kujdesur për të vendosur limite bota shpirtërore, ndjenja e lirisë e ekuilibruese në lidhje me liritë e ka shoqëruar gjithmonë njeriun në individit në raportet e tij me hyjnoren luftën e tij ndaj kafazit të realitetit vetjake dhe shoqërore, kur bëhet i cili është ndërtuar mbi një sërë fjalë për liritë e individit në raport me kufizimesh e ndërvarësish të cilat aparatin shtetëror, atëherë normat kompromentojnë në një farë mënyre ligjore që ai ka vendosur parashikojnë lirinë absolute e cila i thërret secilit edhe përdorimin e forcës nëse nga brendësia e shpirtit të vet. Për individi nuk i bindet ligjeve të tij. këtë arsye individit i është dashur të Për këtë arsye pavarësisht deklarimit bëjë hesapet me lirinë e tij në kolektiv të shtetit si neutral në lidhje me dhe ambientet shoqërore në kurriz çështjet e lirisë së ndërgjegjes, në të lirisë personale botëkuptimore të momentin e shprehjes së këtyre tij, pikërisht për të ruajtur atë status- lirive dhe manifestimit të tyre në quo-në sociale të domosdoshme publik, ndërhyrja shtetërore është për vazhdimësinë normale të e pashmangshme. Pra, padroni i përditshmërisë së tij. ri (shteti) i qaset lirisë së shprehjes Koncepti i lirisë në perceptimin vetëm në kontekstin publik dhe e masës nuk ka qenë kurrë i çliruar nuk e merr fare në konsideratë nga padroni i saj. Në shoqëritë dimensionin personal të ndërgjegjes, religjioze atributet e dhuruesit të duke e kthyer moralitetin dhe lirive dhe përcaktuesit të kufijve botëkuptimin personal shpirtëror në respektivë të saj i përkasin Zotit i një çështje aparatusi shtetëror i cili cili në formë transcendente jo vetëm ndërhyn në mes individit dhe shtetit, ekuilibron liritë e individit por edhe religjionit dhe politikës, ndërgjegjes implementon rolin e monitoruesit të personale dhe shoqërisë, publikes këtyre lirive. Në shoqëritë moderne, dhe privates. Kjo sjell një trajtesë të tashmë padroni i lirisë është ftohtë dhe të emigruar nga realiteti zëvendësuar me rolin e përcaktuesit personal i anëtarit të shoqërisë dhe monitoruesit të shtetit ndaj sepse teoritë moderne të shtetit,22 e lirive të individit, pavarësisht faktit reduktojnë qëllimin e tyre, kur flasim që padroni i dytë i lirisë (shteti) në këtë kontekst, vetëm në liritë civile ka bërë ç’është e mundur për të dhe politike si dhe marrëdhëniet zhdukur çdo gjurmë të padronit 22. Held, David: “Political Theory and the të parë (Zotit) në institucionet, Modern State”, Standford University Press politikat dhe qeverisjen e shtetit. 1989, f. 150-230. 112 Shkenca komunikimi e ndërvarura që ata kanë. Në të karikaturave, kishin dëmtuar me treguarit metodologjikisht të sjelljes lëndë ngjitëse suvatë dhe sipërfaqet së institucionit me individin dhe e pronave publike e private. Kështu anasjelltas, mbi ligjshmërinë ose të dyshuarit si pasojë e këtij koncepti jo të aksionit publik, manifestimit për lirinë, duhet të ndiqen se kishin dhe prioriteteve të shoqërisë. Një dëmtuar pronën me ngjitës. Në shembull që na vjen nga Sh.B.A- këtë mënyrë koncepti i lirisë, jashtë të tregon se si shteti e trajton lirinë metafizikës dhe filozofisë së saj, vetëm si çështje aparatusi. Prokurorë trajtohet si interes publik vetëm për të shtetit të Minesotas refuzuan të suvanë dhe jo për përmbajtjen e aktit ndjekin penalisht disa të dyshuar të çka prodhon perceptim sipërfaqësor cilët kishin ngjitur në muret e një të lirisë. Ajo që vërehet në këto qasje xhamie atje, disa karikatura fyese është arratisja e trajtesës metafizike ndaj Profetit Muhamed jashtë çdo të të kuptuarit të lirisë në përgjithësi etike njerëzore, me pretekstin se si dhe lirisë së shprehjes në veçanti ky akt nuk përbën “hate speech”.23 që në të vërtetë është një dimension i Sepse, sipas prokurorëve veprimi i pashmangshëm i anëtarit të shoqërisë. të dyshuarve nuk ngrihej në nivelin Ndarja pragmatike mes publikes dhe e ofendimit i cili mund të shkaktonte privates në modernizëm nuk merr turbullirë sociale. Pra një lojë e përsipër, le të themi, të kujdeset për klauzolave administrative të cilat një dimension aq sa moral por edhe e humbin vetë sensin e lirisë dhe etik të lirisë së shprehjes e cila do moralitetit të saj, sepse në rastin të ishte e pamundur pa një analizë konkret, e moralshme për prokurorët metafizike të burimit të saj. është vetëm nëse ky akt do të bëhej Një tjetër problem që shpërfaqet nga grupe sociale. Për sa kohë ai sot në këtë marrëdhënie mes lirive dhe qëndron në sferën e individëve nuk shtetit modern, është fakti se pjesë ka problem. Kështu interesi publik të konsiderueshme të popullsive në nga ai personal dhe moraliteti i shtetin ligjor janë të bindjes se liritë lirisë së besimtarëve myslimanë të e tyre kanë atribut metafizik dhe për Minesotas, ngelej të zgjidhej nga rrjedhojë i ndërtojnë caqet e lirive të një aparat shtetëror që pak lidhje ka tyre në raport me këtë bindje. Nga me të kuptuarin metafizik të lirisë. ana tjetër shteti sekular ka ndërtuar Për hir të së vërtetës, prokurorët një kornize ligjore e cila pothuaj e Minesotas i gjetën fajtorë të ka privatizuar kriterin e të vërtetës dyshuarit vetëm se gjatë ngjitjes së absolute duke ia atribuuar vetes këtë privilegj mbi bazën e ushtrimit 23. http://www.volokh.com/2010/01/08/ të selektuar të lirive në funksion minnesota-prosecutors-decline-to-charge- me ideologjinë e saj. Sekularizmi man-for-posting-antiislam-cartoons- outside-mosque-somali-owned-store-and- konstitucional nuk përbën zgjidhjen other-places/ (vizituar 24 prill 2013). shteruese të ushtrimit të lirive, sepse 113 Shkenca komunikimi duke mos njohur dimensionin metafizik, liria nuk është një koncept metafizik të lirisë, lë jashtë përfshirjes statik, ajo është koncept dinamik njërën anë thelbësore të identitetit që kërkon perceptim të tillë bazuar të vetë lirisë i cili padyshim shtrihet në këtë dialektikë të brendshme. në një kontekst moral. Nëse lirinë Kur liria hyn në tipologjinë e parë e shprehjes e vendosim në terrenin të irracionalitetit, të pasionit drejt vetëm të lirive politike dhe gjykojmë djallëzores, atëherë ajo e humb për dobishmërinë ose jo të saj duke atributin e saj si liri sepse tashmë u nisur nga kjo premisë, sigurisht bie pre’ e dominimit të epshit që do të kemi pastaj nevojë që ta dhe marrëdhënia e saj me botën e vëmë në balancë me drejtësinë. Çdo jashtme tashmë është irracionale dhe aktualizim i lirisë përfshirë edhe nuk garanton drejtësi dhe ekuilibër. lirinë e shprehjes do të duhej të Liri e vërtetë në metafizikë, është shoqërohej me barazinë e trajtimit ajo që i përket llojit të dytë, atë të të saj dhe me drejtësinë sociale. Tani, lirisë racionale me destinacion të nëse liria e shprehjes