Download (4MB)

66 Literaturapolska w ríwiecie.Tom VIl doíwiadczenia jest rodzajem poglgbionej interpretacji,a nie fikcj4 literackq2s' Takie podejÓcie uwzg|gdni zarÓwno odmienn4 tradycjg genologiczn4, jak te'z strukturalistyczny charakter wspÓlczesnegq. rosyjskiego literaturoznawstwa. MAGDOLNA BALOGH W zaprezentowanym ujgciu kontrowersji klasyfikacyjnych nie bgdE budziÓ fabu- Wqgicrska Akademia Nauk laryzowane reporta2eksiqZkowe Paniuszkina bzy lpjki. w tych ksi42kach narra- wgg.y tor wystgpuje bowiem przede wszystkim w roli zbierajqcegofakty i ríwiadectwa reportera(ak Jagielski czy Králl). Trudniej bgdáE natomiastzak|asyfikowaő jako reporta2 niefikcjonalne ,,gatunki autorskie" z pogranicza literatury faktu, eseju RnpoRr AZ r oKoLIcE: lub literatury dokumentu osobistego.ByÓ mo2e warto rÓwnie2 pomyríleÓ,czy nic TRADYCJE r ZWr4ZKl lepiej byloby Ítumaczyc term,in ,,reportaz |iteracki'' nie jako literatumyj, |ecz hudoiestvennyj ('artystyczny') reportai, co mt2e okazac siq trafniejszym sformu- DwóCH PoGRANICZNYCH GATUNKóW lowaniem, bardztej zrozumialym dla.nosicieli jgzyka rosyjskiego chocoy poprzez W LITERATURZE WEGIERSKIEJ analogig z okre leniem hudoiestvennaá literatura - literatura pigkna'

..LITI]RARY RI]PoRTAGE'' IN RUSsIA AND IN PoLAND. A FtsW RDMARKS NoT oNLY ABoUT cIjNoLoGY

The author of the article compares the ways of understandingthe temt "literary reportage"in Russia KwEsrIE TERM tNoLoGtczNE: and Poland. Thc arlicle begins with an attemptto describe reportageas a genre in Soviet and Russian REPORTAZ I SOCJOGRAFIA JAKO GATUNKI NON-FICTION literary studies. It follows with the differences in the perceptionofreportage presentedin books and newspapersin Russia. Finally, the author analysesthe possibility to transferthe rreaning ofthe phrasc NA PEWN4 R6ZNICEw K1-ASYFIKA- ,.literary Na Rocz4rru CHCIAI-ABYMZWRóCIó UWAGq reportage''to the Russian literatureÍbllowing the interpretation cornmonly accepted in Po. cji gatunkÓw literatury faktu, zachodzqcqpoml}dzY literaturoznawstwem wggier- land. The argulnentsput forward relate to the works of such authors as Svetlana Alexievich, Vglery na wggrzech form niefikcjonalnych nie zahcza Panyushkin, Sergey Loiko, Yulia Yuzik and Anna Politkovskaya. skim oraz polskim, mianowicie sig do dzialu historii literatury w charakterze odrgbnego przedmiotu bada'h, lecz Keywords: Russian literature.non-fiction. r.portug". Iiterarygenre omawia jedynie w ramach twÓrczoríci pewnych autorÓw albo interpretuje z wyko- _ Dr hab. Grzegorz Czerwiríski _ adiunkt w InstytucieFilologii WschodnioslowiaÍrskiejUniwersy.tetu rzystaniemmetody studiÓw przypadku. Reporta2jako gatunek mimo 2e istnieje w Bialymstoku, literaturoznawcaod 2013 roku zwiqzany ztquczelni4. - prasy Po uzyskaniu stopnia doktora termin ,,Íepofia21iteracki'' jest jednak rozpatrywanyw kontekríciehistorii na Uniwersytecie Gdariskim (2007) pracowaI jako postdot,Íora! researcher na Uniwersytecie b qd2,ulyw aj4c bardzi ej Specjal i Stycznego