Globalisering: Waar Blijft De Moraal? De Blijft Waar Globalisering: Went Robert Stellinga Bart Vos Christiaan Snijders A.L

POLITIEK WETENSCHAP ESSAY 1 2018

BERT UMMELEN Vijftig jaar lidmaatschap: memoires van een volhouder

Tussen vrees en hoop: de schitterende toekomst van de sociaal-democratie RUUD KOOLE

Globalisering: waar blijft

de moraal?

MET BIJDRAGEN VAN Robert Went, Bart Stellinga & Christiaan Vos

ANNEMARIEKE NIEROP Vijf jaar Van Waarde

EN VERDER Klara Boonstra & A.L. Snijders SOCIALISME & DEMOCRATIE JAARGANG 75 NUMMER 1 FEBRUARI 2018

AFBEELDING OMSLAG © ANP | AIDAN CRAWLEY 8 1 RI 20 RI UA R B FE

Eerst de burger, dan het systeem het dan burger, de Eerst 1

Vijf jaar Van Waarde Van Vijfjaar R

MME U Memoires van een volhouder een van Memoires Belastingvlucht, dat zijn wij zijn dat Belastingvlucht, De ﬁnanciële sector: van dominant naar dienstbaar naar dominant van sector: ﬁnanciële De

Bijsturen kan en gebeurt ook gebeurt en kan Bijsturen Naar de kelder de Naar Tussen vrees en hoop: de schiterende toekomst van de sociaal-democratie

Zoeken naar antwoorden naar Zoeken

NG Klara Boonstra Klara

A RG AA ISSN 0037–8135 ISSN Globalisering: waar blijft de moraal? de blijft waar Globalisering: Went Robert Stellinga Bart Vos Christiaan Snijders A.L. Annemarieke Nierop Annemarieke RuudKoole Ummelen Bert Redactioneel Column J

36 45 57 72 5 16 29 3 4 3 Redactioneel Zoeken naar antwoorden

Op 26 januari reisde Europarlementariër Paul Tang af naar het huis van U2-zanger Bono in Dublin, met onder zijn arm diens brievenbus uit Amsterdam. Een protest tegen de be- lastingconstructie met brievenbusfirma’s in Nederland waardoor Bono, net als veel andere superrijken en multinationals, nagenoeg geen belasting hoeft te betalen. Je opwerpen als pleitbezorger van de allerarmsten en dan zodanig manoeuvreren met je geld dat juist de allerarmsten daaronder lijden is hypocriet, stelt Tang. Het is precies deze terugkeer van moralisme in het debat over belastingen waar Chris tiaan Vos voor pleit in dit nummer. Zijn artikel hoort in een serie bijdragen waarin gezocht wordt naar politieke antwoorden op globalisering – een van de grootste uitdagingen van deze tijd. Bart Stellinga laat zien hoe de financiële globalisering – die de belastingvlucht mogelijk maakt waar Vos over spreekt – zich de afgelopen decennia ontwikkeld heeft, en welke hervormingen na de financiële crisis van 2007-2009 zijn doorgevoerd om deze weer in te dammen. Ook op nationaal niveau moeten we nog veel meer doen om minder afhankelijk te worden van de financiële sector, is zijn boodschap. Robert Went buigt zich over de vraag wat nationale staten kunnen doen om hun burgers beter te beschermen tegen de negatieve effecten van globalisering. Soms is het verstandig handelsverdragen niet af te sluiten, beargumenteert hij. De serie over globalisering zal een vervolg krijgen in de komende nummers. We openen dit eerste nummer van het jaar met aandacht voor de PvdA en de zoektocht naar de weg omhoog. Adviezen van drie auteurs, met oog voor lessen uit het ver- leden: Bert Ummelen na vijftig jaar partijlidmaatschap, Ruud Koole na veertig jaar WBS-werkgroep Partijpolitieke Processen en Annemarieke Nierop na vijf jaar Van Waarde.

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 4 Column

Eerst de burger, dan het systeem

Door Klara Boonstra in een regering gaan vak ministers vaak en- Directeur van de Wiardi Beckman Stichting thousiast en ambitieus aan de slag met het bouwen van systemen, onder meer door het ontwerpen van wetgeving. Op 22 november 1966 trok Ivo Samkalden, Maar het recht heeft nog een andere be- de eerste – en tevens laatste – minister van langrijke functie. Het wil ook waarborgen, Jus titie van PvdA-huize ooit, de deur van bijvoor beeld tegen al te grote overheids- zijn ministerie achter zich dicht. Dat is al macht of onverhoedse wijzigingen in het meer dan vijftig jaar geleden en hij zat er ook recht, waarop de burgers tijdig moeten kun- nog eens maar twee korte periodes, van 1956 nen anticiperen. Ook regelt het de verhoudin- tot 1958 en van 1965 tot 1966. In het licht van gen tussen de verschillende onderdelen van de huidige opleving van aandacht voor de de overheid en kan het bijvoorbeeld een rol rechtsstaat geeft dat op z’n minst te denken. spelen in de verdeling van taken tussen Rijk Denk aan de oproep van Herman Tjeenk en gemeenten. Dat soort rechtsstatelijke Willink in ons vorige nummer, over de nood- waarborgen vinden we vooral in de grondwet, zaak van een visie op wat de overheid vermag en de internationale verdragen en wetsvoor- of moet. De minister van Justitie is toch als stellen worden op het ministerie van Justitie het goed is de hoeder van de rechtsstaat, zo- tegen die meetlat gelegd. Die grondwet bevat als de minister van Financiën dat van de ge- niet alleen de klassieke grondrechten als het zonde begroting is. Natuurlijk doet hij dat verbod op discriminatie, vrijheid van vereni- samen met andere instellingen zoals het par- ging, meningsuiting en dergelijke. Hij bevat lement en adviesorganen zoals de Raad van ook de sociale grondrechten die de overheid State, maar op Justitie wordt bijvoorbeeld ge- oproepen zorg te dragen voor goede werkge- toetst hoe nieuwe wetgeving zich verhoudt legenheid, wonen, onderwijs en toegang tot tot de grondwet. het recht. Waarom heeft de PvdA deze positie niet va- Denken vanuit de grondwet begint altijd ker geclaimd? Het geloof in het recht als stu- met de burger en kijkt dan pas naar het sys- ringsinstrument is in onze kringen immers teem. Eerst garanderen dat schuldsanering groot. En natuurlijk hebben PvdA-bewinds- toegankelijk is en dan pas de deurwaarder lieden op andere ministeries veel recht tot inschakelen. Dat wil niet zeggen dat de waar- stand gebracht. Denk aan de tours de force borgvisie en een instrumentele visie op het in het arbeidsrecht van de vele ministers van recht tegengesteld zijn. Integendeel, ze zijn Sociale Zaken, de weten over volkshuisvesting complementair. En dus moeten ook sociaal- en milieu van die respectieve ministeries, democraten aan beide functies op een even- waar wel vaak sociaal-democraten zaten. wichtige manier aandacht schenken. De aandacht voor de instrumentele functie Misschien in de volgende regering toch van het recht wordt over het algemeen goed maar eens het ministerie van Justitie clai- benut. Als sociaal-democraten ziting nemen men!

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 5

Vijf jaar Van Waarde

Vijf jaar geleden presenteerde de Wiardi Beckman Stichting het project Van Waarde. De omslag in denken die hiermee plaatsvond, biedt houvast voor de toekomst van de PvdA. Maar een pasklaar recept is het niet.

ANNEMARIEKE NIEROP

Medewerker van de Wiardi Beckman Stichting; betrokken bij het WBS-onderzoek Van Waarde en Van Waarde Lokaal

Op 16 februari 2013 presenteerde toenmalig Waarde-project voortzeten. Dat is een compli- WBS-directeur Monika Sie Dhian Ho onder ment dat toekomt aan Monika Sie, die de in- grote belangstelling van de media het mani- tellectuele en politieke energie in en rond de fest Van Waarde. Een paar maanden eerder had WBS tot één krachtig project wist te bundelen. de PvdA plaatsgenomen in het kabinet-Rute II. Waar we nu alleen wel tegenaan lopen is dat Het was de tijd dat de economische crisis niet Van Waarde steeds vaker gebruikt lijkt te wor- alleen het politieke debat beheerste, maar ook den als meetlat om de ‘idealistische sociaal-de- menig huishouden in haar greep hield. In die mocraten’ te scheiden van de ‘technocratische context werd Van Waarde enthousiast ontvan- bestuurders’. Een valse tegenstelling, die als gen: naast de technische uitruil van PvdA- en we niet uitkijken de partij in tweeën splitst. VVD-wensen was er ideologisch debat. Naast Om in de toekomst constructief te kunnen de kundigheid van bestuurders was er ruimte voortbouwen op het Van Waarde-project, is voor bevlogenheid. Naast de gevoelde mach- het nodig die angel er in elk geval uit te halen. teloosheid stond de belofte van ‘samen grip Daarvoor wil ik in dit artikel een voorzet doen, krijgen op het leven’. maar ik zal beginnen met schetsen hoe Van Het lijkt lang geleden, die tijd dat Van Waar- Waarde begon en hoe het project vleugels de voor verhite avonden in afdelingen zorgde. kreeg. Soms gaat het er opeens weer veel over. In het boek van Wilco Boom bijvoorbeeld, met de Van Waarde: de aanloop wei nig opbeurende titel De neergang van de PvdA, wordt Van Waarde vaak genoemd. Lo- De titel ‘Van Waarde’ echoot de zachte kracht dewijk Asscher zegt hierin, in antwoord op de van Luceberts gedicht ‘De zeer oude zingt’.2 vraag hoe de PvdA uit de misère kan komen: Zoals veel mensen slechts één regel van dat ‘Wij zullen iedere dag zichtbaar moeten ma- gedicht kennen, zo resoneerde van Van Waarde ken dat we een herkenbare sociaal-democrati- vooral één mantra: tegen het eﬃciency-denken, sche partij zijn. “Van Waarde” is daarvoor heel tegen het technocratische denken en tegen het belangrijk.’1 amorele liberalisme. Niet iedereen was er on- Bij de Wiardi Beckman Stichting dringen verdeeld blij mee. Degenen die in Kamer en mensen er regelmatig op aan dat we het Van kabinet dagelijks armpje drukten met de VVD

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 6 Annemarieke Nierop Vijf jaar Van Waarde

en die worstelden met de beperkte mogelijkheden een eigen beleid te voeren in tijden van zware economische tegenwind, werden er vaak Meer menselijkheid in de mee om de oren geslagen – de wereld waarin politiek, en meer politiek zij verkeerden zag er immers verre van post- liberaal en post-technocratisch uit. Critici van in het leven van mensen het kabinet zagen Van Waarde soms juist als een ideologische schaamlap, die ervoor zorgde dat hun kritiek geen weerklank vond bij PvdA-bestuur en -politici. Er is binnen de Kompasgroep veel gesproken Hoewel Van Waarde werd gepresenteerd op over wat precies dat middenniveau is, tussen een politiek beladen moment, was het niet be- beginselen en beleid. En of je op zoek moet dacht om te interveniëren in de actuele poli- naar een ‘middenniveau’ of dat je moet spre- tiek van dit derde Paarse kabinet. Het onder- ken van ‘verbinding’. In het manifest Van zoek starte ook al veel eerder. In december Waarde staat het er uiteindelijk zo: 2009 bracht de Wiardi Beckman Stichting voor het eerst een groep wetenschappers en politici ‘Van Waarde’ is iets anders dan een begin- bijeen met de opdracht te komen tot een ‘ver- selprogramma of een verkiezingsprogram- bindende politieke visie die voorspelbaar ma. In beginselprogramma’s worden idea- maakt wat de PvdA gaat doen in concrete len gesteld in relatief abstracte waarden en kwesties, en die richting geeft bij het maken in verkiezingsprogramma’s in de vorm van van lastige politieke afwegingen en rechtvaar- opsommingen van plannen. Met dit mani- digingen van besluiten’.3 De kracht van de ope- fest willen we dichter op het alledaagse le- ratie was – zo was bij aanvang het idee – dat het ven schrijven dan in een beginselprogram- géén machtspolitieke interventie zou zijn. De ma. We zullen ons richten op de waarden groep, die op de WBS-burelen werd aangeduid die mensen onder druk voelen staan, die als de Kompasgroep, zou tussen 2009 en 2013 verbinden met de klassieke missie van de regelmatig samenkomen.4 sociaal-democratie, en een visie en pro- Het onderzoek moest een oplossing vinden gramma op hoofdlijnen om die waarden voor het gevoelde programmatische tekort bij te borgen. Daarmee willen we bijdragen de PvdA: het ontbreken van een verbinding tus- aan meer menselijkheid in de politiek, en sen beginselen en lopende beleidskwesties. De meer politiek in het leven van mensen.’6 PvdA ging keer op keer de politieke strijd aan met abstracte principes (solidariteit!) of juist Greep op het leven met concrete beleidsinterventies (herziening van de WAO!). Wat overheerste was de be- Van Waarde had tot doel het publieke gesprek stuurslogica. Wat ontbrak was een eigen over- tussen burgers en politici aan te jagen, en zo koepelende politieke visie, een begrijpelijke bij te dragen aan de mobilisatie van politiek verbinding tussen sociaal-democratische waar- tegenwicht op onderwerpen waar beleid en den en idealen en het dagelijks politieke hande- wetgeving tekortschoten. ‘Waar het om draait len van de PvdA. En wat ontbrak was een aan- is dat we de mensen weer die greep op het le- sprekende taal, een eigen idioom waarin dat ven geven die de sociaal-democratie aan de vo- politieke verhaal wordt verteld. Eerder had de rige generaties heeft weten te bieden’, schrijft commissie-Vreeman ook al op de lacune gewe- Monika Sie in het Van Waarde-manifest.7 zen tussen het Beginselmanifest en de concrete Hiervoor waren drie hoofdvragen geformu- verkiezingsprogramma’s, in haar analyse van leerd, die telkens opnieuw werden gesteld – de verkiezingsnederlaag van de PvdA in 2006.5 zowel aan de vele mensen die voor het project

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 Annemarieke Nierop Vijf jaar Van Waarde 7

geïnterviewd werden over hun dagelijks leven bijeenkomsten zijn gebundeld in Tegenwicht. als aan de betrokken wetenschappers: Wat is Waarom waarden ertoe doen10, dat tegelijk ver- van waarde? Hoe staat dat onder druk? Wat scheen met het manifest Van Waarde. Op dat- staat ons te doen? En er werden vier thema’s zelfde moment verscheen ook Vooruit. De ver- aangegeven waar in het bijzonder aandacht zwegen politiek van het dagelijks leven (Menno voor nodig is, omdat de sociaal-democratische Hurenkamp & Monika Sie Dhian Ho), een bun- waarden daar het meest onder druk staan: be- deling van de interviews die voor het onder- staanszekerheid, goed werk, verheffing en bin- zoek waren afgenomen. ding. Het belang van zeggenschap van men- Kort na de presentatie van Van Waarde door sen over hun eigen leven kan gezien worden de Wiardi Beckman Stichting nam het partij- als een vijfde, overkoepelend, thema. congres van de PvdA de hierop gebaseerde re- De keuze voor deze thema’s waarop de fo- solutie aan Over wat van waarde is. cus moet komen te liggen, was geïnspireerd op thema’s die van oudsher als urgent worden Vleugels gezien binnen de sociaal-democratie.8 De Kom- pasgroepleden hadden daarnaast ook lang ge- Het was voor het eerst sinds lange tijd dat het sproken over de mogelijkheid de veranderde werk van de Wiardi Beckman Stichting zoveel levensloop als thema aan te wijzen.9 Over de invloed had. Met name het verhaal van ‘goed noemer van de laatste twee thema’s (verhef- werk’ en ‘bestaanszekerheid’ vond weerklank, fing en binding) was men het overigens niet en kan nog dagelijks worden opgetekend uit meteen eens. de mond van Kamerleden, Euro parlementa- Verheffing staat natuurlijk voor het sociaal- riërs, wethouders, raadsleden en PvdA’ers in democratische streven naar emancipatie, raakt de afdelingen. aan onderwijs, maar heeft ook te maken met Op veel plaatsen in het land starten men- doorgeven aan anderen van wat het leven de sen al snel initiatieven onder de noemer Van moeite waard maakt. En iedereen heeft nog Waarde. Naast de drie Van Waarde-boeken die wel iets wat hij wil doen of bereiken in zijn le- de Wiardi Beckman Stichting publiceerde11 en ven. De term verheffing werd eigenlijk wat te de praktische vertaling daarvan in de resolutie ouderwets bevonden. ‘Binding’ – ook wel ‘ver- Over wat van waarde is, kwamen er veelsoortige binding’ – was bedoeld als een, ietwat morali- Van Waarde-discussieavonden bij afdelingen, serend, tegenwicht aan individualisering: we een door Hans Spekman geïntroduceerde Van hebben altijd elkaar nodig om onze samenle- Waarde-manier van lokale politiek bedrijven, ving vorm te geven, maar dat besef lijkt soms Van Waarde-stuurgroepen, zoals die in Fries- weg te zijn. Binding is diffuus, en kan zowel land onder leiding van Lutz Jacobi, Van Waarde- positief zijn (het samen verbeteren van de cursussen journalistiek door Jan Schuurman wijk, voor elkaar zorgen in lichte gemeen- Hess, en Van Waarde-ambassa deurs. Onder de schappen) als negatief (bijvoorbeeld in be- noemer Van Waarde kwamen ook lokale be- knotende geloofsgemeenschappen). ‘Veilig- stuurders bijeen om te discussiëren over wat heid’, ‘duurzaamheid’ en ‘integratie’ waren ‘waardeloze politiek’ was – waarbij wethou- eerst benoemd als aparte thema’s, maar wer- ders en gemeenteraadsleden aan elkaar op- den later onder ‘bestaanszekerheid’ en ‘bin- biechten op welke momenten ze beslissingen ding’ geschaard. hadden genomen vanuit ‘de logica van het be- De Kompasgroep besteedde daarnaast veel sturen’ zonder kritisch na te denken, en zich aandacht aan maatschappijanalyse en aan het voornamen het voortaan anders te gaan doen. sociaal-democratische mensbeeld: elk van de De Wiardi Beckman Stichting realiseerde leden had zijn eigen expertisegebied. Voor de zich dat wat zij had gepresenteerd nogal dif- liefhebber: veel bijdragen uit de Kompas groep- fuus uitpakte in de praktijk van lokale en

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 8 Annemarieke Nierop Vijf jaar Van Waarde

landelijke politiek. Van Waarde was tegelijk een manier van onderzoek doen, een manier van politiek bedrijven en een manier om over politiek te praten; van afstemming van al die initiatieven was geen sprake, ook inhoudelijk niet. Ondertussen starte de WBS op drie fron- ten zelf ook vervolgprojecten om te laten zien hoe Van Waarde kon worden toegepast. Het actieonderzoek Van Waarde Lokaal moest concrete adviezen opleveren voor het lokale beleid rond zorg, werk en begeleiding van kwetsbare burgers. In het project Van Waarde Internationaal zocht de WBS-staf naar aanknopingspunten voor de omgang met vluch- telingenstromen – een zoektocht die onder andere leidde langs vluchtelingenkampen in Libanon, Jordanië, Griekenland, Hongarije Denemarken en Zweden en azc’s in Haarlem en Nijmegen.12 En met het project Van Waarde Duurzaam werd in brede kring gezocht naar aanknopingspunten voor een praktische ‘rood-groene’ politiek.13

Samenwerking

Een goede samenwerking tussen Wiardi Beck- man Stichting, partijleider, partijbestuur, be- windspersonen en Kamerleden had de Van Waarde-beweging veel sterker kunnen maken. Bij gebrek daaraan gebruikten velen Van Waar- de naar eigen inzicht en voor eigen doelein- den. Erger was dat Van Waarde leek te gaan dienen als splijtzwam binnen de partij: tussen de ideologen (met ‘veren’) en de technocratische bestuurders (zonder ‘veren’). Diederik Samsom bijvoorbeeld voelde zich tegengewerkt door het project van de Wiardi Beckman Stichting.14 Van Waarde werd een meetlat voor ideologische bevlogenheid, waardoor niet alleen Sam- som maar ook al degenen die tijdens de lijst- trekkersverkiezing op hem stemden (hij kreeg 45.% van de stemmen) impliciet werd aangere- kend een ideologische onbenul te zijn. Lode- wijk Asscher heete daarentegen wel ‘Van Waarde’ te zijn, terwijl hij als vice premier WERRY CRONE WERRY natuurlijk bij uitstek verantwoordelijkheid

FOTO had gedragen voor het kabinets beleid.