trajtohet vetëm vërtetën që në thelb është kriter si atribut politik duke e zhveshur nga moral. Kështu kur kjo liri reflekton moraliteti i domethënies metafizike në marrëdhëniet me realitetin, të saj atëherë ajo transformohet karakterizohet nga morali dhe e mira thjesht në një slogan politik dhe shoqërore. E njëjta gjë ndodh edhe retorikë e cila herë pas here favorizon me lirinë e shprehjes si derivate e grupimet dominuese në kurriz të më konceptit të përgjithshëm të lirisë. të dobëtëve. Liria për t’u shprehur pa kufi për çdo gjë dhe për gjithçka duke mos Liria racionale dhe irracionale respektuar kufij dhe ndjeshmëri Në konceptin metafizik, liria kulturore, siç ishte edhe rasti i është e kuptuar si pjesë përbërëse e karikaturave dhe filmimeve, është dy tipologjive të lirisë. E para është liri e llojit të parë, liri irracionale liria irracionale në përzgjedhjen e e cila është e kufizuar, e rënë pre’ së mirës apo të keqes e bazuar në ndaj dëshirave autonome dhe pasione e cila e bën këtë liri të paaftë bindjeve vetjake të disa individëve në përcaktim, që shpesh bie pre e apo grupeve që e ushtrojnë atë. dobësive dhe liria e dytë është ajo Është irracionale se kriteri moral i racionale, liri e bazuar në të vërtetën saj, i përzgjedhjes së dobishmërisë dhe moralin e cila udhëhiqet nga ose jo sociale, bazohet mbi të norma të mirëpërcaktuara me burim vërteta relative. Liria e shprehjes, të vërtetën absolute Zotin. Në në vetvete është kategori racionale këtë kuptim liria e individit luhatet e lirisë në konceptin metafizik, mes këtyre dy dimensioneve duke sepse ajo bazohet mbi moralitetin zhvilluar një dialektikë të brendshme. e ekzistencës së saj. Është atribut Për këtë arsye në botëvështrimin fisnik për qenien njerëzore dhe 114 Shkenca komunikimi për sa kohë qëndron e ekuilibruar së pari duhet të drejtohen në të ndodhet brenda racionalitetit të saj. kuptuarit të rrënjëve dhe të burimit Liria e shprehjes transformohet në të lirisë për të ndërtuar një diskurs liri irracionale, në momentin kur e më të shëndoshë social. prish ekuilibrin, çorienton vijën e dëmit dhe del nga përgjegjshmëria Kriticizmi sekular, formë duke u bërë pre’ e pasioneve dhe konfliktuale e lirisë së shprehjes dëshirave. Pra, kthehet në irracionale Ngjarjet që rrodhën përgjatë për sa kohë ndërhyn në territorin e periudhës së botimit të karikaturave lirisë së tjetrit, për sa kohë sfera dhe filmimit denigrues ndaj Profetit publike konsiderohet si disiplinuese Muhamed, u shoqëruan edhe me vetëm për të dëgjuar një argument një debat të madh publik mbi lirinë dhe për të qenë e shurdhët ndaj e shprehjes dhe atributet e saja në argumentit tjetër. Prandaj qëndrojmë shoqëritë sekulare e liberale. Thelbin brenda racionalitetit kur përpiqemi e lirisë së shprehjes, mbështetësit të kuptojmë dhe të interpretojmë e botimit të karikaturave në këtë sa më mirë pretendimin e tjetrit, rast, e shihnin tek aftësia që ka dhe kthehemi në irracionalë kur liria e shprehjes përmes kritikës imponojmë pretendimin tonë mbi të evidentonte dhe të klasifikonte të drejtën e tjetrit. Lidhur me këtë fenomenet sociale. Botimi i Akeel Bilgrami thotë: karikaturave dhe filmit, u panë Nuk është aspak për të thënë se, si thelb kritikues ndaj censurës, ata të cilët nuk janë të bindur nga idealet totalitarizmit dhe religjionit si sekular-liberale, janë të privuar nga drita tipare regresiste përkarshi modelit e arsyes. Është teorikisht një dështim të sekularist e liberal si referencë e deklarosh se kundërshtarët e sekular- suksesshme për sistemet shoqërore. liberalizmit, janë qenie irracionale karshi Në fakt termi kriticizëm, na vjen standardeve racionale të pranuara nga të nga greqishtja e bazuar te folja gjithë njerëzit racionalë.24 krino - krisis që në thelbin e vet Për këtë arsye të kuptuarit nënkupton “të gjykosh”, “të ndash”, vetëm politik të lirive në “të akuzosh”25. E gjithë përmbajtja dimensionin e fundmë, pa marrë e saj përmblidhet në aftësinë për të parasysh shpjegimet e dimensionit bërë diferencimin e çështjeve dhe të pafundmë të saj, dhe pa ndërtuar për të gjykuar pastaj lidhur me to. një strukturë morale të lirisë, çon Por ashtu siç Talal Asad përmend në në përplasje të ushtrimit të lirive në punimin e tij lidhur me kriticizmin shoqëritë e dimensionit vetëm politik. sekular26, qëllimi zanafillor i asaj që Prandaj përpjekjet për të balancuar liritë në shoqëritë demokratike, 25. Koselleck, Reinhart, “ Crisis and Critique” Cambridge, M A, 1988, nr. 15, f. 24. Bilgrami, Akeel, “Secularism and 103. Relativism” Boundary 2, 2004 f. 173-175. 26. Asad, Talal, “Is Critiques Secular?” The 115 Shkenca komunikimi ne e quajmë sot kritikë, nuk ka qenë përmes relativizimit të gjithçkaje zaptimi i së vërtetës universale, por në çdo kohë. Armata e bindjeve ka qenë përpjekja për të zgjidhur dhe besimeve të konsoliduara në kriza pjesore apo mbajtja e një shekuj, do të duhej të çarmatosej nga qëndrimi të veçantë për çështje të arsyetimi kritik si dekonstruktuese cilat janë të zakonshme. Pra, një e çdo gjëje të pranuar në formë ndarje bazike mes dilemash utilitare. konfidenciale. Kështu, kriticizmi me Më vonë ky term u përvetësua në të gjithë ofshamën e vet zuri një vend përpjekjen e madhe për të dominuar të rehatshëm diku mes skepticizmit të vërtetat ekzistuese, duke krijuar dhe besimit. hapësira për të vërteta të reja, duke Një ndër kontribuuesit më të shkatërruar në të njëjtën kohë ato mëdhenj të mendimit kritik është tashmë të stabilizuara. edhe Kanti me teorinë e tij të E konceptuar si burimi i “Kritikës së Arsyes së Kulluar”, në të progresit në vendet e qytetëruara cilën ai thekson se kritika përcakton dhe të standardizuara, kritika është një rol më parësor në procesin e parë si thelbi i zhvillimit të shoqërive vetpërcaktimit të individit si dhe liberale. E origjinuar si zhvilluese dhe rritjes së aftësive të tija njohëse, interpretuese e të vërtetave, skripteve, përmes kufijve të racionales të cilat (qofshin këto religjioze ose jo) u pa duhen përcaktuar mirë. I gjithë ky si përpjekja e cila do të ndante së pari mirëpërcaktim i të mundshmes arsyen njerëzore nga e gjithë retorika racionale, ndihmon në shtyrjen religjioze si dhe zbulesa hyjnore me e besimit dhe konfidencialitetit të cilën karakterizoheshin shoqëritë në terrenet vetjake apo private të evropiane. Kjo ndarje e logjikës individit dhe e ndan përfundimisht njerëzore, të “triumfit të arsyes”, ndaj këtë të fundit nga ajo që ai e asaj që tashmë dukej se do të ishte e quan “arsyeja publike” apo terreni dënuar të ishte e dëbuara në këndet e i përbashkët. Shtyrja e besimit shoqërisë, religjioni dhe religjioziteti, individual sa më shumë brenda