okreslenia, hi storii mediÓw. w Gandawie w Belgii. W latach 2013 2016 byl kierownikiem projektu badawczego NCN ,,Literatura artykule chcialabym zaj4c sig prob|emem zwiEzków migdzy dwiema polsko-tatarska po l9l 8 roku". .lest autorem ksi42ek Po rozpadzie iwiata. O przesrrzeni W swoim arty,ylycznei faktu, ktÓre s4 w prozie Wtodzimierza odojev,skiego (20l l) oraz ,,Jam z rodu Nomat] u,,,' LitercÍura po6kt bliskimisobie forlTlailli wggierskiej literatury -t tarskq po ]9]8 roku (20l7), a tak2e wspÓlredaktorem tomu EsÍe4,1'2ngaspekty* lilera|ury polskic:h, gatunkami pogranicznymi, bo stykaj4 sig z publicystykq oraz socjologi4. owe bialoruskich i litewskic'h TaÍarrjw (od XVI do XXI w.) (20|5). Publikowal w czasopismach: ,.Russian zbli2onekonwencje to rep ortaZ oraz socj ografia. Jako 2e drugaznt'ch Literature", ,,Zeitschriftftir Slavische Philologie", ,,PamigtnikLiteracki", ,,Rocznik Komparatystycz- wedtug mojej wiedzy nie istnieje w innych kulturach jako odrqbny gafunek ny", ,,Ruch Literacki" i ,,Slavia Orientalis". Przygotowal ponadto do dnrku edycjg pisrn literackich literacki, chca najpierw podaÓ kilka aspektÓw jej deflrnicji.Socjografia na pierw- Stanisiawa Kryczy skiego pt. Wspomnienia. I/tworv poetyckie. Eseje (2014) oraz zbior Poclr ie tlp jest poniewa2 te2 zajmujesiQ 2yciem spolecznosci serca i'slamu. An!ologia nigdzvwiennego reporÍaiu prllskich TttÍarőv,,(2014)' szy rzvt oka bliska etnografii, wiejskich. ChoÓ jednak obydwie dyscypliny maj4 podobny przedmiot badawczy, nie oznaczato w 2adnym wlpadku, 2e s4 to2same. Podczas gdy etnografia opisu- jc szeroko rozumian4 kulturg powszedni4 wspÓlnot |udowych, Socjografiajest .. pokrewna innej dziedzinie wiedzy, mianowicie socjologii, ktÓra ma Pol. na ten temat: G. Czerwiriski' KonsÍrukcja narracji w lRojztnanie< Ilalerija Paniuszkina wlaéciwie to dyscyplina Belettyzac'jai obiektywizac.ja,,,slaviaOrientalis" 2018, nr 3, s.489-503. irrny cel. Jak definiuje jq znany polski socjolog Jan Szczepariski, i okolice"' 69 68 Literaturapolska w éwiecie'Tom VIl MAGDoLNABALoGH: Reporta2 sklada- badaj4ca prawidlowo ci Struktury oraz Íozwoju Spolecze stwa|' Socjografia w kontakcie z poltil4- do ich codziennych, rutynowych dzialah naleaato informacji w latach 30. byla traktowana jako praktyczna vtrona socjologii. Praktyka ta, roz- nie wizyt Szefowi poii.ii o.u" rÓ2nyrrr detektywom w celu zdobywania wini gta przez intelekfualistÓw obdarzonych utniejgtnoőci4 pisania, ptzekszta|ciLa o aktualnych zdarzeniach czy przestgpstwach' sig na Wggrzech w piSmienny gatunek przechodni czy graniczny. reprezentujqcy Na poci4tku XX wieku na Wggrzech zaczyna sig prawdziwa ekspansja reporta- cechy literatury pigknej, socjologii albo publicystyki - w zaleilnoíci od proporcji zu - gatunek ten w1piera wÓwczas inne gatunki dziennikarskie i staje sig najwa2- lub relacji migdzy tymi heterogenicznymi elemerÚtmi. niejsJym e1ementemdziennikÓw i tygodnikÓw.Trzeba tu nadmieniÓ o wptywie Josepha Niestety, muszg poprzestaÓ jedynie na