Geraardsbergse sigarenmakers trekken massaal naar ''HE T VERWYDERDE AMERIKA!"

Dirck SURDLACOURT

Eind negentiende maar vooral begin twintigste eeuw, tot de Eerste We reldoorlog, kent Geraardsbergen een opvallend grote arbeidsmigratie naar Amerika. Honderden sigarenmakers trekken naar Boston en omgeving om daar 'grofgeld' te verdienen in de sigarennijverheid. Wa arom trekken de Geraardsbergse sigarenmakers naar het 'verwyderde' Amerika? Een eerste onderzoeksresultaat."

De jaren van de 'Argentijnse koorts' migratie onder de sigarenmakers. is het ook daar niet altijd rozegeur Zo zien we de eerste vormen van ar­ en maneschijn. Zo zorgt de financi­ In een van de eerste teruggevonden beidsmigratie in de naweeën van de ele crisis in 1907, de zogeheten Panic artikelen over landverhuizers in het werkstaking van de Geraardsbergse of 1907, ervoor dat in 1908 heel wat arrondissement Aalst, wijdt het Land sigarenmakers in 1879-1880. Een stadsgenoten uit Amerika terugke­ van Aelst in januari 1889 een uitge­ twintigtal arbeiders trekt - uit on­ ren. De situatie is onduidelijk. Men breid artikel aan de opkomende mi­ genoegen met de lokale situatie - in begrijpt het hier allemaal niet. De gratiegolf naar Amerika: "Vele Belgen 1880 naar Duitsland. In 1881 beslist Aalsterse krant De Denderbode roept zijn tegenwoordig gedwongen hun be­ het sigarenverbond van Antwerpen, het werkvolk op om in België te staan in andere Landen te gaan zoeken." waarbij ook de Geraardsbergse si­ blijven en niet te emigreren: "Er is De opsteller van deze tekst raadt de garenmakers zijn aangesloten, om tegenwoordig eene ziekte onder de kleine mensen aan twee keer na te denken leden geldelijk te steunen die naar boeren en 't werkvolk uitgebroken, en vooraleer de stap te zetten: "Onze Amerika, Londen of Duitsland wil­ wel namelijk die van te wille vertrekken Landgenoten dienen eerst na te zien of len gaan werken. De reiskosten wor­ naar Amerika3". zij elders welvarender zullen zijn. De den, onder bepaalde voorwaarden, De meeste sigarenmakers emigreren armoede in den vreemden is las tiger dan door het verbond betaald. Of Ge­ niet. De frequente retourmigratie die in het Vaderland. Men moet niet denken raardsbergse sigarenmakers hiervan we in ons onderzoek vaststellen, be­ in Amerika schatten te vergaderen "1. gebruik hebben gemaakt, hebben we vestigt dat zij niet de bedoeling heb­ og in dat kader schrijft De We rkman niet kunnen achterhalen. Zeker is ben om te emigreren maar dat zij er enkele maanden later in april 1889: dat omstreeks 1890 meerdere man­ slechts enkele jaren willen verblijven "De Belgen die vroeger niet verder gin­ nen naar Philadelphia zijn gereisd om veel geld te verdienen. Dat sluit gen alsdat zij Moeders pot hoorden ram­ om daar in de sigarennijverheid te niet uit dat een klein percentage melen, de Belgen beginnen nu ook naar gaan werken. uiteindelijk toch beslist om daar een de Nieuwe We reld te trekken "2• Van­ Zien we tussen 1890 en 1900 de lef­ nieuw leven op te bouwen en vrouw daag wijzen studies uit dat niet enkel gozers van het eerste uur de grote en kinderen laat overkomen. de lokroep van 'het beloofde land' oversteek wagen naar Boston, dan bepalend is voor migratie, maar ook zijn het ook zij die het thuisfront De beperking van bronnen de lokale situatie van dien aard moet informeren over de fantastische zijn dat mensen hierop reageren. Een mogelijkheden die daar voor het Zoals eerder aangegeven focust ons eerste voorlopig onderzoek bevestigt grijpen liggen. Het is duidelijk dat onderzoek zich op de periode 1890 dat vooral economische factoren en werkzekerheid, maar vooral het tot het uitbreken van de Eerste We­ de aanhoudende werkonzekerheid verschil in loon tussen Geraardsber­ reldoorlog. Spijtig genoeg zijn lokale in de sigarennijverheid aan de basis gen en Boston het doorslaggevende bronnen over dit onderwerp heel liggen van deze opvallende arbeids- argument is om te emigreren. Toch beperkt en indirect. In die zin dat er

1. Het Land van Aelst, Raad aan de Landverhuizers, 27 januari 1889, p. 1. 2. De Werkman, 12 april 1889, p. 4. 3. De Denderbode, Blijf in uw Land!, 29 augustus 1907, p. 1.

2014-258 GERARDIMONTIUM 3 GERAARDSBERGSE SIGARENMAKERS TREKKEN MASSAAL NA AR HET VER WYDERDE AMERIKA/

geen bronnen bestaan die de pro­ blematiek van het migreren bij de sigarenmakers belicht of de impact toelicht op het sociaaleconomische leven in Geraardsbergen in die be­ wuste periode. Deels van belang voor ons onder­ zoek zijn de rapporten van rege­ ringscommissaris Eugène Venesoen die door de Belgische regering in 1892 is aangesteld als hoofd van de "Emigration Service in Antwerp". Ve­ nesoen neemt niet enkel nota van de Belgische migranten die in 3de klasse reizen (de steering class) maar infor­ meert ook naar het waarom van hun emigratie. Wanneer hij in augustus 1896 met zijn interviews start ver­ meldt hij in zijn rapporten enkel de naam, het beroep en de bestemming van de emigrant. Vanaf 1899 worden de interviews uitgebreider opge­ nomen in zijn verslagen.4 Spijtig voor ons, reizen de sigarenmakers meestal in 2de klasse en vallen ze dus buiten zijn rapport.

