Geraardsbergse sigarenmakers trekken massaal naar ''HE T VERWYDERDE AMERIKA!" Dirck SURDLACOURT Eind negentiende maar vooral begin twintigste eeuw, tot de Eerste We reldoorlog, kent Geraardsbergen een opvallend grote arbeidsmigratie naar Amerika. Honderden sigarenmakers trekken naar Boston en omgeving om daar 'grofgeld' te verdienen in de sigarennijverheid. Wa arom trekken de Geraardsbergse sigarenmakers naar het 'verwyderde' Amerika? Een eerste onderzoeksresultaat." De jaren van de 'Argentijnse koorts' migratie onder de sigarenmakers. is het ook daar niet altijd rozegeur Zo zien we de eerste vormen van ar­ en maneschijn. Zo zorgt de financi­ In een van de eerste teruggevonden beidsmigratie in de naweeën van de ele crisis in 1907, de zogeheten Panic artikelen over landverhuizers in het werkstaking van de Geraardsbergse of 1907, ervoor dat in 1908 heel wat arrondissement Aalst, wijdt het Land sigarenmakers in 1879-1880. Een stadsgenoten uit Amerika terugke­ van Aelst in januari 1889 een uitge­ twintigtal arbeiders trekt - uit on­ ren. De situatie is onduidelijk. Men breid artikel aan de opkomende mi­ genoegen met de lokale situatie - in begrijpt het hier allemaal niet. De gratiegolf naar Amerika: "Vele Belgen 1880 naar Duitsland. In 1881 beslist Aalsterse krant De Denderbode roept zijn tegenwoordig gedwongen hun be­ het sigarenverbond van Antwerpen, het werkvolk op om in België te staan in andere Landen te gaan zoeken." waarbij ook de Geraardsbergse si­ blijven en niet te emigreren: "Er is De opsteller van deze tekst raadt de garenmakers zijn aangesloten, om tegenwoordig eene ziekte onder de kleine mensen aan twee keer na te denken leden geldelijk te steunen die naar boeren en 't werkvolk uitgebroken, en vooraleer de stap te zetten: "Onze Amerika, Londen of Duitsland wil­ wel namelijk die van te wille vertrekken Landgenoten dienen eerst na te zien of len gaan werken. De reiskosten wor­ naar Amerika3". zij elders welvarender zullen zijn. De den, onder bepaalde voorwaarden, De meeste sigarenmakers emigreren armoede in den vreemden is lastiger dan door het verbond betaald. Of Ge­ niet. De frequente retourmigratie die in het Vaderland. Men moet niet denken raardsbergse sigarenmakers hiervan we in ons onderzoek vaststellen, be­ in Amerika schatten te vergaderen "1. gebruik hebben gemaakt, hebben we vestigt dat zij niet de bedoeling heb­ og in dat kader schrijft De We rkman niet kunnen achterhalen. Zeker is ben om te emigreren maar dat zij er enkele maanden later in april 1889: dat omstreeks 1890 meerdere man­ slechts enkele jaren willen verblijven "De Belgen die vroeger niet verder gin­ nen naar Philadelphia zijn gereisd om veel geld te verdienen. Dat sluit gen alsdat zij Moeders pot hoorden ram­ om daar in de sigarennijverheid te niet uit dat een klein percentage melen, de Belgen beginnen nu ook naar gaan werken. uiteindelijk toch beslist om daar een de Nieuwe We reld te trekken "2• Van­ Zien we tussen 1890 en 1900 de lef­ nieuw leven op te bouwen en vrouw daag wijzen studies uit dat niet enkel gozers van het eerste uur de grote en kinderen laat overkomen. de lokroep van 'het beloofde land' oversteek wagen naar Boston, dan bepalend is voor migratie, maar ook zijn het ook zij die het thuisfront De beperking van bronnen de lokale situatie van dien aard moet informeren over de fantastische zijn dat mensen hierop reageren. Een mogelijkheden die daar voor het Zoals eerder