Amsterdam, 16 februari 2013: Diederik Samsom tijdens de presentatie van Van Waarde. Later verklaarde Samsom zich tegengewerkt te voelen door het project. S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 Annemarieke Nierop Vijf jaar Van Waarde 9

landelijke politiek. Van Waarde was tegelijk een Van Waarde is een heel mooie methode om manier van onderzoek doen, een manier van inhoudelijk het debat met elkaar te voeren op politiek bedrijven en een manier om over poli- het scherp van de snede, maar een heel slechte tiek te praten; van afstemming van al die initia- methode om elkaar persoonlijk de maat te ne- tieven was geen sprake, ook inhoudelijk niet. men. Daarvoor zijn mensen veel te veelzijdig Ondertussen starte de WBS op drie fron- en is Van Waarde te weinig dogmatisch. Juist ten zelf ook vervolgprojecten om te laten zien de daarin gepropageerde manier van politiek hoe Van Waarde kon worden toegepast. Het bedrijven – in betrokkenheid met mensen die actieonderzoek Van Waarde Lokaal moest het betreft – paste bijvoorbeeld ook Samsom concrete adviezen opleveren voor het lokale bij tijd en wijle erg goed. Zo liep hij als Kamer- beleid rond zorg, werk en begeleiding van lid stage bij een wijkverpleegkundige en werk- kwetsbare burgers. In het project Van Waarde te hij daarvoor een dag in de week als straat- Internationaal zocht de WBS-staf naar aan- coach in Amsterdam-West. knopingspunten voor de omgang met vluch- telingenstromen – een zoektocht die onder Geen rigide formule andere leidde langs vluchtelingenkampen in Libanon, Jordanië, Griekenland, Hongarije Ingewikkeld aan Van Waarde is daarnaast dat Denemarken en Zweden en azc’s in Haarlem een verbinding tussen abstracte idealen en en Nijmegen.12 En met het project Van Waarde praktisch beleid zich niet in één formule laat Duurzaam werd in brede kring gezocht naar vangen. Ook niet met de thema’s ‘bestaansze- aanknopingspunten voor een praktische kerheid’, ‘goed werk’, ‘verheﬃng’ en ‘binding’. ‘rood-groene’ politiek.13 Het is niet zo dat deze vier thema’s hét middenniveau vormen tussen idealen en praktijk. Samenwerking Sommige mensen vaten dat wel zo op, en vragen de WBS dan om hulp bij het ‘toepassen’ Een goede samenwerking tussen Wiardi Beck- van Van Waarde. Ze zien deze thema’s als het man Stichting, partijleider, partijbestuur, be- ware als de moderne equivalenten van de oude windspersonen en Kamerleden had de Van sociaal-democratische idealen vrijheid, gelijk- Waarde-beweging veel sterker kunnen maken. heid en solidariteit. Onlogisch is dat niet, want Bij gebrek daaraan gebruikten velen Van Waar- ‘bestaanszekerheid’, ‘goed werk’, ‘verheﬃng’ de naar eigen inzicht en voor eigen doelein- en ‘binding’ zijn natuurlijk niet alleen thema’s den. Erger was dat Van Waarde leek te gaan die- maar ook waarden en idealen op zichzelf. nen als splijtzwam binnen de partij: tussen de Door op deze thema’s steeds te bevragen wat ideologen (met ‘veren’) en de technocratische van waarde is, hoe dat onder druk staat en wat bestuurders (zonder ‘veren’). Diederik Samsom er moet gebeuren kan een verbindend, actueel bijvoorbeeld voelde zich tegengewerkt door politiek verhaal worden verteld. Maar dat ver- het project van de Wiardi Beckman Stichting.14 haal luidt dus wel steeds net anders. Bestaans- Van Waarde werd een meetlat voor ideologi- zekerheid is bijvoorbeeld een thema dat men- sche bevlogenheid, waardoor niet alleen Sam- sen vaker als urgent zullen benoemen in een som maar ook al degenen die tijdens de lijst- tijd van economische crisis en groeiende werk- trekkersverkiezing op hem stemden (hij kreeg loos heid, terwijl in deze tijd meer het gebrek 45.% van de stemmen) impliciet werd aangere- aan ‘zekerheid’ in bredere zin (wonen, werk, kend een ideologische onbenul te zijn. Lode- onderwijs, het ‘samen’ in de samenleving, de wijk Asscher heete daarentegen wel ‘Van gevolgen van klimaatverandering) in het oog Waarde’ te zijn, terwijl hij als vice premier springt. WERRY CRONE WERRY natuurlijk bij uitstek verantwoordelijkheid Goed om te noemen is wellicht nog hoe Van

FOTO had gedragen voor het kabinets beleid. Waarde in elk geval niet bedoeld is: als het een-

op-een vertalen van onvrede van mensen in grootste bezuinigingsoperaties ooit tot een politieke actie (dat zou een populistische ver- goed einde probeert te brengen.’15 simpeling van de werkelijkheid zijn), als een In het Van Waarde-essay zit inderdaad geen pleidooi om terug te keren naar de verzorgings- financieel afwegingskader. Zo was het ook niet staat van de jaren vijftig (want dat zou gemak- bedoeld. Het verschafte in plaats daarvan een zuchtig denken zijn) of als een rigide checklist perspectief waarmee politici kunnen kijken: waaraan al het beleid getoetst kan worden of je vertrekt vanuit de beheersbaarheid van (want dogmatiek lost geen echte problemen de financiën, of vanuit het idee van de dromen op). die je wilt waarmaken – de kwaliteit van het leven. Wie is er tegen waarden? Van Waarde Lokaal Lastig aan ‘waarden’ is verder dat ze tamelijk ongrijpbaar zijn: je kunt er eigenlijk niet tegen Het afwegen van politieke wensen en de be- zijn. Een discussie over waarden verzandt mak- perkte financiële middelen kreeg wel meer kelijk in een wensenlijst voor meer geld voor aandacht in de concreet opgezete vervolg- alles: voor onderwijs, gesubsidieerd werk, meer projecten van de WBS, zoals Van Waarde Lokaal. politieagenten op straat en meer handen aan Het doel van dit onderzoek was met adviezen het bed. In de politieke realiteit is het altijd no- te komen voor de lokale politiek op het gebied dig maatregelen tegen elkaar af te wegen. Krijgt van zorg, de hulp aan kwetsbare burgers en de de verpleeghuiszorg er de komende jaren twee begeleiding naar werk. Dat gebeurde door tel- miljard euro bij? Dan zal dat geld elders min- kens ook naar voorbeelden te zoeken in ge- der uitgegeven moeten worden, of als extra meenten waar het tegen de stroom in wel lukte belasting moeten worden opgehaald. sociaal-democratische dromen waar te maken, of het beleid in elk geval in die richting bij te sturen. Met Van Waarde Lokaal had de Wiardi Beck- man Stichting het streven om zich ver te hou- ‘Een grote opgestoken den van de actuele politiek nadrukkelijk losge- middelvinger richting laten; dit was een actieonderzoek en bedoeld belastingbetaler’, noemde om politiek bij te sturen. Het onderzoek leun- de sterk op de inzet van een groep vrijwillige Wouter Bos Van Waarde interviewers – zo’n 130 PvdA-leden – die volgens een vaste interviewmethode verhalen uit het dagelijks leven over werk en zorg opteken- den in hun eigen buurt. ‘Een grote opgestoken middelvinger richting Luisteren naar mensen, dat kun je op talloze belastingbetaler’, noemde Wouter Bos Van manieren doen, zeker als je gebruikmaakt van Waarde daarom. Bos had samen met Monika moderne technologie. Er gelden wel een paar Sie in de commissie gezeten die het Beginsel- stringente regels. De Vlaamse socioloog Mark programma van 2005 opstelde. ‘Van Waarde Elchardus noemt drie onmisbare ingrediën- leest als een eindeloze verlanglijst maar over ten bij dat luisteren: geduld, respect en aan- wie de rekening moet betalen: geen woord. dacht. ‘Verder moet met wat wordt opgevan- […] Deze kwetsbaarheid van Van Waarde gen ook iets worden aangevangen. Het moet wreekt zich vooral nu het verhaal verschijnt worden verbonden met wetenschappelijke op het moment dat we aan een regering deel- analyse en het moet een aanknopingspunt CRONE WERRY

nemen die, mede met onze steun, een van de zijn voor beweging, voor collectieve actie, FOTO

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 Den Haag, maart 2016. Richard Kradolfer en Ahmed Abdillahi bij de presentatie van Van Waarde Lokaal in het AnnemariekeProvinciehuis Nierop Zuid-Holland. Vijf jaar Van Richard Waarde Kradolfer is een van de 260 mensen die in 2015 in dienst is gekomen bij de 11 gemeente Den Haag als straatveger. Ahmed Abdillahi combineert drie banen om rond te kunnen komen in Roterdam en vertelt over zijn zoektocht naar vast werk.

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 12 Annemarieke Nierop Vijf jaar Van Waarde

voor het afdwingen en verwezenlijken van op- omdat de gemeente Leiden aan DZB werk lossingen.’16 gunde binnen de gemeentelijke organisatie Volgens die regels had de WBS het onder- en daar marktconforme prijzen voor betaalde, zoek dan ook opgezet: interviewers werden en omdat DZB veel startende sociale onderne- geïnstrueerd en controleerden elkaar op ‘goed mingen aan zich had weten te binden, door luisteren’, de gesprekken werden zorgvuldig deze bijvoorbeeld te helpen met hun bedrijfs- uitgeschreven en door de geïnterviewden na- plan.18 gelezen, een (wisselende) groep van weten- Een ander voorbeeld dat tot inspiratie kon schappers en deskundigen kreeg het verzoek dienen, kwam uit de gemeente Den Haag, die de verzamelde verhalen te verbinden met een de garnalenpellerij terughaalde naar de stad maatschappijanalyse en met wetenschappelij- en 260 werklozen als straatveger in gemeente- ke studies en de WBS-staf zorgde voor dialoog dienst nam. Zo werd – terwijl de economische over de uitkomsten met politiek verantwoor- crisis op haar hevigst was – werk gecreëerd delijken en publiceerde de verzamelde verha- voor mensen die anders kansloos waren op len en adviezen (www.vanwaardelokaal.nl). de arbeidsmarkt. Een invulling van de Partici- Een van de onderzoeken van Van Waarde patiewet die haaks stond op die van bijvoor- Lokaal richte zich op de vraag ‘hoe willen we beeld Roterdam, waar de sociaal-democraten oud worden?’, waarbij de WBS interviews af- niet in het college zaten.19 nam met zo’n honderd 65-plussers. Dit resul- Nog een voorbeeld: in Zwolle maakte wet- teerde in negen adviezen aan lokale en lande- houder Nelleke Vedelaar de dagbesteding lijke politici.17 Veel wensen van mensen bleken voor volwassenen tot een algemene voorzie- trouwens helemaal niet om meer geld te ning, dus toegankelijk voor iedereen. Vrijwel draaien, maar om het anders organiseren alle andere Nederlandse gemeenten volgden van regelingen en voorzieningen. de bezuinigingslogica en verhoogden in deze Een ander onderzoek van Van Waarde Lo- tijd juist de drempels voor dagbesteding.20 kaal richte zich op de beschute werkplekken. Leiden, Den Haag en Zwolle laten zien dat Toen januari 2015 de sociale werkbedrijven het wel degelijk mogelijk is ideologisch gela- werden gesloten voor nieuwe instroom van den beleid te voeren in een tijd van grote be- arbeidsbeperkten, was het aan de gemeenten zuinigingsopgaven. Als de verantwoordelijk om voor de meest kwetsbare groep toch een wethouders in deze steden enkel hadden gere- of andere vorm van ‘beschut werk’ te organise- deneerd vanuit de beheerslogica van de ﬁnan- ren. Er was becijferd dat er in 2015 zo’n 1600 ciën, hadden ze als sociaal-democraten lang van deze nieuwe beschute werkplekken zou- niet zoveel bereikt. den moeten komen. Eind 2015 bleken er even- wel slechts 44 gerealiseerd te zijn. Af van de beheerslogica De Wiardi Beckman Stichting tekende de verhalen op van degenen die het betrof (ge- Het is logisch dat velen Van Waarde zagen als handicapte jongeren die van het Praktijk- een poging tegenwicht te bieden aan het be- onderwijs afkwamen, hun docenten, ouders leid dat de eigen partij in het kabinet voerde, en werkgevers), en ging ook op zoek naar de al was het maar vanwege het feit dat Van voorwaarden waaronder het gemeenten wél Waarde min of meer gelijktijdig gepresen- gelukt was beschut werk voor deze groep te teerd werd met het PvdA-VVD-kabinet. Maar organiseren. Die zoektocht kwam uit bij DZB, het project Van Waarde wordt tekortgedaan het reïntegratiebedrijf van Leiden. Dit voor- als het wordt gereduceerd tot instrument om malig sociaal werkbedrijf lukte het voldoende het kabinetsbeleid van de afgelopen vier jaar werk (ook beschut werk) te organiseren voor te bekritiseren. mensen met een arbeidsbeperking, vooral

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 Annemarieke Nierop Vijf jaar Van Waarde 13

de toekomst van de sociale werkbedrijven of over de zorg en hulp aan kwetsbare ouderen Van Waarde kan gezien door de gemeenten, of de begeleiding van langdurig werklozen, of samenleven in een worden als de eerste serieuze cultureel divers land. poging in het reine te komen Wat we dan niet moeten doen is daar een met de overheersende bijltjesdag van maken (‘William Moorlag is fout’, ‘Jeta Klijnsma was geen sociaal-demo- beheerslogica van Paars craat’ of ‘onze wethouder is een technocraat’). Dat zou unfair zijn en bovendien niets wezenlijk veranderen omdat we er met z’n allen bij waren de afgelopen jaren toen het gewraakte Als Van Waarde een paar jaar eerder (of later) beleid tot stand kwam. Maar we moeten ook was gepubliceerd – in een periode dat de PvdA niet bang zijn dat beleid bij te buigen. niet in het kabinet had gezeten – dan was de im- Laten we de mensen opzoeken die het aan- pact ervan anders geweest. Het ligt voor de gaat. In het geval van de sociale werkbedrij- hand dat het dan minder kritisch gericht zou ven dus degenen die werken voor organisa- zijn geweest op de eigen politici en het gevoer- ties als Alescon. Waar lopen zij tegenaan in de beleid, meer had gefunctioneerd als een ver- hun leven? Hoe belangrijk is het voor hen om werking van de Paarse kabineten en de erfenis betaald werk te hebben? Wat hebben ze nodig van de Derde Weg, en meer als een nieuw begin. om hun werk zo goed mogelijk te kunnen De beheerslogica van de verzorgingsstaat is doen? Hechten ze eraan zich in hun werk te vanaf Paars tamelijk overheersend geweest bin- kunnen ontwikkelen, promotie te maken? nen de PvdA. Van Waarde kan gezien worden Willen ze graag – met hulp en ondersteuning – als de eerste serieuze poging hiermee in het rei- op de reguliere arbeidsmarkt aan de slag of ne te komen en weer de kanteling te maken van liever afgeschermd in een beschute omge- ‘besturen door te beheersen’ naar ‘besturen ving? Wat is hun grote droom? vanuit de problemen en wensen van mensen’. Die verhalen moeten we spiegelen aan Die omslag maken, dat is de grote verdien- een maatschappijanalyse (de harde bezuini- ste geweest van Van Waarde, al ging het dus gingen op de zwakste groepen op de arbeids- gepaard met heel wat frictie. Ik hoop – en ver- markt het afgelopen decennium, de grote wacht – dat de PvdA verder zal gaan op de in- nadruk die tegenwoordig ligt op ‘eigen ver ant- geslagen weg van waardengedragen politiek. woordelijkheid’, de toenemende druk te pres- Hopelijk lukt het om dat vanaf nu met vereen- teren op de geﬂexibiliseerde arbeidsmarkt, de de krachten te doen. Vanuit de luwte van op- opkomst van de kennis- en diensteneconomie, positievoeren zijn de omstandigheden daar- de vlucht die digitalisering en robotisering ne- voor in elk geval beter. men) en tot politiek maken op basis van onze sociaal-democratische waarden. Natuurlijk Alescon en andere pijnpunten horen daar ook een paar ‘red lines’ bij, zoals dat sociaal-democraten nooit een cao moeten De discussie voeren vanuit de problemen en willen ontduiken. En natuurlijk moeten ook dromen van mensen en vanuit onze waarden, ﬁnanciële afwegingen worden gemaakt. en niet vanuit de logica van het besturen, zal Maar bovenal is het belangrijk een principi- ook in de toekomst bij tijd en wijle pijnlijk zijn, ele keuze te maken: vinden we dat mensen die omdat het zal botsen met door PvdA’ers ge- niet zelfstandig het minimumloon kunnen dragen beleid. Bijvoorbeeld – en dat is nodig! – verdienen, toch betaald werk moeten kunnen als binnen de partij gediscussieerd wordt over verrichten? En zo ja, hebben we daar dan vol-

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 14 Annemarieke Nierop Vijf jaar Van Waarde

doende geld voor over, niet alleen in de vorm over wat we belangrijk vinden in het leven. In van subsidies, maar ook voor de begeleiding wezen is dat niet veel anders dan wat er ge- van deze werkenden en hun werkgevers? Als beurde na de negentiende-eeuwse arbeidsen- we het daarover eens zijn, hebben we een dui- quêtes, maar dan toegepast in deze tijd en met delijk verhaal – een narratief. Dan kunnen we de bagage van een eeuw politiek bestuurlijke onze beleidskeuzes uitleggen aan de hand van ervaring. de noden van mensen, en gestoeld op onze Van Waarde is een schatkist waar de PvdA idealen (solidariteit) en waarden (goed werk, de komende jaren uit kan puten om de bewe- verheﬃng, binding). ging opnieuw kracht te geven en telkens helder te formuleren en te laten zien waar de par- Toekomst tij voor staat. Er zijn talloze manieren om erop voort te bouwen. Niet door nog meer Van De opdracht die de WBS met Van Waarde heeft Waarde-subprojecten te starten, er rigide re- geformuleerd is helder: politiek bedrijven gels uit af te leiden of elkaar langs een Van door steeds opnieuw werkelijk te luisteren Waarde-meetlat te leggen, maar door de om- naar de mensen die het aangaat, met oog voor slag in denken vast te houden en het leven van sociale en maatschappelijke ontwikkelingen mensen en onze waarden als uitgangspunt te en in verbondenheid met onze idealen. Steeds nemen in al ons handelen. strevend naar samen zeggenschap krijgen

Noten Menno Hurenkamp, Annema- 10 Menno Hurenkamp, Annema- rieke Nierop, Felix Roten- rieke Nierop & Monika Sie 1 Wilco Boom, De neergang van berg, Kees Schuyt, Monika Sie Dhian Ho, Tegenwicht. Waar- de PvdA. Prominente sociaal- Dhian Ho, Adnan Tekin, Eve- om waarden ertoe doen, Van democraten over de crisis en de lien Tonkens, Adriaan van Gennep 2013. weg omhoog, Nieuw Amster- Veldhuizen, Catherine de 11 Deze drie boeken zijn: Mo- dam, Amsterdam 2017, p. 23. Vries, Naomi Woltring. nika Sie Dhian Ho, Van Waar- 2 Er is niet meer bij weinig / 5 Commissie Vreeman, De de. Sociaal-democratie voor de noch is er minder / nog is scherven opgeveegd, 30 mei 21ste eeuw, Van Gennep 2013 onzeker wat er was / wat 2007. In het Beginselmanifest (een manifest), Menno Huren- wordt wordt willoos / eerst als van 2005 ontbraken, zo luidde kamp, Annemarieke Nierop het is is het ernst / het herin- de diagnose, maatschappij- en Monika Sie Dhian Ho, Te- nert zich heilloos / en blijft analyse en maatschappijkri- genwicht. Waarom waarden ijlings / alles van waarde is tiek, waardoor het op een ertoe doen, Van Gennep 2013 weerloos / wordt van aanraak- aantal belangrijke terreinen (een bundeling van beschou- baarheid rijk / en aan alles politieke urgentie miste. wingen van wetenschappers gelijk / als het hart van de tijd 6 Monika Sie Dhian Ho, Van en deskundigen, eerder gepu- / als het hart van de tijd Waarde. Sociaal-democratie bliceerd in S&D), Menno Hu- 3 Notulen eerste bijeenkomst voor de 21ste eeuw, Van Gen- renkamp & Monika Sie Dhian Kompasgroep, 23 december nep 2013, p. 24. Ho, Vooruit. De verzwegen 2009. 7 Ibid., p. 15. politiek van het dagelijks leven, 4 Leden van de Kompasgroep 8 Hans Boutellier omschrijft Van Gennep 2013 (interviews). waren: Lodewijk Asscher, deze thema’s mooi in het 12 Zie www.vanwaardeinternati- Frans Becker, Paul de Beer, nawoord dat hij schreef in onaal.nl; zie: Monika Sie Dhi- Hans Boutellier, Rutger Claas- Tegenwicht. Waarom Waarden an Ho, Rene Cuperus & Anne- sen, Job Cohen, Heleen de ertoe doen (red. Menno Hu- lies Pilon (red.), Over de grens. Coninck, Rene Cuperus, Wout renkamp, Annemarieke Nier- De vluchtelingencrisis als reali- Cornelissen, Mark Elchardus, op en Monika Sie). ty-test, Van Gennep 2017. Michiel Emmelkamp, Anton 9 Zie het themanummer ‘Levens- 13 Dit project vond zijn weerslag Hemerijck, Sadik Harchaoui, loop’ van S&D, S&D 2012/1-2. in: Heleen de Coninck, Menno

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 Annemarieke Nierop Vijf jaar Van Waarde 15

Hurenkamp, Lieke Melsen & 2017, p. 170. Lees ook het inter- Zeeland niet zonder meer Hans Opschoor (red.), Rood- view in dezelfde bundel met kans van slagen heeft, omdat groene politiek voor de 21ste Monika Sie, pp. 207-223. de arbeidsmarkt en economie eeuw. Duurzame waarden voor 15 Wouter Bos, ‘Alle dagen mooi daar heel anders functione- de sociaal-democratie, Van weer, op rekening van een ren. Bovendien: er bleken ook Gennep 2017. ander graag!’, S&D 2013/2, pp. schrikbarend veel gemeenten 14 Lees bijvoorbeeld het inter- 93-94. te zijn die gewoon geen zin view van Wilco Boom met 16 Mark Elchardus, nawoord bij hadden in het organiseren Diederik Samsom: ‘[…] Terwijl Vooruit. De verzwegen politiek van beschut werk, bijvoor- wij er als club vier jaar lang in van het dagelijks leven. beeld omdat ze niet geloof- geslaagd zijn werkelijk elke 17 Deze adviezen zijn neergesla- den dat de overheid werk overwinning, elke stap voor- gen in: Annemarieke Nierop, moet verschaﬀen. Daarom waarts te beleven én uit te Ouder worden in Nederland. bracht de WBS tevens het venten als een totale neder- Een Van Waarde Lokaal-onder- advies uit aan staatssecreta- laag. Aangemoedigd door zoek van de Wiardi Beckman ris Jeta Klijnsma om de orga- bijvoorbeeld Monika Sie [des- Stichting, WBS, Den Haag 2017. nisatie van beschut werk door tijds directeur van de WBS], 18 Zie: www.vanwaardelokaal. gemeenten verplicht te stel- Felix Rotenberg [de oud- nl/interview/dat-gesubsidi- len. En zo geschiedde per 1 partijvoorziter die Samsom eerde-banen-alleen-maar- januari 2016. in 2015 in Vrij Nederland dis- geld-kosten-onzin. DZB en de 19 www.vanwaardelokaal.nl/ kwaliﬁceerde als ‘bedrijfslei- manier waarop dit bedrijf interview/met-260-mensen- der van het kabinet’] en al die samen met de gemeente Lei- werden-we-dienst-genomen; anderen die in dat koor graag den beschut werk organi- www.vanwaardelokaal.nl/ meededen.’ In: Wilco Boom, seerde, werd als voorbeeld interview/we-zijn-er-niet-om- De neergang van de PvdA. gesteld aan andere gemeen- systemen-intact-te-houden Prominente sociaal-democraten, maar de WBS noteerde 20 www.vanwaardelokaal.nl/ ten over de crisis en de weg ook dat wat in Leiden kon interview/dagbesteding-als- omhoog, Nieuw Amsterdam lukken, in Oost-Groningen of algemene-voorziening

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 16

Tussen vrees en hoop: de schiterende toekomst van de sociaal-democratie

De PvdA zit in zwaar weer. De verkiezingsnederlagen van de afgelopen jaren dreunen nog door. Toch hoeft dit niet te betekenen dat de sociaal-democratie geen toekomst heeft. Die toekomst ligt in een combinatie van vrees en hoop.