sferës do të duhej të bëhej bazuar mbi së privatësisë, e bëri të domosdoshme evidentimin dhe shpalljen e gabimeve zëvendësimin e tij në sferën publike të teksteve hyjnore të cilat do të me një kriter universal të së vërtetës komentoheshin të pasuruara me i cili do të duhej të vinte në formë retorika dhe argumentime verbuese të natyrshme, empirikisht i provuar me qëllim gjunjëzimin e së vjetrës. nga një sitë racionaliteti dhe logjike. Pra, misioni i kritikës dhe kriticizmit, Kështu mbi këtë bazë të menduari që në thelb është e vështirë të gjesh një kantian, kritika u bë kriteri i arsyes vijë ndarjeje mes tyre, ishte pikërisht universale. Në këtë mënyrë, teologjia sulmi ndaj besueshmërisë absolute e vjetër në Evropën e Kant-it, Hegel- Townsend Papers in The Humanities, Nr. 2, f. 47. it Popper-it apo mendimit neo- kantian, u zëvendësua me teologjinë 116 Shkenca komunikimi e re, teologjinë moderne e cila konsolidimin e të vërtetës sekulare përmblidhej në kritikën sekulare e cila dhe denigrimin e çfarëdo të vërtete tashmë kishte ndërtuar metafizikën e e cila nuk kishte si kriter bazë arsyen. vet sekulare që nuk kishte nevojë për Prandaj pyetja që shtrohet shpesh asnjëfarë transcendence, por boshti është se; a është vërtet kritika dhe transcendent i saj, përmblidhej tek kriticizmi sekular, i cili bazohet arsyeja njerëzore. Kjo për sa kohë pikërisht nga premisa e ndërtimit të besimi nuk konsiderohej si kategori mendimit kritik në përpjekjet e veta e arsyes, e për rrjedhojë nuk mund për ta “shfronësuar Zotin” ? Në këtë t’i nënshtrohej analizës kritike dhe kontekst Michel Foucault e pranon ishte e paaftë të bëhej pjesë e arsyes këtë hipotezë dhe shkon akoma më publike që tashme ishte edhe arsyeja tej duke e konsideruar “qëndrimin moderne e njerëzimit. E gjitha kritik” si esencën e heroizmit u përqendrua në transferimin e sekularist.27 autoritetit të së vërtetës nga lart, pra Ajo çka në thelb duam të nga Zoti, poshtë te njeriu dhe arsyeja evidentojmë është se, që në zanafillën e tij si kriteri i vetëm i kësaj të vërtete. e vet, kritika dhe kriticizmi në Evropë Tanimë njerëzimi, sidomos pas lindën si veprime kundërshtuese, Rilindjes, u përball me atë që quhet refuzuese ndaj një botëkuptimi apo “fragmentarizimin e hartës tradicionale ideologjie e cila mbretëronte në atë të dijes” e cila vinte e pakëputur nga kohë. U përdor kritika si arma për historia. Kjo ndarje e autoritetit të shkatërruar pushtete dhe jo për të së vërtetës, që po për hir të së të ndërtuar pushtete. Prandaj kritika vërtetës, vinte nga një revolucion dhe kriticizmi sekular, sot janë të si pararendës i Rilindjes Evropiane, veshura me një tis konfliktual, jehona pra nga një luftë e mirëfilltë, solli e të cilit projektohet nga historia. Të fragmentarizimin e dijes njerëzore kuptuarit e kritikës sot fatkeqësisht duke shkëputur llokma të mëdha dhe pashmangshmërisht është kohore dhe duke bërë lidhje të bërë brenda këtij konteksti dhe shkurtra mes periudhash civilizuese kjo padyshim vërehet jo vetëm kur që të përbashkëta kishin vetëm bëhet fjalë për “arsyen publike”, por kriterin e arsyes, vetëm kriterin e edhe për arsyen private të secilit. kritikës racionale. Në këtë kuptim Kritikës dhe kriticizmit sot i mungon kriticizmi u bë podiumi i preferuar shija e së vërtetës transcendente, i arsyes. Kështu kriticizmit iu prandaj ajo është aq e ftohtë dhe bashkëngjitën forma të ndryshme emulative të tij, duke filluar nga 27. Foucault, Michel, “What Is Critique,” satirat, përqeshjet, kritikat politike, përkth. Kevin Paul Geiman, në James analizimet kritike, karikaturat, filmat Schmidt, bot, What is Enlightenment? Eighteenth-Century Answers and twentieth- etj., të cilat me anën e përdorimit të Century Questions. Berkeley, 1996. lirisë së shprehjes kishin si mision 117 Shkenca komunikimi e pamëshirshme, aq e akullt dhe vetë bartësi i tyre. Në ndryshim nga e pashpirt. Prandaj kur ajo godet individi ateist apo sekular, besimtari ndjeshmëritë e të tjerëve, e bën këtë e tejkalon veten nga forca e besimit pa u kujdesur për mënyrën se si e që zotëron. Të zhvillosh respektin e zhvillon atë, për sa kohë e konsideron ndërsjellë, do të thotë që edhe pse të vërtetën e arsyes së vet si të një individ nuk beson në atë që tjetri vetmen të vlefshme. Në këtë kuptim beson, përsëri i dyti mbetet pronar i kritika atëherë fillon e largohet nga të njëjtit dinjitet e humanizëm si i të racionaliteti dhe në bazë të parimit parit, për këtë një besimtar nuk ngelet të dëmit, transformohet ashtu si liria shoqërisht më pak referencial se të irracionale, në një kritikë irracionale. tjerët në kontributin ndaj shoqërisë. Kritika e sotme duke u mbështetur Edhe pse besimi i tij mund t’i duket vetëm tek ekskluziviteti racional i pakuptimtë dikujt tjetër, përsëri ai njerëzor, është shpesh e gabueshme mund të spikasë për nga sjellja dhe sepse lënda ushqyese e saj është vlerat në këtë shoqëri. Mirëkuptimi logjika njerëzore e cila strukturohet dhe respekti i ndërsjellë, janë vlera përmes gabimesh. Nga njëra anë, më superiore se sa imponimi i të për njeriun modern të kritikuarit u vërtetës vetjake ndaj tjetrit, edhe pse kthye në një detyrë sociale, ndërkohë mund të jemi të bindur se e vërteta që nga ana tjetër, përmbajtja e vetë jonë është dominante. kritikës degradoi. Shprishja e vijës së Kështu, mendoj se është i dëmit, e cila vjen edhe nga rënia e domosdoshëm një riformatim dhe kufijve që dallojnë kriticizmin e pastër rimoralizim i strukturës së kritikës dhe me fyerjen e përçmimin e besimeve kriticizmit, mbështetur mbi faktin se fetare, përfundon me përplasje të njerëzimi është tashmë i vetëdijshëm dhunshme mes grupeve sociale. se “hegjemonia e arsyes” nuk është e Për këtë arsye ndërtimi i kufirit vetmja rrugëzgjidhje e të fshehtave mes kriticizmit dhe fyerjes, kthehet të pafundme që bashkëjetojnë me tashmë në zgjidhësin e problemit, njeriun. Në momentin kur njeriu sepse ashtu siç një besimtar nuk ka ndërtoi hegjemoninë e arsyes së të drejtë t’u imponohet ateistëve për tij dhe e meremetoi atë përmes bindjet e veta, edhe këto të fundit nuk vetëm një lloji të kritikës, totalisht kanë të drejtë, qoftë edhe përmes në funksion të kësaj hegjemonie, ai formave të kritikës, t’u imponohen padashur e reduktoi qenien njerëzore besimtarëve për bindjet e tyre. nga një qenie shumëdimensionale, Liria e kritikës në fakt duhet të jetë e cila ngrihej mbi imagjinatën, në racionale dhe ajo çka e bën racionale një qenie të dënuar brenda qelisë së në këtë rast kritikën, është respekti arsyes së vet. i ndërsjellë mes grupeve shoqërore, duke pasur parasysh këtu që ndjenjat fetare janë shpesh më të forta se 118 Personalitete

