Anabilim Dali Çağdaşlaşma Sürec
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (YAKINÇAĞ TARİHİ) ANABİLİM DALI ÇAĞDAŞLAŞMA SÜRECİNDE ADANA (1839-1876) Doktora Tezi Özlem KARSANDIK Ankara-2012 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (YAKINÇAĞ TARİHİ) ANABİLİM DALI ÇAĞDAŞLAŞMA SÜRECİNDE ADANA (1839-1876) Doktora Tezi Özlem KARSANDIK Tez Danışmanı Prof. Dr. Musa ÇADIRCI Ankara-2012 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR…………………………………………………………………….i ÖNSÖZ……………………………………………………………………………...iii KONU VE KAYNAKLAR………………………………………………………….v GİRİŞ……………………………………………………………………………......1 BİRİNCİ BÖLÜM Adana Coğrafyası ve Kısa Tarihçesi 1.1.Kentin Jeopolitik Konumu……………………………………………………11 1.2.Kentin Tarihi Gelişimi ve Adı………………………………………………....13 1.2.1.Beylikler ve Osmanlı Döneminde Adana…………………………………...16 1.2.2.Mehmet Ali Paşa ve Adana…………………………………………………24 1.3. 19. Yüzyılda Adana’nın Etki Alanı…………………………………………..32 1.4.Adana’nın Mekânsal Yapısı…………………………………………………...36 İKİNCİ BÖLÜM Adana’nın İdari Yapısı ve Sosyal Kurumlar 2.1.İdari Yapı ……………………………………………………………………54 2.1.1.İdari Bölümlenme…………………………………………………………..54 2.1.2.İdari Kurumlar ve Görevliler …………………………………………….64 2.1.2.1.Meclisler…………………………………………………………………..64 2.1.2.1.1.Vilayet İdare Meclisi …………………………………………………..69 2.1.2.1.2.Liva İdare Meclisi ………………………………………………………73 2.1.2.1.3.Vilayet Umum Meclisi…………………………………………………..74 2.1.2.2.Valiler……………………………………………………………………….78 2.1.2.3. Defterdarlar ……………………………………………………………….81 2.1.2.4. Mektupçular……………………………………………………………….83 2.1.2.5.Komisyonlar ……………………………………………………………….84 2.1.2.6. Belediye…………………………………………………………………….85 2.2. Adli Yapı ………………………………………………………………………94 2.2.1. Yargı…………………………………………………………………………94 2.2.1.1.Mahkemeler……………………………………………………………….97 2.2.1.1.1.Tahkik Meclisi …………………………………………………………97 2.2.1.1.2.Ticaret Mahkemesi……………………………………………………..98 2.2.1.1.3.Vilayet Divân-ı Temyiz ……………………………………………….102 2.2.1.1.4.Liva Temyiz-i Hukuk Meclisleri……………………………………..104 2.2.1.1.5.Mahkeme Görevlileri………………………………………………….108 2.2.1.1.6.Şer’iyye Mahkemesi ……………………………………………………110 2.3.Sosyal Kurumlar……………………………………………………………...112 2.3.1.Eğitim ve Öğretim…………………………………………………………..112 2.3.2.Sağlık………………………………………………………………………..121 2.3.2.1.Sağlık Kuruluşları ………………………………………………………..127 2.3.2.2. Sağlık Görevlileri ……………………………………………………….130 2.3.3.Ulaşım……………………………………………………………………….134 2.3.3.1.Kara Yolu ………………………………………………………………...135 2.3.3.2.Demir Yolu………………………………………………………………..145 2.3.3.3.Nehir Ulaşımı…………………………………………………………….156 2.3.4.Haberleşme……………………………………………………………….158 2.3.4.1.Posta Teşkilatı…………………………………………………………..160 2.3.4.2.Telgraf…………………………………………………………………...163 2.3.4.3.Gazete……………………………………………………………………169 2.3.5.Dini ve Sosyal Kurumlar ……………………………………..