opisie pierwszej, podstawowej fazy roz- dziennikarstwa amerykaírskiego' zwlaszcza pochodzEcego z Wggier woju omawianych dwÓch gatunkÓw. Jeőli chcemy usytuowaÓ te zjawiska w kon- Pulitzera oraz tzw. New Journalism. tekScie spoleczno-historycznym, mo|na powiedzieÓ, 2e sq one w)rtworami szero- W roku |925 na Wggrzech istnialo w sumie 934 ro2nych tytulőw prasowych ko rozumianej modernizacji. Ich korzenie tkwi4 w przyrípieszonym tempie urba- (wLqczajqc w to dzienniki, tygodniki oraz miesigczniki), przy czym w Budapesz- z cze- nizacji, rozwoju ekonomicznym, kszt4ltowaniu sig mieszczáiistwa miejskiego czy cie ut.a"y*ato sig ich 618. Ta ogÓlna Sumaw roku 7942 wzrosla do 13,79, wielkomiejskiego, a wraz z tym w indywidualizacji i emancypacji uciénionych go 179 pism wydawano w Budapeszcie,a 600 na prowincji, co dowodzi ekspansji warstw lub grup spolecznych, ale te2 w rozpoznaniu konieczno zreformowania owa ekspansja niosla za sob4 rő2ne kon- ci i.u,y po'uuudapeszteískiej, krajowej3. panujqcychna wsi stosunkÓw ekonomicznych i spolecznych. sekwencje.ZjednejStronyprzyczynilasigdomno2eniasensacyjnych'czasem pew- I chocia2 w procesie formowania sig wspomnianych gafunkÓw ich podstawowa tandetnych relacji, ále z drugiej - takile reporta2y stu24cych unaocznieniu orientacja tematyczna podlegala zmianie, mozna stwierdziÓ, 2e reporta1 byl pier- nych wczeSniej niedyskutowanych publicznie, zupelnie nieznanych aspektÓw - wotnie zwí7zany z urbanizacjq, z rozwojem wielkiego miasta, socjografia zarí wielkiego miasta:íwiata wielkomiejskiej ngdzy. zmodemizacj4 wsi. Trzeba jednak dodaő, 2e inicjatorami socjografii te2 by|i Jak napisal recenzent ksi4zki reporta2owej Antala Gézáné,a pt. T)l a palotákon ludzie pochodzqcy z mieszczaástwa, wy'wodz4cy sig z miejskiej inteligencji. Na te szczegó|y Zycia wielkiego miasta, |Poza pátacami): rcporta2,,oÉwietla,ujawnia ten Wggrzech przelom XIX i XX wieku to czas wyst4pieniatzw. drugiego pokolenia Ltó," p,,", dLuLszyokres pozostawaly w cieniu, ktőrych nie znaliÓmy'', i w jest reformistÓw'. Wa2ne chyba to, 2e ich podstawow4intencj4 bylo podjg- sposőb umo2liwia nam poznanie ,,Srodowiska,w ktÓrym Zyjemy,,,. cie zadania modernizacji wsi, sprawy emancypacji spolecznejchlopÓw. Ta chgÓ zapoznaníasig z dotqd nieznanymi stronami funkcjonowania wielkiego pojgcie jako gatunku Dziő reportaZu nazwy obejmuje na Wggrzech caty sztreg miasta sprawila, 2e narodzil sig na Wggrzech nowy typ dziennikatza: reporteÍ podgatunkÓw: reporta2em mo2e byÓ trie tylko sprawozdanie z ínychwydarzei', czy éledczy, ktÓry obral sobie za cel nie opisyr'vanie sensacyjnych w1padkÓw ale teZ np. relacje z podroíy. W ar|ykule omÓwig najpierw wggierskiego byl BenezQ zdarzefi, ale bycie zaanga2owanym. Przykladem takiego reportera éledczego reporta2u spolecznego, a potem mvroc7 uwagg na pewne paralele pomigdzy re- Na- Kornél Tábori (1879-|944) - wspÓlpracownik liberalnego dziennika ,,Pesti porta2amí napisanymi przez pisarzy na Wggrzech i w Polsce w |atach 30. XX