Ferit Vokopola 1887-1967

Abstrakt Ferit Vokopola përktheu Kur’anin dhe la në dorëshkrim Kalendarin osman. Në shtypin shqiptar të viteve ‘20-‘30 ndriçoi pena e fuqishme e tij, si një prej figurave poliedrike të kohës. Studioi në Universitetin e Stambollit për drejtësi dhe ekonomi. Ai ishte politikan, ekonomist, teolog, poet, filozof dhe eseist. Më 28 nëntor 1912, Ferit Vokopola firmosi dokumentin e Shpalljes së Pavarësisë si delegat i Vlorës. Në mesin e shumë studiuesve të Kur’anit në botë, ndër të parët që u morën me studimin e tij në mbarim të shekullit XIX dhe fillim të shekullit XX nga shqiptarët, ishin Ferit Vokopola, Hafiz Ali Korça dhe Haxhi Vehbi Dibra. Këta studiues pa dyshim bëjnë pjesë në bashkësinë e artë të studiuesve më të famshëm shqiptarë të Kur’anit, gjatë shekullit që lamë pas.

erit Vokopola lindi në Vokopolë të Beratit më F18 gusht 1887. Atdhetar dhe njëri nga pjesëmarrësit e Kuvendit Kombëtar të Vlorës. Në vitin 1920 ishte ndër organizatorët e Kongresit të Lushnjës. Ai iu përkushtua fesë dhe ishte ndër themeluesit e Medresesë së Tiranës dhe bashkëpunëtor i njohur i shtypit laik e fetar. Autor i veprës “Gjëmimi i Tomorit”, përmbledhjes me vjersha “Symbyllazi me ëndërrime” dhe vëllimit me poezi “Fluturimet e shpirtit”. Ferit Vokopola përktheu Kur’anin dhe la në dorëshkrim Kalendarin osman. Në shtypin 119 Personalitete shqiptar të viteve ‘20-‘30 ndriçoi bravo, e cila i buroj nga zemra… dhe pena e fuqishme e tij, si një prej vuna re se sytë i kishte të lotueshëm. figurave poliedrike të kohës. Nga Fieri u nisëm për Vlorë. Atje Studioi në Universitetin e Agallarët Sharra çelën shtëpinë e na Stambollit për drejtësi dhe ekonomi. pritën me bujari të madhe. Ndërkohë Ai ishte politikan, ekonomist, teolog, prisnin me padurim të vinin delegatët poet, filozof dhe eseist. e vendeve të tjerë”. Më 28 nëntor 1912, Ferit Dokumenti i Shpalljes së Vokopola firmosi dokumentin e Pavarësisë u botua në gazetën Shpalljes së Pavarësisë si delegat i “Përlindja e Shqypnijes”, organ i Vlorës. Më 1914 bëri pjesë në ekipin Qeverisë së Përkohshme të Vlorës, e Ministrisë së Bujqësisë të Qeverisë edhe nën kujdesin e firmëtarit më së Durrësit. Pikërisht në këtë kohë të ri të Aktit të Pavarësisë (vetëm 25 ai hartoi kriterin e përkthimit dhe të vjeç), Ferit Bej Vokopola. komentimit të Kur’anit. Gjatë periudhës 1920-1928 Në kujtimet e tij, lidhur me ato u zgjodh deputet i Vlorës, kurse ditë të vështira të pragshpalljes së gjatë viteve 1928-1939, deputet i Pavarësisë së Shqipërisë, në gazetën Beratit. Pikërisht në këtë kohë, në “Përlindja e Shqypnijes”, viti II, nr. bashkëpunim me Sali Vuçiternin e të 6-7 të datës 30 janar e 1 shkurt 1914, tjerë, ai bëhet një nga organizatorët atdhetari i flaktë Ferit Vokopola kryesorë për themelimin e shkruan: “... U nisëm përmes Komunitetit Mysliman Shqiptar dhe Myzeqesë në ato kohëra të këqija jep një kontribut të ndjeshëm për nga dimri i fortë e arritëm në Fier, ku ngritjen e Medresesë së Përgjithshme takuam edhe Ismail Qemal beun me të Tiranës. shokë. Ismail Qemal beu në zyrën Më 26.10.1927 deri më telegrafike merrte shpjegime mbi 10.5.1928, Ferit Vokopola mbuloi situatën e okupasjoneve dhe jepte postin e Ministrit të Bujqësisë në këshilla mbi masat që duheshin e me Qeverinë Shqiptare. padurim të mblidheshin delegatët Në Kongresin e Lushnjës shpejtësisht në Vlorë. Kur ishim (21.1.1920) ai mbajti fjalën e hapjes në zyrën telegrafike më vjen një dhe u zgjodh Sekretar. I frymëzuar telegram mua nga nëna ime që ishte nga kjo ngjarje historike, ai shkroi me plevit tepër të rëndë dhe Ismail himnin e Kongresit të Lushnjës. beu më thotë: Shko biri im në Berat, Poezia e këtij himni është një hallallosu me mëmën, t’i marrësh muzikalitet me tinguj melodiozë. Më uratën e pastaj hajde ne Vlorë me 1919 boton “Fluturimet e shpirtit”, delegatet e Beratit. Duke e digjuar, në vitin 1920 botoi vëllimin me unë i thashë se jam nisur për Mëmën poezi “Symbyllazi me ëndërrimet”, Shqipëri, e uratën kam me ja marrë në vitin 1942 botoi veprën poetike kësaj. Ai më përgëzoi atënisht me një “Gjëmimet e Tomorit”.

120 Personalitete Stili i tij është tërheqës, gjuha së bashku me deputetë të tjerë të plot figura, metrika e respektuar. besimit mysliman përgatitën dhe Figurat e përdorura në poezinë miratuan në Parlament Kodin Civil e tij kanë karakter simbolesh, të viteve ’30, që u vlerësua si hapi më gjithmonë brenda botës së madhe të i rëndësishëm për përparimin dhe emocioneve. zhvillimin e vendit. Ai është përfaqësuesi më i shquar Me pushtimin e Shqipërisë i misticizmit islam në Shqipëri, në nga Italia më 1939, Ferit Vokopola gjysmën e parë të shekullit 20-të dhe u tërhoq nga jeta politike dhe radhitet një ndër persologët më të administrata shtetërore, duke iu rëndësishëm shqiptarë. kushtuar krejtësisht aktivitetit fetar. Poezia e poetit Ferit Vokopola Në këtë kohë, ai themeloi në Tiranë udhëhiqet tërësisht nga misticizmi organizatën fetare “Drita Hyjnore”, dhe qëndron në tre përbërësit që pati si organ të vetin revistën kryesorë: njeriu, natyra dhe Zoti, ku “Njeriu”, e cila doli rregullisht nga mbi të gjithë qëndron Zoti. korriku 1942 deri në qershor 1944. Në revistën më të shquar të Në këtë revistë ai botoi një pjesë kohës, “Zani i Naltë”, poeti dhe të shkrimeve të tij, ku shquhen filozofi i shquar Ferit Vokopola botoi në mënyrë të veçantë poezitë e tij poezinë “Perëndimi i Shejh Shaban simbolike me theks filozofik. Duke Tixhanisë”, si dhuratë miqësore e qenë njohës i mirë i mistikës islame, gjurmuesve të tarikatit Tixhani, duke ai e përçon këtë frymë pothuajse në i bërë himn vetë njeriut, që qëndron të gjitha poezitë e tij. në thelb të doktrinës së tij filozofike “Zani i Naltë” ishte një revistë dhe fetare. letrare, që u publikua nga tetori Frymën e misticizmit islam e 1923 deri në prill 1939, në të njëjtën solli në vjershërimin poetik shqip kohë me “Udhën e s`vërtetës”. Naim Frashëri dhe e vazhdoi Ferit Mirëpo, ndërsa “Udha e s`vërtetës” Vokopola. Ai shprehej në vargjet u publikua në Shkodër, “Zani i poetike: Naltë”, që ishte botim i Komunitetit “Fillonj` me emnin e t`madhit Zot Mysliman Shqiptar, dilte në Tiranë. Që është bekues e Mëshirplotë”. Nga Ferit Vokopola u pasqyruan në Ferit Vokopola ka shkruar të dy të drejtat më të respektuara himnin e Kongresit të Lushnjës. të njeriut: e drejta e pluralizmit Poezia e këtij himni është një kulturor, ku kulturat e ndryshme muzikalitet me tinguj melodiozë. Në zhvillohen së bashku dhe e drejta e fushën e legjislacionit, Ferit Vokopola pavarësisë kulturore, ku një kulturë u shqua si një nga ligjbërësit kryesorë zhvillohet e vetme në hapësirën të Parlamentit të viteve ‘20-‘30. Ai e saj. Pra, kultura e lindjes dhe ajo

121 Personalitete perëndimore u ngjizën në kulturën cili ka të përfshirë të gjithë atë luftë shqiptare, nëpërmjet inteligjencës e përpjekje në kuptimin, ndikimin, krijuese të Ferit Vokopolës. këmbënguljen dhe përhapjen e Në aspektin e vlerësimit veprës së ndritur të mirëbërësisë. teologjik dhe filozofik të moralit Ferit Vokopola botoi në faqet islam, Ferit Vokopola u shpreh për e kësaj reviste edhe shkrime të çështje madhore dhe shkroi esetë Fan Nolit, Faik Konicës, Lasgush filozofike “Problemi i Zotit dhe Poradecit, Mithat Frashërit dhe të djallit”, “Verdikti i fatit” dhe “Morali intelektualëve më të rinj, si Suat dhe epshi i masave”. Në këtë revistë, Haxhi, Mustafë Greblleshi, Jup më e shquara e kohës, ai botoi dhe Kastrati etj. Revista doli në 27 numra studimet dhe esetë në fushën e dhe u mbyll në qershor 1944. historisë së artit si “Kuptimi i artit Ferit Vokopola botoi dhe dhe kufijtë e tij”, “Shkrimtarët e përkthime të pjesshme në revistën Letërsisë Islamike në Shqipëri” etj. tjetër të kohës, “Kultura Islame”, ku Në korrik 1942, doli në Tiranë bashkëpunoi ngushtësisht me figura revista kulturore dhe fetare “Njeriu”. të shquara të kulturës shqiptare, si Qysh në numrat e parë, kjo revistë Sherif Putra, Haki Sharofi, Sadik periodike e përmuajshme e kishte të Bega e të tjerë. përcaktuar orientimin shpirtëror dhe Edhe në fushën e përkthimeve kulturor të saj. nga osmanishtja, ai u shqua mbi të Me përkthimin e vargjeve tjerë, duke prurë në shqip thesare kur’anore dhe të mësimeve të të letërsisë dhe të kulturës perse Profetit dhe botimin e tyre në në veçanti dhe asaj islamike, në faqet e revistës “Njeriu” të edituar përgjithësi. dhe drejtuar nga Ferit Vokopola “Rubaij-jati” (Rubairat) i Omar u kontribuua në formimin e një Kajamit u botua për herë të parë pikëpamjeje bashkëkohore mbi më 1942, në Tiranë, vepër në vargje moralin, filozofinë, edukimin, prej 139 faqesh i Hafiz Ali Korçës. qytetërimin dhe besimin islam. Me kërkesë të tij, Ferit Vokopola Revista “Njeriu” ishte organ shkroi parathënien e kësaj vepre i shoqatës “Drita Hyjnore”, e fundamentale të kulturës perse, që themeluar prej tij. vinte në shqip për herë të parë. Në përmbajtjen e saj ne Ferit Vokopola, një nga gjejmë një gërshetim të teorisë zotëruesit e mirënjohur të disa me praktikën, me misticizmin si gjuhëve të huaja të Lindjes dhe epiqendër të saj. Politika redaksionale të Perëndimit, në parathënien e e Ferit Vokopolës e përcaktoi këtë këtij libri, vëren: “Shtatë shekuj teori si “Misticizmi me të gjithë fjeti në hirin e harresës edhe vepra karakteristikat e ngjashme të tij, e “Rubairave” të Omar Kajamit, është rruga e zakonshme e njohjes pra, s’dihej të çmohej prej një bote së të vërtetës, dhe ajo është boshti i fantastike e fanatike, realiteti i jetës,