RUUD KOOLE

Voorziter WBS-werkgroep Partijpolitieke Processen en hoogleraar politieke wetenschappen in Leiden

Eerst de vrees.1 Eind vorig jaar verscheen een Blom. Hoe vaak hoor je niet zeggen dat het te- aantal boeken waar je nu niet gelijk vrolijk van genwoordig niet meer vanzelfsprekend is dat wordt. Zo kwam de nieuwe Nederlandse verta- onze kinderen het beter krijgen dan wijzelf? ling van Oswald Spenglers Ondergang van het Door die bedreiging willen rijke landen hou- Avondland uit.2 Dit jaar honderd jaar geleden den wat zij hebben. Zij ‘weigeren de toe- verscheen het eerste deel van dit boek, en nu komst’, want die zit vol bedreigingen. Maar zijn beide delen opnieuw verschenen, prach- die houding botst met genoemde ontwikke- tig uitgegeven. Veel kan over dit caleidoscopi- lingen van klimaatverandering en robotise- sche, de hele wereld beschrijvende cultboek ring van de arbeid. En dat zal enorme gevol- over verschillende beschavingen worden ge- gen hebben. Volgens Blom staat niets minder zegd en dat is ook gedaan, maar een optimis- dan onze democratische en rechtsstatelijke tisch boek is het niet. De westerse cultuur zou samenleving op het spel, misschien wel volgens Spengler aan rationalisme, geldzucht onze beschaving. en massaconsumptie ten onder gaan. Nu is Philipp Blom Oswald Spengler niet, Nu is het honderd jaar later en we bestaan maar hier komen zij toch dicht bij elkaar, al nog steeds. Optimisme krijgt echter weinig ligt er honderd jaar tussen. Beiden hebben bo- kans bij lezing van het erudiete boek van de vendien gemeen dat zij forse kantekeningen Duitse historicus (met een Nederlandse moe- zeten bij het vooruitgangsgeloof van de Ver- der) Philipp Blom dat eveneens vorig najaar lichting. Het verlichtingsdenken, gebaseerd uitkwam, met als titel: Wat op het spel staat.3 op de rede, heeft velen geëmancipeerd, maar Als gevolg van de klimaatverandering en de deze liberale droom is in de loop van de tijd digitalisering van arbeid is de toekomst geen ‘gecompromiteerd’, zoals Blom zegt.4 Hoe belofte meer, maar een bedreiging, zo schrijft verlicht de vrijzinnige elite hier in Europa

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 Ruud Koole Tussen vrees en hoop: de schiterende toekomst van de sociaal-democratie 17

ook dacht te zijn, de gelijkwaardigheid van weg omhoog: Jesse Frederik, die in dezelfde mensen gold lange tijd niet voor de koloniën, periode de Den Uyl-lezing hield, zal zich er om maar eens iets te noemen. Verlichte ideeën vermoedelijk niet door hebben laten overtui- hier, suprematie en onderdrukking daar. En gen.12 Terecht kaarte Frederik de kwestie aan de gelijkwaardigheid van vrouwen was lange van mensen met een ﬁnancieel probleem die tijd een onderschoven kindje, ook bij degenen door enorme boeteverhogingen en deurwaar- die zeiden de waarden van de rechtsstaat te ders- en incassokosten door overheidsinstan- omarmen. Er waren mensen als Multatuli, Al- ties steeds verder de schuldenproblematiek leta Jacobs, Anton de Kom en Joke Smit voor worden ingeduwd. Op televisie was zoiets vo- nodig om dat aan te kaarten.5 rig najaar al aangekaart in de serie Schuldig Kritiek op de Verlichting is natuurlijk niet van omroep Human.13 Wie kreeg er geen sym- nieuw. Het begon met de Romantiek en heeft pathie voor Dennis, de langharige eigenaar later ook andere vormen aangenomen. Blom van een dierenwinkeltje in Amsterdam- noemt er vele. Natuurlijk, het verlichtingsden- Noord? Jesse Frederik in zijn mooie Den Uyl- ken heeft ook de democratische rechtsstaat lezing sprak over Sander, Anna en Germaine opgeleverd en dat is een grote verworvenheid, die wegzakten in de ‘schuldenindustrie’ die in maar het lag tegelijk aan de basis van een ‘ver- Nederland is ontstaan. Dat dit kon gebeuren absoluteerd’ marktdenken dat rijkdom con- in het moderne Nederland noemt Frederik centreert in de handen van zeer weinigen en ‘het failliet van de sociaal-democratie’ en daar- de natuur uitput.6 ‘Zo wordt de rationaliteit om heeft hij nooit PvdA gestemd. van de verlichting de rationaliteit van de Zijn anekdotisch verhaal past in een trend, markt, […] de mensenrechten worden consu- niet alleen in Nederland. Het wemelt van pu- mentenrechten […]. Zo is ook het succes van blicaties waarin de electorale achteruitgang een samenleving weer te geven in het bruto van de sociaal-democratie wordt verbonden binnenlands product. Het goede leven ligt in met het gevoel bij grote delen van de klassieke de groei van de economie.’7 Maar wat als er achterban dat zij in de steek gelaten zijn door grenzen aan de groei zijn? Stort dan ook niet de sociaal-democratie. Ook recente academi- dat goede leven in? In zijn nieuwe boek The sche studies getuigen daarvan. Why the Left Retreat of Western Liberalism, stelt ook de co- Loses is de titel van zo’n recente studie.14 Maar lumnist van The Financial Times, Edward Luce, de teneur is anders dan zo rond 1980. Toen die vraag.8 sprak de Duits-Britse liberale socioloog Ralf Voor de sociaal-democratie, net als het libe- Dahrendorf nog over het einde van de sociaal- ralisme een kind van de Verlichting, zijn der- democratie, niet omdat zij failliet was, maar gelijke sombere analyses natuurlijk niet hoop- omdat ze door haar eigen succes overbodig gevend.9 En als je dan de volgende morgen de was geworden.15 De verzorgingsstaat was het Volkskrant in de bus krijgt, die opent met de klinkende resultaat. kop ‘Ongelijkheid mondiaal richting record- De huidige studies wijzen op iets anders. niveau’,10 moet je oppassen niet in somberte Demograﬁsche en maatschappelijk ontwikke- te vervallen. lingen hebben de sociaal-democratie in een Gelukkig was daar dan een nieuw boek lastige positie gebracht. Volgens nogal wat pu- over de PvdA! Van de journalist Wilco Boom, blicaties zou zij onmogelijk nog tegelijk de be- dat vlak voor Kerst 2017 werd gepubliceerd. langen van de arbeidersklasse en die van de Het bevat negentien interviews met sociaal- middenklasse kunnen behartigen. De sociaal- democraten. Boeiend genoeg, maar het boek democratie houdt die spagaat niet langer vol. heet niets voor niets De neergang van de PvdA, En daar loopt de opkomende etnische scheids- ook al luidt de ondertitel: Prominente sociaal- lijn nog eens dwars doorheen. Tegelijk is zij in democraten over de crisis en de weg omhoog.11 De de periode van de Derde Weg te veel mee-

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 18 Ruud Koole Tussen vrees en hoop: de schiterende toekomst van de sociaal-democratie

gegaan met liberale zelfontplooiingsidealen technologische en economische ontwikkelin- van de hogere middenklasse, waardoor ‘Tante gen werden als onvermijdelijk gezien, net als Truus drie hoog achter’ zich niet meer herken- hun consequenties. Religieuze organisaties de in de sociaal-democratie. De ‘modernise- zagen er Gods hand in; fabrikanten zeiden dat ringsverliezers’ voelden zich in de steek gela- zij door internationale concurrentie niet an- ten.16 Pim Fortuyn sprak niet voor niets over ders konden dan arbeiders lage lonen te beta- de ‘verweesde samenleving’.17 len. Hogere lonen zouden tot faillissement leiden en dan zouden de arbeiders helemaal geen werk hebben.19 En dat wilde toch niemand? Ook het vroege socialisme, hoe antikapita- Het lijkt wel of de sociaal- listisch ook, leek zich lange tijd neer te leggen democratie nu haar bij het onvermijdelijke. Het beriep zich daar- 1672-moment beleeft bij op Karl Marx, die in hetzelfde jaar dat Thor- becke zijn grondwet opstelde in Europa een spook zag ronddolen: het spook van het com- munisme. Het lot van de arbeiders zou beter worden, maar pas nadat het kapitalisme door Het lijkt wel of de sociaal-democratie nu haar voortdurende kapitaalaccumulatie zijn eind- ‘1672-moment’ beleeft. Volgens vele commen- stadium had bereikt, de rijkdom in handen taren is zij als beweging reddeloos, is haar lei- van een kleine groep superrijken zou zijn ge- ding radeloos, die haar achterban vaak weer komen, de middengroepen onvermijdelijk redeloos vindt. En toch gloort er hoop! Maar zouden zijn geproletariseerd, en de steeds alvorens daarop in te gaan, eerst een kleine grotere massa van proletariërs niets meer te excursie terug in de tijd. verliezen zou hebben dan haar ketenen.20 Dan zou de revolutie uitbreken, zouden alle Historische lessen productiemiddelen in handen van de gemeenschap worden gebracht en zou een klasseloze We schrijven de tweede helft van de negentien- socialistische heilstaat ontstaan. Dit revolutio- de eeuw. Dankzij technologische vooruitgang nair marxisme mocht dan een schiterende vindt de Industriële Revolutie plaats, maar toekomst voor de arbeidersklasse schetsen, deze brengt ook diepe sociale ellende. De libe- maar wel op de lange termijn na eerst een raal Thorbecke nam dat probleem waar, maar periode van nog grotere ellende. zag geen oplossing. Hij omarmde de vooruit- Tegen dit determinisme in het denken gang, vernieuwde met zijn grondwet van 1848 kwam aan eind negentiende eeuw verzet. het Nederlandse politieke bestel op een beslis- Mensen die zich tegen de algemene opinie in sende manier, maar stond met lege handen te- niet neerlegden bij onvermijdelijk geachte ont- genover de dissonant van wat de ‘sociale kwes- wikkelingen. Die de strijd aangingen en tegen- tie’ is gaan heten. ‘Wie vindt den toon waarin macht probeerden te organiseren. Bijvoorbeeld deze dissonant zich oplost?’ vroeg hij zich door eigen inkoopcoöperaties en later ook wo- enigszins vertwijfeld af.18 ningcorporaties op te richten. Door vakorgani- Diepe sociale ellende leidde tot massale le- saties in het leven te roepen. Door ‘onderlinge’ thargie en drankgebruik. Het leek onafwend- verzekeringen in te richten. En door te probe- baar. Natuurlijk: er werden pogingen onder- ren via wetgeving de ellende te bestrijden. nomen om het drankmisbruik tegen te gaan Sociaal-liberalen, sociaal bewogen christenen en om via de charitas het leed van de ergste en hervormingsgezinde socialisten. armoede te verzachten. Maar de structurele De laatste groep vocht rond 1900 in eigen

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 Ruud Koole Tussen vrees en hoop: de schiterende toekomst van de sociaal-democratie 19

gelederen een strijd uit met revolutionaire maar getemd zou worden door ingrijpen van de marxisten. Zij herkenden het gevaar van kapi- staat. Niet de afschaﬃng van het kapita lisme, taalaccumulatie als strijdig met de belangen maar de ‘breideling’, het inperken van het kapi- van de werkende klasse, maar achten die niet talisme, was het doel. onvermijdelijk. Van deze reformisten was de Duitse sociaal-democraat Eduard Bernstein de grote voorman. Bernstein achte het kapitalisme niet onverenigbaar met sociale hervormingen. 21 Hij verwierp de socialistische heils- De verzwakte positie van de leer van de revolutionair marxisten, verving SPD in de jaren dertig maakte het concept van ‘revolutie’ door dat van ‘evolu- tie’, achte de proletarisering van de midden- het mogelijk dat het nazisme groepen niet onvermijdelijk, pleite voor een zoveel aanhang kon voortdurende democratisering van staat en verwerven samenleving en daarmee voor het gebruik- maken in plaats van afwijzen van de staat.22 Hij verving, zou je kunnen zeggen, ‘socialisme’ door ‘sociaal-democratie’.23 Als een van de eerste sociaal-democraten be- Bernsteins ideeën werden destijds fel bestre- schouwde Bernstein de democratische rechts- den in zijn eigen SPD en in de internationale staat als doel en middel tegelijk. Om een sociaal organisatie van sociaal-democratische partij- rechtvaardige samenleving te krijgen waren en. In beide verloor hij het pleit. Zijn tegen- democratie en gelijke rechten voor ieder nood- strevers, de revolutionair marxisten onder lei- zakelijk. Maar hij ging verder dan de liberalen, ding van Karl Kautsky, moesten niets hebben die vonden dat de democratie beperkt moest van zijn revisie van Marx’ ideeën. Zij hielden blijven tot een liefst zo klein mogelijke over- vast aan het deterministisch marxistisch dog- heid. Bernstein wilde het bereik van de liberale ma dat een socialistische heilstaat beloofde. democratie juist uitbreiden, om haar toekomst Dat heeft de SPD sterk verzwakt. Toen in 1929 veilig te stellen. Want een democratische rechts- de beurskrach plaatsvond stond zij met lege staat kan niet stabiel zijn wanneer de maat- handen om de economische crisis te bestrij- schappelijke ongelijkheid te groot is en sociale den. Volgens verschillende auteurs maakte die rechtvaardigheid te zeer ontbreekt. Tegen uit- verzwakte positie van de SPD het mogelijk dat wassen van het kapitalisme moest dan ook ac- het nazisme zoveel aanhang kon verwerven.24 tief worden gestreden op basis van normatieve Als die redenering klopt, toont dat aan hoe- ideeën van sociale rechtvaardigheid en in de zeer een sterke, reformistische sociaal-demo- vorm van concrete maatregelen. Daar was poli- cratie nodig is voor het voortbestaan van de tieke en maatschappelijke machtsvorming democratische rechtsstaat.25 voor nodig. Het sluiten van compromissen In Nederland liep het anders. Daar verlie- hoorde daarbij, maar niet tegen elk prijs en ten de revolutionaire marxisten al in 1909 de moest altijd verdedigbaar zijn als een stap in SDAP.26 Het reformisme in de sociaal-demo- sociale richting. Tegenhangen tegen het libera- cratie werd de hoofdstroom. Dat ging overi- lisme van de bourgeois was een voortdurende gens niet zonder de nodige discussie, maar noodzaak, maar dat betekende niet per se dat stelde de SDAP wel in staat in de jaren dertig alle productiemiddelen aan een centrale staat de nationale staat te accepteren als het kader moesten worden onderworpen. Dat zou niet al- voor concrete politieke actie. De bestrijding leen de eigen verantwoordelijkheid ondermij- van de economische crisis werd voorgesteld in nen, het was ook niet nodig, mits de markt een Plan van de Arbeid, opgesteld door onder

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 20 Ruud Koole Tussen vrees en hoop: de schiterende toekomst van de sociaal-democratie

anderen de latere Nobelprijswinnaar Jan Tin- voor nieuwe maatschappelijke ontwikke- bergen en Hein Vos. De kern ervan was: zorgen lingen. voor bestaanszekerheid en een behoorlijk le- ► Les 2. Blijf wel steeds tegenhangen: onge- venspeil. Zij bouwden voort op de ideeën van wenste uitkomsten van ontwikkelingen in de Britse econoom Keynes. het kapitalistische systeem moeten worden Na de Tweede Wereldoorlog zou dat gedach- tegengegaan, zoals de ondermijning van de tegoed een belangrijke rol spelen bij de op- collectieve sociale basis die noodzakelijk is bouw van de verzorgingsstaat, ook in Neder- voor een stabiele democratische rechts- land. Net als in andere westerse landen werd staat. Dit ideologisch debat moet gevoerd de noodzaak gevoeld van een compromis tus- blijven worden. sen kapitaal en arbeid. Bernstein kreeg alsnog ► Les 3. Maak concrete plannen: formuleer op gelijk: een stabiele democratie kan niet zon- basis van het normatieve uitgangspunt van der een stevige sociale basis. De PvdA zete dat sociale rechtvaardigheid binnen een demo- nog eens duidelijk uiteen in het dikke rapport cratische rechtsstaat concrete plannen die uit 1951 De weg naar vrijheid, dat voortbouwde de bestaanszekerheid bevorderen. op het Plan van de Arbeid. Bestaans zekerheid stond hierin centraal, maar uit druk kelijk als Deze lessen dienen als achtergrond voor een middel om te komen tot een ‘gemeenschap schets van de toekomst van de sociaal-demo- van vrije mensen’. cratie. De titel gaf al aan dat het de tegenhanger wilde zijn van The Road to Serfdom uit 1944 van Hoop Friedrich Hayek.27 Hayek was de opponent van Keynes en pleite voor zo min mogelijk ingrij- Sinds de jaren zeventig heeft de wereld niet pen van de staat in het economisch leven; hij stilgestaan. Oliecrises, economische conjunc- zou de godfather van het neoliberalisme wor- tuur met pieken en dalen. Bezuinigingen op den. De weg naar vrijheid stelde nu juist dat de voorzieningen van de verzorgingsstaat, mi- een geordende samenleving met collectieve gratie, electorale instabiliteit. De val de Muur. voorzieningen nodig was om ‘menselijke ont- De uitbreiding van de Europese Unie. De digi- plooiing’ binnen een ‘waarlijke gemeenschap’ tale revolutie. De opwarming van de aarde. Te mogelijk te maken.28 veel om op te noemen. Wat duidelijk is: links De verzorgingsstaat werd open uitge- heeft sinds de jaren zeventig het initiatief ver- bouwd. De PvdA deed dit samen en soms in loren in het publieke debat. Dat leidt tot een concurrentie met anderen, vooral de KVP. De aantal vaststellingen met betrekking tot de electorale strijd om de katholieke arbeiders sociaal-democratie. Daarin probeer ik die zorgde voor een ‘opwaartse rivaliteit’ die uit- historische lessen te verwerken. mondde in de ruimhartige verzorgingsstaat 29 van de jaren zeventig. Dat was waarom Ralf Geen determinisme Dahrendorf toen sprak van het einde van de sociaal-democratie, omdat zij overbodig zou De wereld verandert en dat is soms maar goed zijn geworden. ook. Maar dat is iets anders dan die werkelijk- Een paar lessen kunnen we trekken uit dit heid tot norm verheﬀen. Dat gebeurde vanaf historisch uitstapje waarin Bernstein centraal de jaren zestig op verschillende manieren. Met is gezet: het bereiken van de verzorgingsstaat kwam in de jaren zestig en zeventig zeer sterk de na- ► Les 1. Geen determinisme: ga niet uit van on- druk te liggen op de individuele ontplooiing, vermijdelijkheden zoals zogenaamde his- waarbij de aandacht voor de daarvoor nood- torische weten, maar heb een open oog zakelijke collectieve sociale basis helaas op de

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 Ruud Koole Tussen vrees en hoop: de schiterende toekomst van de sociaal-democratie 21

achtergrond raakte. Hedonisme ging de boven- waarop die individuen zich ‘rationeel’ bege- toon voeren. Individualisering werd als een on- ven, zorgt wel voor het noodzakelijke even- ontkoombare trend beschouwd die verder wicht, zo was de redenering. moest worden gestimuleerd en als uitgangs- Die redenering van neoliberalen was vanaf punt voor beleid moest dienen.30 Hayek in 1944 decennialang voorbereid,32 maar brak door in de jaren tachtig toen de herinnering aan de ellende van de jaren dertig en de Tweede Wereldoorlog was vervaagd, de betaalbaarheid van de verzorgingsstaat De wereld verandert en door de economische crisis onder druk kwam dat is soms maar goed ook, te staan en de met die verzorgingsstaat gepaard gaande regelgeving door velen –overi- maar dat betekent nog niet gens vaak terecht – als verstikkend werd erva- dat we die werkelijkheid ook ren. Dat was het moment om het naoorlogse tot norm moeten verheﬀen compromis van kapitaal en arbeid, waar de conservatieve liberalen zich zo aan hadden gestoord, deﬁnitief op de mestvaalt van de geschiedenis te gooien. De neoliberalen grepen de macht, soms via democratische verkiezin- Let wel: individuele ontplooiing is en blijft gen met Margaret Thatcher en Ronald Rea- voor de sociaal-democratie een na te streven gan, maar in elk geval in het publieke debat. doel en heeft ook veel goeds gebracht; maar De uitspraak van de Amerikaanse president het gaat wel om ‘verantwoordelijkheid voor Reagan in 1981, ‘[…] government is not the de ontplooiing van eigen wezen’ gekoppeld solution to our problem; government is aan ‘verantwoordelijkheid tegenover mede- the problem’, zete de toon.33 mens en gemeenschap’, zoals De weg naar vrij- De sociaal-democratie raakte, net als de heid het omschreef. Dan ook kan die gemeen- Democratische Partij in de Verenigde Staten, schap tot bloei komen, zodat ontplooiing voor in het defensief. Uit angst de boot te missen en zoveel mogelijk mensen kan worden bereikt. waarschijnlijk ook door gebrek aan historisch Dat is heel iets anders dan het doorgesla- besef ging men de ideeënstrijd niet vol aan, gen individualisme van het neoliberalisme, maar probeerde men mee te buigen. In Neder- waarbij het individu heilig wordt verklaard en land was de econoom en voormalig PvdA- de samenleving er niet toe doet. Alles voor je fractie voorziter in de Tweede Kamer Thijs Wölt- zelf! Tony Judt noemde het ‘limitless personal gens een van de weinige sociaal-democratische advancement’.31 Waarden als prudentie en ge- politici die die strijd wel opzochten. Maar hij matigdheid werden aan de kant gezet. Greed stond geïsoleerd; de Derde Weg overheerste. In is good! Enrichissez-vous! de praktijk probeerde die Derde Weg wel de Dat doorgeslagen individualisme is echter harde kanten van het neoliberalisme er wat af geen onvermijdelijk proces, maar is bewust te vijlen en op het Europese continent zorgden politiek aangemoedigd. De uitspraak ‘There gevestigde instituties van de verzorgingsstaat is no such thing as society’ van Margaret ervoor dat het doorgeslagen individualisme Thatcher is er het symbool van geworden. niet voluit tot gelding kwam. Maar in het poli- Door die heiligverklaring konden neolibera- tieke en publieke debat overheerste de gedach- len hun doel van een zo klein mogelijke over- te van de onontkoombare individualisering heid proberen te bereiken door zoveel mo- van neoliberale snit. gelijk tot de verantwoordelijkheid van de Dat had grote gevolgen. Er ontstond een individuele burger te verklaren. De markt sfeer dat succes in het leven een individuele