………….173 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Demografik Yapı 3.1.Demografik Yapı …………………………………………………………….184 3.1.1.Nüfus Sayımları……………………………………………………………..185 3.1.2.Adana’nın Nüfusu ve Nüfus Yapısı………………………………………..188 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Adana’nın Mali ve Ekonomik Yapısı 4.1.Mali Yapı……………………………………………………………………201 4.1.1.Vergiler……………………………………………………………………204 4.1.1.1.Aşar…………………………………………………………………….....204 4.1.1.2.Cizye………………………………………………………………………210 4.1.1.3.Ağnam…………………………………………………………………….215 4.1.1.4.Gümrük Resimleri……………………………………………………….217 4.1.1.5.Rüsum-ı Varidat…………………………………………………………220 4.1.1.6.Karantina Hasılatı ve Diğer Vergiler ………………………………….221 4.1.2.Bedeli Vergiler…………………………………………………………….226 4.1.2.1.Bedel-i Nakdi……………………………………………………………226 4.1.2.2.Bedel-i Askeri……………………………………………………………227 4.1.2.3. Bedel-i Tarik (Yol Çalışma Vergisi)…………………………………...229 4.1.3.Harçlar …………………………………………………………………….230 4.1.4.Vergi Uyuşmazlıklarının İdari Çözümü…………………………………232 4.2.Ekonomik Yapı………………………………………………………………235 4.2.1. Tarımsal Yapı …………………………………………………………......235 4.2.1.1.Tarım Ürünleri…………………………………………………………...246 4.2.1.1.1. Pamuk………………………………………………………………......247 4.2.1.1.2. Susam…………………………………………………………………...257 4.2.1.1.3. Zeytin…………………………………………………………………...257 4.2.1.4. Hububat…………………………………………………………………..258 4.2.1.1.5.Şeker Kamışı…………………………………………………………...259 4.2.1.1.6.Meyankökü…………………………………………………………….260 4.2.1.1.7.Tütün…………………………………………………………………..261 4.2.2. Sanayi……………………………………………………………………..262 4.2.3.Ticaret……………………………………………………………………..272 SONUÇ…………………………………………………………………………...279 ÖZET……………………………………………………………………………..282 SUMMARY………………………………………………………………………284 KAYNAKÇA……………………………………………………………………..286 EKLER…………………………………………………………………………...319 KISALTMALAR a.g.t Adı Geçen Tez A.MKT.MHM Sadaret Mektubi Mühimme Evrakı A.MKT.NZD Sadaret Mektubi Kalemi, Nezaret ve Devair Evrakı A.MKT.UM Sadaret Mektubi Kalemi, Umûm Vilayât Evrakı A.AMD Sadaret Amedi Kalemi Evrakı Bkz. Bakınız BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi c. Cilt C.DH Cevdet Dahiliye C.ML Cevdet Maliye C.SH Cevdet Sıhhiye Çev. Çeviren DTCF Dil Tarih Coğrafya Fakültesi HR.MKT Hariciye Nezâreti Mektûbi Kalemî HH.d Hazine-i Hassa Defterleri HAT Hatt-ı Hümayun İ.DH İrâde Dahiliye İ.MMS İrâde Meclis-i Mahsus İ.MVL İrâde Meclis-i Vâlâ İ.ŞD İrâde-i Şûra-yı Devlet M.E.B Milli Eğitim Bakanlığı MAD.d Maliyeden Müdevver Defterler ML. MSF Maliye Masarıfat Defterleri i ML. VRD Maliye Varidat Defterleri S. Sayı s. Sayfa ŞD Şura-ı Devlet TDBB Türk Dünyası Belediyeler Birliği TTK Türk Tarih Kurumu YKY Yapı Kredi Yayınları Yay. Yayınları ii ÖNSÖZ 19. yüzyıl Osmanlı Devleti için büyük değişimlerin yüzyılı olmuştur. Yüzyılın başında gerek yönetsel ve gerekse ekonomik yapıda, gelenekselin yaşandığı Osmanlı’da, Tanzimatla ülke çapında bütünsel bir çağdaşlaşma dönemi başlamıştır. Çağdaşlaşmanın en önemli belirleyici unsuru kurumsallaşma çabaları olmuştur. Tanzimatla başlayan çağdaşlaşma süreci kent alanını ilgilendirmekteydi. Çünkü Tanzimat her şeyden önce merkezi devlet otoritesini yeniden kurmak için girişilmiş bir düzen verme çabasıydı. Tanzimatla başlayan bu düzen verme çabası, Osmanlı eyaletlerinde modern bürokrasinin temelini kurarak yerel karar verme mekanizmalarının sayılarını artırdı. Mahalli kurumlaşma, ilk bakışta çelişkili gibi görünse de kuvvetli bir merkezi politikayla birlikte ortaya çıktı. Tanzimat’ın başlangıç yıllarından itibaren devlete güç kazandırmak için yapılan yönetim reformları ile kentler merkezi iktidarın güçlü kontrol merkezleri haline getirilmeye çalışıldı. Yeni idari kurumlarla kentte daha sistemli bir biçimde varlığını hissettiren iktidar, kaza ve nahiyelerden