Een document dat ons heel wat gegevens verschaft over de siga­ renmaker zelf is het Original Sh.ip Manifest, de passagierslijst die bij elke overtocht wordt bijgehouden. In deze lijsten worden niet enkel de passagiers vermeld maar ook hun beroep, wat hun eindbestemming is, bij wie ze onderdak zullen vinden en enkele fysische kenmerken, zoals kleur van ogen, haar enz" Deze lijs­ ten zijn digitaal omgezet zodat men 1898 (enkel) op familienaam kan zoeken5. Henri Cassiers. Affiche Red Star Line, Antwerpen - New Yo rk, Helaas is deze transcriptie zo slordig (Verzameling Vleeshuis, Antwerpen. Affiche d'Art 0. De Rycker, reproductie Uitg. Pandora) uitgevoerd dat het vinden van een familienaam of een gemeente haast

4. Zijn laatste rapport dateert van mei 1914. Na die datum gaat hij met pensioen. Wat nog bewaard is gebleven is uitgegeven door de werkgroep Emigratie onder de titel Emigranten naar Amerika. 5. http:/ /www.ellisisland.org Quli 2014). 6. Wie wil weten of zijn of haar groot- of overgrootvader ooit naar Amerika is getrokken kan het best via http:/ /www.ellisisland. org/ de scheepsmanilesten raadplegen. Wel is het zo dat het omzetten van de geschreven tekst in een raadpleegbare digitale overzichtslijst al te vaak geen garantie biedt op een correcte schrijfwijze van de familienaam of de gemeente van afkomst; bijvoorbeeld de schrijfwijze van 'Geraardsbergen'. Wie succes wil boeken moet zoeken op: Geerdardsbergen, Geeradoberger, Georandsbuge, Gerardsbagan, Garaardsberger, Geeraardobergen, Beeraardsbegen, Beerardsbergen, Gur­ aardsburgen, Geeraaresbergen, Geeraardsbey, Grannunt, Gurrartbergen, Gurvartbergen, Gecravardsbergen, Guraarisber­ gus, Gecravardsbergen, Geeriaardsbergen, Geeraardshyn, Gecinardmeyer, Geeraecsberze ... enz" Enerzijds oorspronkelijk foutief genoteerd ten gevolge van de uitspraak, anderzijds vaak fout overgetypt in de digitale overzichtslijsten. De lijsten bevatten ook informatie over uiterlijke kenmerken zoals haarkleur, kleur van ogen enz .. De veelvuldige foute interpretatie van de schrijfwijze van gemeenten en steden vinden we ook terug in de schrijfwijze van familienamen. Dat bemoeilijkt vanzelfsprekend de zoektocht. Een ander aandachtspunt is dat de echtgenote die alleen reist bijna ste ds onder de naam van haar man reist. Zo is het uitgesloten, behalve de voornaam, de naam van zijn echtgenote of moeder te kennen en dat i een belangrijke handicap voor verdere analyse.

4 GERARDIMONTIUM 2014-258 GERAARDSBERGSE SIGARENMAKERS TREKKEN MASSAAL NAAR HET VERWYDERDE AMERIKA!

een toevalstreffer is.6 Oostende de boot neemt naar South­ Een andere bron in het stadsarchief hampton om van daaruit met een zijn de lijsten die een overzicht geven andere maatschappij naar Amerika van de mensen die de stad verlaten te varen. Ook vertrek vanuit Ant­ (Départ) of zich laten inschrijven (Ar­ werpen via Glasgow naar New York rivée). Spijtig genoeg zijn deze lijsten behoort tot de mogelijkheden. niet altijd volledig of juist. Stadsge­ De tickets zijn niet goedkoop. De noten die niet de intentie hebben om schepen bieden 1 ste, 2de en 3cteklas se te emigreren laten zich vaak ook niet kajuiten (tussendek of steerage class)7. uitschrijven maar verblijven wel in In 1880 kost een ticket 3cte klasse Ant­ Amerika. Ook wie frequent over en werpen - New-York of Boston 50 fr., weer vaart vergeet al wel eens aan in 1904 125 fr .. 8 te geven dat hij terug in de stad is of Regelmatig voeren de maatschappij­ weer vertrekt. en promotie met verlaagde prijzen: "Overtochten naar alle landen en in Vandaag vertrekt weer een stoom­ alle klassen - Verminderde prijzen met boot met landverhuizers naar Ame­ stoombooten van allerbeste klas (snelheid rika ... en zekerheid)"9•