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 22 Ruud Koole Tussen vrees en hoop: de schiterende toekomst van de sociaal-democratie

keuze is. Heb je het niet gemaakt, dan is dat je was gebaseerd op het nieuwste rapport van eigen schuld. Bezuinigingen in het sociale do- een internationale groep economen, van wie mein konden zo makkelijk worden verkocht Thomas Pikety de bekendste is.34 De groei van door individuele burgers op hun ‘eigen verde ongelijkheid heeft vooral te maken met het antwoordelijkheid’ aan te spreken. Een nog feit dat overheden relatief minder te besteden grotere beroep op mantelzorg past daarbij. hebben. Door lagere belastinginkomsten ver- En als iemand in financiële problemen komt, schuift het vermogen steeds meer van overhe- is dat zijn eigen schuld. Ook hier weer: geen den naar private partijen. Het ultieme doel misverstand. Ook voor de sociaal-democratie van de neoliberalen komt dichterbij: een zo hebben mensen een eigen verantwoordelijk- klein mogelijke overheid. heid en zijn er geen rechten zonder plichten. Interessant in het rapport is de constate- Maar daar houdt het niet bij op en hoeft het ring dat in 1980 de ongelijkheid in de Verenig- ook niet bij op te houden. De gemeenschap de Staten en die in Europa ongeveer even heeft eveneens een verantwoordelijkheid. En groot waren. Op beide continenten is die on- die kan wel degelijk ook nu worden georgani- gelijkheid sindsdien toegenomen, maar in de seerd, ook voor mensen als Dennis van het die- Verenigde Staten vele malen meer dan in Euro- renwinkeltje in Amsterdam-Noord. Het door pa. Pikety verklaart dit door het bestaan van neoliberalen gepropageerde hyperindividua- het Europese model van verzorgingsstaten, lisme is niet onvermijdelijk. En dat geeft hoop. die dempend werken op de ongelijkheid. Het Datzelfde geldt, mutatis mutandis, voor de laat zien dat bijsturen mogelijk is als je het door neoliberalen omarmde globalisering. maar wilt. En ook dat biedt hoop. Pikety pleit Met veel poeha werd beweerd dat ‘There is no dan ook voor politieke acties om de trend rich- alternative’ (TINA). Opnieuw een uitspraak ting ongelijkheid tegen te gaan. De accumula- van Margaret Thatcher, nu over het internatio- tie van rijkdom moet worden bestreden. Piket- nale kapitalisme. Bij ons sprak Bolkestein in ty noemt Europese afspraken over hogere dezelfde lijn: globalisering is het onvermijde- winst belasting als een voorbeeld om dit te be- lijke gevolg van economische krachten en je vorderen. De noodzaak van een krachtige soci- kunt je dus maar beter aanpassen. ‘In die zin aal-democratie kan niet beter worden aange- ben ik een marxist’, zei Bolkestein, en dat is toond. Ook dat geeft hoop. veelzeggend. Globalisering is op zichzelf geen verkeerde ontwikkeling, maar in de neolibera- Tegenhangen le bijbel komt het woord ‘bijsturing’ niet voor, alleen ‘aanpassen’. Bernstein zou zich in zijn Maar dan moet de sociaal-democratie wel graf omdraaien. Maar de ontwikkeling van het meer gaan tegenhangen en het ideologisch flitskapitalisme is niet zomaar ontstaan. Het debat niet schuwen. Zij moet de ideeënstrijd was dezelfde Thatcher die de kapitaalmarkten met het kale marktdenken en het hyperindivi- dereguleerde. En het zijn politieke besluiten dualisme van het neoliberalisme voluit aan- om regelingen – rulings – te treffen met bedrij- gaan. De framing van zijn discours doorprik- ven, zodat deze weinig belasting hoeven te be- ken.35 Uitleggen, bijvoorbeeld, dat de val van talen over winsten. Politieke besluiten kunnen het IJzeren Gordijn niet de triomf van het ook weer worden teruggedraaid en daar ligt neoliberalisme bewijst, maar juist voort- een rol voor de sociaal-democratie, zeker in kwam uit het verlangen naar het model van Nederland bij dit onderwerp. de West-Europese sociale rechtsstaat.36 Sinds het neoliberalisme wereldwijd door- Laten zien dat het deterministisch denken brak is de ongelijkheid in de wereld enorm van neoliberalen ongegrond is. Dat kapitaal- toegenomen. Daarover ging die krantenkop accumulatie kan worden bestreden en aan- van de Volkskrant van 15 december. Het bericht deelhouderskapitalisme niet de enige vorm

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 Ruud Koole Tussen vrees en hoop: de schiterende toekomst van de sociaal-democratie 23

of norm is bij economische bedrijvigheid. Dat tussen laag- en hoogopgeleiden. Ik loop die sociaal bijsturen wel degelijk een optie is. Dat vier dadelijk één een één langs. Die nieuwe neoliberale politiek niet alleen leidt tot een uitdagingen stellen de sociaal-democratie toename van ongelijkheid, maar daarmee ook voor lastige keuzes. Juist de sociaal-democra- de sociale onderbouw van de democratische tie die wil bijsturen moet weten in welke rich- rechtsstaat ondermijnt. Dat het neoliberalis- ting zij wil bijsturen, ook al zijn de marges me ondanks de naam juist een echte ‘gemeen- smal. En die richting moet altijd zijn het schap van vrije mensen’ uit het zicht brengt. bevorderen van bestaanszekerheid. Dat juist sociale democratie een noodzakelijke voorwaarde is voor politieke democratie. Dat een ander soort samenleving mogelijk is, waarin utilitair rendementsdenken niet de boven- toon voert, maar waar binnen de kaders van Zonder politiek ingrijpen de democratische rechtsstaat de waarden van komen de gevolgen van de menselijke waardigheid en sociale rechtvaar- opwarming van de aarde digheid centraal staan. Dat is zowel van inhoudelijk als symbolisch belang. buitenproportioneel terecht bij armere landen en armere Concrete plannen mensen Hoe die sociale democratie te bereiken? Niet door naar vroeger terug te verlangen. Niet door alles collectief te willen regelen. Niet door elk compromis af te wijzen. Niet door je Wat betreft de klimaatcrisis: zonder politiek af te sluiten van de buitenwereld. Wel door zo- ingrijpen zullen de gevolgen van zowel de op- veel mogelijk bestaanszekerheid weer voorop warming van de aarde als van de maatregelen te stellen. Het beginselprogramma van de om die te bestrijden buitenproportioneel PvdA ging erop in; Jesse Frederik sprak erover; neerdalen bij armere landen en armere men- het Van Waarde-project van de WBS noemde sen. Actief klimaatbeleid is daarmee ook een het. Zij moet nu ook in het beleid herkenbaar sociaal-democratische opdracht. Dat zal veel zijn. Dat verwachten mensen van de sociaal- overtuigingskracht vergen. Het stimuleren democratie. Daarom was Willem Drees des- om minder vlees te eten of vliegreizen duur- tijds zo populair, ook buiten de kring van der maken zal niet iedereen gelijk bekoren. de PvdA. Dan helpt het wanneer mensen ervan kunnen Bestaanszekerheid, door concrete plannen worden overtuigd dat een duurzame econo- te maken, vooral op gebieden van werkgele- mie ook, of misschien wel juist, een pretige genheid, sociale zekerheid, zorg en volkshuis- manier van leven mogelijk maakt. Tegelijk kan vesting. Geen kleine, maar een actieve over- innovatief milieubeleid een bijdrage leveren heid op juist deze terreinen. Daarbij kan de aan de werkgelegenheid. Groeien binnen de sociaal-democratie de ogen niet sluiten voor grenzen van wat onze planeet aankan, zoals forse uitdagingen. Dat was in de negentiende Kate Raworth het in haar boek over de donut- eeuw zo; dat is nog steeds zo. economie zegt.37 Op dit terrein, net zoals op Philipp Blom legt in Wat op het spel staat te- sommige andere terreinen, is Europese en in- recht de nadruk op het belang van de klimaat- ternationale samenwerking noodzakelijk. crisis en de digitalisering van de arbeid. Ik Samenwerking die niet, zoals vaak is gebeurd, zou daar nog ten minste twee uitdagingen door obsessieve deregulering de neoliberale aan toe willen voegen: migratie en de kloof agenda bedient, maar die juist constructief is:

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 24 Ruud Koole Tussen vrees en hoop: de schiterende toekomst van de sociaal-democratie

gericht op veiligheid, het behoud van de nati- basisinkomen. In plaats van waardering oogst- onale verzorgingsstaten en op een schoon mi- te hij vooral hoon: mensen verweten hem dat lieu. Hoewel nog niet voldoende, laten de hij hen daarmee definitief aan hun lot overliet. Parijse akkoorden zien dat bijsturen wel dege- Voorwaarde voor een basisinkomen zou lijk mogelijk is. juist daarom moeten zijn dat het mensen in Blom noemt verder de digitalisering en robo- staat stelt een zinvol bestaan te leiden. Een tisering van de arbeid: hierdoor kunnen veel ba- combinatie van een basisinkomen met een nen verdwijnen. Lodewijk Asscher vroeg hier basisbaan, misschien vooralsnog alleen voor eerder ook al aandacht voor. Over de effecten bepaalde groepen, zou kunnen worden over- van robotisering op de arbeidsmarkt bestaat wogen.43 Het begrip arbeidstijdverkorting nog veel onzekerheid.38 Sommige studies zeg- zou kunnen worden opgepoetst. Lastige ma- gen dat het allemaal best meevalt;39 andere terie, maar daarover nadenken is geboden. zien zowel baancreatie als baanverlies,40 ter- Daarbij zou aangesloten kunnen worden bij wijl weer andere – net zoals Blom – juist enorm de Labour Party in Groot-Britannië, die in- verlies aan banen vrezen.41 Zelfs als het neto- middels een werkgroep aan het werk heeft effect zou meevallen, is het niet uitgesloten gezet.44 dat in de toekomst veel mensen hun baan ver- Ten derde de migratie: de integratie van liezen, zonder dat zij in nieuwe gecreëerde ar- nieuwe Nederlanders in de samenleving hoort beidsplaatsen aan de slag kunnen, omdat zij voor sociaal-democraten vanzelfsprekend te daarvoor de capaciteiten missen. Nadenken zijn. Rechten en plichten horen daarbij, net over de mogelijke gevolgen daarvan is nodig. als voor elke andere Nederlander. Maar er zijn grenzen aan de migratie. Nederland heeft geen onbeperkt absorptievermogen, zo staat het al in het beginselprogramma van de PvdA. Juist het behoud van de verzorgingsstaat stelt Als ook sommige neoliberalen grenzen aan de immigratie. Andersom is ook pleiten voor een vorm van waar: dat de Verenigde Staten als immigratie- land lange tijd een relatief hoog aantal immi- basisinkomen, is het zaak dit granten opnamen, was ook mogelijk door het idee goed te doordenken lage niveau van de welfare state daar. Het is een ongemakkelijke waarheid voor sociaal-democraten: verzorgingsstaten zijn gebaseerd op insluiting en uitsluiting. Dat kan niet anders. En dus kan niet elke migrant die Daarbij hoort het nadenken over vormen van hierheen wil komen, zich hier ook vestigen. een basisinkomen om het verlies aan inkomen Dat betekent onder meer de bewaking van de uit werk te compenseren.42 Maar als ook som- buitengrenzen van Europa, maar ook intensie- mige neoliberalen daarvoor pleiten (voor het ve programma’s om de economieën en rechts- kopen van de producten uit die gerobotiseer- staten in de landen van oorsprong sterker en de fabrieken moet immers wel koopkracht be- inclusiever te maken. En, voeg ik daaraan toe: staan) is het zaak dit idee goed te doordenken. een fatsoenlijke behandeling van mensen in Voor veel mensen is een baan niet alleen een vluchtelingenkampen. Wat in dergelijke kam- bron van inkomen, maar ook een bron van pen in Griekenland plaatsvindt, is een schan- zelfrespect. De kandidaat voor de Franse Parti de voor Europa. Socialiste bij de laatste presidentsverkiezin- Voor politieke vluchtelingen dient Neder- gen in Frankrijk, Benoît Hamon, had zijn hele land altijd open te staan. Dat houdt in dat on- campagne ingezet op de invoering van een derscheid wordt gemaakt tussen politieke en

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 Ruud Koole Tussen vrees en hoop: de schiterende toekomst van de sociaal-democratie 25

economische migranten. Van de laatsten zijn beeld: ‘Als een vrouw met een bijstandsuitke- alleen zij welkom die met hun talenten een ring gaat samenwonen met een laagopgeleide bijdrage aan de Nederlandse samenleving man met een ﬂexibel contract, raakt zij die uit- leveren. kering kwijt.’ Dan maar niet samenwonen. Wanneer statushouders zich in Nederland Laag opgeleiden zullen vaker alleen blijven. vestigen, moet worden voorkomen dat de oor- Contrasten tussen hoog- en laagopgeleiden spronkelijke bewoners zich verdrongen voe- zullen toenemen, aldus Laten. Een Rand ste- len op de woningmarkt. Dat vereist meer bou- de lijk gebied waar sociaal succesvolle mensen wen, meer sociale huisvesting. Een actieve wonen, met veel vertrouwen in elkaar en in de overheid. Veel oorspronkelijke bewoners heb- politiek. En een periferie met achterblijvers: ben de sociaal-democratie de rug toegekeerd. eenling, laagopgeleid, kwetsbaar. Tegenover Sommigen stemmen nu op populistische par- Latens analyse stellen anderen dat de kloof tijen en huldigen daarbij soms standpunten tussen hoog- en laagopgeleiden zeker bestaat, over nieuwe Nederlanders die de sociaal-de- maar ‘van alle tijden’ is.47 Dat neemt echter de mocratie niet voor haar rekening kan nemen. noodzaak om bij te sturen niet weg. Hoe som- En toch kunnen die mensen worden overtuigd ber Latens analyse ook is, hij ziet mogelijkhe- dat zij uiteindelijk beter af zijn met een sterke den om bij te sturen: ‘corporaties die kwetsba- sociaal-democratie die zich hard maakt voor re mensen niet alleen huisvesten maar ook hun bestaanszekerheid. Dat zal een lang pro- sociale zorg verlenen; ingrepen op de woning- ces zijn, maar niet onmogelijk. Want de op- markt om een mix van bewoners te creëren’.48 komst van het populisme is als de kanarie in Typisch sociaal-democratische ingrepen dus. de kolenmijn. Het is een signaal dat er iets mis Toch kan de sociaal-democratie er niet om- is in de samenleving. Dat de bestaanszekerheid heen dat deze tweedeling zich waarschijnlijk voor velen te zeer onder druk is komen te doorzet. Dat heeft directe gevolgen voor het staan. Met René Cuperus zeg ik dat de op- klassieke meritocratische ideaal van sociaal- komst van het populisme eigenlijk één grote democraten. Dat ideaal kwam tot uiting in het roep is om méér sociaal-democratie.45 verzet tegen het gezegde: wie voor een dubbel- Ten vierde: de tweedeling tussen hoog- en tje geboren is, wordt nooit een kwartje. Maar laagopgeleiden. Die scheiding lijkt steeds struc- dat gezegde is ontstaan in de standenmaat- tureler te worden. De demograaf Jan Laten schappij van de negentiende eeuw. Toen kon- maakt dat in een recente studie glashelder aan den veel getalenteerde mensen niet ‘doorle- de hand van partnerkeuze. NRC berichte er- ren’, omdat er geen geld voor was. Terecht over in een artikel met als kop ‘Liefde leidt tot verzete de sociaal-democratie zich daartegen. segregatie’.46 In het spel van de relatievor- En nog steeds hoort het bij haar gedachtegoed ming zijn hoogopgeleiden de grote winnaars. dat de gemeenschap moet helpen de talenten Zij trouwen met elkaar, en zelden nog ‘om- van alle jongeren te ontplooien. Maar de situa- laag’. Laten verklaart dat door de groeiende tie is nu anders. De toegang tot het hoger on- bestaansonzekerheid. Jonge mensen lukt het derwijs is sterk toegenomen, mede dankzij de door de ﬂexibilisering van de arbeid moeilijk sociaal-democratie. Het is zaak die toegang te om aan een vaste baan te komen. Hoe houd je blijven verdedigen. je dan toch staande in de maatschappij? ‘Door Tegelijk weten wij dat voor veel jongeren met iemand te trouwen die je economische en het hoger onderwijs te hoog gegrepen is. En sociale kansen in de samenleving vergroot’, al- die moeten niet het gevoel worden gegeven dus Laten. Zo ontstaan er vooral in de grote dat zij eigenlijk mislukt zijn. Grotere waarde- steden ‘powerkoppels’ van hoogopgeleiden. ring voor het vmbo en het mbo, voor prakti- Er bestaat echter geen spiegelbeeldige situ- sche vaardigheden, is hard nodig. En minder atie bij laagopgeleiden. Laten geeft als voor- nadruk op allerlei ‘excellentieprogramma’s’,

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 26 Ruud Koole Tussen vrees en hoop: de schiterende toekomst van de sociaal-democratie

waardoor de massa van leerlingen en studen- der reformisten’. Maar juist Den Uyl wist dat ten by default het etiket van ‘niet geslaagd’ te koppelen aan een visie op een andere sa- krijgt opgeplakt. Het meritocratisch ideaal is menleving. Een samenleving waar sprake is gekaapt door de neoliberalen met hun nadruk van spreiding van kennis, macht en inkomen. op ‘succes is een keuze’. Sommige mensen zul- Dit artikel heeft willen laten zien dat de len altijd laagopgeleid of op een andere ma- noodzaak voor sociaal-democratische politiek nier kwetsbaar zijn. Niet elk dubbeltje wordt door het neoliberalisme van de afgelopen vier een kwartje, en toch hoort dat dubbeltje er decennia momenteel nog groter is dan in de helemaal bij. tijd van het kabinet-Den Uyl. Dahrendorf had Juist het sociaal-democratisch ideaal van ongelijk: de sociaal-democratie is niet overbo- ‘Niemand aan de kant’ biedt hier perspectief: dig geworden. Ook de vraag naar sociaal-de- soms door migrantenkinderen te steunen bij mocratie is groot: zo kan de opkomst van het hun lange mars als ‘stapelaars’ door het on- populisme worden verstaan, maar vooral de derwijs; dan weer door op te komen voor de toegenomen onzekerheid bij vele groepen in ’kwartjes’ in de lagere middenklasse, ‘Melkert- de samenleving verklaart die vraag. En de mo- banen’ te creëren of sociale werkplaatsen gelijkheden zijn aanwezig; op het gebied van open te houden. milieu, sociale zekerheid, volkshuisvesting en bij de groeiende vermogensongelijkheid. De schiterende toekomst van de sociaal- Pikety wees daarop: Europese samenwerking democratie kan de accumulatie van vermogen en daarmee van macht tegengaan en zo ook het voort- Tot nu toe is in dit artikel bewust gesproken bestaan van Europese verzorgingsstaten mo- over de sociaal-democratie en veel minder gelijk maken. Het moet en het kan! over de Partij van de Arbeid. Dat komt ener- Wanneer de PvdA de ideeënstrijd met het zijds omdat de problematiek veel breder is neoliberalisme voluit aangaat en samenwerkt dan de PvdA. Vergelijkbare ontwikkelingen met andere sociaal-democraten in Europa en doen zich in veel Europese landen voor. Ander- in andere Nederlandse partijen en organisa- zijds omdat de sociaal-democratie in Neder- ties, en wanneer tegelijk de noodzaak tot, de land breder is dan de PvdA. Er ziten ook vraag om en de mogelijkheden voor sociaal-de- sociaal- democraten in andere partijen en or- mocratische politiek aanwezig zijn, dan kan ganisaties, ook al is de PvdA bij uitstek de erf- het niet anders dan dat de sociaal-democratie genaam van het reformisme in de sociaal-de- met haar streven naar bestaanszekerheid in mocratie. Beroemd zijn de woorden van Joop een democratische rechtsstaat een schiteren- den Uyl dat hij behoorde tot het ‘zondig ras de toekomst tegemoet gaat.

Noten dere versie: Paul de Beer, Job 4 Blom 2017, p. 114. Cohen, Marleen Damen, Ad de 5 Zie o.a.: Maartje Janse, De 1 Dit artikel is een bewerking Graaf, Arie de Jong, Petr Ko- afschaﬀers. Publieke opinie, van een inleiding gehouden pecky, Marijke Linthorst, Paul organisatie en politiek in Ne- op de conferentie ter gelegen- van Tongeren. derland 1840-1880. Wereldbi- heid van het 40-jarig bestaan 2 Oswald Spengler, De onder- bliotheek, Amsterdam 2007, van de werkgroep Partijpoli- gang van het Avondland, deel I pp. 175-176. tieke Processen van de Wiardi en II, Uitgeverij Boom, Am- 6 Blom 2017, p. 134. Beckman Stichting, Leiden, 26 sterdam 2017. 7 Ibid., p. 135. januari 2018. De auteur dankt 3 Philip Blom, Wat op het spel 8 Edward Luce, The Retreat of de volgende personen voor staat, De Bezige Bij, Amster- Western Liberalism, Litle hun commentaar op een eer- dam 2017. Brown UK, Londen 2017.

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 Ruud Koole Tussen vrees en hoop: de schiterende toekomst van de sociaal-democratie 27

9 Tegelijk kan ook de sociaal- Martinus Nijhoﬀ, Den Haag 22 Eduard Bernstein, De voor- democratie er niet omheen 1872, pp. 84-96. Thorbecke waarden tot het socialisme en dat in de politiek, naast de formuleerde deze zin (p. 95) de taak der sociaal-democra- rede, ook de emotie een be- nadat hij het probleem van tie, De Arbeiderspers, Amster- langrijke rol speelt. Zie: Ruud kapitaalaccumulatie had dam 1981 (Duits origineel: Koole, ‘Gepassioneerde rede- beschreven: ‘Kapitaal trekt 1899, 1921). lijkheid: ratio en emotie in de kapitaal aan; waar het is, wil 23 Tony Judt, Ill fares the land. A Nederlandse politiek’, in: het meerdere wezen. Wan- Treatise on Our Present Discon- Corrie van Maris et al (red), neer met toenemenden rijk- tents, Penguin Books, Londen Ratio & Emotie; verwoord en dom aan den eenen, armoede 2010, p. 229. verbeeld, Leiden University aan den andere kant zich 24 Jacques van Doorn, Duits soci- Press, Leiden 2010, pp. 77-91. uitbreidt; wanneer de rijke alisme. Het falen van de soci- 10 De Volkskrant, 15 december nog rijker, hij die weinig aal-democratie en de triomf 2017. heeft, nog armer moet wor- van het nationaal-socialisme, 11 Wilco Boom, De neergang van den; wat is dan wetgeving, die Mets & Schilt, Amsterdam de PvdA. Prominente sociaal- allen Staatsburgerschap aan- 2007. Zie hierover ook: Judt democraten over de crisis en de biedt onder eene door weini- 2010, p. 99; Tromp 2010, p. 205. weg omhoog, Nieuw Amster- gen bereikbare voorwaarde, 25 Dat was ook de opvating van dam, Amsterdam 2017. wat is die wetgeving, tenzij de befaamde Britse econoom 12 Zie: htps://decorrespondent. ironie?’ Keynes. Politiek extremisme nl/7731/waarom-ik-me-een- 19 Vgl. het verhoor van de fabri- kan worden tegengegaan sociaaldemocraat-voel-maar- kant Regout over kinderar- door een actieve staat die nooit-pvda-heb- beid voor de Parlementaire anticyclisch economisch gestemd/627507078957- Enquêtecommissie 1886-1887. beleid voert. Lijnrecht daarte- 88fa7639?pk_ 20 De laatste drie zinnen van het genover staat de opvating campaign=sharer&pk_ Communistisch Manifest lui- van Hayek die in zijn The Road kwd=twiter. den: ‘De proletariërs hebben to Serfdom (1944) stelt dat de 13 Zie: www.human.nl/schuldig/ daarbij niets dan ketenen te liberale open samenleving over-schuldig.html. verliezen. Zij hebben een we- het best kan worden bereikt 14 Rob Manwaring & Paul Ken- reld te winnen. Proletariërs door de staat uit het econo- nedy (red.), Why the Left loses. aller landen, verenigt U!’ Dit misch leven te houden. Zie: The Decline of the Centre-Left in is weliswaar een oproep tot Judt 2010, pp. 99-100. Comparative Perspective; Po- actie, alleen niet gericht op 26 Henry Buiting, Richtingen en licy Press, Bristol 2017. hervormingen maar op revo- partijstrijd in de SDAP: het 15 Ralf Dahrendorf, After Social lutie. ontstaan van de Sociaal-Demo- Democracy 1981. Zie ook: Paul 21 Ik ontleen hier het nodige aan cratische Partij (SDP), Stichting de Beer, ‘Moderne bestaansze- Bart Tromp, medeoprichter Beheer IISG, Amsterdam 1989. kerheid’, in: Menno Huren- van de werkgroep Partijpoli- 27 F.A. Hayek, The Road to Serf- kamp, Annemarieke Nierop & tieke Processen van de WBS dom, University of Chicago Monika Sie Dhian Ho (red.), en groot kenner van het ge- Press, Chicago 1944. Tegenwicht. Waarom waarden dachtegoed van Bernstein. 28 De weg naar vrijheid. Een soci- ertoe doen, Van Gennep, Am- Zie: Bart Tromp, ‘Revisionis- alistisch perspectief, Rapport sterdam 2013, p. 47. me en sociaal-democratie’, in: van de Plancommissie van de 16 Hans Peter Kriesi et al., ‘Globa- Bart Tromp, Geschriften van Partij van de Arbeid, Arbei- lization and the transforma- een intellectuele glazenwasser. derspers, Amsterdam 1951, pp. tion of the national political De draagbare Tromp, Bert Bak- 12-13. space: Six European countries ker, Amsterdam 2010, pp. 29 Beeldspraak van Joop van den compared’, in: European Jour- 199-208 (oorspr. 1981); Bart Berg. nal of Political Research Tromp, ‘Eduard Bernstein en 30 Vgl. Judt 2010, pp. 88-89. 45/2006, pp. 921-956 het revisionisme’, in: Bart 31 Judt 2010, p. 181. 17 Pim Fortuyn, De verweesde Tromp, De loden bal van het 32 Bram Mellink, ‘Politici zonder samenleving, Karakter Uitge- socialisme, Bert Bakker, Am- partij. Sociale zekerheid en de vers, Uithoorn 1995/2002. sterdam 2012, pp. 95-115. Zie geboorte van het neolibera- 18 J.R. Thorbecke, Over het heden- ook: Thijs Wöltgens, De NEE- lisme in Nederland 1945-1958’, daagsch staatsburgerschap, zeggers of De gevolgen van het in : BMGN - Low Countries Histo- 1844; opgenomen in J.R. Thor- economisch liberalisme. Am- rical Review 132(4), 2017, pp. becke, Historische Schetsen, sterdam 1996, 120- 131. 25-52; Wöltgens 1996, pp. 113-114.