czlonek redakcji), autor licznych plÓ'' [,,Dziennik Pesztenski''] (od roku 1907 wieku. W drugiej czg ci przedstawig z kolei okolicznoőci powstania socjografii ksiqZek relacjonuj4cych rÓzne fakty z 2ycia wggierskiej stolicys. Kluczowym literackiej, uwypuklajqc jej cechy podobne do reportaZu spolecznego. slowem go charakteryzuj4cymjest obiektywizm. Tábori chcial skonfrontowaÓ spolec"eÁtwo z problemami socjalnymi i stymulowaÓ poszukiwania rozwi4zaÍl kwestii. Byi zaanga1owany w proces zapoznawania czytelnikÓw z trudnq W{crERsKr REPoRTAZ sPoLEczNY tych 'htn#28 3 Zob. G, Buzinkay, Kis magyar sajtőt rténet,http://vmek.oszk.hu/03l00/03i5710315.l Wggierski reporta2 jako gatunek dziennikarski/prasowy pocz4tkowo byl zwi4- [dostgp:. l4.l 1.2018]. o olyan részleteitis, a melyek sokáig tel- zany ze sprawozdaniem z wydarzerí kryminalnych. Reporterzy pozostawali oryg.. ,,megvilágítja,nyilvánossá teszi a fóváros életének nem is tudtunk és megismertet azza| akornyezettel, a melyben 1",-é|nnk-' noáátytun uoltak,-a melyekról I riportok, Budapest: Dick.Nap Ny.' Zob. I. Szczepaíski, A szociolőgia t(irténete.A szociolögia problematikájának és mődszereinek Ttit a palotakon 1rec. A. Gé'áné,Tul a palotákon' Pesti ./bjl ó dés e' przet. G, Forintos, Z. T agányi, Budapest: Kossuth, l 973. l913],,,VasárnapiUjság''19l3,nr26,s.520.Jeéliniezaznaczonoinaczej,zawartewaÍtykulet}uma- 2 - Reformistami drugiego pokolenia naz}"wani s4 pisarze, artyÓci, naukowcy oraz politycy ' dzia|ajq- czenia s4 moje M.B. sKomél Budapeszt) (1908) oraz cy mniej wigcej od 1896 do l9l4 roku, skupieni _kaídy na swÓj sposÓb na unowoczeSnianiusto- Tábori napisal m.in. ksi42ki A bíinrjs Budapest fPrzest1pczy sunkÓw spolecznych, uformowaniu z pÓlfeudalnego kraju paístwa nowoczesnego. Zob. Z' Horváth, Abombalovagiai'Amag)aranarkistáktitkaibőtfRycerzebomby.Ztajemnicanarchistőww?gier- Maglar századfordulő. A második reÍormnemzedéktőrténete (I 896.] 9 14)' Budapest: Gondolat' l 961. skichl (1909). .|0 Literaturapolska w Ówiecie.Tom VII MAcDoLNABal,ocH: Reporta2 i okolice... 7 |

sytuacj4 warstw ni2szych i ubogich, iryjqcych na peryferiach wielkiego miasta. widaő, 2e s4 one pozowane' ich autentycznoSci nie mozna zakwestionowaÓ' po- W odrÓ2nieniu od innych yv nazwi- reporterÓw' ktorzy nEdzarzach widzieli przestgpcÓw, niewa2 autor w podpisach {o zdjgÓ wszgdzie podaje dokladne adresy oraz Tábori nie demonizowal ngdzy oraz samych tiiedak5w. ska sfotografowanychI udzio. jednoczeSnie We wstgpie do gloSnej ksi4zki Pesti élet fZycie ry Peszcief (l9l0), zatytulowa- Kornél Tábori jest przykladem dziennikarza profesjonalnego, a nym Riport ésfotográfia fReporla2 i fotogra,íial, Tábori okre la swoj4 poefykg zaanga2owanegospolecznie, wra2liwego na problemy socjalne. Swoj4 rolg okre- w taki oto sposÓb: ..Glownym.