In 1872 richten de Amerikanen Om misbruik tegen te gaan mo- de Société Anonyme de Navigation gen vanaf 1890 tickets enkel nog Belge-Américaine (sANBA) op. Onder verkocht worden door erkende SANBA valt de rederij Red Star Line, agentschappen met een overheids­ oorspronkelijk opgericht voor petro­ certificaat. Deze agentschappen met leumtransport vanuit Amerika naar hoofdzetel in Antwerpen hebben in Antwerpen. Al snel ontstaat het idee verschillende steden hun onderagen­ om geen leeg schip terug te sturen ten. In de plaatselijke cafés hangen naar Amerika, maar om de schepen affiches van de Red Star Line en de in te zetten voor het vervoer van de Cunard Line. Wie naar Amerika wil talrijke Europese landverhuizers. Zo kan dat zonder 'omlading', dus recht­ wordt Antwerpen de uitvalsbasis streeks van Antwerpen naar Boston. van waaruit men vol verwachting Wellicht is er in Geraardsbergen voor naar het beloofde land stoomt met 1900 geen lokale onderagent10. De bestemming New York, Philadelphia eerste advertenties van lokale (on­ of Boston. De Red Star Line is echter der-)agenten die we terugvonden, niet de enige rederij die in het passa­ dateren van enkele jaren later. giersvervoer een lucratieve zaak ziet. Victor De Clercq, Brusselpoort, ad­ Vanuit Antwerpen zijn nog andere verteert al bijna van bij het begin rederijen actief zoals de bekende van de arbeidsmigratie in het lokale Cunard Line (via Liverpool), en de weekblad Het Verbond. Hij is ' gevol­ White Star Line (eigenaar van de Tita­ machtigd' onderagent van maritiem­ nic). Het gebeurt ook dat men vanuit agent G. Schyns voor de Red Star

7. De steeds groter wordende migratiestroom leidt in 1892 tot de oprichting van het Ellis Island Immigration Station, op Ellis Island in New York. Met de opening van het Ellis Immigration Station, wordt Amerika strenger op het toelaten van immi­ granten. Zo worden 3

2014-258 GERARDIMONTIUM 5 GERAARDSBERGSE SIGARENMAKERS TREKKEN MASSAAL NAAR 11ET VER WYDERDE AMERIKA /

Line. Een andere onderagent is Vital tige marktvraag in de rest van het verschillende externe factoren zoals De Clercq uit de Wijngaardstraat. jaar, resulteert echter in korte of de hoge prijzen van de inlandse Hij adverteert onder meer in lokale langere periodes van werkloosheid tabak. Door de prijsstijging te ver­ weekbladen als De Kleine Gazet of of verlagen van de productie. Om­ rekenen daalt ook de vraag naar de De Vaandrig en treedt op als gevol­ dat sigarenmakers per 1.000 sigaren gewone sigaren. Dat betekent niet machtigd agent voor de Red Star worden betaald en de productie dat de werkhuizen geen werk heb­ Line. Ook bij Jules De Schrijver-De afhankelijk is van de vraag, ligt hun ben14. Men werkt 10 uur per dag Clercq op de Markt nr. 39-40 kun­ weekinkomen te laag. Anderzijds maar op maandag blijven de meeste nen de Geraardsbergenaars terecht proberen de fabrikanten hun te sigarenmakerijen dicht, wat bij een om hun ticket naar Amerika of lage omzet te compenseren door normale productie niet het geval is. Canada te boeken.11 Mogelijks is de grondstofkosten te verlagen en De onregelmatigheid in de werk­ dit in samenwerking met Vital de goedkopere tabakken te gebruiken. verschaffing doet een nieuw feno­ Clercq. Wie met de Cunard Line (met Het rollen van de sigaren verloopt meen ontstaan in de nijverheid: de de turbyn stoombooten Lustiana en dan veel moeizamer en met te veel arbeidsmigratie naar Amerika. Sint­ Mauritania) wil reizen, kan boeken 'uitschot'13 waarvoor meestal niet Niklaas is het eerste centrum dat in bij winkelier Frans Malfroid in de wordt betaald. Dit zet kwaad bloed februari het ministerie van Arbeid Lessensestraat12. Malfroid werkt bij de sigarenmakers die hierdoor meldt nadeel te ondervinden van de met het algemeen kantoor Raydt & hun gemiddelde weekproductie toenemende migratie.15 Bruynseels (voorheen W. Raydt & C. niet kunnen halen, en daardoor In 1904 bevestigt ook Geraardsber­ ). Met het uitbreken van de oorlog hun weekinkomen zien verlagen. gen dat er ontslagen sigarenmakers valt elke activiteit stil. Laat men de normale productie wel naar Amerika uitwijken 16. Anderen doorgaan dan nemen de voorraden beslissen om op zelfstandige basis Van 1903 tot 1914: sociaalecono­ toe, wat niet in het belang is van de sigaren te maken. Hun sigaren zijn mische problemen bevorderen de sigarenfabrikant. Om overproductie goedkoper dan deze van de sigaren­ arbeidsmigratie tegen te gaan ontslaat de fabrikant makerijen, met als gevolg dat de fa­ een deel van zijn arbeiders met een brikanten klagen over de onterechte Wat is de oorzaak van de arbeids­ stijgende werkloosheid tot gevolg. mededinging van zelfstandige thuis­ migratie in deze periode? Was deze Komen er veel bestellingen binnen werkers.17 enkel in Geraardsbergen of ook in dan worden de werkloze sigaren­ Brugge, Sint- iklaas en Antwerpen? makers opnieuw in dienst genomen. Januari 1905. Socialistische siga­ De Geraardsbergse sigarenfabrikan­ Zodra de productie de vraag bena­ renmakers klagen bij hun vakbond ten werken bijna nog uitsluitend dert, worden ze opnieuw werkloos. over de kwaliteit van de tabak die voor de binnenlandse markt. Dat Reden genoeg dus voor de sigaren­ ze moeten verwerken. Het probleem de sector daardoor last heeft om makers om hun geluk te beproeven van werken met goedkope tabak­ de continuïteit in de productie te in het verre Amerika waar ze werk­ ken blijft aanhouden.18 De markt waarborgen bewijst het seizoens­ zekerheid kennen en bovendien een verbetert er niet op. In februari daalt gebonden karakter. De maanden hoger loon ontvangen. Verdienen ze de vraag naar sigaren verder. Een november-december zijn traditie­ in Geraardsbergen 15 fr. per 1.000 of 20-tal mensen is werkloos. Klei­ getrouw goed. De eindejaarsfeesten zo'n 40 fr. per week, dan verdienen nere bedrijven schroeven het aantal spelen hierbij vanzelfsprekend een ze in Boston gemakkelijk 20 tot 25 $ werkuren nog maar eens terug. Bij belangrijke rol. In de zomermaan­ per week. Met andere woorden vier de grotere sigarenmakerijen gaat het den wordt er dan weer veel minder tot vijf maal meer. werk voort en groeien de voorraden gerookt omdat warm weer het roken aan19. De toestand blijft slecht en van sigaren afremt. De onregelma- In 1903 krijgt men te kampen met men verwacht dat vanaf april-mei