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 28 Ruud Koole Tussen vrees en hoop: de schiterende toekomst van de sociaal-democratie

33 Inaugurele rede Ronald Rea- 41 C. Frey en M. Osborne, The en politiek, Amsterdam Uni- gan als president op 20 janu- future of Employment. How versity Press, Amsterdam 2015. ari 1981. Zie: www.presidency. susceptible are jobs to compu- Overigens wordt Latens waar- ucsb.edu/ws/?pid=43130. terization? Oxford 2013; TECH- neming over de partnerkeuze 34 World Inequality Report 2018 NOLOGY AT WORK v3.0. Auto- aangevuld met andere onder- (htp://wir2018.wid.world/). mating e-Commerce from Click zoeken. Het Sociaal en Cultu- 35 George Lakoﬀ, Don’t Think of to Pick to Door, Oxford 2017 reel Planbureau constateert an Elephant! Know your values (www.oxfordmartin.ox. een groeiend verschil tussen and Frame the Debate. The ac.uk/downloads/CITI%20 hoog- en laagopgeleiden als Essential Guide for Progressi- REPORT%20ADR0N.pdf). het gaat om vertrouwen in de ves, White River Junction (VT) 42 Phillipe van Parijs & Yannick politiek; SCP, Burgerperspec- 2004. Vanderborght, Basic Income A tieven 2017/4, 45-47. Hakhver- 36 Wöltgens 1996. Radical Proposal for a Free dian & Schakel (Nepparlement? 37 Kate Raworth, Donut-econo- Society and a Sane Economy, Een pleidooi voor politiek hok- mie. In zeven stappen naar een Cambridge 2017; Rutger Breg- jesdenken, AUP, Amsterdam economie voor de 21e eeuw, man, Gratis geld voor iedereen. 2017) observeren dat de opvat- Nieuw Amsterdam, Amster- En nog vijf grote ideeën die de tingen in de Tweede Kamer dam 2017. wereld kunnen veranderen, De over onderwerpen als Europa, 38 Zie voor een overzicht: Peter Correspondent BV, Amster- immigratie en integratie heel Smulders, ‘Discussie over dam 2014; Paul de Beer, ‘Basis- goed overeenkomen met die robotisering en arbeidsmarkt inkomen, basisbaan of ge- van hoogopgeleide kiezers en behoeft onderzoeksdata’, in: woon armoede bestrijden?’ in veel minder met die van Tijdschrift voor Arbeidsvraag- S&D 2015/3, pp. 87-93; John laagopgeleiden (zie ook Bo- stukken 32(1), 2016, pp. 3-5. Harris, ‘What happens when vens & Wille, Diplomademocra- 39 Went, R., Kremer, M. & A. the jobs dry up in the new tie: over de spanning tussen Knotnerus (red), De robot de world? The left must have an meritocratie en democratie, baas. De toekomst van werk in answer’, The Guardian, 16 janu- Bert Bakker, Amsterdam 2011). het tweede machinetijdperk, ari 2018. Het RIVM neemt een verschil Wetenschappelijke Raad voor 43 De Beer 2015. in levensverwachting waar het Regeringsbeleid, Amster- 44 Harris 2018. tussen beide groepen van 6 à 7 dam 2015. 45 René Cuperus in: Boom 2017, jaar; RIVM, Volksgezondheid 40 R van Est en L. Kool, Werken p. 66. Toekomst Verkenning (www. aan de robotsamenleving. 46 NRC Handelsblad, 5 november vtv2018.nl/gezondheidsver- Visies en inzichten uit de we- 2017. schillen). tenschap over de relatie tech- 47 Herman van de Werfhorst 48 NRC Handelsblad, 5 november nologie en werkgelegenheid, (red.), Een kloof van alle tijden. 2017. Den Haag, Rathenau Instituut Verschillen tussen lager en ho- 2015. ger opgeleiden in werk, cultuur

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 29

Memoires van een volhouder

Vijftig jaar lidmaatschap van de PvdA is voor Bert Ummelen reden tot reﬂectie, niet in de laatste plaats op de afgelopen kabinetsperiode.

BERT UMMELEN

Publicist

Ik heb de gouden speld gekregen. Voor door- jeugd ging. Vond je hun maatschappijbeeld zetingsvermogen, denk ik. ‘Zeg je lidmaat- karikaturaal dan zeiden ze dat ze toneel schap van de PvdA niet op, want er komen al- maakten. tijd betere gelegenheden.’ Dixit Bart Tromp. Je had My Lai, de Praagse Lente die meteen Ik ben nog een kind van de verzuiling. Het een barre winter werd, Bloedige Maandag in Vrije Volk, VARA, vakbond, toen nog NVV, en het Parijse Quartier Latin, Bobby Kennedy ver- dus de PvdA. De boeken thuis waren van De moord. En je had hier Nieuw Links. Econoom Arbeiderspers. Zoals baby’s tegenwoordig met Reinier Krooshof, een kennis in Eindhoven, de navelstreng vastziten aan internet, zo zat had het pamﬂet Tien over Rood mee geschreven ik bij geboorte vast aan de rode familie. en vertelde me enthousiast over de vuurrode Die familie is door wat Hoﬂand de ‘dekolo- feniks die uit de schaduwen van de brave we- nisatie van de burger’ noemde uit elkaar ge- deropbouwpartij op zou vliegen. jaagd. Het Vrije Volk werd nog voordat het zich Ik wist het niet zo net. Het elan van Nieuw terugtrok op Roterdam ingeruild voor de lo- Links was aanstekelijk, er was voor een jong- kale krant. Het eerlijke verhaal van mijn ou- mens veel aanstekelijks in die tijd. Maar erken- ders: loyaliteiten sleten bij de sociale klim. ning van de DDR? Uit de NAVO als Spanje lid Mensen die wat te winnen hadden werden zou worden? Hmm. Het was ook de tijd van de mensen die wat te verliezen hadden. En daar ‘strijdpunten’: de PvdA moest een ondergrens leek de partij van ‘zwak, ziek en misselijk’ let- stellen aan haar bereidheid tot coalitievor- terlijk geen boodschap meer aan te hebben. ming. Verder moest de verbeelding aan de Maar ik werd juist lid. macht. Ik herinner me het commentaar van Wat was er allemaal aan de hand vijftig jaar een collega op de krant waar ik toen werkte: geleden? In mijn Eindhovense stamcafé kozen hier was niet de verbeelding maar de arro- de jongens van het vormingstoneel Proloog gantie aan de macht. domicilie. Aan de bar herleefde ’s avonds de Hoogmoed kwam voor de val: niks tweede woordenstrijd tussen het links van de klad- kabinet-Den Uyl. Er is na de doodklap van maart deradatsch en dat van de stuksgewijze bouw- veel achteromgekeken, maar te weinig, vind kunde. Leuke jongens trouwens, die Prologers. ik, naar dit scharnierpunt in de partijgeschie- Vond je hun toneel niet om aan te zien dan zei- denis. De PvdA maakte zich los van het politie- den ze dat het om de vorming van arbeiders- ke midden; dat moest gespleten worden. Het

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 30 Bert Ummelen Memoires van een volhouder

geëter met de confessionelen is toen begon- die het idee deelden dat je een betere samenle- nen. Nooit meer goed gekomen. ving kon hebben. Die partij mis ik – eigenlijk al De polarisatiestrategie gaf elan aan onze lang. partij, maar de prijs was ernaar. En was die niet te voorzien? Een linkse meerderheid in Nederland, dat ging toch van z’n levensdagen niet lukken. Een jarenlange bondgenoot met DS’70 was bij nader inzien wie de historische prestatie was geleverd van een herrezen en sociaal Nederland de gordij- eerder verdediger van het nen in jagen, dat lukte daarentegen prima. Ik sociaal-democratische zag laatst op tv Marcel van Dam die voorstelde gedachtegoed dan afvallige Van Agt een bloemetje te sturen met een sorry- kaartje. Goed idee. Ik raakte bevriend met Bart Tromp. Hij was door socioloog Be van Houten, kenner van de denkkanonnen van de Frankfurter Schule, We zijn, in de striemende woorden van Tjeenk vanuit Groningen naar Eindhoven gehaald Willink, een gedepolitiseerde bestuurderspar- en ik had daar een huisje. Bart werd mijn tij geworden. Kanjers leveren we voor alle ni- commensaal. Met de linksigheid van de ‘nieu- veaus van het openbaar bestuur. Maar leveren we vrijgestelden’ had hij weinig op. De revo- we ook nog de bezielde hervormers die onze lutie van de sixties: niet meer dan een stijl- partij zo lang aanvoerden? Mensen die zich in revolutie was het. En daar kwam bij dat de tegenspraak voelen met de maatschappelijke partij een ethos ging omhelzen dat haaks orde? Die een perspectief koesteren en voor- stond op zulke sociaal-democratische waar- houden op een betere, menselijker manier den als arbeidzaamheid, soberheid en ge- van samenleven? meenschap. We smaalden over burgerlijk- Als politiek besturen wordt, gaat iets we- heid en vergaten dat het onze historische zenlijks verloren. Filosoof Paul van Tongeren opdracht was de weg naar de burgerij voor uit mijn geliefde Nijmegen legde in dagblad arbeiders te openen. Trouw eens helder uit wat er mis is met zo’n Ik had de jonge Drees in de auto. Moest politiek. ‘Problemen oplossen zonder dat je hem ophalen van het station in Eindhoven te werk gaat vanuit een ideaal, betekent dat je naar het open jongerencentrum waar ik de de problemen enkel kunt oplossen vanuit de scepter over was gaan zwaaien. We hadden heersende vanzelfsprekendheid. Als de ge- een allochtonendag op touw gezet; naar het zondheidszorg bijvoorbeeld te duur blijkt te hol van de leeuw bracht ik Drees’ zoon dus, zijn, ga je kijken hoe je er het slimst op kunt want die voerde een partij aan die de proble- bezuinigen. Maar je vraagt je niet af: wat is matische kanten van de import van ‘nieuwe gezondheid eigenlijk? En zorg? Wat wil ik Nederlanders’ agendeerde. daar eigenlijk mee? Dat vereist namelijk DS’70: bij nader inzien eerder verdediger een ideaal.’ van het sociaal-democratische gedachtegoed Ik las de interviewbundel van Wilco Boom dan afvallige. Mea culpa. Onder het moto dat over de neergang van de PvdA. Samsom en het lokale bestuur politieker moest, hielp ik Dijsselbloem maken aanspraak op onze tradi- Tromp mee oude kaders de Eindhovense partij tie verantwoordelijkheid te nemen, desnoods uit te werken. Daaronder mensen die een pro- met electoraal risico. Haast was geboden en er minente rol zouden gaan spelen in DS’70. zat heus veel verkiezingsprogramma in Rute Toch, ik was bij al het geëxalteerde gedoe, het II. Nivelleren bijvoorbeeld. Anders dan in om- mistasten, wel lid van een club van mensen ringende landen heeft de crisis hier niet tot

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 Bert Ummelen Memoires van een volhouder 31

vergroting van inkomensverschillen geleid. een probleem als ze je (zelf)beeld als partij Een prestatie. Maar ook een abstractie voor de gaan bepalen. Voortdurend ging het kabaal verzorgende die haar C1’tje de deur uit heeft de afgelopen jaren over kwesties die ontbre- moeten doen toen ze wegbezuinigd werd en ken op de prioriteitenlijst van de kiezers die de bemiddelde overbuurman in zijn Volvo we willen hebben, houden en terugkrijgen. naar zijn werk ziet gaan. Over de pijnlijke be- Niet strafbaar stellen van illegaliteit, nota zuiniging op de sociale werkvoorziening – hoe bene afgeruild tegen een inkomensafhankelij- niet PvdA wil je het hebben – nu maar even ge- ke zorgpremie, bed-bad-brood, no more black zwegen. faces, een feestje bouwen rond de boerkini – In de zelfrechtvaardiging van de ‘rode inge- reken maar dat ze in de volkswijken hun nieurs’ klinkt een toon mee die stoort in een hoofd hebben geschud. maatschappijkritische partij als de onze. Het Er wordt over geklaagd dat de PvdA een is niet Rute die critici die hem een gebrek aan ‘doctorandussenpartij’ is geworden. Hebben visie verweten naar de oogarts verwees, maar onze ouders ervoor gezorgd dat we door kon- in de buurt komt het wel. Ach, zo’n Van Waarde- den leren, is het weer niet goed. Het is ook project. Het huishoudboekje van de staat compleet naast het punt. Wat de mensen die moest op orde, weet je wel. Ideeën ontwik ke- onze partij de rug hebben toegekeerd missen, ling voltrekt zich in onze partij langs een pa- is echte belangstelling voor en kennis van hun rallelspoor, terzijde van het Haagse traject. leven en zorgen. Empathie. Maar het viel niet eerder zo op. Voor de prakti- Voor magazine Volzin interviewde ik Mar- serende politici lijkt zo’n wetenschappelijk leen Barth. En passant zei ik geschrokken te bureau een zondagsschool; stichtend maar zijn van een tv-uitzending. Een oude alleen- van weinig belang voor het doordeweekse le- staande vrouw, beide benen vanwege diabetes ven. Niet verwonderlijk dat oud-WBS- direc- geamputeerd, werd haar huis in gerold. Geen teur Monika Sie haar biterheid over de ont- plek in het verzorgingstehuis; in de participa- vangst door de ‘partijtop’ nauwelijks weet tiesamenleving is mantelzorg immers de nieu- te verbergen. we zorg. Maar er was geen mantelzorger! Ach, Voor mij was de exercitie van de WBS een vertelde Barth, ik heb na een ski-ongeluk ook hart onder de riem. Toch nog maar even vol- eens met een been in het gips gezeten. Moest houden voor die gouden speld. Het project ik ook koken en redderen. documenteerde de actualiteit van traditionele De jaren tachtig waren voor een naar trouw sociaal-democratische doelen als bestaans- neigend lid al niet de gemakkelijkste geweest. zekerheid, goed werk, binding en verheffing. Hoe konden we de neoliberale leer dat de vloed Maar dat niet alleen. Het liet een ander model ook de armetierige bootjes optilt omarmen? van politiek zien: in plaats van top-down, van- Het klonk misschien niet gek, een sociaal-de- uit een bestuurlijke logica beleid maken, eerst mocratische twist geven aan het project van eens goed nagaan wat noden en wensen van Reagan en Thatcher: de markten liberaliseren mensen zijn. en extra groei gebruiken om mooie collectieve Een offensief tegen de vervreemding van de zaken te financieren. Wat er feitelijk gebeurde Haagse kaasstolp. Maar is het alleen een tech- was dat de raison d’être van de sociaal-demo- nocratische cultuur die onze partij heeft ver- cratie, het kapitalisme ‘breidelen’, werd prijs- vreemd van haar oude achterban? Een bijdra- gegeven. ge is vast ook geleverd door de vergadertijgers, Terug naar de roots, de actualiteit van de de trouwe bezoekers van congressen en partij- opdracht die Willem Banning de partij mee- raden. Mooi, zo’n vitale ledendemocratie. Het gaf. De kapitalistische productiewijze was on- zijn gepassioneerde minderheden die ons ver- geëvenaard in het voortbrengen van rijkdom, der brengen, ze horen ook bij ons, maar je hebt maar die leidde ook tot niet eerder gekende

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 32 Bert Ummelen Memoires van een volhouder

ongelijkheid en had daarbij de tendens alle zelfstandig doel, disciplinering van de fractie – menselijke relaties en verbanden te definiëren en op zeker moment: negeren van het partij- in termen van winst, efficiëntie en verkoop- congres – het middel. Rotenbergs kwalificatie baarheid. Breideling van het kapitalisme heeft was niet vriendelijk, maar wel ter zake: de poli- in onze beweging altijd twee kanten gehad: tiek leider van de PvdA gedroeg zich als be- een economische en een culturele. We keren drijfsleider van het kabinet. ons tegen maatschappelijke ontwrichting en Lezend in de bundel van Boom bleef ik ha- ongelijkheid, de economie moet dienstbaar ken achter Samsoms opmerking dat dat van zijn aan de gemeenschap in plaats van anders- dat ‘rechtse rotbeleid’ een ‘slip of the tongue’ om. Zo zou de kwaliteit van arbeid voorrang was geweest. Had hij niet moeten zeggen. Hier moeten hebben boven het maken van winst. was een onverantwoord beeld opgeroepen Het keren van de trend naar steeds meer flex- van melk en honing onder PvdA-bestuur. En werk en het teruggeven van waardigheid aan melk en honing was er niet te vergeven. laaggeschoolde arbeid waren niet voor niets Partijen worden niet afgerekend op hun kernpunten op de Van Waarde-agenda. prestaties maar op de verwachtingen die ze De culturele kant van het breidelingsproject daarover hebben gewekt, daar heeft Samsom is in onze rijen misschien nog meer op de ach- een punt. Tegelijk verdoezelt zo’n spijtbetui- tergrond geraakt. Verzet tegen het almaar ver- ging over een campagne-uitspraak iets. Ver- der doordringen van de logica van het kapita- antwoordelijkheid nemen voor het landsbe- lisme, van wat we tegenwoordig ‘marktdenken’ stuur gaat van au. Dat is niks nieuws voor een noemen, buiten de sfeer van de eigenlijke eco- op meebesturen gerichte partij als de onze. nomie. In de zorg, in het onderwijs, in de ruim- Maar pijnlijke keuzes uitleggen in termen van telijke ordening. In de manier waarop mensen wat ons drijft, ze op een overtuigende manier zich ook buiten de arbeidssfeer tot elkaar ver- verbinden met ons politieke verhaal, dat is houden. In wervende teksten omarmen we het niet gelukt. Dat is faliekant mislukt. Daar verheffingsideaal. Maar de infrastructuur van was geen aandacht voor. verheffing (openbare biblio theken, volkshoge- De sociaal-democratie is overbodig als ze scholen, buurthuizen) hebben we helpen af- haar vermogen verliest voorbij het bestaande breken. Lees Tegen de stroom in van Wim Meijer. maatschappelijk bestel te denken. Of dat niet Ik stond als Amerika-correspondent met meer wil. Als ze zich er tevreden mee stelt bin- mijn collega’s op het gazon van het Wite Huis nen dat bestel te besturen, wat te schaven en toen Bill Clinton er Wim Kok ontving. ‘You were te spijkeren. Met de gouden speld op het re- the first, Wim.’ Kok zal er wat beduusd onder vers van mijn jasje probeer ik te bedenken zijn geweest, zijn promotie tot bouwer van de waarom ik me eigenlijk sociaal-democraat Derde Weg. Hij was geen ideoloog, meer een noem. Wat zou mijn ‘elevator pitch’ zijn als ze doener in de politiek: ‘werk-werk-werk’, het me daarnaar vroegen? Ik geloof dat ik zou zeg- precieze antwoord op de op emancipatiegol- gen dat het me te doen is om een beschavende ven uitdijende vraag naar betaalde arbeid. kracht in de samenleving. Waarop natuurlijk Dat wel. vele monden zouden opengaan. Hoezo? Wat nog te zeggen over Rute II? Op het Hoe dan? ‘rechtse rotbeleid’ van Rute I volgde, met de Met René Cuperus schreef ik voor S&D een PvdA aan het roer, een hard procyclisch bezui- pleidooi voor een ‘postliberale’ agenda. Min- nigingsbeleid. Zoek de verschillen, schreef der markt en meer samenleving, het maat- Wout Cornelissen in S&D. Wat in elk geval niet schappelijk middenveld nieuw leven inblazen, volgde was een inspanning om de verantwoor- een niet-liberale invulling van de participatie- delijkheid voor dat beleid te passen in het ver- samenleving, in plaats van een breder ‘ik’ een haal van onze partij. De rit uitziten werd een breder ‘wij’ (ja, we waren de koning voor),

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 Bert Ummelen Memoires van een volhouder 33

eerherstel voor gelijkheid en mededogen als Onze idealen kregen vorm in een industrië- maatschappelijke waarden, tegen de afreken- le wereld en in de context van de natiestaat. Ze cultuur die professionals hun toewijding ont- moeten hertaald worden voor een postindus- neemt, meer democratie wagen. triële, ‘geglobaliseerde’ wereld. Wat een klus! Maar we staan er dus niet alleen voor. Ook GroenLinks en SP komen in opstand tegen de Haagse voorstelling dat burgers niets anders dan nutsmaximalisators zijn. Ook die willen De burgerlijke samenleving verhinderen dat de samenleving steeds verder moet het hebben van verdeeld raakt, tussen ‘oude’ en ‘nieuwe’ vertrouwen en verbonden- Nederlanders, hoog- en laagopgeleiden, zelf- verklaarde wereldburgers en kleinburgers. heid, en dat zijn andere De boel bij elkaar houden is al iets uit de oude kwaliteiten dan die van doos, het gaat er nu om de boel bij elkaar te de markt bréngen. Links heeft de behoefte aan sociale bescherming laten kapen door rechts-populis- ten. We hadden Fortuyn en Wilders al, nu weer een geparfumeerde versie van Nederland Houzee. Wat we de afgelopen kwart eeuw hebben mee- We hebben onszelf als partij veel te verwij- gemaakt is dat je niet tegelijk de economische ten. Vooral dat we het antwoord op de hang machinerie van een samenleving in de vrijloop naar culturele afsluiting schuldig zijn geble- kan zeten en haar sociale en normatieve ar- ven. Behoudzucht kan niet het antwoord zijn, chitectuur bewaren. De burgerlijke samen- net zomin als de ‘progressiviteit’ van een weer- leving moet het hebben van vertrouwen en bare en wendbare new generation. En dan heb verbondenheid, en dat zijn andere kwaliteiten je het zomaar weer over de middelaarsrol van dan die van de markt. Daar hoor je te concur- de sociaal-democratie. Openheid naar de we- reren en te calculeren. De basishouding die reld verbinden met gehechtheid aan het erf- erbij hoort is wantrouwen. goed, de verdelende vraag ‘waar kom jij van- We zijn gelukkig niet de enigen met zulke daan?’ vervangen door de verbindende vraag gedachten. We zijn geen monopolist als het ‘waar gaan wij naar toe?’, daar zijn we toch gaat om het streven naar sociale cohesie, soli- voor in de wieg gelegd? Dat moet onze opgave dariteit, goede kansen voor iedereen op een in een links samenwerkingsverband en het waardig leven, een helpende hand voor pech- fragmenterende Nederland zijn. En waarom vogels, een sterke rechtsstaat en een open, zou zoiets tot mislukken gedoemd zijn? seculiere samenleving waarin mensen hun Een partij die een vernield land op de been levensbeschouwing kunnen beleven en uit- heeft gebracht moet het klaar kunnen spelen dragen, maar er net zo goed vrijheid van zichzelf uit het slop te halen en weer een be- religiekritiek is. Samenwerking op links trouwbaar kompas te bieden. is urgenter dan ooit. Ik draag die speld gewoon.