122 Personalitete që ai poet e filozof i shquar, ishte të pajisur me njohuri të larta fetare, munduar të shpjegonte në vargjet e filozofike e shkencore, në përputhje bukura katrore”. me arritjet e arsimit bashkëkohor. Ferit Vokopola nxiti dhe Në mesin e shumë studiuesve frymëzoi ngjizjen e kulturës islame të Kur’anit në botë, ndër të parët në kulturën dhe inteligjencën që u morën me studimin e tij në krijuese shqiptare. Ai vazhdoi me mbarim të shekullit XIX dhe fillim vendosmëri rrugën e reformimit të shekullit XX nga shqiptarët, ishin të institucioneve islame, edhe në Ferit Vokopola, Hafiz Ali Korça dhe Kongresin e Tretë të Myslimanëve, Haxhi Vehbi Dibra. Këta studiues, të mbajtur më 6 korrik të vitit 1929, pa dyshim bëjnë pjesë në bashkësinë në Tiranë. e artë të studiuesve më të famshëm Agjah Libohova, i dërguari shqiptarë të Kur’anit gjatë shekullit i qeverisë dhe Ferit Vokopola – që lamë pas. Pushteti komunist e deputet, shpjeguan më pas reformat burgosi. Në qelinë e burgut nuk ra që duhej të kryheshin dhe rëndësinë as në dëshpërim, as në pesimizëm. e tyre. Ky kongres, ndryshe nga dy Në këtë kohë ai shpesh thoshte: të parët, u mor edhe me sigurimin “Unë nuk jam as pesimist dhe as e mirëmbajtjen e objekteve fetare, optimist, por mundësist”. Dhe ai ndërsa një komision i veçantë u mor kishte të drejtë, mbasi mundësia vjen me hartimin e raportit vlerësues për vetëm me punë dhe përkushtim të të ardhurat e vakëfeve. Kongresi inteligjencës krijuese në krijimin e shqyrtoi probleme të njohura në vlerave të shoqërisë dhe të kombit. këtë komunitet, por që nuk kishin I bindur në pikëpamjet e tij marrë ende zgjidhje deri në atë kohë. islame, ai iu dedikua përkthimit të Në vitet ‘20 ishte pjekur Kur’anit, punë të cilën ai e vazhdoi mendimi për të krijuar një shkollë të dhe e përfundoi për dhjetë vjet. Kur mesme fetare islame me fizionomi doli nga burgu, ai gjeti rreth e rrotull bashkëkohore. Ithtarë të kësaj ideje mjedise të tjera larg lirisë së fjalës e dhe nismëtarë të kësaj ndërmarrjeje të mendimit, kundërshtarë deri në u bënë personalitete të shquara të armiqësi ndaj fesë. politikës shqiptare të atyre viteve. Në këto rrethana, duke zotëruar Me shkatërrimin e Kalifatit, ngritja gjuhët orientale, ai iu ofrua Institutit e një shkolle të tillë shtrohej si një të Historisë si bashkëpunëtor, çështje e ngutshme. duke i kaluar vitet e pleqërisë deri Grupi i nismëtarëve kryesorë sa vdiq në vitin 1969, si përkthyes përbëhej nga Hafiz Vehbi Dibra, i dokumenteve historike nga senatori Sali Vuçiterni, intelektualët osmanishtja.1 e shquar Ferit Vokopola dhe Qamil Bala. 1. Hoxha, Myzaljen, http://www.standard. Medreseja, që do të ngrihej al/index.php/kulture/5004-ferid- vokopola-rebeli-i-lushnjes-qe-perkthente- synonte të përgatiste klerikë të ditur, kuranin-dhe-dashurite-e-kajamit.html 123 Retrospektivë