12. Het Laatste Nieuws, 10 oktober 1909, p. 5. 13. 'Uitschot' is het gevolg van een kwaliteitsbeoordeling bij het produceren van sigaren. Slecht gevormde sigaren bijvoorbeeld worden afgekeurd. 14. Arbeidsblad, 1904, p. 149. 15. Arbeidsblad, 1904, p. 261. 16. Arbeidsblad, 1904, p. 776 en 1018. 17. Arbeidsblad, 1904, p. 1116. 18. Arbeidsblad, 1905, p. 166. 19. Arbeidsblad, 1905, p. 290. 20. Arbeidsblad, 1905, p. 432. 21. Arbeidsblad, 1905, p. 982. 22. Arbeidsblad, 1906, p. 211.

6 GERARDIMONTIUM 2014-258 Koninklijke Belgh:chc Postdi<'nst t.usschen Antwerp�n. New·York, Boston, Philadelphie. prijzen Kaarten voor doorrollen aan vormlndordo Afvaarten den Dijnsdag, Donderdag en Za­ voor terdag in corre�f..ondentie met al de steden New-York, Boston, Canada der Vereenigde Staten. S.N r·:LJ.E I>llfäST Al de stoombooten dezer lijn zijn onlangs ge­ bouwd, gekend om hunne sterkte en bezi tten Oott•oam•l 'Van den Oceaan in :; Y.t dagcti prachtige kajui ten voor passagiers en landver­ (de groo to uclhclll lot hetlcn lid omen). huizers.Op elk stóomschip bevindt zich een" kundig Sloomsoh p n van prnchtigc 1'0 rnng, Rechtstreeksche reiskaarten voor al mcubleering, Kobieucn vnn

REIZIGERS voor de VEREENIGDE STATEN & CANADA

RED STAR LINE RED. eeolge directeSTf\ VostlifR n tusschen LIN E 1lNTWE.RP'BN en N60RD•1\ME.RIK1l. eenige dirtkte Regelmatig Wetelijtsche Afvaarten rechtstreeks zonder omladia�. Postlijn vanAnt­ Al de stoombooten dezer lijn zijn met · onderzeedsche Signaal­ toestel en draadloos telegraaf uitgerust. Zij zijn gekend om hunne werpen naar de grootle en sterkte en bezitten nieuwerwP.tsche en prachtige inrichtin­ Vereenigde-Sta­ gen voor passagiers. Voor alle inlichtingen , prijzen, reiskaarten , enz. zich Ie wenden tot ten van N oord­ de Red Star Line, 22, KAMMENSTRAAT, ANTWERP EN, Amerika en Ca- of tot den gevolmachtigden agent nada. - Afvaarten den \Voensdag, Don­ v1T1\Lni! eLE.Rea. w1;NoAARosrR.GEERAARDSBERGEN derdag en Zaterdag. ! Voor alle inlichtingen,prijzen, passagie- 1 billetten enz. wendt U tot de gevolmach­ : tigde agent der Red Star Line, Vita! De Clercq, \V ijngaardstraat, Geeraardsberge n GERAARDSBERGSE SIGARENMAKERS TREKKEN MASSAAL NAAR llET VERWYDERDE AMERIKA !

ve l sigarenmakers naar Amerika zullen vertrekken20. In juli telt men opnieuw een 10-tal werklozen. Zij gaan in de koolmijnen aan de slag of treffen 'toebereidselen' om ook naar Amerika te vertrekken en zo de werkloosheid te ontvluchten. 1905 valt op zakelijk gebied tegen. Van maand tot maand vermindert de verkoop. De fabrikanten wijten dit aan de toenemende vraag naar de goedkopere sigaretten21• Geluk­ kig kent 1906 een stijgende vraag22. Toch breekt er op 27 februari een staking uit in een van de bedrijven: 23 stakers eisen een loonsverhoging. In maart vertrekken weer 36 siga­ renmakers naar Amerika23. et als vorige jaren wordt er ook in 1907 meestal maar vijf op de zes dagen gewerkt, soms minder. Dat heeft vanzelfsprekend een negatieve impact op het loon van de sigaren­ makers24. De arbeidsmigratie neemt onrustwekkende proporties aan. Bijna elke week vertrekken werk­ loze sigarenmakers naar Amerika25. Het vertrek van vele sigarenmakers doet de druk op de werkloosheid dalen, zodat de rest van het jaar tot en met januari 1908 de zaken goed lopen. Helaas duurt dit niet lang want vanaf februari zijn sommige fabrikanten opnieuw verplicht de productie te beperken. Hun omzet ligt veel te laag. In bijna alle werk­ huizen wordt het werk van de siga­ renmakers beperkt tot niet meer dan 1.500 of 2.000 sigaren per week en per sigarenmaker26• Ook augustus loopt achter in orders zodat nu ook het thuiswerk wordt beperkt27• Het aantal werklozen blijft toenemen en men telt nu een 100-tal werkloze sigarenmakers in de stad.28 Hoewel de toename van kandidaat­ Affiche Red Star Line, Antwerpen - New Yo rk, 1898 emigranten tijdens de periode 1890- {Verzameling Robert Vervoort. Affiched'Art 0. De Rycker, reproductie Uitg. Pandora) 1914 voor opvallende veranderingen in de sigarennijverheid zorgt, lijkt de

23. Arbeidsblad, 1906, p. 337. 24. Arbeidsblad, 1907, p. 938. 25. Arbeidsblad, 1907, p. 1067. 26. Arbeidsblad, 1908, p. 1004. 27. Arbeidsblad, 1908, p. 1306. 28. Arbeidsblad, 1908, p. 1531.