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 34

Activisten tijdens de ‘STOP THE TROJAN TREATY’-demonstratie in Brussel, 4 februari 2015. 35

GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL?

Globalisering heet de grootste politieke uitdaging van deze tijd te zijn voor linkse partijen, maar een politiek aanvalsplan – wat te doen aan de negatieve gevolgen van globalisering – ontbreekt. In dit en volgend nummer van S&D zoeken we naar antwoorden. Het idee dat globalisering een soort natuurverschijnsel is, zit diep. Dat moet maar eens afgelopen zijn, vindt ROBERT WENT. ‘We moeten het hebben over de 2.0) Y wenselijkheid en het tempo van veranderingen.’ BART STELLINGA brengt in kaart welke hervormingen KR (CC B (CC KR C I L zijn doorgevoerd sinds de ﬁnanciële crisis van 2007: ‘Zolang we onze grote maatschappelijke afhankelijkheid OKRATIE | F | OKRATIE

M van ﬁnanciële diensten niet verminderen, wordt het heel E D moeilijk om de ﬁnanciële sector in de hand te houden.’ CHRISTIAAN VOS maakt zich boos over de belasting-

AIDANE | MEHR | AIDANE vlucht van grote bedrijven en rijke individuen. Die bestaat S bij de gratie van onze steun hieraan, niet alleen van de Nederlandse regering, maar ook van onze media, UROPE/LODE UROPE/LODE E academici en ﬁscalisten. ARTH ARTH E THE F In het volgende nummer van S&D meer over globalisering en de arbeidsmarkt: hoe te voorkomen dat werkenden wereldwijd tegen

FRIENDS O FRIENDS elkaar worden uitgespeeld? FOTO

S& D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 36

Globalisering: Waar blijft de moraal? Bijsturen kan en gebeurt ook

Het idee dat globalisering een soort natuurverschijnsel is, zit er diep in. Dat moet maar eens afgelopen zijn. De politiek heeft wel degelijk invloed op de weerslag van mondiale ontwikkelingen op nationaal niveau, en kan de spelregels van globalisering veranderen.

ROBERT WENT

Econoom en werkzaam bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Tevens fervent schrijver en twiteraar over economie en globalisering: @went1955 en www.robertwent.nl

‘Insisting that “there is no alternative” is tien jaar verder. Trump is president van de Ver- yesterday’s political slogan.’ enigde Staten. De meerderheid van de Briten — UNCTAD 20171 vroeg bij referendum om een Brexit. En in media, door internationale organisaties en door ‘De Nederlandse linkse politieke partijen heb- beleidsmakers wordt gesproken over een cri- ben nagelaten een structurele analyse te maken sis van globalisering. Van vele kanten wordt van globalisering. Het voorgestelde beleid in gewaarschuwd voor de gevolgen van degloba- de verkiezingsprogramma’s van PvdA, SP en lisering en nationalisme.4 Pregnanter dan ooit GroenLinks is een beperkte lijst met veelal ligt daarom de vraag op tafel hoe we, om de mooie actiepunten, zonder veel samenhang woorden van Rodrik te gebruiken, globalise- 2 5 en richting’. Dat schreef ik in 2007 in S&D. In ring kunnen redden van haar cheerleaders. dat artikel introduceerde ik ook al het ‘politieke trilemma van de mondiale economie’ van Doodlopende ‘derde weg’ Harvard-econoom Dani Rodrik (zie ﬁguur 1). Dat hulpmiddel om de trade-oﬀs en spannin- De voormalige Amerikaanse president Bill gen tussen globalisering, nationale staten en Clin ton noemde globalisering ooit ‘the econo- democratie te begrijpen, heeft sindsdien lang- mic equivalent of a force of nature, like wind zaam maar zeker ook in ons land meer aan- or water’, en premier Tony Blair waarschuwde dacht gekregen.3 na zijn derde verkiezingsoverwinning het Het woord ‘globalisering’ kwam zelfs niet Labour Party congres in Brighton: ‘I hear peo- voor in het coalitieakkoord van de regering ple say we have to stop and debate globalisati- van CDA, CU en PvdA, die 22 februari 2007 on. You might as well debate whether autumn werd beëdigd. Dat was anderhalf jaar voordat should follow summer’.6 Blair kwam hiermee de grote internationale crisis uitbrak, die zo- dicht in de buurt van Margaret Thatchers be- als we weten uitliep op jaren van bezuinigen roemde en beruchte adagium ‘There Is No en economische stagnatie. We zijn inmiddels Alternative’ (TINA).

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL? 37

Robert Went Bijsturen kan en gebeurt ook

Het was de tijd waarin het IMF overwoog de naoorlogse Breton Woods-periode, die van om in zijn statuten op te nemen dat lidmaat- 1945 tot 1973/4 liep en gekenmerkt werd door schap van het Fonds onverenigbaar is met eni- een historisch ongekend hoge groei in de rijke ge vorm van controle op kapitaalverkeer. Maar landen, is door alle landen het grensover- dat voorstel werd in 1997, het jaar waarin in schrijdend kapitaalverkeer gereguleerd. Onaf- Azië een grote financiële crisis uitbrak, snel hankelijke centrale banken waren er in die tijd weer in de ijskast gestopt. En daar is het niet ook nog niet. Dat veranderde toen die lange meer uitgekomen. Het IMF heeft sindsdien periode met jaarlijks stijgende lonen en hoge een kleine draai gemaakt over de mogelijk- groei vastliep, en de keynesiaanse recepten die heid en wenselijkheid van controles op kapi- tot dan toe soelaas hadden geboden als het taalverkeer. Het Fonds adviseert lidstaten nu minder ging met de economische conjunc- desgewenst over de trade-offs bij verschillen- tuur, niet meer leken te werken. de manieren om de in- of uitstroom van kapi- Vanaf eind jaren zeventig vond een neo- taalverkeer te beperken, en over de beste ma- liberale contrarevolutie plaats, waardoor het nier om dat te doen.7 En het waarschuwt net functioneren van de wereldeconomie ingrij- als anderen dat de financiële sector in veel lan- pend is veranderd.11 Maar het was en bleef een den te groot is geworden,8 want een te grote fi- kapitalistische mondiale orde, waarin per defi- nanciële sector is slecht voor de economische nitie overheden meer of (dat gebeurde vaker groei.9 in die tijd) minder een economische rol spe- We moeten echter niet al te enthousiast len, waarin de politiek meer of (dat kwam in worden over deze veranderingen bij het IMF. die tijd vaker voor) minder regels en grenzen ‘Vrij kapitaalverkeer’ blijft het ideaal, het fonds aan markten stelt, en waarin landen internati- veronderstelt dat landen daar langzaam naar- onale afspraken maken over grensoverschrij- toe zullen groeien. Maar wat de wereld nodig dende transacties en problemen – of niet. heeft, schrijft Rodrik, is ‘case-by-case, hard- De volgzame houding van Clinton, Blair headed pragmatism instead, recognizing that en vele andere politici, beleidsmakers en capital controls sometimes deserve a promi- opiniemakers tegenover de cheerleaders van nent place’.10 globalisering en de grote belangen achter Het idee dat globalisering je overkomt en de liberalisering van markten en het kapi- een soort natuurverschijnsel is, zat (zit?) er taal verkeer – Quiggin heeft het over ‘soft diep in bij sociaal-democraten en bij veel an- neo liberalism’12 – staat in schril contrast met dere politieke stromingen. Dat is onjuist. In de paniekerige verhalen die nu regelmatig

Figuur 1 Het politieke trilemma van de mondiale economie

Bron: Went (2007)

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 38 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL?

Robert Went Bijsturen kan en gebeurt ook

te horen zijn over het risico van een backlash Dominant kapitaal tegen globalisering en de gevaren van de- globalisering. Het kan niet allebei waar zijn. Maar globalisering heeft toch ook veel goeds Globalisering is een fataliteit waar je je alleen gebracht, is vaak de tegenwerping als vraagte- aan kunt aanpassen, en dan kan de voortgang kens geplaatst worden bij de huidige manier daarvan dus ook niet bedreigd of terugge- van globaliseren. En dat is natuurlijk ook zo. draaid worden. Of dat is niet het geval, en dan Denk aan lagere prijzen voor consumenten. kan de huidige wijze van globaliseren gemo- Denk aan de grensoverschrijdende productie- dereerd en aangepast worden. ketens waarbinnen de productie van goederen De vraag welke van deze twee benaderingen en diensten tegenwoordig veel eﬃciënter kan juist is, hoeft in elk geval niet meer gesteld te worden georganiseerd. Denk aan de vele aller- worden. Voor wie daar nog niet van overtuigd armsten in opkomende landen die uit de ar- was laten de huidige discussies en ontwikke- moede zijn gekomen doordat ze deel zijn gaan lingen zien dat globalisering geen fataliteit nemen aan de wereldeconomie. En denk aan is.13 De bekende historicus Harold James de groeiende middenklasse in veel opkomen- schreef dat ‘it is conceivable that the world de landen. Die nieuwe welvaart is wel ongelijk has reached “peak ﬁnance” and “peak trade, verdeeld, laat de inmiddels wereldberoemde and possibly “peak globalization”’.14 olifant van econoom Branko Milanovic zien.

Figuur 2 Branko Milanovics olifant-curve (wereldwijde inkomensgroei, 1988-2011)

poor - $4 developing world developing rich world incipient middle class world middle class $4 - $10 middle class $50 - $177 $10 - $50

120

100 +$177

80 rich world’s the

INCOME GROWTH 1988-2011, AS % AS 1988-2011, GROWTH INCOME 20

0 0.9 1.4 1.8 2.1 2.4 2.8 3.3 3.8 4.4 4.3 6.4 7.7 9.4 11.7 14.4 18.8 24.3 32.5 47.8 79.2 177.9

INCOME PER DAY IN 2011, 2011 PPP $

Bron: Birdsall, N., ‘Middle Class: Winners or Losers in a Globalized World?’, Center for Global Development, 3 augustus 2017

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL? 39

Robert Went Bijsturen kan en gebeurt ook

De middenklasse in de rijkere landen moet Het kapitaal is de afgelopen decennia zo niet zeuren dat zij minder heeft geproﬁteerd do minant geworden in de geglobaliseerde van globalisering dan arme mensen in China wereldeconomie dat ook steeds meer beleid- en andere opkomende landen, is daarop soms smakers, internationale organisaties en eco- de reactie: die hadden nog wat goed te maken. nomen pleiten voor sterkere vakbonden en Wie kan er tegen zijn dat de armen in de we- andere countervailing powers.17 Die zijn in veel reld het beter krijgen? Niemand toch? En het landen te zwak geworden om voldoende te- is om meerdere redenen zelfs in ons aller be- genwicht te kunnen bieden tegen te gretig lang. Dat verhaal klinkt sympathiek, maar er is kapitaal. Ook dat is een resultaat van globa- wel een probleem mee. Want het laat buiten lisering. beeld dat er nog een andere grote winnaar is van de globalisering van de afgelopen decen- Nog steeds en opnieuw het trilemma nia: de factor kapitaal. Voormalig chief economist van de Wereld- Tien jaar nadat Dani Rodrik het politieke tri- bank Kaushik Basu wijst daar bijvoorbeeld op lemma van de wereldeconomie schetste, con- in een working paper over de veranderingen stateert Derbyshire in een boekbespreking in in de wereldeconomie: de Financial Times:

‘Rodrik’s thesis has aged rather well. Indeed, if ‘These shifts are good for the world, since they anything, the political and economic turmoil allow poor workers, earlier kept away from the that has shaken the world’s major democra- global labor market by virtue of their location cies in the 10 years since the global financial and inability to get a visa to work in high-inco- crisis shows that the trilemma is sharper and me countries, to now join the global market- more painful than ever. It also shows that go- place. But, at the same time, these shifts give vernments are no nearer coming to terms with rise to greater inequality between the owners it than they were when he first formulated it.’ of capital and laborers, and the skilled and the Politike elites hebben ‘either tried to wish unskilled. These shifts constitute a more seri- away the trilemma altogether or else sought to ous challenge for the world than most people “make possible the impossible” by torturing recognize. On the one hand, the share of inco- terms like democracy and sovereignty into me accruing to labor, especially in industria- near-meaninglessness. The consequences have lized nations, is rapidly falling. On the other been predictably severe, with populists of vari- hand, the income accruing to owners of capi- ous stripes gaining ground across the EU.’18 tal, those who own shares, the robots, and the patents, is rising.’15 Als voorbeeld van fatalisme over globalisering haalt Derbyshire de eerdergenoemde Tony Basu is niet de enige die wijst op het afnemend Blair aan op een congres van zijn partij in aandeel in nationale inkomens van de factor 2005: arbeid. Het IMF doet onderzoek naar de oorzaken daarvan.16 En in ons land zeggen de presi- ‘The temptation is to use government to try to dent van de Nederlandsche Bank Klaas Knot protect ourselves against the onslaught of glo- en oud-minister van financiën Jeroen Dijssel- balisation by shuting it out, […] to think we bloem, die om die reden lid is geworden van protect a workforce by regulation, a company de FNV, al tijden regelmatig dat de lonen by government subsidy, an industry by tariffs. omhoog kunnen, mogen, en moeten. It doesn’t work today.’

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 40 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL?

Robert Went Bijsturen kan en gebeurt ook

De recensie eindigt met de vaststelling dat on- me op zonder frustratie over buitenlanders, der anderen Rodrik heeft laten zien dat ‘there elites en culturele diversiteit als voornaamste are other options so long as we don’t delude drijfveer.’23 ourselves that we can have it all.’ Dat wordt inmiddels in steeds bredere kring Figuur 3 gelukkig ook onderkend. Zelfs de Conservatie- ve Britse premier Theresa May wil een nieuwe Menukaart voor globalisering industriepolitiek voor het Verenigd Konink- rijk. En zij pleit voor een public interest test om Sterke natiestaat & democratie: bij voorgenomen overnames van bedrijven te dan geen globalisering bepalen of die wel mogen plaatsvinden, een (afschermen van wereldmarkt) discussie die ook in ons land hoog op de agenda staat sinds de dreigende overname van Sterke natiestaat & globalisering: AkzoNobel.19 dan geen sterke democratie Het bestaan van het trilemma van de mondiale economie is een feitelijke vaststelling en Globalisering & democratie: geen mening. Verregaande globalisering, de- dan geen sterke natiestaat mocratie, en soevereine nationale staten kunnen niet alledrie tegelijk (zie ﬁguur 3). We moeten kiezen, en ons bewust zijn van de afruil die Bron: Hueck, H. & R. Went, ‘Hoeveel globalisering bestaat tussen hyperglobalisering en de ruim- verdraagt de mens?’, longread RTL Nieuws, te die je houdt om op nationaal niveau je eigen 22 maart 2015 keuzes te blijven maken. Als een land meer nationale beleidsruimte wil, zal het grenzen moeten stellen aan grensoverschrijdende han- Nationale staten en ‘global governance del of aan kapitaalverkeer, zoals in de ‘gouden light’ jaren van het kapitalisme’ na de Tweede Wereld- oorlog (afgesproken in Breton Woods) ook Je kunt een uiterste binnen het trilemma kiezen: gebeurde tot midden jaren zeventig. beleidsmakers en internationale instituties had- Larry Summers, ooit minister van Financiën den lange tijd sterk de neiging om steeds ver- onder Clinton en voormalig chief economist van der in de richting van hyperglobalisering te wilde Wereldbank, stond bekend als cheerleader len gaan. Het zal in de praktijk vaak om grada ties van globalisering. Hij pleit nu voor ‘responsi- gaan, of om een globale richting die je wil be- ble nationalism’.20 In ons land had Lodewijk vorderen. Zo pleit Dani Rodrik ervoor om nieu- Asscher het tijdens zijn verkiezingscampagne we regels en verdragen zo te ontwerpen dat niet op vergelijkbare wijze over ‘progressief patri- langer de factor kapitaal maar de factor arbeid otisme’.21 En de Amerikaanse ﬁlosoof Kai daar beter van wordt.24 Concreet kan dan bij- Nielsen pleit voor wat hij ‘kosmopolitisch nati- voorbeeld gedacht worden aan voorstellen om onalisme’ noemt.22 Je kunt moreel kosmopo- de positie van vakbonden – en meer in het al- liet zijn zonder dat je dat ook institutioneel gemeen van de factor arbeid – door en in han- hoeft te zijn, is zijn stelling. Dat betekent con- delsverdragen te versterken en ILO-normen creet dat je streeft ‘naar zelfbeschikking voor afdwingbaar te maken.25 de eigen culturele en politieke gemeenschap, Meer in het algemeen betekent de erken- gecombineerd met de sociaal-liberale opvat- ning dat nationale staten niet verdwijnen of tingen dat ieder individu gelijkwaardig is aan minder belangrijk worden in een globalise- de anderen. Dat levert een vorm van nationalis- rende wereldeconomie, zoals nogal eens werd

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL? 41

Robert Went Bijsturen kan en gebeurt ook

beweerd,26 en dat de mogelijkheden om met We komen dan op het terrein van de universe- global governance zaken te regelen beperkt le rechten van de mens en morele en ethische zijn. Filosoof Kai Nielsen stelt: keuzes. ‘Globalization of our economies does not produce globalization of our hearts and ‘(W)hile some incautious defenders of neo- minds’, zag Michael Ignatieff tijdens zijn on- liberal forms of globalization have prophesied derzoek in lokale gemeenschappen in ver- the demise of the nation-state, nothing like schillende delen van de wereld: that is happening. But what is happening with capitalist globalization is that nation-states ‘Even in a globalised world, local sources of mo- and multi-nation-states as well are being so ral life – our parents and siblings, our home, our transformed that they are losing not just ab- place of worship, the local school, if there is solute sovereignty (something they probably one – are bound to be the primary shaping force never had anyway) but any meaningful of our ordinary virtues. In turn, the states that sovereignty.’27 protect us will always exert a stronger moral influence over us than any external source, En Rodrik constateert terecht: whether it be a UN agency, international NGO, or the international media. This is especially ‘[…] democratic governance and political the case where the local state in question is communities are organized largely within na- democratic and can claim that it speaks in tion-states, and are likely to remain so for the the name of the people.’29 foreseeable future.’28 Waar het om gaat is hoe je nationale voorkeu- Een van de conclusies die Rodrik trekt is dat het ren en (gepercipieerde) belangen behartigt. verstandig is niet zoveel mogelijk mondiaal te Gaat dat ten koste van anderen, of zoveel mo- willen regelen en coördineren, maar in te zet- gelijk samen met anderen: met zoveel moge- ten op ‘global governance light’. Voor sommi- lijk positieve en zo min mogelijk negatieve gen is dat een bitere pil omdat zij iedereen in externe effecten? Ignatieff zegt het zo: de wereld een beter leven willen helpen krijgen, en wie wil dat eigenlijk niet? Maar het ge- ‘The question becomes how the sovereign tuigt van realisme. Want als de Neder landse can guarantee security and justice for its own overheid niet allereerst voor de mensen in people without extinguishing the virtues of Nederland zorgt, zoals de Amerikaanse dat generosity and hospitality toward desperate doet voor de mensen in de VS en de Franse voor and defenseless people at its gates.’ de mensen in Frankrijk, wie doet dat dan wel? Voor opkomende landen wordt inmiddels vrij algemeen erkend dat zij recht hebben op ‘policy space’, om invulling te kunnen geven aan hun ontwikkelingsproject. Rodrik pleit ervoor Als de Nederlandse overheid om in de nieuwe spel- of verkeersregels die we niet allereerst voor de mensen nodig hebben voor de mondiale economie aan alle landen dat recht te geven.30 Het zou in Nederland zorgt, wie doet mogelijk moeten zijn voor een land om be- dat dan wel? paalde goederen te weigeren als die niet voldoen aan de sociale of milieunormen die in dat land de voorkeur hebben. Waarom mogen van de WTO wel bescher-

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 42 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL?