[obowi4zkiem refirtera _ pÍzryp.M.B.]jest pierw- Slal jako bycie odkrywc4' ktÓry za pomoc4 Zniuansowanych Sprawozdaí ujawnia szeístwo. I szybkoőÓ. I kompletnoéÓinformacji. (...) Reporter musi zobaczyÓ,, rÓ2nobarwnoőÓ rzeczywistoéci. Uwzglgdniaj4c tg paralelg, mozna go porÓwnaÓ zauw a2y é,,zapytaÓ,," . zpisarzamí przelomu XIX i xx stulecia oraz okresu migd4rwojennego. Pracg dziennkarzaautor Zycia w Peszcie zdecydowanie oddziela od pracy psy- chologa i socjologa, którzy dokonujq auto1isji zjawisk,.pna|izujq je. Wedtug Táboriego twÓrca reporta7y nie szuka psychologicznych, socjolo gicznych, etycz- RnponraZE PoLSKICH nych wyjaőnierí tego, co widzia|, poprzestaj4c na zapisywaniu swych obserwacji I W4GIERSKICH PISARZY - PARALELE za pomocq slowa i obrazu. Pojgcie obrazu jest tu wa2ne, poniewa2 wizualizacja odgrywala coraz wigkszq rolg w dzialalho ci Táboriego - wspőlpracowal on W pierwszej polowie XX wieku wielu pisarzy wggierskich pracowalo na etacie - z profesjonalnymi fotografami i sam bardzo ctfgtnie fotografowal. Jest autorem dziennikarzy w redakcjach dziennikÓw oraz miesigcznikÓw analogicznie do slynnego albumu zdjg pt. From the Horrors of a Country Condemned to Death. pisarzy polskich, ktőrzy (zaczynaj4c od Boleslawa Prusa, a koíczqc na Tadeuszu rÓwnie| zarabia|i na 2ycie prac4 dziennikarsk4. Reporta2e Inspection-Tour through the Misery of Budapest fZ potwornoici skazanego na Boyu-Zeleírskim) jak imieré kraju. Wyprawa inspekcyjna poprzez ngdzg Budapesztu] z roku l9207. Nie pisali dziS juZ kanoniczni twÓrcy literatury modemistycznej, Zsigmond przypadkiem publikacjg opatrzono t5rtulem angIojgzycznym. Tábori stworzyl jq MÓricz, Sándor Márai, Dezsó Kosztolányi, Frigyes Karinthy albo Lajos Nagy. jedn4 MÓricza bowiem w celu zapoznania ludzi Zachodu (őcirílej mÓwi4c: politykÓw oraz dy- Z ich dorobku warto wyrÓ2niÓ z pierwszych relacji Zsigmonda - plomatÓw zachodnich) zniezwykle trudnq syruacj4 socjalnq kraju8. (|8,79-|942), ktÓra mo2e postuzyÓ za prryIdad reporta2u socjogrcficznego utwÓr To premier Ówczesnych Wggier, Károly Huszár (sam byty dziennikarz), pod}ql otcarita (zatytulowany narwq miejscowoÓci) z roku 1910'0. Jest to Sprawozdanie w w ktÓ- decyzjg o wydaniu albumu zdjgői dokumentujqcych ngdzg w Budapeszcie. ztragicz;cgo wydarzenia na wschodzie kraju: 350 ludzi spalilo sig stodole, mÓgl wej Ó bez o wykonanie pracy poprosil osobi cie Táboriego, ktÓrego powszechnie znano ju2 rej organizowano zabawg za zantknígtymi drnviami, 2eby nikt nie prÓbuje na jako reportera zajmujqcego sig wielkomiejsk4 bied4 oraz fotografi4 dokumentaln4 uiszczenia op|aty zawstgp. MÓricz w Swoim reporta2u unle2Ó odpowieÚZ jak tyhrlowej wsi - (termin wggierski: szociofotő). Pierwszorzgdn4 intencj4 premiera bylo wzbudziÓ pytanie, moglo dojőÓ do tragedii. opisuje bezpoírednieotoczenie ktÓrych oszu- empatig Zachodu (tj. politykÓw zhajów zachodnich). Na pierwszy album socjo- bagna kolo wioski Ecsed. Wspomina praktyki ziemiarlstwa, zapomocq zarobku' Suge- foÍograftczny z|oíyto sig 16 fotografii wykonanych przez Táboriego. I chocia2 kano miejscowych chlopÓw, pozbawiaj4c ich tradycyjnej mo2liwoíci ruje, 2e mentalnoőő tychze chlopÓw, ich wyj4tkowa zjadliwoSÓ wobec innych ludzi 6 c4mnikÓw. Analizuj4c je' dochodzi do Oryg.: ,,Az elsóséga fó. Meg a gyorsaság' Meg az informáciÓ teljessége.