8 GERARDIMONTlllM ?n14-7t::R GERAARDSBERGSE SIGARENMAKERS TREKKEN MASSAAL NAAR HET VERWYDERDEAM ERIKA!

belangstelling van het stadsbestuur zijn als talrijke vakbondsleden naar De steun die de vakbond krijgt bij voor de moeilijkheden van de sector Amerika vertrekken. Ook hier ont­ stakingen (1908) en na de Eerste onbestaande. Worden aanvankelijk breken de bronnen die dit zouden Wereldoorlog van de 'rijkere' siga­ de uitschrijvingen als 'tweede ver­ kunnen staven of weerleggen. Het renmakers uit Amerika is significant blijf' genoteerd, dan vermeldt de is pas in 1912 dat dit nationaal op hoger dan van de leden in België. administratie later gewoon Boston, de agenda wordt geplaatst. Er zijn Ook 1909 is geen al te best jaar voor Chelsea of Amerika als nieuwe ons echter geen initiatieven bekend de Geraardsbergse sigarennijver­ woonplaats. De talrijke uitschrij­ die deze leegloop een halt moeten heid. In de meeste werkhuizen is vingen lijken geen belletje te doen toeroepen. Een reden is wellicht de arbeidsdag ingekort en moeten rinkelen bij het stadsbestuur en van dat hun leden zich in Boston (moe­ de thuiswerkers te vaak op hun ta­ enige bezorgdheid voor de stijgende ten) aansluiten bij de Cigarmakers' bak wachten29. Tot oktober blijft de werkloosheid in deze ooit zo bloei­ International Union nr. 97 of Boston toestand in de nijverheid bijzonder ende nijverheid is (voorlopig) niets (CMIU) en daar lidgeld betalen slecht: amper bestellingen, haast te bespeuren. waarvan een deel wordt gestort in in geen enkel werkhuis wordt nog Men zou verwachten dat de lokale de kas van de nationale socialisti­ de hele week gewerkt. Men krijgt socialistische vakbond bezorgd zou sche vakbondsorganisatie in België. te maken met een ernstige en blij-

Jaartal Aangifte van Opmerkingen vertrek naar Deze ruwe tellingen zijn een indicatie. Ve rder onderzoek moet deze getallen verfijnen. Amerika

1903 25 Hierbij zijn er acht vrouwen. Bertha Saligo reist samen met haar kinderen Jules, Edouard, Eveline en Ed mond naar haar schoonbroer Ed. Lievens, Chesterroad, 145 te Boston. 1904 46 Slechts vijf vrouwen. Alix Druwé reist als enige naar San Francisco. Alle andere reizen naar Boston. 1905 32 Zeven op de 32 uitschrijvingen zijn vrouwen. 1906 85 Elf vrouwen. iedereen reist naar Boston. Uitzondering is Jules G.H. De Wetter die naar Québec in Canada trekt. 1907 49 Hierbij acht vrouwen, allemaal met bestemming Boston. 1908 21 Drie vrouwen schrijven zich uit. Opnieuw is Boston de enige bestemming. 1909 88 67 mannen en 21 vrouwen verlaten Geraardsbergen om hun toekomstig leven in Boston verder te zetten. Hele groepen schrijven zich tegelijkertijd uit. Zo is er een groep van 19 mensen die zich op 18 en 19 mei uitschrijven met bestemming Amerika. Zeven personen op 17juli en nog eens zes op 23 juli. 1910 12 Opvallend is dat drie personen een andere bestemming hebben dan Boston. Emma Gh. Rogier vertrekt naar Viauville in Canada, Emma Pion verlaat Geraardsbergen voor Mishawaka en Louis Van Damme gaat zijn geluk beproeven in Montreal.

191 1 - Info rmatie onvolledig. 1912 72 Ook hier opnieuw uitschrijvingen voor Mishawaka (Edouard Hanskens, Louis Van Damme (opnieuw), Adrien De Vos) en Sydney (u.s.A.) (Arthur Hoebeke). 1913 99 Voor het eerst worden ook mensen uitgeschreven die zich later bedenken en toch maar in Geraardsbergen blijven zoals: Victor Cobbaert, René De Roeck, Jean Mangelinckx en Henriette De Roeck. 1914 28 Arthur Maudens en Richard De Nayer verlaten Geraardsbergen voor San Matheo. Melanie Felix vertrekt naar Canada en Alphonsus Machtelinck reist naar Swalnahen in Canada. 1915 6 De laatste uitschrijvingen dateren van 1915. Het zijn allemaal vrouwen: Marie Vercleyen, Honorine Molderez, Anna De Roeck en haar dochter, Marguerite De Clippele, Bertha en Leontine Thijs. 1916 - - Tussen 1916 en 1918 zijn er geen uitschrijvingen. 1918 1919 5 Vanaf mei volgen opnieuw enkele uitschrijvingen. Elza Roos reist naar Mishawaka, de rest naar Boston. De roep van Boston is echter voorbij. In 1920 vinden we nog een tiental uitschrijvingen. Behalve Ferdinand Van Lierde gaat iedereen naar Boston.