Robert Went Bijsturen kan en gebeurt ook

mende maatregelen genomen worden als be- maal zou moeten voldoen aan de eisen die de drijven zich benadeeld voelen door dumping SER daaraan wil stellen, zal dan misschien la- van bijvoorbeeld zonnepanelen uit China, ter ingevoerd worden dan technisch moge- maar niet als vakbonden klagen over sociale lijk is.32 Het is ook mogelijk dat een voor- dumping omdat goederen die onder slechte genomen handelsverdrag zo weinig oplevert sociale arbeidsomstandigheden zijn gepro- dat het beter is er maar niet aan te beginnen. duceerd worden geïmporteerd? Een voorbeeld. In opdracht van de minister van ontwikkelingssamenwerking en han- Tempo en wenselijkheid van verandering del onderzochten onderzoekers het eﬀect op de Nederlandse economie van zes kleine han- Er is, tot slot, nog een andere manier om naar delsverdragen die in de pijplijn ziten. De kop de opties en trade-oﬀs in het trilemma te boven het artikel dat zij daarover in econo- kijken. In zijn veelbesproken boek The Road to menblad ESB schreven, stelt dapper: ‘Handels- Somewhere stelt David Goodhart dat de hoger verdragen dragen bij aan een economische opgeleide en vaak meer kosmopolitisch inge- groei’.33 Maar wie het stuk leest, zal zich af- stelde anywheres (zeg zo’n 25.% van de bevol- vragen waarom we al die moeite zouden doen king) de afgelopen decennia vooral het tem- voor een mogelijke cumulatieve groei van po van globalisering bepaald hebben, terwijl 0,5% en 4070 fte’s in tien jaar. Het gaat op de de somewheres (het overgrote deel van de be- schaal van de Nederlandse economie om mar- volking) zich daaraan moesten aanpassen.31 ginale zaken die bovendien met grote onze- Behalve over meer ruimte voor eigen keuzes kerheden omgeven zijn want het zijn model- en preferenties moeten we het daarom ook berekeningen. Hoe meer de internationale hebben over de wenselijkheid en het tempo handel al geliberaliseerd is, hoe kleiner de van veranderingen. Bijvoorbeeld om de socia- neto-opbrengst van nieuwe verdragen zal le gevolgen beter in kaart te kunnen brengen zijn. Maar dat zegt niks over de impact op en die met gericht beleid – dat samen met de groepen die erdoor geraakt worden. Het kan betrokkenen wordt ontwikkeld – zo goed mo- daarom soms ook wijs zijn om iets niet te gelijk te proberen te compenseren. Een toe- doen. komstig handelsverdrag, dat natuurlijk mini-

Noten sering verdraagt de mens?, 5 Rodrik, D., How to save globa- longread RTL Nieuws, 2015 lization from its cheerleaders, 1 Unctad, Trade and Develop- (www.rtlnieuws.nl/sites/ working paper, 2007 (wdro- ment Report 2017, Geneva: default/files/redactie/public/ drik.scholar.harvard.edu/ Unctad 2017 (htp://unctad. economievanovermorgen4/ files/dani-rodrik/files/how-to- org/en/PublicationsLibrary/ index.html); Went, R., ‘Leren save-globalization-from- tdr2017_en.pdf). om beter te globaliseren’, cheerleaders.pdf). 2 Went, R., ‘Geen gezicht: de Christen Democratische Ver- 6 Becket, A., ‘How Britain fell PvdA en globalisering’, S&D kenningen, herfst 2017. out of love with the free mar- 2007/5, p. 10-17. 4 Tong, S., ‘What went wrong ket’, The Guardian, 4 augustus 3 Rodrik, D., De globalise- with globalization’, Market- 2017 (www.theguardian.com/ ringsparadox: Waarom mondi- place, 7 augustus 2017, (www. news/2017/aug/04/how-bri- ale vrijhandel, de natiestaat en marketplace.org/2017/08/07/ tain-fell-out-of-love-with-the- democratie niet samengaan, world/trade-stories-globaliza- free-market#new_tab). Amsterdam: Amsterdam tion-and-backlash/what- 7 IMF, The Liberalization and University Press 2015; Hueck, went-wrong-with-globalizati- Management of Capital Flows H. & R, Went, Hoeveel globali- on). - An Institutional View, 2012

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL? 43

Robert Went Bijsturen kan en gebeurt ook

(www.imf.org/en/Publicati- 15 Basu, K., ‘Globalization of nalism’, International Journal ons/Policy-Papers/Is- labor markets and the of Philosophical Studies, 2003, sues/2016/12/31/The-Liberaliza- growth prospects of nations’, 11:4, pp. 437-463. tion-and-Management-of- World Bank Policy Research 23 Thomas, C., ‘Europa moet het Capital-Flows-An-Institutio- Working Paper, no. 7590, 2016 kosmopolitisch nationalisme nal-View-PP4720). (htp://documents.world- een plek geven’, De Groene 8 Donnan, S., ‘Financial sector bank.org/curated/ Amsterdammer, 4 oktober 2017 in advanced economies is too en/290261468194944594/Glo- (www.groene.nl/artikel/euro- big, says IMF’, 12 mei 2015, balization-of-labor-markets- pa-moet-het-kosmopolitisch- Financial Times (www.ft.com/ and-the-growth-prospects-of- nationalisme-een-plek-ge- content/4b70ee3a- nations). ven). f88c-11e4-8e16-00144feab7de). 16 Dao, M., M. Das, Z. Koczan & W. 24 Rodrik, D., Populism and the 9 The Economist, Warning: too Lian, ‘Drivers of Declining economics of globalization, much finance is bad for the Labor Share of Income’, IMF draft paper 2017 (wdrodrik. economy, 18 februari 2015 blog, 12 april 2017 (blogs.imf. scholar.harvard.edu/files/ (www.economist.com/blogs/ org/2017/04/12/drivers-of- dani-rodrik/files/populism_ butonwood/2015/02/finance- declining-labor-share-of-inco- and_the_economics_of_glo- sector-and-growth); WRR, me/). balization.pdf); Rodrik, D., Samenleving en financiële 17 Galbraith, J.K., American Capi- Straight talk on trade: Ideas for sector in evenwicht, WRR- talism - The Concept of Coun- a sane world economy, Prin- rapport 96, Den Haag: WRR tervailing Power, Londen en ceton: Princeton University 2017 (www.wrr.nl/publicaties/ New York: Routledge 1952 Press 2017. rapporten/2016/10/12/samen- (1993). 25 Crawford, R., ‘What would it leving-en-financiele-sector- 18 Derbyshire, J., ‘Why govern- take for trade deals to protect in-evenwicht). ments can’t have it all: Must workers’ rights?’, Touchstone 10 Rodrik, D., Straight talk on democracy, sovereignty and blog, 3 augustus 2017 (htp:// trade: Ideas for a sane world economic integration remain touchstoneblog.org. economy, Princeton: Prin- incompatible today?’, Finan- uk/2017/08/take-free-trade- ceton University Press 2017. cial Times, 28 juli 2017 (www. deals-protect-workers- 11 Went, R., The Enigma of Globa- ft.com/content/63246e18- rights/); Helgesen, L. & H. lization: A Journey to a New 72b4-11e7-aca6-c6bd07df1a3c). Hansen, ‘Fighting Populism Stage of Capitalism, Londen: 19 Hueck, H. & R. Went, Bedrijfs- And Protectionism With Wor- Routledge 2002. overnames? Laten we het eens kers’ Rights’, Social Europe, 10 12 Quiggin, J., ‘Socialism with a over de toekomst van onze oktober 2017 (www.socialeu- spine: the only 21st century economie hebben, longread rope.eu/fighting-populism- alternative’, The Guardian, 8 Follow the Money, 2017, (www. protectionism-workers- oktober 2017 (www.theguar- ftm.nl/artikelen/12-vragen- rights); Smith, A. en L. Cam- dian.com/business/2017/ en-antwoorden-over-ceos- pling, ‘Anchoring Labour oct/09/socialism-with-a-spi- bedrijfsovernames-en- Rights More Effectively In EU ne-the-only-21st-century- industriepolitiek?share=1). Trade Agreements’, Social alternative). 20 Summers, L., ‘Voters deserve Europe, 13 juli 2017 (www.soci- 13 Hueck, H. & R. Went, Vrijhan- responsible nationalism not aleurope.eu/anchoring-la- delsverdragen T TIP en CETA reflex globalism’, Financial bour-rights-effectively-eu- ontberen legitimiteit, column Times, 10 juli 2016 (www.ft. trade-agreements). RTLZ 2017 (www.rtlz.nl/opi- com/content/15598db8-4456- 26 Went, R., ‘Globalisering: onbe- nie/vrijhandelsverdragen- 11e6-9b66-0712b3873ae1). kend en omstreden’, ESB, juli tip-en-ceta-ontberen-legiti- 21 Zie ook: Haidt, J., ‘The Ethics of 2007, pp. 10-14. miteit). Globalism, Nationalism and 27 Nielsen, K., ‘Towards a liberal 14 James, H., Deconstructing Patriotism’, Minding Nature, socialist cosmopolitan natio- deglobalization, Project Syndi- september 2016, (www.hu- nalism’, International Journal cate column, 12 september mansandnature.org/filebin/ of Philosophical Studies 2003 2017 (www.project-syndicate. pdf/minding_nature/ 11:4, pp. 437-463. org/commentary/three-emo- sep_2016/Ethics_of_Globa- 28 Rodrik, D., Straight talk on tions-underlying-deglobali- lism_Jon_Haidt.pdf). trade: Ideas for a sane world zation-by-harold-james- 22 Nielsen, K., ‘Towards a liberal economy, Princeton: Prin- 2017-09?barrier=accessreg). socialist cosmopolitan natio- ceton University Press 2017.

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 44 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL?

Robert Went Bijsturen kan en gebeurt ook

29 Ignatieﬀ, M., The ordinary University Press 2015. media/db_advie- virtues: Moral order in a divi- 31 Goodhart, D., The Road to So- zen/2010_2019/2016/tip.ashx ded world, Cambridge MA: mewhere: The populist revolt 33 Oomes, N., T. Smits & J. Wite- Harvard University Press 2017. and the future of politics, Lon- man, ‘Handelsverdragen dra- 30 Rodrik, D., De globalise- den: Hurst & company 2017. gen bij aan economische ringsparadox: Waarom mondi- 32 SER, Advies T TIP: Transatlantic groei’, ESB, 13 april 2017 (wesb. ale vrijhandel, de natiestaat en Trade and Investment Partner- nu/esb/20023215/handelsver- democratie niet samengaan, ship, SER-advies 16 april 2016, dragen-dragen-bij-aan-econo- Amsterdam: Amsterdam Den Haag: SER. www.ser.nl/~/ mische-groei).

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 45

De ﬁnanciële sector: van dominant naar dienstbaar

We zijn nog veel te afhankelijk van de ﬁnanciële sector, vooral door onze verslaving aan schulden. Daardoor zijn we extra kwetsbaar voor nieuwe crises. Dat is in belangrijke mate een nationaal vraagstuk dat aangepakt kan worden met gericht sociaaleconomisch beleid. Ook is het nodig dat ﬁnanciële instellingen veel meer ten dienste van de samenleving gaan opereren dan ze nu doen.

BART STELLINGA

Wetenschappelijk medewerker ‘Financialisering’ en ‘Geldschepping’ bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Dit artikel is geschreven op persoonlijke titel

De financiële crisis van 2007-2009 toonde twee nationale concurrentiepositie van nationale gezichten van ons financiële stelsel. Aan de ene kampioenen. Het was duidelijk dat de politiek kant liet de crisis zien hoezeer financiële spe- weer intensief betrokken moest zijn bij de fi- lers een eigen leven waren gaan leiden. Het tra- nanciële sector en dat het ook hoog tijd was ditionele huis-tuin-en-keukenbankieren was een perspectief te ontwikkelen op de maat- overvleugeld door de wereld van razendsnelle schappelijke positie van de sector. Politici en transacties, oneindig ingewikkelde financiële beleidsmakers streefden daarbij vooral naar producten en toenemende verwevenheden het indammen van excessen. met spelers in het ‘schaduw bank wezen’. Aan Minder aandacht was er voor de vraag hoe de andere kant was de samenleving juist in de maatschappelijke bijdrage van de financië- steeds meer opzichten afhankelijker geworden le sector kon worden vergroot en de maat- van de financiële sector. Er was sprake van een schappelijke afhankelijkheid ervan vermin- ‘finan cialisering’ van huishoudens, bedrijfsle- derd. Deze vraag staat in dit artikel centraal. ven en semipublieke instellingen door hun Ik begin met een schets van het beleid zoals veel grotere afhankelijkheid van uiteenlopen- dit zich in aanloop naar de crisis ontwikkelde. de financiële diensten. Daarna bespreek ik in hoeverre de sindsdien Na de crisis moesten politici onderkennen doorgevoerde beleidshervormingen echt een dat ze de financiële sector veel te veel hadden fundamentele verandering vormen en welke overgelaten aan de financieel experts, en dat stappen nog te zeten zijn. de focus te eenzijdig had gelegen op de inter-

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 46 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL?

Bart Stellinga De ﬁnanciële sector: van dominant naar dienstbaar

Het pre-crisisbeleid de manieren om deze beperkingen te omzeilen, waardoor grenzen tussen spelers vervaag- In de naoorlogse periode zagen Europese over- den en financiële globalisering op gang kwam. heden de financiële sector als een essentiële Dit alles werd flink versneld door technologi- schakel binnen het bredere macro-economische innovaties – waarbij met name de ont- sche beleid. Deze schakel zou het beste tot z’n wikkeling van de computer van cruciaal recht komen via een duidelijke inkadering en belang was. aansturing van de activiteiten van financiële Bovendien liep het vertrouwen in over- spelers. Alle overheden maakten linksom of heidssturing in de jaren zeventig een flinke rechtsom beleid om de groei, de allocatie en deuk op toen overheden geen antwoord leken de prijs van krediet te sturen. Zij legden inter- te hebben op de economische problemen – nationale kapitaalstromen aan banden. Ook stagnatie en sterke inflatie. Vanaf die tijd won- legden zij financiële instellingen beperkingen nen economische theorieën en scholen aan op wat betreft hun internationale bewegings- populariteit die veel positiever dachten over vrijheid: banken konden dus niet zomaar in vrijemarktwerking en veel negatiever over een ander land een vestiging openen. Daar- overheidsinterventie. Deze presenteerden de naast hanteerden beleidsmakers met het oog financiële sector als een grotendeels passieve op financiële stabiliteit een structuurbeleid schakel in economische processen – een ‘door- om te voorkomen dat verschillende typen ban- geefluik’. Ook zouden financiële markten niet ken op elkaars speelterrein zouden komen of fundamenteel verschillen van andere mark- dat zij zouden fuseren met niet-bancaire spe- ten. Net als voor andere sectoren zou moeten lers. Deze sturende maatregelen waren door- gelden: vertrouw op marktwerking.3 Hoewel gaans eenvoudig af te dwingen, aangezien fi- financieel beleidsmakers veel pragmatischer nanciële spelers toch al noodgedwongen een waren ingesteld, lieten zij zich wel degelijk nationale oriëntatie hadden en zich in bepaal de inspireren door deze nieuwe denkkaders. activiteiten specialiseerden.1 Dit beleid was deels pragmatisch – ingege- Meer bewegingsvrijheid ven door de specifieke noden van de tijd – maar had zeker ook een fundament in econo- Sindsdien zeten overheden in op het stimule- mische denkkaders. Het keynesiaanse denken ren van bewegingsvrijheid voor financiële spe- kreeg steeds meer aanhang in zowel weten- lers en stromen. De gedachte was dat dit uit- schappelijke als politiek-bestuurlijke kring. eindelijk via efficiëntere dienstverlening en Een cruciale component van dit denken is dat financiële innovatie zou bijdragen aan econo- vrijemarktwerking destabiliserende effecten mische groei. Beleidsmakers ontmantelden de kan hebben: acties van individuele marktspe- naoorlogse regels die de prijs, groei en alloca- lers kunnen op macroniveau tot ongewenste tie van krediet beïnvloedden. Rond de jaren uitkomsten leiden. De overheid had dan ook tachtig waren alle restricties zo goed als vereen belangrijke ordenende en sturende taak. dwenen, wat de deur openzete voor een ster- Dit gold bij uitstek voor financiële diensten: ke groei van kredietverlening. juist door het macro-economische belang Ook faciliteerden overheden financiële glo- daarvan was stevige overheidssturing balisering. Medio jaren negentig hadden EU- essentieel.2 lidstaten alle restricties op de in- en uitstroom Vanaf de jaren zestig kwamen er barsten in van kapitaal ontmanteld. Daarnaast gaven be- deze beleidskaders. Financiële spelers gingen leidsinitiatieven op Europees niveau een stevi- de overheidssturing steeds meer als knellend ge impuls aan de interne markt voor financië- en beperkend ervaren. Zij vonden verschillen- le dienstverlening. Financiële instellingen

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL? 47

Bart Stellinga De ﬁnanciële sector: van dominant naar dienstbaar

kregen met het paspoortsysteem de vrijheid in dat zolang individuele instellingen financi- om, eenmaal gevestigd in een EU-lidstaat, in eel gezond zijn, het systeem als geheel stabiel alle EU-landen een filiaal op te zeten, met het zal blijven. De kapitaaleisen ontwikkeld door thuisland als toezichthouder. Overheden har- het Bazelse Comité (het samenwerkingsver- moniseerden wetgeving met het oog op het band van centrale banken van een tiental creëren van een gelijk speelveld, bijvoorbeeld OESO-landen) vormden de kern van dit nieu- met het Actieplan voor financiële diensten (1999). we beleid. Deze eisen, in 1988 bekrachtigd in Kortom, liberalisering, privatisering en glo- het Bazel I-akkoord, verplichten banken om balisering waren het devies.4 genoeg eigen vermogen te hebben om onvoor- Daarnaast ontmantelden overheden het ziene verliezen op te kunnen vangen. De eisen structuurbeleid, zodat banken de vrijheid kre- hadden dus betrekking op de buffers van ban- gen uiteenlopende financiële activiteiten te ken in verhouding tot de genomen risico’s, ontplooien. Het eerdere uitgangspunt dat een maar zij legden nauwelijks beperkingen op gesegmenteerde sector bijdraagt aan financië- aan die risico’s zelf. Beleidsmakers zagen kapi- le stabiliteit, werd afgedaan als onjuist: juist taaleisen dan ook als een marktvriendelijke instellingen met een gediversifieerd bedrijfs- manier om banken te beschermen tegen mo- model zouden goed in staat zijn risico’s te gelijke problemen.7 spreiden en efficiënter te opereren. In Binnen de kaders van het microprudentiële Nederland kwam rond 1990 het structuurbe- beleid vertrouwden beleidsmakers ook steeds leid feitelijk ten einde toen enkele grote fusies meer op het risicomanagement van de instel- werden goedgekeurd. ABN fuseerde met Amro, lingen zelf. Dit kreeg zijn beslag in het Bazel II- ING kwam tot stand door fusies tussen Post- akkoord (2004), waarmee banken met een ge- bank, NMB en Nationale-Nederlanden, en For- avanceerd risicomanagementsysteem meer tis kwam voort uit VSB, AMEV en AG Groep. vrijheid kregen om zelf in te schaten hoeveel Vanaf dat moment werd het Nederlandse fi- eigen vermogen ze nodig hadden. nanciële landschap gedomineerd door een Toezichthouders wilden hiermee publieke en klein aantal grote bedrijven.5 private belangen verenigen: banken zouden risico’s beter managen en meer vrijheid krij- Microprudentieel stabiliteitsbeleid gen. Ook zeten zij met dit akkoord in op het versterken van de marktdiscipline, primair Het naoorlogse sturende beleid had als wense- door meer transparantie te eisen van financië- lijk bijeffect dat financiële instabiliteit en cri- le instellingen. Hiermee hoopten toezichthou- ses nauwelijks voorkwamen. In de woorden ders dat marktpartijen – beleggers, kredietbe- van Goodhart: ‘the controlled, constrained fi- oordelaars, analisten – banken beter konden nancial system was just a safe, but dull place’.6 monitoren en afrekenen op risicovol gedrag.8 Deze situatie veranderde zoals gezegd ingrij- pend door de toenemende bewegingsvrijheid Technocratisering van beleid van financiële instellingen. Beleidsmakers zagen zeker de risico’s hiervan. Met het ontman- Daarnaast was sprake van een depolitisering telen van veel regels kwamen er dan ook veel en technocratisering van beleid. Politici bena- nieuwe regels bij: beleid specifiek gericht op derden financiële regulering als een techni- financiële stabiliteit. sche en apolitieke activiteit die maar beter In tegenstelling tot het naoorlogse beleid kon worden overgelaten aan experts. Beleid was dit beleid echter primair gericht op indi- werd dan ook steeds meer ontwikkeld in supra- viduele instellingen – het zogeheten microp- nationale beleidsfora waarin expertise een be- rudentiële perspectief. Dit perspectief houdt langrijker criterium was dan democratische

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 48 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL?

