SALNÂMELERE GÖRE ADANA VĠLÂYETĠ‟NĠN DEMOGRAFĠK VE KÜLTÜREL YAPISI (Adana Merkez, Kozan, Cebel-I Bereket, Ġçel Ve Mersin Sancağı)
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
T.C. Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı SALNÂMELERE GÖRE ADANA VĠLÂYETĠ‟NĠN DEMOGRAFĠK VE KÜLTÜREL YAPISI (Adana Merkez, Kozan, Cebel-i Bereket, Ġçel ve Mersin Sancağı) Sırma HASGÜL YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Mersin, 2016 T.C. Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı SALNÂMELERE GÖRE ADANA VĠLÂYETĠ‟NĠN DEMOGRAFĠK VE KÜLTÜREL YAPISI (Adana Merkez, Kozan, Cebel-i Bereket, Ġçel ve Mersin Sancağı) Sırma HASGÜL DanıĢman Yrd. Doç. Dr. Ġbrahim BOZKURT YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Haziran, 2016 i ÖNSÖZ Bu çalıĢmada, günümüzde Çukurova olarak adlandırılabilecek olan Adana Vilayeti‟nin, 1870-1902 yılları arasındaki durumu çeĢitli açılardan incelenmiĢtir. Adana Vilayeti‟nin bu dönemde içerisinde yaĢadığı idari, demografik ve kültürel değiĢim ve bu değiĢimlerin yansımaları bazen genel hatlarıyla bazen de kaza ve sancak bazında belirlenmeye çalıĢılmıĢtır. Bu çalıĢma konusunun belirlenmesi, belgelerin sağlanması ve tezin yürütülmesi sırasında hiçbir zaman yardımlarını esirgemeyen, ayrıca her zaman, her konuda bana yol gösteren ve destekleyen danıĢman hocam Yrd. Doç. Dr. Ġbrahim BOZKURT‟a teĢekkürlerimi sunarım. Ayrıca değerli önerilerinden ve teze katkılarından dolayı sayın Doç. Dr. ġenay ÖZDEMĠR GÜMÜġ‟e ve Yrd. Doç. Dr. Volkan PAYASLI‟ya teĢekkürlerimi sunmak isterim. Üniversitedeki eğitim hayatım süresince çalıĢmalarımda ve her türlü problemimde manevi desteğini ve yardımlarını hep yanımda hissettiğim değerli hocam Mehtap ERGENOĞLU‟na ve ilgilerinden dolayı tüm hocalarıma çok teĢekkür ederim. Tezde kullandığım kaynakların temininde yardımlarını eksik etmeyen Mersin Üniversitesi Kütüphanesi çalıĢanlarından Hıdır YILMAZ‟a teĢekkür ederim. Sonsuz teĢekkürlerim ise bana her zaman büyük güç ve destek veren aileme ve özellikle de hiçbir zaman desteğini esirgemeyen ve bana güç veren ağabeyim Deniz HASGÜL‟edir. Sırma HASGÜL ii ÖZET SALNÂMELERE GÖRE ADANA VĠLÂYETĠ‟NĠN DEMOGRAFĠK VE KÜLTÜREL YAPISI (Adana Merkez, Kozan, Cebel-i Bereket, Ġçel ve Mersin Sancağı) Tanzimat‟tan beri uygulanan ve aĢağıdan yukarıya köy (karye), nahiye, kaza, sancak (liva), eyalet Ģeklinde teĢkilâtlanmıĢ olan taĢra idaresini vilayet, sancak, kaza ve karye (köy) biçiminde düzenleyen, 7 Kasım 1864 Vilayet Nizamnâmesi‟nden Adana da etkilenmiĢtir. Adana, eyalet olmaktan çıkarılarak kendisine bağlı Tarsus, Mersin ve Karaisalı ile birlikte Halep Vilayeti sınırları içerisinde bir sancağa dönüĢtürülmüĢtür. 1870 (H. 1289) yılında da Adana, Halep Vilayeti‟nden ayrılarak bağımsız bir vilayet olmuĢtur. Adana Vilayeti‟ne ait ilk salnâme de bu tarihte yayımlanmıĢtır. Osmanlı Devleti‟nin idari, ekonomik ve sosyo-kültürel yapısı, nüfusu, eğitim kurumları ve programları, hukuki teĢkilatları gibi alanlarda önemli bilgiler içeren salnâmeler tarih araĢtırmalarında baĢvurulması gereken önemli kaynaklardır. Bu kaynaklar içerisinde Vilayet Salnâmeleri, özellikle Ģehir tarihi araĢtırmalarında, Ģehrin tarihi, iklimi, coğrafyası, siyasi, iktisadi ve askeri yapısı, yerleĢim birimleri, doğal kaynakları (ormanlar, madenler, nehirler, akarsular v.b.), tarımı, üretimi, nüfusu, okulları, tarihi eserleri, hastaneleri gibi konularda bilgiler içermektedir. ÇalıĢma, Adana Vilayeti‟nin demografik ve kültürel yapısındaki değiĢikliklerin, 1870-1902 yılları arasında yayınlanmıĢ olan devlet ve vilayet salnâmelerine göre, incelenmesini kapsamaktadır. Salnâmelerden elde edilen bilgiler, konuyla ilgili diğer araĢtırma ve inceleme eserlerle de desteklenmiĢtir. Üç bölümden oluĢan çalıĢmanın birinci kısmında, Adana Vilayeti‟nin idari tarihçesi ve idari bölünmesi verilmiĢtir. Ġkinci bölümde, Adana Vilayeti‟nin sınırları dâhilinde yaĢayan Müslüman ve gayrimüslim nüfusa ait iii demografik bilgiler incelenmiĢtir. Üçüncü bölümde ise vilayetin kültürel yapısını oluĢturan eğitim kurumları, gazete, matbaa ve kütüphaneleri, dini ve sosyal mekânları, tarihi eserleri hakkında bilgiler verilmiĢtir. Anahtar Kelimler: Adana Vilayeti, eğitim, kültürel yapı, nüfus, salnâmeler. iv ABSTRACT DEMOGRAPHĠCAL AND CULRURAL STRUCTURE OF ADANA PROVĠNCE WĠTH REFERENCE TO YEARBOOKS (Sanjaks of Adana, Kozan, Cebel-i Bereket, Ġçel and Mersin) City Ordinance Regulations in 7 October 1864 that has carried on since the Tanzimat Period, affected Adana in terms of its administrative units, changing the bottom- to-top structure which is; village, district, sanjak, and principality into its reverse province, sanjak, district and village. Adana was no longer a principality but a sanjak in Halep province just like Tarsus, Mersin and Karaisalı. In 1870 (H. 1289) Adana became an autonomous province and was seperated from Halep. The first annual of the city was also published in this very year. Annuals hold significant information about