29. Arbeidsblad, 1909, p. 222. 30. Arbeidsblad, 1909, p. 726, 960 en 1212. 31. Arbeidsblad, 1909, p. 1332. 32. Arbeidsblad, 1909, p. 1451 .

2014·258 GERARDIMONTIUM 9 GERAARDSBERGSE SIGARENMAKERS TREKKEN MASSAAL NAAR HET VER WYDERDE AMERIKA /

vende werkloosheid zodat nog meer op de bestellingen op tijd te kunnen Met deze kom ik u eens laten we­ arbeiders naar Amerika trekken30• afwerken36• ten ... De markt is algemeen zeer zwak en Ons kent ons en het netwerk van de enige hoop is dat met de einde­ Vanaf maart 1911 vermindert de sigarenmakers doet de rest jaarsperiode de bestellingen zullen vraag weliswaar maar er is nog toenemen31• Wat gelukkig vanaf genoeg werk om de arbeiders 10 Op basis van de nog beschikbare november ook gebeurt32• uur per dag te laten werken37• De scheepsmanifesten van de Red Star Als er teveel sigarenmakers zijn, sigarenfabrikanten krijgen steeds Line krijgen we pas vanaf 1892 voor dan kan men de lonen laag houden, meer te kampen met een gebrek aan het eerst zicht op de migratie vanuit denken de sigarenfabrikanten. Een goede sigarenmakers. De vele siga­ Geraardsbergen naar Amerika. Zo simpele kwestie dus van vraag en renmakers die naar Amerika trekken zet op 6 januari 1892 de 24-jarige aanbod. Zeker een controversieel veroorzaken in sommige bedrijven Joseph Abeels, onderwijzer, in New standpunt dat aan de aandacht van een gebrek aan arbeidskrachten38• York voet op Amerikaanse bodem, het socialistische vakverbond ont­ Door het tekort aan goed opgeleide van waar hij doorreist naar Mon­ snapt. De sigarenfabrikanten zien sigarenmakers zijn de fabrikanten treal met de bedoeling zich daar te aanvankelijk dus geen problemen in verplicht meer te betalen om goede settelen. En op 26 mei volgt Carnille de migratie, integendeel. werkkrachten in dienst te nemen. Bruyneel, landbouwer, eveneens De oplossing ligt volgens hen in het 24 jaar. Hij reist samen met Henry Het voorjaar van 1910 is bijzonder opzetten van een eigen school om Schoutte, Charles Vermeersch, zijn goed. De productie draait nog op jonge vakmensen te vormen. Dat vrouw Eugenie en Theophile Van­ volle toeren om de bestellingen klinkt heel fraai maar de onderlig­ lerberghe, allen landbouwers, naar van de afgelopen maanden te kun­ gende gedachte is minder mooi. Met Detroit (Michigan). Eind 1892, op nen uitleveren33. Toch ziet men in de school wil men immers opnieuw 13 december, arriveert de 25-jarige verschillende centra vanaf mei 1910 een teveel aan sigarenmakers op de August Surdiacourt in New York. een sterke terugval van bestellingen. arbeidsmarkt krijgen om zo de lo­ Hij is vanuit Antwerpen vertrokken Niet voor Geraardsbergen. In Brus­ nen te kunnen drukken. met de s.s. Friesland. Uit Overboe­ sel vindt immers van 23 april tot 1 Al bij al is ook 1911 een goed jaar en lare waagt A. Van De Ponseele de november 1910 de Wereldtentoon­ dat zet zich door in 1912. De laatste oversteek in 1893. De Noordland legt stelling plaats (Exposition Universelle drie jaar is er niet zoveel verkocht op 7 december 1893 aan met aan et Internationale) . De Geraardsbergse als in het eerste kwartaal van 1912. boord de zesendertigjarige sigaren­ sigaren krijgen er veel aandacht en Het socialistisch Belgisch Centraal maker Joseph Van der Cammen uit kapen de grootste onderscheiding Verbond voor Tabaksbewerkers (opge­ Geraardsbergen. Hij gaat in Boston weg. Dit succes zorgt voor veel richt in 1909) moet echter vaststellen werken. De Venesoen-rapporten bestellingen. Voor een keer speelt dat in één jaar 116 vakbondsleden vermelden in februari 1903 de 15-ja­ ook het slechte weer in het voordeel naar Amerika zijn uitgeweken; rige Alfred Van Wymeersch die op van de sigarenfabrikanten. De tem­ onder hen 71 uit Geraardsbergen.39 bezoek was in Geraardsbergen en peraturen liggen vrij laag voor de Hoeveel Geraardsbergse sigarenma­ nu terugkeert naar Chelsea waar hij tijd van het jaar zodat er ook meer kers er in totaal naar Amerika zijn sinds 1892 met zijn ouders (Pierre gerookt wordt34. Voor de Geraards­ vertrokken en hoeveel er uiteindelijk Van Wymeersch-Monseur) woont41. bergse sigarenfabrikanten kan het zijn geëmigreerd, is in de huidige Pierre is sigarenmaker. Vanaf 1895 jaar niet meer stuk. Als enige centra stand van ons onderzoek moeilijk te ontstaat er een verschuiving richting genieten Antwerpen en Geraards­ zeggen. Om een eerste idee te heb­ Boston. Omstreeks 1900 besluiten bergen van de positieve gevolgen ben over het aantal uitschrijvingen ook de sigarenmakers uit Philadel­ van hun deelname.35 Sint-Niklaas, geven we in onderstaande tabel een phia om in de sigarennijverheid in Brussel, Aalst en Turnhout klagen beknopt overzicht van vermeldin­ Boston te gaan werken. Ook New over een slecht jaar. In Geraardsber­ gen die we in de lijsten "Départ" per Harnptonkomt in aanmerking. Toch gen wordt veel overgewerkt om het jaar hebben teruggevonden40. zien we de overgrote meerderheid effect van de wereldtentoonstelling werk zoeken in Boston of omgeving,