( ..) Az rijságírÓnakme- wyksztalcila sig pod wpt5^vemrozmaitych glátÓnak kell lennie, észrevevónek, kérdezónek''. Cy1. za: E' Tomsics' Úi'agfua alruhőban. A tény- wniosku, 2e za tragedlg ponosz4 odpowiedzialnoőÓ panstwowe instytucje oraz miej- feltárő riport kezdetei Magyarországon, ,,AcIa Academiae Pedagogicae Agriensís. Sectio Scientiarum scowa adminishacja. Niekwestionowany jest dla niego fakt, 2e swoj4 rolg odegraly Medialium'' 2006' t. 33 A maglar jságírő m ltja ésjelene, s. 46. 'Zob.tamze. te2 wieloletnie braki materialne orv zaniechunie o wiaty. t WőrÓd rcportu2y autorstwa literatÓw nale2y wyodrgbniÓ Sprawozdania z podrÓ- Wegry i Polska znalazty sig w odmiennej sytuacji po pierwszej wojnie Swiatowej. polska po dfu- to kategoria giej epoce zaborÓw odzyskala niepodlegloéÓ, Wggry zaő ' po klgsce wojennej i dwÓch rewolucjach _ iry pisarzy do Zwiqzku Radzieckiego w latach 30. XX wieku. Jest z europejskiego paristwa o írednim potencjale staly sig pa stwem ma}ym, ktÓre stracilo 2/3 swojego dawnego teryorium oraz2l3 oby"wateli. W konsekwencji kraj nie mial np. odpowiednego zaopatrze- " O zaangaaowaniu reportera éwiadczy tez to, ze podj4l sig prac charytaty"wnych.Jednym z tego nia w surowce. Zauwa2alna stala sig ponadto dysproporcja miEdzy poszczegÓlnymi galEziami prze- typu przedsigwzigÓ Táboriego bylo organizowanie wyjazdÓw biednych dzieci do krajÓw zachodnioeu- mys}u, co doprowadzilo do zamgtu w funkcjonowaniu wggierskiej gospodarki' Zob. A két vitágháborti ropejskich w celach zdrowotnych. Pracowal ponadto jako manager ds. marketingu wggierskiej k z tti Maglarország gazdaságtdrténete, http:l/www.bibl.u-szeged .|tu/ha/gazdlgazdasag/index.html országos Gyermekvédo Ligának (IGajowej Ligi ochrony Dzieci). ,o [dostgp:14.11.2018]. Z.Moicz,okaritő,w: tegoz,Riportok I, Budapest:Szépirodalmi KtinyvkiadÓ, 1989. '73 BnlocH: Reporta2i okolice"' 7z Literafurapolska w ríwiecie'Tom VII M,qcoorNe ktÓrym nic prawie wczesniej nie wie- tematyczna, do ktÓrej mo2na zaIíczyÓ Mojq podrő2 do Rosji (1932) Antoniego mocQ nauki, odkrycia 2ycia chlopstwa, o RÓbert Braun i czlonkowie jego zespolu Slonimskiego, jak rÓwnie2 utwory jego kofegÓw wggierskich, poniewa2 w roku dziano. Tego typu socjografig napisali rewolucji oraz tragtcznym wstrzqsie 1934 tak2e Gyula lllyés i Lajos Nagy naqisali,swoje relacje podrÓzniczell. Jak naukowegol W iatach 20.' po k1gice dwÓch pÍacata Íozwija|asig na lamach czasopi- dobrze wiemy, byty to wyjazdy koncepcyjne, lvyreZyserowane, dlatego wielce Spowodo;anym traktatem irianoírskim' przedsigwzigcia mozna porÓwnaÓ pouczajqce jest dzi6 czytanig i porÓwnywanie repo,rtaly,przy uwzglgdnieniu sma ,,Századunk' [,,Nasze stulecie'']. owe {Ych - tzw. socjologii humani- ich szerszego kontekstu (aléto mogloby byő téinateminnej rozprawy)l2. ztworczolctq Floriana Znanieckiego reprezentanta i Amery- stycznej, autora