aangegeven focust ons eerste voorlopig onderzoek bevestigt grijpen liggen. Het is duidelijk dat onderzoek zich op de periode 1890 dat vooral economische factoren en werkzekerheid, maar vooral het tot het uitbreken van de Eerste We­ de aanhoudende werkonzekerheid verschil in loon tussen Geraardsber­ reldoorlog. Spijtig genoeg zijn lokale in de sigarennijverheid aan de basis gen en Boston het doorslaggevende bronnen over dit onderwerp heel liggen van deze opvallende arbeids- argument is om te emigreren. Toch beperkt en indirect. In die zin dat er 1. Het Land van Aelst, Raad aan de Landverhuizers, 27 januari 1889, p. 1. 2. De Werkman, 12 april 1889, p. 4. 3. De Denderbode, Blijf in uw Land!, 29 augustus 1907, p. 1. 2014-258 GERARDIMONTIUM 3 GERAARDSBERGSE SIGARENMAKERS TREKKEN MASSAAL NA AR HET VER WYDERDE AMERIKA/ geen bronnen bestaan die de pro­ blematiek van het migreren bij de sigarenmakers belicht of de impact toelicht op het sociaaleconomische leven in Geraardsbergen in die be­ wuste periode. Deels van belang voor ons onder­ zoek zijn de rapporten van rege­ ringscommissaris Eugène Venesoen die door de Belgische regering in 1892 is aangesteld als hoofd van de "Emigration Service in Antwerp". Ve­ nesoen neemt niet enkel nota van de Belgische migranten die in 3de klasse reizen (de steering class) maar infor­ meert ook naar het waarom van hun emigratie. Wanneer hij in augustus 1896 met zijn interviews start ver­ meldt hij in zijn rapporten enkel de naam, het beroep en de bestemming van de emigrant. Vanaf 1899 worden de interviews uitgebreider opge­ nomen in zijn verslagen.4 Spijtig voor ons, reizen de sigarenmakers meestal in 2de klasse en vallen ze dus buiten zijn rapport. Een document dat ons heel wat gegevens verschaft over de siga­ renmaker zelf is het Original Sh.ip Manifest, de passagierslijst die bij elke overtocht wordt bijgehouden. In deze lijsten worden niet enkel de passagiers vermeld maar ook hun beroep, wat hun eindbestemming is, bij wie ze onderdak zullen vinden en enkele fysische kenmerken, zoals kleur van ogen, haar enz" Deze lijs­ ten zijn digitaal omgezet zodat men 1898 (enkel) op familienaam kan zoeken5. Henri Cassiers. Affiche Red Star Line, Antwerpen - New Yo rk, Helaas is deze transcriptie zo slordig (Verzameling Vleeshuis, Antwerpen. Affiche d'Art 0. De Rycker, reproductie Uitg. Pandora) uitgevoerd dat het vinden van een familienaam of een gemeente haast 4. Zijn laatste rapport dateert van mei 1914. Na die datum gaat hij met pensioen. Wat nog bewaard is gebleven is uitgegeven door de werkgroep Emigratie onder de titel Emigranten naar Amerika. 5. http:/ /www.ellisisland.org Quli 2014). 6. Wie wil weten of zijn of haar groot- of overgrootvader ooit naar Amerika is getrokken kan het best via http:/ /www.ellisisland. org/ de scheepsmanilesten raadplegen. Wel is het zo dat het omzetten van de geschreven tekst in een raadpleegbare digitale overzichtslijst al te vaak geen garantie biedt op een correcte schrijfwijze van de familienaam of de gemeente van afkomst; bijvoorbeeld de schrijfwijze van 'Geraardsbergen'. Wie succes wil boeken moet zoeken op: Geerdardsbergen, Geeradoberger, Georandsbuge, Gerardsbagan, Garaardsberger, Geeraardobergen, Beeraardsbegen, Beerardsbergen, Gur­ aardsburgen, Geeraaresbergen, Geeraardsbey, Grannunt, Gurrartbergen, Gurvartbergen, Gecravardsbergen, Guraarisber­ gus, Gecravardsbergen, Geeriaardsbergen, Geeraardshyn, Gecinardmeyer, Geeraecsberze ... enz" Enerzijds oorspronkelijk foutief genoteerd ten gevolge van de uitspraak, anderzijds vaak fout overgetypt in de digitale overzichtslijsten. De lijsten bevatten ook informatie over uiterlijke kenmerken zoals haarkleur, kleur van ogen enz .. De veelvuldige foute interpretatie van de schrijfwijze van gemeenten en steden vinden we ook terug in de schrijfwijze van familienamen. Dat bemoeilijkt vanzelfsprekend de zoektocht. Een ander aandachtspunt is dat de echtgenote die alleen reist bijna ste ds onder de naam van haar man reist. Zo is het uitgesloten, behalve de voornaam, de naam van zijn echtgenote of moeder te kennen en dat i een belangrijke handicap voor verdere analyse. 4 GERARDIMONTIUM 2014-258 GERAARDSBERGSE SIGARENMAKERS TREKKEN MASSAAL NAAR HET VERWYDERDE AMERIKA! een toevalstreffer is.6 Oostende de boot neemt naar South­ Een andere bron in het stadsarchief hampton om van daaruit met een zijn de lijsten die een overzicht geven andere maatschappij naar Amerika van de mensen die de stad verlaten te varen. Ook vertrek vanuit Ant­ (Départ) of zich laten inschrijven (Ar­ werpen via Glasgow naar New York rivée). Spijtig genoeg zijn deze lijsten behoort tot de mogelijkheden. niet altijd volledig of juist. Stadsge­ De tickets zijn niet goedkoop. De noten die niet de intentie hebben om schepen bieden 1 ste, 2de en 3cteklas se te emigreren laten zich vaak ook niet kajuiten (tussendek of steerage class)7. uitschrijven maar verblijven wel in In 1880 kost een ticket 3cte klasse Ant­ Amerika. Ook wie frequent over en werpen - New-York of Boston 50 fr., weer vaart vergeet al wel eens aan in 1904 125 fr .. 8 te geven dat hij terug in de stad is of Regelmatig voeren de maatschappij­ weer vertrekt. en promotie met verlaagde prijzen: "Overtochten naar alle landen en in Vandaag vertrekt weer een stoom­ alle klassen - Verminderde prijzen met boot met landverhuizers naar Ame­ stoombooten van allerbeste klas (snelheid rika ... en zekerheid)"9• In 1872 richten de Amerikanen Om misbruik tegen te gaan mo- de Société Anonyme de Navigation gen vanaf 1890 tickets enkel nog Belge-Américaine (sANBA) op. Onder verkocht worden door erkende SANBA valt de rederij Red Star Line, agentschappen met een overheids­ oorspronkelijk opgericht voor petro­ certificaat. Deze agentschappen met leumtransport vanuit Amerika naar hoofdzetel in Antwerpen hebben in Antwerpen. Al snel ontstaat het idee verschillende steden hun onderagen­ om geen leeg schip terug te sturen ten. In de plaatselijke cafés hangen naar Amerika, maar om de schepen affiches van de Red Star Line en de in te zetten voor het vervoer van de Cunard Line. Wie naar Amerika wil talrijke Europese landverhuizers. Zo kan dat zonder 'omlading', dus recht­ wordt Antwerpen de uitvalsbasis streeks van Antwerpen naar Boston. van waaruit men vol verwachting Wellicht is er in Geraardsbergen voor naar het beloofde land stoomt met 1900 geen lokale onderagent10. De bestemming New York, Philadelphia eerste advertenties van lokale (on­ of Boston. De Red Star Line is echter der-)agenten die we terugvonden, niet de enige rederij die in het passa­ dateren van enkele jaren later. giersvervoer een lucratieve zaak ziet. Victor De Clercq, Brusselpoort, ad­ Vanuit Antwerpen zijn nog andere verteert al bijna van bij het begin rederijen actief zoals de bekende van de arbeidsmigratie in het lokale Cunard Line (via Liverpool), en de weekblad Het Verbond.