33. Arbeidsblad, 1910, p. 755. 34. Arbeidsblad, 1910, p. 1038. 35. Arbeidsblad, 1910, p. 1132, 1243, 1354 en 1528. 36. Arbeidsblad, 1911, p. 78. 37. Arbeidsblad, 1911, p. 396. 38. Arbeidsblad, 1911, p. 658. 39. http:/ /www.odis.be/pls/odis (december 2013). 40. SAGer, Lijsten van Vertrek/Sortis en AankomstArrivée voor de jaren 1903-1910.

41. Venesoen-rapporten, februari 1903, nr. 10.856.

10 GERARDIMONTIUM 2014-258 GERAARDSBERGSE SIGARENMAKERS TREKKEN MASSAAL NAAR HET VERWYDERDE AMERIKA!

Lijst New Hampton (Manchester, Hillsborough) : Geraardsbergse sigarenmakers

Naam Geboortedatum Beroep/VVerkgever

Beernaert, Cyril 18 maart 1886 Roger G. Sullivan Cigar Co Deschuytener, Gustave 15 december 1890 3J Cigar Co Cigar Factory Flamant, Victor 4juni 1884 Sigarenmaker - eigenaar Ghilain, Henry 28 januari 1883 Roger G. Sullivan Cigar Co Molderez, Victor 14 mei 1887 Roger G. Sullivan Cigar Co Vanoudenhove, Odrll 9 fe bruari 1894 Sigarenfabriek

Lijst Massachusetts: Geraardsbergse sigarenmakers

Naam Geboortedatum Leeftijd Verblijf Beroep/VVerkgever

Van Geyte, Alphons 8 december 1886 30 West M N Bassett Springfield

Collyns, Gustaff 9 april 1896 21 Malden H. Fraser & Co. De Nutte, Hubert 24 september 1886 30 Malden Waitt & Bond, Ine. Van Geyte, Remie 5 maart 1895 22 Malden H. Fraser & Co. Va n Bakel, Georges 21 september 1889 27 Medford Waitt & Bond, Ine. Blangeard, Camille 22 maart18 92 25 Medford H. Fraser & Co. Blangeard, Leon 13 december 1893 23 Medford H. Fraser & Co. Breynaert, Philogene 19 juli 1892 24 Medford Waitt & Bond, Ine. Claessens, Oscar 4 mei 1891 26 Medford H. Fraser & Co. De Meyer, Louis 26 oktober 1886 30 Medford H. Fraser & Co. Van Trimpont, Hector 6 november 1890 27 Medford H. Fraser & Co. Van Wymersch, Oscar 26 juli 1893 23 Medford Waitt & Bond, Ine. Coppez, Camille 5 augustus 1891 25 Boston Breslin & Campbell Van Wymersch, Alfred 12 maart 1888 29 Springfield M. H. Barnett Cigar Company

De Nutte, Charles 5juni 1892 25 Chelsea Waitt & Bond, Ine. De Nutte, Peter 16 september 1896 21 Chelsea Waitt & Bond, Ine. De Pauw, Victor 19 februari 1889 28 Chelsea Alles & Fisher Cigar Company De Roeck, Frank 22 februari 1895 22 Chelsea H. Fraser & Co. De Schuyteneer, Gust. 15 december 1890 26 Chelsea H. Fraser & Co. Thys, jules 10juni 1888 29 Chelsea H. Fraser & Co. Wicheler, Emiel 27 augustus 1890 26 Chelsea H. Fraser & Co. Blanchard, Victor 20 april 1895 22 South Boston H. Fraser & Co. Brown, Henri 27 januari 1887 30 South Boston H. Fraser & Co. Capiau, Victor 2juni 1889 28 South Boston H. Fraser & Co. De Block, mile 30 januari 1887 30 South Boston Waitt & Bond, Ine. De Lauw, Frank 7 augustus 1887 29 South Boston Waitt & Bond, Ine. De Nauw, Camiel 27 januari 1893 24 South Boston H. Traiser & Co. Ine. Lancke, Hector 27 november 1894 22 South Boston Waitt & Bond, Ine. Lancke, William 17 juni 1896 27 South Boston C. C. A. Cigar Co. Lievens, Edward 11 maart 1895 22 South Boston ....dealer s

Molderez, Oscar 20 april 1894 23 South Boston H. Fraser & Co. Van Oudenhove, Odilon 7 februari 1894 23 South Boston H. Fraser & Co. Spitaels, Cyriel 7 januari 1891 26 Boston C. C. A. Cigar Co. 1:1res11n & campoe11 c1gar Stevens, Victor 6 juli 1887 29 South Boston Comoanv. Ine Van Bakel, Frank 19 januari 1887 30 Boston Waitt & Bond, Ine.

2014-258 GERARDIMONTIUM 11 GERAARDSBERGSE SIGARENMAKERS TREKKEN MASSAAL NAAR HET VERWYDERDE AMERIKA !