administrative, economic, socio- cultural demografic structures, education system and law constitution of Ottoman Empire so that, they can be useful for historical research about the preiod. Specificaly, province annuals include information about city history, climate, geography political, economic, military structures as well as accomodation units, natural resources (forests, mines, rivers, streams) and also agriculture, production, population, schools, historical artifacts, and hospitals. This research invastigates the changes in the demografic and cultural structure of Adana province between the years of 1870-1902 according to annuals of that period. Information obtained from anuuals is supported by other resarch and examination conducted about the topic. The reseach consists of three parts first of which examines the administrative history and division of Adana. Second part explains the demografic information about Muslim and non-Muslim population of Adana. Finally, the third part v hold information about the cultural structure consisting of educational instutions, newspapers, press, library as well as religious and social environment and historical artifacts. Keywords: Province of Adana, annuals, population, education, cultural structure vi ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ .................................................................................................................................. i ÖZET .................................................................................................................................... ii ABSTRACT ........................................................................................................................ iv KISALTMALAR LĠSTESĠ ................................................................................................ x TABLOLAR LĠSTESĠ ....................................................................................................... xi GRAFĠKLER LĠSTESĠ ................................................................................................. xviii HARĠTALAR LĠSTESĠ ................................................................................................... xix FOTOĞRAFLAR LĠSTESĠ ............................................................................................. xx GĠRĠġ .................................................................................................................................... 1 I. ÇalıĢmanın Amacı ve Önemi .................................................................................... 1 II. ÇalıĢmanın Temel Sınırlandırmaları ....................................................................... 2 III. Veri Toplama Tekniği ve Salnameler .................................................................... 2 III. 1. Veriler ....................................................................................................... 2 III. 2. Salnameler ................................................................................................ 2 IV. ÇalıĢmanın Yöntemi .............................................................................................. 7 I. BÖLÜM: ADANA‟NIN ĠDARĠ TARĠHÇESĠ VE ĠDARÎ BÖLÜNME ...................... 9 I. 1. Adana‟nın Ġdari Tarihçesi ..................................................................................... 9 I. 2. Ġdari Bölünme ..................................................................................................... 12 I. 2. 1. Adana (Merkez) Sancağı ............................................................. 21 I. 2. 2. Cebel-i Bereket Sancağı ............................................................... 26 I. 2. 3. Kozan Sancağı ............................................................................. 30 I. 2. 4. Ġçil Sancağı .................................................................................. 32 I. 2. 5. Mersin Sancağı ............................................................................ 35 vii II. BÖLÜM: ADANA VĠLÂYETĠ‟NĠN DEMOGRAFĠK YAPISI ............................... 39 II. 1. Osmanlı Devleti‟nde Nüfus Sayımları .............................................................. 39 II. 2. Adana‟nın Nüfusu (1525-1869) ........................................................................ 46 II. 3. Adana Vilayeti‟nin Nüfusu (1870-1902)........................................................... 48 II. 4. Adana Vilayeti‟nde Nüfus Hareketleri .............................................................. 75 II. 4. 1. AĢiretler ...................................................................................... 76 II. 4. 2. Muhacirler .................................................................................. 81 III. BÖLÜM: ADANA VĠLÂYETĠ‟NĠN KÜLTÜREL YAPISI ................................... 93 III. 1. Eğitim ..............................................................................................................