oluşan bir yönetim ağıyla bölgenin en ucra köşelerine kadar hâkimiyetini yaymak amacındaydı. Çalışmamız, Tanzimat Dönemi’nde Adana kentinde meydana gelen değişmelerin, Osmanlı Devleti’nin çağdaşlaşma sürecinden bağımsız olmadığı fikriyle şekillenmektedir. Bu doğrultuda araştırmanın temel problemi Adana kentinin yeniden biçimlendiği süreçte, Tanzimat reformlarının yerini saptamaktır. Bu noktadan hareketle kentin ekonomik, sosyal ve idari değişimleri tespit edilmeye çalışılmıştır. iii Beş yılı aşkın emeğin sonucu olan bu çalışma, konuyu ele almamı sağlayan değerli danışman hocam Prof. Dr. Musa Çadırcı’nın sabırla desteklemesi ve yönlendirmesi sayesinde gerçekleşmiştir. Kendisine içtenlikle teşekkür ederim. Tezimi hazırlamam konusunda beni destekleyen hocalarım Prof. Dr. Yılmaz Kurt’a, Prof. Dr. Hamiyet Sezer Feyzioğlu’na, Prof. Dr. Mehmet Seyitdanlıoğlu’na, Doç. Dr. Bekir Koç’a, Doç. Dr. Selda Kaya Kılıç’a teşekkürü bir borç bilirim. Yazılarını çözmekte zorlandığım Osmanlıca belgelerdeki yardımları ve destekleri için Yrd. Doç. Dr. Hatice Oruç’a, Arş. Gör. Muhammed Ceyhan’a ayrıca geçirdiğimiz bu yorucu süreçte destekleri için Arş. Gör. Dr. Tülay Erçoşkun’a ve Arş.Gör. Dr. Fatih Gencer’e teşekkür ederim. Hayattaki en büyük şansım olduğuna inandığım aileme ise yürek dolusu teşekkürler. Ne yazık ki tarih alanında birikimlerimin oluşmasında pay sahibi olan tüm hocalarımı burada tek tek saymam olanaklı değildir, sağladıkları entelektüel katkı için hepsine minnettarım. Özlem Karsandık Ankara, 2012 iv KONU ve KAYNAKLAR Tanzimatın ilanını izleyen ilk 10 yılda başta merkez örgütü olmak üzere bütün Osmanlı kurum ve kuruluşlarında önceki dönemlere oranla, köklü ve kalıcı düzenlemeler yapılmıştı. Bu düzenlemeler kent yaşantısını ve toplumsal yapıyı etkilemiş, kentin değişmesine ve gelişmesine yol açmıştı. Başta yönetim olmak üzere, yargı, eğitim, mali ve ekonomik yapı çağın gereklerine uygun konuma getirilmeye çalışılmıştır. Yani Tanzimat Dönemi, Osmanlı Kentleri için yeni bir dönemi ifade etmekteydi. Bu dönemde klasik Osmanlı Kenti’nin yapısında önemli dönüşümler yaşanırken, Osmanlı’nın değişen koşulları içinde yeni kent merkezleri ortaya çıkmış ya da kentlerin var olan işlevleri değişmişti. Adana’yı Tanzimat dönemi reformları bağlamında incelemeyi hedefleyen çalışma zaman olarak 1839–1876 tarihleriyle sınırlandırılmıştır. Öte yandan tarihi kökenleri çok eskilere dayanan Adana’nın değişimini daha doğru ele alabilmek ve kente ilişkin olguları daha iyi kavramak için, öncelikle bir tarihsel arka plan oluşturmak istenmiş, bu doğrultuda Adana’nın Tanzimat dönemine kadar olan genel tarihi gelişimi çalışmanın ilk bölümünde tartışılmıştır. Çalışma kent üzerinde etkili olan dinamikleri irdeleyerek, Tanzimat döneminde Adana’nın idari, mali, ekonomik ve demografik yapısındaki dönüşümün genel karakterini belirleme çabasıyla devam etmektedir. Araştırmanın temel problemi, Tanzimat Dönemi’nde yaşanan dönüşümlerin Adana’nın kent kimliği üzerindeki etkisini saptamaktır. Kuşkusuz bu dönemi incelemede bir takım sıkıntılar yaşanmaktadır. Çalışmamızda öncelikle yeni kurum ve kuruluşlarla ilgili arşiv kaynaklarına ulaşmakta zorluklar yaşandı. Örneğin halkın yönetime katılmasını sağlamak amacıyla kent merkezinde oluşturulan meclislerin