Malden, Medford, Chelsea, enz" Boston reist en onderdak vindt bij geleid nauwer te gaan analyseren. zijn schoonbroer Charles Clement. Verder verzamelen van data, ook in Ook de 20-jarige Marie Vander Amerikaanse archieven, moet ons Het netwerk dat zich al in de jaren Cammen trekt in een eerste tijd bij kunnen helpen om dit fenomeen 1890 opbouwt, vormt dus een soort kozijn Charles in. Net als de 24-ja­ duidelijker in zijn tijd en context te sociaal kapitaal waar de sigarenma­ rige August De Schuitener.43 Het jaar plaatsen. Hoe dan ook, het is een feit kers na 1900 op kunnen rekenen om daarop vindt de 28-jarige Alphonse dat de belle époque periode voor de werk te vinden in Boston, Chelsea of Ghislain een vaste stek bij De Schui­ sigarennijverheid niet het elan heeft omgeving. Het biedt hen bovendien tener44. bezorgd dat we in andere sectoren de mogelijkheid om zonder al te zien. veel (financiële) problemen te 'emi­ Tussen 1900 en 1910 zien we slechte greren'. Vooral jonge sigarenmakers Werken in de sigarenfabrieken jaren en jaren van bijzondere groei maken hiervan gebruik. In vergelij­ voor de nijverheid. De arbeidsmi­ king met Sint-Niklaas, Antwerpen Eenmaal in Amerika vinden de Ge­ gratie heeft hierin zijn aandeel ge­ of Brussel telt Geraardsbergen wel­ raardsbergse sigarenmakers via hun had, de ene maal positief, de andere licht het grootse aantal migranten­ Amerikaans netwerk gemakkelijk maal negatief. sigarenmakers. In 1906 bijvoorbeeld, werk in de talrijke sigarenfabrieken. Hoewel we ons nu hebben gericht vinden we in de administratieve Hier opnieuw zijn de bronnen ech­ op de arbeidsmigratie van de si­ lijsten Départongeveer 87 uitschrij­ ter beperkt of ons nog niet bekend. garenmakers, beperkt de emigra­ vingen. Toch hebben we Geraardsbergse tie van Geraardsbergenaars naar Het uitbreken van de Eerste We­ sigarenmakers teruggevonden in VerwyderdeAmer ika zich zeker niet reldoorlog zorgt ervoor dat heel wat grote sigarenfabrieken als: C. C. A. tot de stad alleen. We hebben ook mannen niet kunnen terugkeren Cigar Co., Alles & Fisher Ciga Com­ namen teruggevonden van mensen naar Geraardsbergen. Dat overkomt pany, H. Traiser & Co. Ine., H. Fraser uit verschillende sectoren en uit alle Petrus Du Chau. Petrus is in 1912, & Co., Waitt & Bond, Ine., en M. H. deelgemeenten. Uiteraard zijn ze kort na de ramp met de Titanie, met Bamett Cigar Company. H. Traiser & beduidend minder talrijk. de Red Star Line naar Amerika ver­ Co. Ine. lijkt de belangrijkste werk­ trokken om geld te verdienen omdat gever te zijn voor de Geraardsbergse Een oproep: hij en zijn vrouw een 'huizeken' ge­ sigarenmakers. Van Wa itt & Bond, Va n dit geweldige avontuur en het pure kocht hadden dat ze niet meer kon­ Ine. weten we dat zij tijdens de Eer­ menselijke aspect ervan schijnt weinig den afbetalen. Hij laat in Onkerzele ste Wereldoorlog veel Geraardsber­ of niets overgebleve n te zijn. We doen zijn vrouw en vier kinderen achter. genaars heeft te werk gesteld. dan ook een dringende oproep aan ie­ Het gezin kent moeilijke tijden. Pas De ervaren sigarenmakers verdienen der die nog documenten, foto's, brieven na de oorlog komt hij terug. in de periode 1903 - 1913 in de siga­ of wat dan ook in zijn bezit heeft met Het bestaan van netwerkrelaties renfabrieken van Boston ongeveer het verzoek deze ter beschikking te wil­ die voortkomen uit verwantschap, 25$ per week. Omgerekend zou dit len stellen. We fotograferen of scannen vriendschap of afkomst wordt vijf tot zes maal meer bedragen dan deze in en hopen hierva n later gebru ik bevestigd door de rapporten van wat ze in Geraardsbergen kunnen te maken in een globaler werk over de Eugène Venesoen vermeld. Ook verdienen. Het minimumloon dat ze Geraardsbergse Amerikavaarders. de scheepslijsten vermelden bijna er verdienen is 18$ per week. altijd waar de migrant heen gaat Oirck SURDJACOURT (vrienden of familie), eenmaal als Besluit 0475 72 88 27 hij op Amerikaans grondgebied is [email protected] aangekomen. Zo zien we in 1905 Dit is een eerste oriënterend onder­ dat de 22-jarige Oscar Poulaert uit zoek naar de arbeidsmigratie van Nederboelare bij zijn kozijn Gustave Geraardsbergse sigarenmakers naar De auw in Boston intrekt42. Een Amerika. De beperktheid van lokale jaar later arriveert François Poulaert bronnen laat een meer diepgaand die bij zijn broer Oscar intrekt. Een onderzoek voorlopig niet toe. Toch ander voorbeeld betreft de 41-jarige lijkt het niet onmogelijk om de Leopold Vander Maelen die op 8 sociaaleconomische aspecten die augustus met de ss Vaderland naar tot een dergelijke migratie hebben

42. Venesoen Rapport, 1905, nr. 18.654.

43. Venesoen Rapport, 1903, ms. 12.786, 12.787 en 12.788. 44. Venesoen Rapport, 1904, nr. 14.053.

12 GERARDIMONTIUM 2014-258