stynnej i pionierskiej pracy pt' Chlop polski w Europie Inoy* wa2nym pionierem opracowan socjologicznych w okresie migdzywo- "". - twÓrca tzw. bukareszteriskiej Soc.ror-ocrA oRAz socJocRAFIA NA WqcnzrcH jennym jest rumuriski socjolog Dimitrie Gusti chlopstwa oraz wsils. w PIERWSZEJ POLOWIE xx szkoty socjologii, t.o.y uyí -.i'. i,'i"iutorem badania 2ycia YIEKU wsi w latach 1935_1936 zaprosil do Rumunii mlodych wggierskich badaczy gdy wladze rumuriskie Pocz4tek XX wieku to czas ustanowienia na Wggrzech socjologii jako dyscy- irazempracowali w letnim obozie badawczym do czasu, pliny - z tym te2 |4czq stg narodziny socjografii. Pőínie| w latach 20., badacze go zamkngty. " do poznania jego problemÓw orazpisarze zgrupowani wokÓl czasopi'sma,,HuszadikSzázad,, [,,Wiek Dwudzie- Zainteresáwanie 2yciem chlopstwa oraz dq2enie Srodkowej. Dowodzi sty''] usilowali opracowaÓ praktyczne regu|r'i metodologig empirycznej socjolo- bylo trendem ogÓlniejszym' obejmujqcym tereny Europy gii, ktÓra jako dziedzinawiedzy powstala w rezultacie wysilkÓw dwÓch naukow- tego-oproczwspomnianychwcze niejprzykladÓw-paralelnadoprojektuw9- Spolecznego, cÓw: Ferdinanda Tcinniesa (1855-1936) i Sebalda Rudolfa Steinmetza (|862- gi;rskich badaczy wsi inicjatywa polskiego InstlrtutuGospodarstwa wydanych nastgpnie 1940). Wedfug Steinmetza socjografia jest niczym innym niZ ,,socjologi4 empi- ítÓry oglosil konkurs. dla ctrtopow na pisanie pamigtnikÓw, rycznq',, pragn1cq,,opisaÓ, charakteryzowaÓ wszelkimi mo2liwymi instrumentami drukiemw roku 1935'o. ogÓlny stan i wszystkie stosunki danego narodu w pewnym konkretnym okresie''l3. RuchbadaniaZycíachlopstwanawsinaWggrzechbylprzedsigwzigciempod- trianorískimoraz Rozwojem socjografii kierowaty d4ilenia spoleczno-polityczne na przelomie jltymprzezpolitykÓw w celu atta|izysytuacji kraju po traktacie Inicjatywa ta zao- XIX i XX wieku. Byl to okres wyst4pienia nowego pokolenia inteligencji, spo- *y*oiuny- przez kryzys gospodarczy w latach 1929-1932. migdzy 1935 lecznych reformatorÓw, Ldórzy wkrÓtce stali sig kluczowymi postaciariÍi dwÓch *á.o*utá s"ii4 ,o"3og.ani, orych osiem tomÓw opublikowano rewolucji na Wggrzech - jesieniq roku 1918 oraz wiosn4 roku 1919. Wggierski a 1938rokiem". byla ksi42ka politolog oszkár Jászi i jego wspÓ}pracownicy zamierzali prowadziő politykg na Pierwsz4 socjografiq, która zna|azla powszechny oddZwigk, - tardi helyzet podstawach naukowych, dlatego zainicjowali opracowanie metodologii socjologii mlodego wtedy, bo zaledwie z4-|eÍÍ,LiegoZo|tána SzabÓ A |Sytu- Tard znajduje sig na pÓl. empirycznej, czyli socjografii. Ich program brzmíal nastgpuj4co: ,,musimy opra- oci, i, wsi Tarfl, opublikowana w roku 1936. Wieí przez wiele tygo- cowaÓ anatomig i fizjologig Wggier, poniewa2 dopiero na takiej podstawie mo- nocy Wggier. Autor pojechal tam i mieszkal w tym miejscu jakoíci pracy, Sytuacji 2yciowej 2emy zainicjowaÓ politykg naukow4' tzn. takq,,ktÓra nie jest utopi4, |ecz irylv4 dni' zbierajqc dane o mieszkaá, warunkach problemÓw. Tym rzeczywistoéci4''|o.Byla to pierwsza próba rozpoznania biedy spolecznej za po- chlopÓw. w.ies przedstáwiala sob4 caty laricuch spolecznych