SURJA E JASINËS1

1. Kjo sure përfshinë 83 ajete (versete) e pse asht zhdrypë në Meqqe thirret Meqqore.

asht nji libër , zhdrypë prej të Lumit qi asht i vetmi ngallnjyes e falës.3 Me te, do të frigsojsh kët komb qi ka mbetë i hutuem, prej se etnit e tyne s’janë frigsuem me azabë Perendije, nga shkaku se qe prem t’ardhunit e pejgambervet. Shumicës së madhe të tyne i asht konstatue fjala azabë (ndeshkim). Ata nuk besojnë. Na ua kemi vue në qafë pranga, të cilat u kanë dalë në fulqij e u a mbajnë kryet përpjetë.4 Nau kemi vue prita (perde) para e prita mbrapa, u kemi lidhë syt e kshtu ata s’mund e shohin udhen e drejtë. Asht nji për ta, si i frigsove me frigë të Perendis si s’i frigsove; ata s’besojnë qi s’besojnë. Ti, mundesh Me emnin e Zotit mprojtës, falës me frigsue me ndeshkim Perendije, vetëm ate qi asht ndjekësi i Kuranit e Jasinë (Ja Sinë)1. Për nderë të ate qi e dron pa e pa Zotin mprojtës. Kuranit qi asht plot dituni, Ti, me Nji të tillë, përgëzoje me shpëtim e të vertetë je prej pejgambervet të me shpërblim të mirë. dërguem, je n’udhë të drejtë.2 Kurani Na i ngjallim të vdekunit e i 1. Sikuer Tahaja asht emni i Pejgamberit në udhë të drejtë. t’onë. Po i dhamë kët kuptim, at-herë 3. Për ata qi s’e besojnë kët, asht i vetmi do marrë se i asht drejtue Zotnis s’onë ngallnjyes e për ata qi e besojnë asht i Pejgamberit. Me gjith këte mnnd të jet edhe mshirshëm. emën i Kuranit. 4. Ata ma s’i binden arsyes, s’i shtrohen të 2. Ase je prej pejgambervet qi janë të cuem drejtës as s’e këqyrin me sy. 124 Retrospektivë shkruejmë secilit punën qi ka ba e Në këto fjalë e sipër nget e vjen veprat qi ka me lanë përmbrapa. Na nji njeri7 prej skajit të qytetite u thotë: cdo send e kemi mbajtë në nji libër “O kombi i em, pështetjuni të kjartë, e kemi shkrue në Leuhi pejgambervet. Pështetjuni këtyne Mahfudhë. njerzve qi s’kërkojnë prej jush nji Bjerju atyne për shembull shpërblim për thirje qi bajnë, edhe qytetarët e atij qyteti:5 e din, atij vetë janë n’udhë të drejtë.” qyteti i kanë pasë ardhë ca pejgamber 8 Pse mos t’i falem Atij qi më (lajmtarë) të cuem prej nesh. Na, krijoj? Jut u Ai do të ktheni. Të la kuer i u patme cue dy vetë, ata i patne ate e të marr idhujt për Zot? Zoti kujtue këta të dy rrenacakë. At-herë mprojtës, po të dojë me më ba nji na, ata të dy i forcuem me ‘i të tretë. të keqe, ndihma e tyne mue s’më Të tre zbashkut i u patne thanë: “Na ban asnji fije dobi. Ata nuk mund të jemi cue ndër ju, për me ju ftue.” më pështojnë mue. Atëherë un, me Qytetarët i u përgjegjen e u të vërtetë do t’u gjindshe kryekput i thanë: “Ju s’jeni tjetër vec se njerz bjerrun. Qe un, i besova Zotit t’uej. sin a. Zoti mprojtës s’ka zhdrypë Më ndigjoni pra tash mue.”9 asnji send. Ju, vec rrenës, s’thoni gja 10 Atij i u tha: “Hin në parrizë!” tjetër.” Ai mbandej tha: “Kish t’a dinte Mbi këte, pejgambert u kombi i em qi më ka falë Perendija zhdrodhen e u thanë : “E din Zot’yn e më ka shti mue në mes të mirvet!” 6 qi u jemi cue ju. Ne s’na përket tjetër Na mbandej mbrapa, s’ kemi përvecse me kumtue në nji mënyrë cue ushtarë prej qiellet për zhdukjen të kjartë profetsin.” e kombit të tij. Na s’jemi qi zhdrypim Qytetarët prap përgjegjën ë ushtarë. Atyne u ka mjeftue vetun nji thanë: “Ju na keni ardhë me kambë vigëm e tmerrshme, prej së cilës me të keqe. Në qoftë se s’hiqni dorë prej ‘i herë u fiken si prushi. Dam pra për sajë, na do të ju vemë peshat. Prej ata njerz qi tallen me cdo pejgamber nesh ka për të ju tokue nji ndeshkim qi u vjen! i tmerrshëm. Ata a s’shofin qi Na, sa breza Pejgambert prej këtyne fjalve s’u njerzish kemi zhdukë nga faqja e tundzuen aspak, por i thanë përsri: dheut, në mënyrë qi mos me qenë “Nga shkaku i qyfrit, (i mohimit) e keqja asht ndër ju. Këshillet qi u 7. Lajmtarët, po të jen ata të madhit Isa, ky janë dhanë, vrejtjet qi u janë ba, a për qytet asht ai i Antaqjes e ky nieri asht habibi të keq do t’i merrni? Por ju jeni nji Nexh-xhari. 8. Pse i thanë atij: “Ti a je në fe të tyne?” ai i komb qi e keni lanë rrugën.” u përgjegj atyne në kët mënyrë. 9. Ase m’a ndini imanin t’em e m’u bani 5. Diftoju atyne ngjarjen e ktyne banorvet. dishmitar para Zotit. 6. Fjalija “Zot’yn e din” asht në formë bejet. 10. Mbi këto fjalë, kte e mbyten. 125 Retrospektivë të zot ndo ‘i herë tjetër me këthye e mbrenda nji barke të mbushun, për m’u mëkambë (përtri) ma? S’ka njeri ata gjithnji asht nji shej e pushtetit qi në Ditën e Përmbysjes (Kijametit) t’Onë. mos të jet gadi para nesh. Na, sikuer barken, i u kemi Të dhanunit Na tokës së thatë dhanë dhe shum mjete tjera udhtimi. nji shpirtë të ri nepermes të shiut, Na, po të dojshim, ata do i mbytshin të nxjerrunit Na prej sajë kokërr e tue qenë në barkë e kshtu pë rata, at- t’ushqyemit e të mbajtunit e tyne herë as s’do t’u gjindte shpetimtar as me te, asht nji fakt i gjallë për ta për s’do mund të pështojshin ata vetë. me njoftë njisin edhe fuqin t’Onë. Vetëm pse na janë dhimët i pështuem Na kemi vue në tokë hurmanishta e qi të mund te rrojnë deri më nji ditë. vneshta dhe kemi qitë prej sajë kroje, Kuer u thohet: “Ruenu prej qi të hanë e të gëzojnë prej frytit të kobevet qi keni para e mbrapa qi të tyne e prej mundit të krahvet të vet. pështoni, ata sjellin kryet e s’venë S’do ta dijnë ende për nderë? vesh. Këtyne, s’u ka ardhë ndo’i ajet Zot’yn qi krijoj cdo gja prej dy prej ajetevet të Zotit, qi të mos kenë gjinive: si barin qi nxjerrë toka, si sjellë kryet mbrapa. njerzit vetë, si edhe ca e ca sende Kuer u thohet atyne prej të tjera qi s’i dijnë e s’u merr aspak vorfënvet: ”Epni prej rriskut qi ju ka mendja e tyne, asht i dlirët e i paqët dhanë Perëndija, të pabesët, me ironi prej cilsinavet të meta. siellen e u thonë myslimanvet: “A t’u Për ta edhe nata asht nji shej e apim atyne, të cilvet – sic kujtoni ju fuqis s’Onë. Na zhveshim ditën prej – të kishte dashtë Perendija u kishte sajë. At herë ata me i’herë mbesin dhanë e i kish ushqye vete?” Mbi n’errsinë. Edhe dielli asht nji shej kët myslimanët i u drejtojnë këte e fuqis s’Onë, i cili ka për t’u sjellë përgjegje: “Ju, me të vertetë jeni në pajada rreth boshtit të vet deri sa nji dam të madh.”11 t’ekzistojë bota e most ë jetë prishë Ata thonë: Në qofshi se jeni të rruzullimi. Të rrotulluemit e diellit drejtë në fjalen t’uej, na diftoni kuer në kët mënyrë rrjedh prej Zotit qi ka ka m’u ba ky premtim’ i Kijametit.” pushtet e dije të plotë. Na edhe për Ata s’presin tjetër vec se nji za të sjellun të hanës kemi vue ca caqe, të merrshëm, prej të cilit kanë m’u e cila në secilin të sjellun të fundit, kapë pa pritë e pa kujtue. At-herë mbetet si nji gem hurmi i thatë e i ma s’kanë me muejtë as me këshillue lakuem. kendin as s’kanë me qenë të zot me As dielli s’mund të i a arrijë këthye në familjet e tyne. Të frymën hanës, as nata s’mund e kalojë ditën. burija e parë e Kijametit, ata me’i Secili prej tyne vjen e siellet rreth e rrotull boshtit të vet. 11. Fraza e fundit ka posibilitet (ngjasë) me Të ngarkuemit t’Onë etnit e tyne qenë u thanun edhe prej të pabesvet. 126 Retrospektivë herë kanë m’u cue prej vorrevet e At Ditë u a vuloj gojën; cë fitim kanë me ngam para Zotit të tyne. qi të kenë ba, na i thonë ne duert e Kanë me thanë at-herë, por pa dobi: na i dishmojnë kambët e tyne. “Të mjerët na! Kush na coj ne prej Po të donim, do të i u verbojshim këtij vendi qi ishim?” syt, sikuer u a kemi verbuem zemrat, At-here atyne ka për të i u thanë: por at-herë si do të mund shifshin “Kjo asht ajo Ditë qi ka premtue me marrë udhë, kuer ata do t’u Zoti falës, ajo Ditë për të cilen kanë veshin me nga udhës qi ishin vaditë? lajmue pejgambert qi kanë ardhë.” Po të donim do të i u ndërronim Edhe lajmim’ i fundit përbahet fytyren në vend ku ishin, pa muejtë vetun prej nji zani të tmerrshëm. At- me shkue para e me kthye mbrapa. herë ata me’i herë kanë m’u mbledhë Kuejdo qi t’i apim jetë të gjatë, në e me dalë para Nesh. Në kët ditë pleqni i a ndryshojmë trajtimin: i a kerkuej s’ka me i u ba nji e padrejtë; pergulim kryqt. A s’u merr ma vesht vetun për cdo veprim qi keni ba, do të rrashta?! shpërbleheni ase do të ndeshkoheni. Na s’i kemi mësuem permendsh Ata qi janë për parrizë, at Ditë me vjerrsha as s’ka të bajë me te poezija. të vertetë kanë me qenë të rrethuem Fjala qi zbret s’asht tjetër por me mija të mirash prej Perendis. Ata këshiell, s’asht tjetër por Kur-anë e grat e tyne kanë për të qenë nen qi asht faret i kjartë. Me te ka me hijen e selivet të veta; cdo lloj peme frigsue me ndeshkim Perendije, ate ka me qenë gadi për ta e cdo send qi ka zemren gjalle. Mohuesavet të qitë i u përshkohet nepër mend, me’i vertetës, pse janë si të vdekun, ka me herë ka për të i u dalë para e ka për të i i u konstatue fjala azabë. u dhanë. Së mbramit, pa ndermjetës, A nuk shofin ata nji herë qi Na kanë m’u përshndetë edhe prej Zotit Vetë me duer t’Ona kemi krijue ca falës e atyne qi s’kanë besue u thohet: shtazë qi sod i zotnojnë? Keto shtazë “Mkatnorë, danu sod prej tyne!” i kemi vue nën urdhën të tyne; ni O të birt e Ademit, a s’ju kam pjesë të tyne e kanë per të hypë e nji urdhnue e porositë qi mos ju falni pjesë tjetër per të hangër. Ata kanë djallit, pse ai asht nji anmik kryekrejet prej tyne edhe dobina tjera e i u pinë i juej e m’u falni mue pse kjo asht e edhe tamlin. As s’i dijnë per nderë vetmja udhë e vertetë? Ai prej jush, gjith këto të mira? ka nxjerrë shum vetë prej udhet. A Ata me shpresë se kanë me pasë s’patët tru qi të mendoni? Qe, ky asht ndihëm, kanë marrë tjetër kend per ferri qi ju asht premtue kuer ishit në Zot. Ata zotën s’kanë aspak fuqi qi dynja. Për shkak se keni mohue të t’u ndihmojnë atyne, kuerse ata vetë, vertetën: Zotin e pejgambert, hini n’anë tjetër, janë si me qenë ushtarë pra sod mbrendë! per rojen e tyne. At-herë pra, mos të