'' 1910, nr 1_2, s. 8. Cyt. za: A. Széchenyi, Szociográfia és szociografikus Zob. G. I|lyés, oroszország [Rosja], w: tegoz, Szíves kalauz. tJtirajzok fPrzewodnik serdeczny. Tíz év,,,HuszadlkSziuad'' Dzienniki podrő2y], Budapest: Szépirodalmi KÖnyvkiadÓ, l980; L. Nagy, Tízezer kilométer Szoujeto- i ro dal omsz eml é/etIr9kopis]. r5 Gustiego byla praca mono graficzÍlaoparta na empirycznych badaniach' roszország.f tdjén |,Dziesigétysigcy kilometrow na ziemi Rosji Radzieckiej], Budapest: Interart; Szépi. Istotq metodologii 'u _ pÍzyp.M.B.] ogromne wra2enie na czytel- rodalmi KÖnyvkiadÓ, 1989. w"diug Joanny Radziewi""' -wy*u.ty [pamigtniki jak granic4. Zapisaty sig w historii literatury jako pornnik ngdzy, wyzy- l' Mam na myéli tzw' literaturg deziluzyjn4 _ od ksi4Zek Arthura KoestleÍa' popÍzez utwory André nikach zarÓwno w kraju, i za Gide,a, a2 do wggiersko-jugoslowiariskiego pisarza Ervina SinkÓ' skuiuciskumaspracuJEcychwokresiedwudziestolecia(,..)''.Por.https://rme.cbr.net.pl/in '. oryg.. ,'[A] szociográfia egy adott korban mioden eszkÖzzel leími, jellemezni igyekszik valame- dex.php/archiwu m-rmel562-siyczen-luty-nr-71/pamietnikarstwo-w-zbiorach-cbri848-pamietniki-chlo -5 -warszawa- 14. 11.20 I 8]' ly nép

razem nie b9d9 ich SzczegÓlowo opisywaő, chc4c skupiÓ sig na metodologii Mimo 2e socjografig - w ksztalcie, w jakim realizowala sig w kulturze wggier- pracy Szab

--: 76 Literaturapolska w éwiecie.Tom VII of the peasantry's emancipation. The study describes th5 Parallels between the two genÍes based on the work of the first noteworthy Hungarian joumalist-4forter, Kornél Tábori, and the activities of the sociographists of the 1930s, touching on their conneitions to literature and sociology as well. The study also discusses literary reportage, as cu|tivated by Üoth Pplish and Hungarian writers at the tum of the century and during the interwar period. In the closin! remarks; the parallels between soci- ography in Polish and world literattfi.e are pointed out (tt$ Przedmieőcie group, Neue Sachlichkeit, LEF, Novyi LEF). EMIGRACJE Keywords: reportage, sociography, literary reportage

Dr Magdo|na Ba|ogh - pracownik départamentuLiteratur Europy Srodkowej i Wschodniej w lnsty- (w) REPORTAZU tucie Literaturoznawstwa Centrum Badaí Humanistycárych Wggierskiej Akademii Nauk w Buda- peszcie. Jest autork4 m.in. ksiqzki Kitjttalan utakÖh' A katasztrofizmii irodalma KÖzép- es Kelet- -Eurőpaban |Bez wyjÍcia. Literatura katastroJizmu w Europie Srodkowej i l|,schodniejl (l993) oraz wyboru rozpraw i studiÓw kompaÍatystycznych Rabul ejtett értelmek fZniewolone umysly] (2017). Jej glÓwne zainteresowania badawcze to: historia literatury Europy Srodkowej XX wieku (zvltaszcza przelom stulecia, lata 30. i 50.), problemy metodologiczne komparatystyki, krytyka stalinizmu po t roku 1990.

t