127 Retrospektivë dishprojë Ty faret fjala e tyne. Na e A s’mundet Zoti Fuqi-plotës dijmë cdo qi mshehin e cdo qi cfaqin. qi krijoj tokë e qiellna me krijue si A nuk shef nji herë njeriu, qi kto edhe tjera? Po, pa dyshim, i a sa e krijueme prej ujit të derdhun, ai mbërrinë pushteti. Ai asht qi ka krijue me i herë u suell e u ba nji anmik cdo send, po Ai Vetë asht qi din me ballafaqe i Ynë. Ai harroj mënyren e hollsin ma të imten cdo gja. Asht po krijimit të vet e tash a cue me na prue prej cilsinavet të Tija qi kuer të dojë deri ne shembull, tue pvetë se: me krijue nji send, t’i thanmen banu, “Kush mundet me i ngjallë me’i herë ka per t’u perftue. eshtnat e prishun?” I paqët prej cilsinavet të meta Thuej atij se Ai qi e ka kensue asht Fuqi-plotsi Perendi qi zotnon heren e parë njerin, ka pushtet të në mënyrë absolute cdo send e ju të plotë edhe me e ringjallue dhe Ai gjith tu Ai do të ktheheni.13 e din ma së mirit secilen mënyrë të krijimit. Ai asht qi iu jep zjerm prej drunit të blertë.12 Ju prej si me’i herë 13. Marrë nga orogjinali, botim i Shoqnis ndezni zjerm. Talebet e Medrezës së Re, nr. 1, “Surja e Jasinës”, përkthye prej SHKODRANIT 12. Asht emni i dy pemve, të cilat në ferkim (Sheuqet Muka), shtypshkronja “Ora e me shoqishoqen perftojnë zjermin. Shkodrës”, Shkodërr, 1929, 16 faqe.

128 Abstracts in English

Abstracts in English

Islamic science 1. Metaphysical Basics of the disease by Prof. Dr. Ayhan Tekines, Bedër University

Abstract Taking into account only the material aspects of the disease is the reason why the concepts of being sick and disease are often seen as an economic event. For some people, the sick persons are already considered as merchandise and source of income. It is very obvious the need for a new approach to the axle of mercy and compassion. To implement this change is necessary that concept such as illness and recovery acquire new interpretations. Acceptance of the fact that the beautiful names of Allah Almighty (SWT) are shown on the sick person will also change our attitude towards the sick people as well as the doctors approach towards the patient. In these conditions, the medicine will have a new metaphysics which will integrally include the universe, life and human beings.

2. Truth, justice and patience - this is salvation Dr. Hysen Kobellari

Abstract During their lives people learn and study continuously. They continuously further clarify themselves for everything happening around and within them, because they first need to be clear on themselves before ordering and advising the others. Patience is an interior feature of the man, a blessing from God; it is ruling his/her own being by himself/herself without the supervision of someone else; patience is strong willpower; the noble act that promotes self-control, self- discipline and restraint, for the love of God, the Creator of the Universe, the unparalleled sins’ Forgiver, Redeemer of the Peerless; and also for the sake of love for humans. Patience, in a full view is necessary in both directions - active and passive. Active management of patience is displayed on the persistence to achieve a certain goal in the path of Allah. 129 Abstracts in English

3. Imam Sha’rani method in legal-religious contradictions solving in his work “El-Mizan” Elton Karaj Bedër University, Department of Islamic Sciences (Second part)

Abstract The Imam Sha’rani method on contradictions resolving really deserves a special attention. People in general, are of the opinion that if on a special case there exist several different fatwas, only one of them is correct and everyone is keen to protect the fatwa of the Imam he pursues. This type of judgment therefore lead to the conclusion that all the others are wrong. But Sha’rani is of the opinion that any madhhab’s Imam was right on the fatwa-s he gave. According to him, the idea that only a fatwa is correct and others are wrong is the logic of those who defend the view that sharia has derived only in one level. On contrary - according to him - sharia is defined at two levels: one is teshdid and the other tahfif.

Studies 4. From Imam Ali to Salahadin Ejjub, from Emir Abdul-Kader to Hasan Riza Pasha.... “There has certainly been for you in the Messenger of Allah an excellent pattern” (33:21) Fatos Kopliku, M.S.,Washington DC, SHBA (Second part)

Abstract From all human experiences, war is probably the most difficult test of self-control, of the fulfilling of duty without transgressing, and even more so as a place where one can even be merciful; a difficult test, indeed, but not impossible. The chivalric orders of Classical Medieval Age of Europe were practically brotherhoods of monks with swords. Their lives were shaped by a set of rules rooted in Christian spirituality, while they had sworn to military service. Essentially, they tried to internalize the ascetic nature of Christ into the martial sphere of life, and act like Christ had he used a sword. In a very similar way, the character of samurai masters was thoroughly steeped in Buddhism, and essentially the goal was the internalization of the ascetic nature of Buddha (who, like Christ, didn’t use a sword in his life) into the life of a warrior. In Islam, too, the martial spiritual brotherhoods (futuwwa) were

130 Zani i Naltë present from the earliest times, with rules clearly codified in accordance with Islamic norms. However, unlike Christ or Buddha, the Prophet Muhammad gave himself the example (of conduct) even in this sphere of human life, and in this article we will dwell upon some historical figures that lived this prophetic norm.

5. Hafiz-s (reciters) of the Quran in the service of the Fatherland (Homeland) (Qur’an Hafiz-s patriotic dimension ) Acad. Feti Mehdiu University of Prishtina

Abstract Reciters are Islamic elite and should be considered as such. There have already passed a hundred years from the implementation of a specific embargo to patriotic actions of Islamic elite in service of the country, sometimes even announcing them as traitors and listing them as enemies of the nation in the homeland. Now it is the deadline to open the opportunity for the figure rehabilitation of this category of nation’s intellectuals and to shed light on their contribution for the country. The gap opened between Islamic elite and the other part of Albanian elite - the so-called secular, after the violent secession of Albanians by the Ottoman Sultanate in 1912 - has resulted in serious consequences in our national history. This category of Albanian intellectuals - who constituted the majority comparing to the secular elite, has been considered as illiterate, just for the reason that they did not know Latin and Cyrillic, despite they knew the three major languages that have dominated Asia and Africa, Anatolia and Rumelia (Arabic, Turkish and Persian). Among them there were also people who knew French language. The political and social circumstances after 1912, unjustly limited their range of action only in the field of religion to this Albanian intelligence category.

Sociology 6. Harmony and interfaith understanding in Shkodra Dr. Genti Kruja

Abstract For centuries Muslims and Christians coexisted in peace with one another regardless of the circumstances, different challenges and provocations made mainly through encouragements from abroad in order to damage this harmony.

131 Abstracts in English Furthermore, besides harmony and interfaith understanding there also existed an interethnic coexistence Shkodra, where we can mention the Montenegrin community - in majority Muslims - expelled after Montenegro’s independence from the Ottoman Empire, known as podgoricians, but also there existed a Montenegrin Orthodox community, which coexisted in harmony both in the city and in the village where they mainly settled - in Vraka village - just a few miles from Shkodra, on the way to Koplik. It was exactly the merit of the leaders and clerics, scholars and wise men - both Muslims and Christians of the time – which has made possible preserving this coexistence and interfaith harmony for centuries, and have left it as a testament to the younger generations.

Philosophy 7. Albanian religious tolerance as historical value and a virtue of the democratic republic Prof. Dr. Gjergj Sinani, University of Tirana, Faculty of Social Sciences

Abstract “When the imam’s song descends from the minaret, Muslims stop working and go to the mosque, after having washed their feet and hands. On Friday afternoon the bazaar is closed. It also closes on Sunday afternoon. Thus, a delicate problem is solved by making pleased both Jesus and Muhammad. Tirana, numbering 15 thousand Muslims and two thousand Christians, manageses to treat equally both beliefs”. So wrote in 1922 the Swiss journalist Roger Nowlle in the well-known magazine Revue des deux Mondes. I believe that the same spirit of tolerance is shown even today in Tirana, as well as in the entire country after returning back to the sanctuary after the totalitarian night. As evidence of this tolerance I will quote another passage from the same author. “Some days ago in an Orthodox church of Tirana a funeral cerimony for a Christian Albanian officer who had recently died, was performed. The ceremony was also attended by Muslims, who also held in their hands one of the wreaths. Mullahs carried candles. The Christian priest honored Muhammad and a Muslim imam honored Jesus Christ ... In this way do Albanians realize the unification of the cross with the crescent, which the West has never stopped rejecting ...”.

132 Abstracts in English

Medicine 8. The history of psychiatry in Islamic countries Prof. Dr. Tarik Habib, Saudi Arabia

Abstract Muslim scholars have given a quite valuable contribute in psychological studies, but they have not attained the proper attention of psychic sciences experts who apparently have closed their eyes to the contribution of Muslim scholars in this regard. This even though many of them were translated into Latin and had great influence of European thinkers, especially during the Middle Ages and early Renaissance. It is known that Islamic civilization in scientific terms has greatly benefited from the Greek civilization, but what should be noted is that religion in Greek civilization does not serve as the basis of science, a reference and radiant beacon of knowledge as in the Islamic civilization. While medicine and mental health services in the Islamic world were at the peak of their boom, in Europe people with mental problems were burning, because it was believed they were possessed.

Language and literature 9. Ismail Anamali - a teacher, patriot and prominent methodist (1887-1948) Prof. Dr. Njazi Kazazi & Dr. Lindita Kazazi, “Luigj Gurakuqi” University

Abstract As a teacher, school director, superintendent of education, participant in national activities, the author of many textbooks, with his long work in favor of the Albanian educational system - Ismail Anamali should take a honorable place among the teachers of Shkodra. A very important area in favor of national education on which Ismail Anamali contributed, is the participation in national educational activities such as the Educational Congress of Lushnja and at the Educational congresses of 1922 and 1924 where he gave his patriotic, cultural and scientific contribution.

133 Abstracts in English History 10. Social mobility of Albanians Muslim religious leaders (outside the borders of the ethno-secular albanianism) Kushtrim Shehu, Gjakova

Abstract The ethno-secularism has continuously been served to the Albanian public. Religious leaders and activities, actions and their results are neglected or ignored by the public environment. In recent years, thanks to the efforts of many researchers, many personalities amongst Muslim religious leaders have become known to the masses. Through these efforts prominent personalities are unveiled and enabled us to see the duality of the Albanian intelligence: the intellectual in front of the ulama. This sequence continued after a short period of state foundation. It appeared in other regions where Albanians lived and it is part of today’s debates. It is commendable that the Albanian ulamas in a very wild environment of their existence, have found the possibility of preserving the religion. Albanian society knows no politicization of Islam in its midst. Albanian Ulemas head their obligation to preserve the religion free from any ideology. Such an outcome is likely to be found in the work of every personality among the Albanian Muslim religious leaders.

Communication science 11. Freedom according to Islam Redi Shehu

Abstract The main problem which has almost always accompanied the comments when it comes to freedom of expression, has been considering this freedom in its static dimension and excluded from every form of its internal conception. The man as a living being and a consumer of freedom, has always primarily wished to provide himself a sense of liberty. Often considered as a bestowed attribute and not a result produced by him, he has been trying to determine if this freedom is the external appearance or the public face of his inner freedom that stems from the freedom of conscience. Coming from the spiritual world, the feeling of freedom has always accompanied man in his fight against the cage of reality which is built on a number of limitations of inter-dependences, which somehow compromise the absolute freedom which calls to everyone from within his soul. For this reason the individual had to take into account his freedom of collective and social environments at the expense of his outlook

134 Abstracts in English of the personal freedom, namely to maintain the social status quo necessary for the continuation of his normal daily activity.

Personalities 12. Ferit Vokopola

Abstract Ferit Vokopola translated the Qur’an and left a manyscript of the Ottoman calendar. his powerful pen shone at Albanian press of the ‘20s -’30, as one of the most polyedric figures of the time. He studied at the University of Istanbul for justice and economics. He was a politician, economist, theologian, poet, philosopher and essayist. On November 28, 1912, Ferit Vokopola signed the document of the Declaration of Independence as a delegate of Vlora. In addition to many scholars of the Qur’an in the world, among the first Albanians people who study it at the end of the nineteenth and early twentieth century were Ferit Vokopola, Hafiz Ali Korça and Haji Vehbi Dibra. These researchers were undoubtedly part of the golden community of the most famous scholars of the Qur’an among Albanians during the past century.

Retrospective 13. Surah YASIN translated by Sheuqet Muka

Abstract Many reasons have had you who asked me the Surah Yasin translation for the first time, because for this venerable Surah, our beloved master - the Prophet – has said that it is the heart of the Qur’an. I tried that this translation - sometimes semantically made - be clear, in order that everybody can understand the message and meaning of Yasin, by which we Muslims remember at every moment the souls of our death people.

135 Zani i Naltë

Rregullat e shkrimit

Artikulli duhet të prezantojë një punë studimore, kërkimore, shkencore dhe të evidentojë elementë të qartë të origjinalitetit. Çdo shkrim duhet të ketë një strukturë, që duhet të përmbajë në mënyrë të detyrueshme elementët e mëposhtëm: 1. Titulli i artikullit të jetë sintezë e problematikës që ai trajton, i organizuar në mënyrë koncize dhe të përmbledhur. Titulli të mos jetë më i gjatë se 35 karaktere. 2. Të vendoset emri i autorit me titujt shkencorë përkatës dhe poshtë emrit të jepet pozicioni zyrtar i tij/saj. 3. Poshtë këtyre, në krye të shkrimit me një paragraf të veçantë mund të jepet një abstrakt i shkurtër, duke radhitur të gjitha nënçështjet. 4. Artikulli duhet të jetë i strukturuar me disa nënçështje në varësi të tematikës që shtron. 5. Nënçështja e parë e çdo artikulli duhet të jetë “Hyrja”, në të cilën të jepet qëllimi dhe objektivat, që e kanë shtyrë autorin për të shkruar artikullin dhe rëndësia e botimit të tij. 6. Të gjithë titujt e nënçështjeve të jenë me “Bold” dhe shkrim “Italik”, “Times New Roman 12”. Datat të shkruhen sipas modelit: Data – Muaji – Viti, titujt e nënçështjeve do të paraprihen nga numrat 1, 2, 3, etj. 7. Në fund të artikullit duhet të vendoset një nënçështje e posaçme me titull: Sugjerimet apo Konkluzionet. 8. Çdo artikull duhet të ketë të evidentuar edhe Bibliografinë. Çdo artikull duhet të ketë të paktën 10 referenca dhe vepra. 9. Çdo artikull duhet të ketë footnote-a dhe referenca për çdo material dhe au- tor që ka studiuar dhe referuar duhet vendosur në formë citati, në thonjëza, shprehjet e marra ekzaktësisht nga materialet e tjera të botuara më parë. 10. Footnote-a duhet të shkruhet me shkrim “Times New Roman 10” dhe të përmbajë:, autorin, titullin e veprës, shtëpinë botuese, datën dhe vendin e botimit, faqen nga është marrë citati. 11. Nëse autori është konsultuar me një site interneti duhet të shënohet edhe data e aksesueshmërisë: p.sh. akses më 10 Maj 2008. Në fund të footnote-s vendoset pikë dhe footnote-a jepet me «Justify». 12. Artikulli duhet të jetë jo më pak se 5 faqe dhe jo më shumë se 15 faqe kompjuterike. 13. Shkrimi i artikullit duhet të jetë “Times New Roman” me “Spacio 1” dhe i gjithë teksti të jetë “Justified”. Artikulli duhet të respektojë elementët gramatikorë dhe gjuhësorë dhe të jetë i shkruar me “ë” dhe “ç”.

136