Bart Stellinga De ﬁnanciële sector: van dominant naar dienstbaar

controlemechanismen. Deze technocratise- explosief toe. In Nederland kwam dit voorna- ring ging gepaard met een grote invloed van melijk door de sterke groei van schulden van transnationale financiële instellingen. huishoudens, vooral in relatie tot de financie- In veel gevallen ging het om een soort hy- ring van huizen. bride publiek-private beleidsfora, waarbij gro- Daarnaast stonden huishoudens via pen- te multinationale financiële spelers samen sioenfondsen in grotere mate bloot aan de met experts de internationale regels ontwik- volatiliteit van financiële markten. Ook het kelden. Niet voor niets hadden veel belangen- bedrijfsleven werd sterker beïnvloed door organisaties in de tien jaar voorafgaand aan financiële markten dan voorheen. Grote be- de financiële crisis een belangrijk deel van drijven lieten zich in hun strategie en be- hun lobbyinspanningen naar internationaal drijfsvoering beïnvloeden door financiële niveau verplaatst, om zo direct de ontwikke- indicatoren zoals beurskoersen en krediet- ling van regels te beïnvloeden. In de praktijk beoordelingen. Het Nederlandse midden- hadden deze beleidsfora een grote vrijheid om en kleinbedrijf is zeer afhankelijk van ban- beleid op een specifieke manier uit te werken, cair krediet, terwijl het topzware bankwezen vaak niet of nauwelijks gecontroleerd door zich juist minder afhankelijk maakte van politici op Europees of nationaal niveau.9 het midden- en kleinbedrijf. Door dit alles Terughoudendheid en privaat initiatief ontstond een grotere discrepantie tussen de stonden centraal. Dit had invloed op zowel de behoeftes van de economie en de taakinvul- inhoud van het beleid als de reikwijdte daar- ling van de financiële instellingen. van. In aanloop naar de crisis bleven zodoende belangrijke delen van het financiële systeem gevrijwaard van overheidsregulering of toezicht. Complementair aan deze teruggetrokken overheidshouding was het feit dat veel De zeer hoge Nederlandse gebruik werd gemaakt van zelfregulering. De hypotheekschulden kunnen gangbare filosofie was dat centralistisch be- niet los gezien worden van leid traag, inefficiënt en bureaucratisch was, terwijl zelfregulering als snel, efficiënt en in- de hypotheekrenteaftrek novatief werd gekarakteriseerd. Invloedrijke internationale organisaties als het Interna- tionaal Monetair Fonds en het Financial Sta- bility Forum (FSF) droegen dan ook doorgaans Vanzelfsprekend zijn deze ontwikkelingen zelfregulering uit als meest wenselijke be- in bepaalde mate beïnvloed door het ver- leidsstrategie.10 anderende financiële-sectorbeleid, maar minstens even belangrijk zijn het sociaaleco- Financialisering van de samenleving nomische beleid (woningmarkt, belastingen, sociale zekerheid), het marktordeningsbeleid De crisis maakte pijnlijk duidelijk dat de finan- (consumenten, corporate governance) en het ciële sector te veel een eigen leven was gaan verzelfstandigingsbeleid. De sterke groei van leiden. Deze framing laat echter een cruciale huis houdschulden kan bijvoorbeeld niet los pre-crisis-ontwikkeling onderbelicht: de eco- worden gezien van het sociaaleconomische nomie en samenleving werden ook steeds af- beleid. Het woningmarktbeleid in veel lan- hankelijker van het financiële systeem.11 Dit den stimuleerde huiseigenaarschap. Denk wordt ook wel de ‘financialisering’ van de sa- in Neder land aan de Nationale Hypotheek menleving genoemd. Private schulden namen Garantie en (in mindere mate) de Wet be-

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL? 49

Bart Stellinga De ﬁnanciële sector: van dominant naar dienstbaar

vordering eigenwoningbezit. De op slot zit- Financiële dynamiek had de Amerikaanse hui- tende huurmarkt droeg verder bij aan een zenmarkt flink oververhit. Kort door de bocht: sterke populariteit van koopwoningen. Ook in plaats van dat banken hypotheekpakketen speelde het belastingsysteem een cruciale rol. maakten om risico’s te verspreiden, creëerden De zeer hoge Nederlandse hypotheekschulden zij risico’s (dubieuze hypotheken) om hypo- kunnen niet los gezien worden van de hypotheekpakketen te verkopen. Toen medio jaren theekrenteaftrek. Pensioenbeleid stimuleert 2000 hypotheekrentes begonnen te stijgen, hoge maar niet direct toegankelijke private be- nam het aantal wanbetalingen toe en daalden sparingen, waardoor mensen relatief hogere huizenprijzen sterk. De hypotheekpakketen schulden moeten aangaan om huizen te finan- die eerst zo veilig leken, waren nu zeer ver- cieren. We zouden hier dus kunnen spreken dacht. Kredietbeoordelaars herzagen hun van een impliciet ‘financialiseringsbeleid’.12 voorheen zo positieve oordeel voor tal van deze producten. Omdat financiële instellin- De crisis: 2007-2009 gen dermate met elkaar verknoopt waren geraakt en niemand precies wist wie in welke Tijdens de financiële crisis implodeerde de mate blootstond aan de problemen op de mondiale private schuldenberg die in het Amerikaanse huizenmarkt, leidde dit alles tot decennium daarvoor was opgebouwd. Deze zeer grote paniek onder financiële instellin- schuldenberg was het resultaat van destabili- gen over de hele wereld (met name in Europa serende zelfversterkende effecten tussen kre- en de VS). Toen Lehman Brothers (waarbij veel dietgroei en prijsstijgingen van activa (huizen instellingen zich hadden verzekerd tegen veren complexe financiële producten) die met liezen op hypotheekpakketen) in september dit krediet gefinancierd werden.13 2008 failliet ging, was de chaos ten slote com- Het epicentrum van de crisis lag in de Ver- pleet. Door groot onderling wantrouwen enigde Staten. In de jaren ervoor hadden stij- droogden interbancaire markten op en stond gende huizenprijzen een sterk aanzuigende het financiële systeem aan de rand van de af- werking gehad op kredietverstrekkers, wat grond. Alleen door gecoördineerde acties van weer bijdroeg aan verder stijgende huizenprij- overheden en centrale banken werd een totale zen. Cruciaal was ook een financiële innovatie: implosie afgewend.14 ‘securitisatie’. Dit houdt in dat banken een Hoewel het epicentrum van de crisis in de zeer grote hoeveelheid hypotheken bundelen VS lag en veel Europese financiële instellingen en in ‘stukken’ verkopen aan andere financiële (waaronder ABN Amro en ING) via dat kanaal spelers, zoals pensioenfondsen en verzeke- in problemen raakten, was in de jaren daar- raars. Omdat banken hiermee de hypotheken voor ook in Europese landen sprake van toene- ‘van hun balans’ haalden, konden ze financië- mende financiële fragiliteit. De eurocrisis die le regelgeving omzeilen en weer nieuwe hypo- vanaf 2010 losbarste kan niet los worden ge- theken verstrekken. Deze hypotheekpakketen zien van de zeer sterke groei van grensover- waren erg populair, ook onder Europese finan- schrijdende kredietstromen in de periode ciële instellingen. Ze leken volstrekt veilig en daarvoor. Landen als Griekenland, Spanje en gaven toch een aardig rendement. Ook toe- Ierland hadden met de invoering van de euro zichthouders zagen weinig reden tot zorg: en de liberalisering van kapitaalstromen in- door securitisatie waren risico’s immers ver- eens toegang tot zeer goedkoop krediet. Door spreid over een grote hoeveelheid partijen die de financiële crisis hield dit echter ineens op elk individueel wel tegen een stootje zouden en kwamen ook deze landen in de financiële kunnen. Het systeem leek dus veiliger. problemen, met alle gevolgen van dien.15 Deze aanname bleek volstrekt misplaatst. Bovendien zorgden de zeer sterk gestegen

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 50 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL?

Bart Stellinga De ﬁnanciële sector: van dominant naar dienstbaar

private schulden bij veel Europese landen Systeemperspectief op stabiliteit voor een schuldenkater. In Nederland werkte dit met name door via de huizenmarkt. Toen De crisis laat een grote tekortkoming zien van huizenprijzen daalden zagen veel huizen- het pre-crisisbeleid: door de focus op de finan- beziters hun financiële positie sterk verslech- ciële gezondheid van individuele instellingen teren. In reactie daarop gingen zij meer en vergaten toezichthouders te leten op de ge- sneller aflossen op hypotheken en minder zondheid van het systeem als geheel. Sterker consumeren, wat op geaggregeerd niveau nog, de crisis laat zien dat wat goed is voor ie- weer bijdroeg aan verslechterde economische dere individuele speler op systeemniveau juist omstandig heden.16 negatieve gevolgen kan hebben. Wanneer banken verliezen lijden is het vanuit micropruden- Lessen van de crisis tieel oogpunt wellicht verstandig ze aan te moedigen om bezitingen te verkopen, maar De financiële crisis heeft geleid tot een onge- op macroniveau kan dit het juist erger maken. kend aantal initiatieven om tot betere regule- De diagnose was dan ook dat stabiliteitsbeleid ring te komen. Met het Bazel III-akkoord zijn onvoldoende macroprudentieel van karakter de eisen strenger geworden voor zowel de was. kwa liteit van het kapitaal als de hoogte van de Macroprudentieel beleid heeft expliciet als kapitaalratio. Nieuw is dat dit akkoord eisen doel om systeemrisico’s – stabiliteitsrisico’s stelt aan de omvang van liquiditeitsbuffers, met negatieve macro-economische gevolgen – om te waarborgen dat banken stabielere fi- tegen te gaan. Het gaat hierbij om structurele nancieringsbronnen hebben en dat zij ook in systeemrisico’s, dus bijvoorbeeld het too big to tijden van stress aan betalingsverplichtingen fail-probleem veroorzaakt door systeeminstel- kunnen voldoen. lingen. Het gaat ook om systeemrisico’s die Beleidsmakers hebben ook de reikwijdte zich over langere tijd opbouwen, dus de boom van toezicht en regelgeving vergroot. Hedge- bust-dynamiek van financiële markten.19 fondsen, kredietbeoordelaars en derivaten val- Op Europees niveau is de European Systemic len niet langer buiten formele beleidskaders. Risk Board (ESRB) – formeel onderdeel van de Ook op institutioneel vlak is veel gebeurd. Euro- ECB – opgezet om nationale autoriteiten te pese bevoegdheden zijn in een aantal gevallen waarschuwen voor systeemrisico’s. Ook heeft flink versterkt. Met de oprichting van de banken- de ECB in de context van de bankenunie speci- unie heeft de Europese Centrale Bank toezicht- fieke bevoegdheden op dit terrein. Macro- houdende taken gekregen voor belangrijke instrumenten zijn vooral gericht op kapitaal- banken. Bovendien heeft een nieuwe Europese eisen: toezichthouders kunnen banken ho gere autoriteit – de centrale resolutieautoriteit – kapitaalbuffers opleggen indien zij hen als bevoegdheden gekregen om in te grijpen bij systeemrelevant identificeren of als zij de een bank in problemen en zo nodig deze or- op bouw van systeemrisico’s signaleren. Daar- dentelijk af te wikkelen.17 naast hebben veel landen – waaronder Neder- Bij veel van deze veranderingen gaat het land – limieten gesteld aan de omvang van hy- vooral om een versterking van de pre-crisis- potheekleningen. Deze limieten hangen vaak beleidskaders in plaats van een ingrijpende af van de waarde van het huis of van het inko- transformatie daarvan.18 Op een aantal vlakken men van de schuldenaar.20 zijn er wel aanzeten geweest tot meer funda- Macrobeleid is nog in grote mate work in mentele aanpassingen. Welke lessen kunnen progress en het is te vroeg om te oordelen of we trekken uit de crisis, wat is daarmee gedaan, het wel of niet succesvol is of zou kunnen zijn. en welke verdere stappen zijn er nodig? Het grote voordeel ervan is dat het een expli-

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL? 51

Bart Stellinga De ﬁnanciële sector: van dominant naar dienstbaar

ciete poging is om de macro-economische di- meer bevoegdheden en een sterkere instituti- mensie van het financiële systeem een plek te onele verankering kunnen krijgen. geven in het beleid. Tegelijkertijd is de invulling ervan betrekkelijk smal: het beleid be- Te veel bewegingsvrijheid perkt zich hoofdzakelijk tot het bankwezen, specifieker: tot kapitaalregulering. In andere De crisis toont daarnaast de schaduwkanten relevante domeinen – bijvoorbeeld liquidi- van grote bewegingsvrijheid voor financiële teitsregels – zijn nauwelijks formele macrop- spelers en geldstromen. Universele banken – rudentiële instrumenten, en macroprudenti- dus banken die tal van verschillende finan- ele autoriteiten hebben niet of nauwelijks ciële activiteiten combineren – werden steeds bevoegdheden in de niet-bancaire sector. Ook dominanter, vaak ten koste van meer gespe- is de doelstelling van het beleid vooralsnog cialiseerde instellingen. Dit zorgde wellicht redelijk beperkt: toezichthouders hopen dat voor meer diversiteit op bedrijfsniveau, maar de extra eisen banken in staat stellen om be- juist voor eenheidsworst in het bankwezen. ter met schokken om te kunnen gaan, maar Op bedrijfsniveau was sprake van risico- zij verwachten niet dat dit schokken zal voor- diversificatie, op systeemniveau juist van komen of significant verkleinen. Kortom, risico-opbouw.21 de ambitie lijkt behoorlijk beperkt. Daarnaast bestaat het gevaar van hokjesden- ken. Microprudentiële regulering en monetair beleid hebben een grote invloed op financiële Het is de Europese Commissie stabiliteit. Ook speelt sociaalecono misch beleid een belangrijke rol (zie hieronder). Met het helaas niet gelukt om binnen optuigen van een apart beleidsterrein voor de universele banken de financiële stabiliteit (macro prudentieel beleid) risico volle delen te bestaat de kans dat systeemrisico’s uiteindelijk toch weer tussen wal en schip zullen vallen. Als ‘omheinen’ problemen zich lijken op te bouwen zouden monetaire en microprudentiële autoriteiten kunnen wijzen naar de macroprudentiële toezichthouder om iets te doen. Die lijkt echter Het is dan ook niet verwonderlijk dat beleids- te weinig slagkracht te hebben om tegengas te makers hebben geprobeerd om nieuwe kunnen geven. ‘schot en’ in het systeem te plaatsen. Op Coherentie in beleid en samenwerking tus- Europees niveau is dit mislukt. Het lukte de sen de verschillende toezichthouders is van Europese Commissie niet voldoende steun te groot belang. Juist in de financiële sector – vinden voor een voorstel om binnen de uni- waar autoriteiten zich vastklampen aan het versele banken de risicovolle delen te ‘omhei- zogeheten Tinbergenprincipe van strak afge- nen’. In oktober 2017 trok de Commissie het bakende verantwoordelijkheden – is deze sa- voorstel daarom terug. Wat bij deze discussie menwerking essentieel. Ook hebben macrop- opvalt is de framing van het probleem: beleids- rudentiële autoriteiten nu nog vaak een lagere makers zagen schoten vooral als manier om formele positie dan andere autoriteiten. Zo het too big to fail-probleem van universele ban- moeten de acties van de ESRB worden goedge- ken op te lossen. De Commissie kon dan ook keurd door de raad van bestuur van de ECB, de bankenunie (en de resolutiemechanismen) terwijl die focust op prijsstabiliteit. Kortom, aanwijzen als reden waarom structuurmaat- de macroprudentiële autoriteiten zouden regelen niet langer nodig waren.

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 52 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL?

Bart Stellinga De ﬁnanciële sector: van dominant naar dienstbaar

Deze framing negeert echter het eenheids- tatie van financiële stromen. In belangrijke worstprobleem veroorzaakt door de dominan- mate zijn deze ontwikkelingen echter het ge- tie van universele banken. Het debat over een volg van overwegingen van private spelers.23 structurele hervorming zal dus opnieuw moe- Uit andere ontwikkelingen blijkt dat de ten worden gevoerd, maar nu met als explicie- wenselijkheid van internationaal georiënteer- te doelstelling de diversiteit in het bankwezen de spelers en markten niet fundamenteel ter te vergroten. Indien het opbreken van univer- discussie staat. Op het gebied van de vrijheid sele banken op korte termijn geen haalbare van kapitaalstromen hebben Europese beleid- optie is, ligt het voor de hand om kleinere, ge- smakers in ieder geval geen ingrijpende ver- specialiseerde banken expliciet te steunen. andering doorgevoerd. Kapitaalcontroles zijn Grensoverschrijdende financiële stromen in principe taboe en alleen in het geval van speelden een belangrijke rol bij het veroorza- een acute crisis – zoals in IJsland, Cyprus en ken en verergeren van de crises – niet alleen die Griekenland – hebben de genoemde landen van 2007-2009 maar vooral ook de eurocrisis dergelijke maatregelen genomen. die daarna losbarste. Zoals hierboven aange- In dat opzicht lijkt er in Europa geen steun geven werd de zeepbel in de VS in belangrijke voor een terugkeer naar het naoorlogse idee mate met Europees krediet gefinancierd. Ook dat grenzen aan financiële globalisering de problemen in Griekenland, IJsland, Spanje essentieel zijn voor een zelfstandig macro- en Ierland hadden alle kenmerken van een economisch beleid, of dat kapitaalcontroles ‘sudden stop’-crisis, waarbij financiers van het financiële stabiliteit kunnen bevorderen. ene op het andere moment proberen hun geld Op val lend genoeg heeft het IMF het onvoor- weg te halen en weigeren om nieuw krediet be- waardelijk positieve perspectief op vrije kapi- schikbaar te stellen.22 Ironisch hieraan is dat taalstromen van vóór de crisis deels herzien. toen niet-westerse landen in de jaren tachtig Onderkend wordt dat beperkingen in som- en negentig door vergelijkbare crises werden mige situaties financiële stabiliteit kunnen getroffen, dit door westerse landen werd afge- bevorderen, bijvoorbeeld wanneer zij worden daan als ‘kinderziekten’. De boodschap was dat gebruikt om de vorming van zeepbellen door slechte beleidskaders het probleem waren, een overvloedige instroom van krediet tegen niet vrije kapitaalstromen. De eurocrisis liet te gaan.24 zien dat ook Europese beleidskaders de desta- Ten minste drie zaken belemmeren een zin- biliserende werking van korte-termijnkapitaal- nig debat over nut en noodzaak van financiële stromen niet konden voorkomen. globalisering. Ten eerste worden kapitaalstro- Staat financiële globalisering nu onder men ten onrechte gezien als van eenzelfde orde druk? Om die vraag te kunnen beantwoorden, als goederen- en dienstenstromen. Finan cie ring moet onderscheid gemaakt worden tussen is echter een pijler onder het functioneren van wat er feitelijk is gebeurd in de sector en wat de hele samenleving, dus je moet er veel voor- er is veranderd op beleidsgebied. Hoewel er zichtiger mee omspringen. Financiering heeft recentelijk oplevingen zijn, is er sinds de crisis ook eerder zelfversterkende dan zelfcorrige- sprake van een toenemende fragmentatie van rende mechanismen: overvloedig kredietaan- het Europese financiële systeem. Veel indicato- bod kan door opwaartse prijseffecten juist ren geven aan dat de integratie van Europese nog meer financiering aantrekken. kapitaalmarkten nu op het niveau zit van 1999 Ten tweede wordt financiële globalisering – de start van de Economische en Monetaire vaak gezien als een alles-of-niets-verhaal: je Unie (EMU). Deze ontwikkelingen worden ten kiest ervoor of je legt het helemaal stil. Dat ne- dele door toezichthouders afgedwongen die geert het feit dat er verschillende vormen van bewust streven naar een nationale heroriën- financiële globalisering mogelijk zijn.

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL? 53

Bart Stellinga De ﬁnanciële sector: van dominant naar dienstbaar

Financiële globalisering primair in de vorm ving. Er is een aantal maatregelen doorge- van korte-termijnkredietstromen is gevaarlijk, voerd om het aangaan van hoge schulden te maar in de vorm van lange-termijn-eigen-ver- ontmoedigen. Hierboven noemde ik al de aan- mogeninvesteringen vaak juist positief. scherping van leennormen. Bovendien maakt Ten derde wordt voor eventuele begrenzing de Nederlandse overheid werk van het terug- slechts één beleidsinstrument – kapitaalcon- dringen van de fiscale voordelen van het aan- troles – overwogen, en wordt dat vervolgens gaan van hypotheekschulden en wordt de uit praktische overwegingen afgedaan als on- Nationale Hypotheek Garantie versoberd. wenselijk. Er zijn echter meerdere beleidsin- Maar ondanks de hervormingen stimuleert strumenten te verzinnen om kapitaalstromen het regeringsbeleid nog steeds het aangaan te beïnvloeden. Denk bijvoorbeeld aan macro- van schulden. Structureel gezien zit er nog prudentieel beleid dat specifiek let op de weer- steeds een aanzienlijke bevoordeling van baarheid van landen voor de in- en uitstroom schulden in het belastingregime. Deze schul- van krediet. Autoriteiten kunnen bijvoorbeeld denbias is overigens niet uniek voor Neder- financiële instellingen extra eisen opleggen land – andere landen lijden er ook aan. De als zij te afhankelijk worden van de instroom hoge loan-to-value ratio’s van Nederlandse hy- van kortlopend krediet.25 potheken zijn wel uitzonderlijk. Voor het bedrijfsleven geldt eveneens dat de schulden bias Een minder afhankelijke samenleving niet wezenlijk is verminderd. Dit geldt ook voor financiële instellingen: zij mogen immers De hierboven gemaakte punten raken alle- een deel van hun rentelasten aftrekken van de maal aan het doel om de financiële sector belastbare winst. weer beter te verankeren in de economie. Juist op het terrein van de maatschappelij- Het streven is dat de sector minder een eigen ke afhankelijkheid van de financiële sector leven leidt en weer meer betrokken raakt bij zijn dus nog stappen te zeten. Het directe het reilen en zeilen van de samenleving als ge- aangrijpingspunt zit hier ook veel meer in heel. Aan de andere kant is een belangrijke les sociaaleconomisch beleid – pensioenen, wo- van de crisis ook dat de samenleving te afhan- ningmarkt, belastingen – dan in financiële kelijk is geworden van de financiële sector. re gu lering in enge zin. Het is belangrijk om Met name een hoge private schuldenlast kan naar meer beleidscoherentie te streven. De op macroniveau tot grote problemen leiden. hoge Nederlandse hypotheekschulden zijn Nederland staat via de huizenmarkt in be- bijvoorbeeld niet los te zien van de organisa- langrijke mate bloot aan financiële dynamiek. tie van het huursegment. Zolang voor veel Bij stijgende huizenprijzen voelen huiseigena- starters huren onmogelijk of onaantrekkelijk ren zich rijker en gaan zij meer lenen en meer is, zullen zij (zonder eerst te sparen) hun toe- consumeren. Wanneer de economie hapert en vlucht zoeken op de koopmarkt. Ook heeft het huizenprijzen dalen proberen mensen massaal relatief verplichtende karakter van het pensi- hun financiële positie te verbeteren door schul- oenstelsel invloed op de hoeveelheid geld die den af te lossen, wat bijdraagt aan de economi- mensen zelf kunnen inleggen bij aanschaf sche problemen. Neto is het gevolg hiervan van een huis – al is bij aanpassing hiervan na- echter negatief: de nadelen in de bust overtref- tuurlijk de nodige voorzichtigheid geboden.27 fen de voordelen in de boom. En ook voor huis- Kortom, de kruisverbanden tussen deze be- houdens zelf zijn de negatieve gevolgen van leidsterreinen en de relatie met het functione- problematische schulden natuurlijk groot.26 ren van de financiële sector moeten nog veel De les is dan ook dat iets gedaan moet wor- scherper in het vizier komen. Vanzelfsprekend den aan de schuldverslaving in de samenle- is dit dus geen pleidooi om tekortkomingen bij

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 54 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL?

Bart Stellinga De ﬁnanciële sector: van dominant naar dienstbaar

financiële instellingen maar op het bord van tieke invloed. Ook weten de grote financiële huishoudens te leggen. Op beide terreinen zijn instellingen de ingangen naar deze beleidsfo- stappen nodig om het evenwicht te herstellen ra makkelijk te vinden. Bovendien zien we een tussen samenleving en financiële sector. zekere mate van beleidsmoeheid: nu we tien jaar verder zijn ontstaat langzaam het idee dat Rol van de politiek financiële regulering ‘klaar’ is en dat we ons weer op andere zaken kunnen richten. Dit is Ten slote leert de crisis ons dat beleidsvorming een zorgelijke trend: juist de financiële sector zeker geen apolitieke, technische activiteit is kenmerkt zich door een grote dynamiek, wat die volledig kan worden overgelaten aan ex- betekent dat beleidsmakers – en politici! – perts en vertegenwoordigers van financiële in- voortdurend alert moeten blijven of nieuwe stellingen. Politiek leiders – die het bankwezen ontwikkelingen aanleiding geven tot het ver- met grote sommen geld van de rand van de af- der herzien van beleid. grond moesten redden – namen vanaf eind Daarmee blijft echter wel de vraag onbeant- 2008 het voortouw bij het formuleren van de woord hoe een zinnige politieke betrokken- post-crisishervormingsagenda. Voorheen be- heid kan worden vormgegeven. Dat financieel trekkelijk onafhankelijke spelers zoals het beleid geen apolitiek domein is, betekent na- Bazelse Comité kregen te maken met hervor- tuurlijk niet dat experts buitenspel moeten mingsopdrachten (inclusief deadlines) en ver- worden gezet. Integendeel, juist om tot goede loren daarmee hun nagenoeg exclusieve in- democratische besluitvorming te komen is be- vloed op de vormgeving van beleid. Ook zijn trokkenheid van deskundigen essentieel. Een parlementsleden veel nadrukkelijker betrok- belangrijk probleem echter was dat voor de ken geraakt bij financieel beleid: zij spreken crisis sprake was van groupthink onder de be- over het belang van ‘leverage ratios’ en ‘central leidsverantwoordelijken. Het is dus zaak te clearing’ alsof ze nooit anders hebben gedaan. zorgen voor genoeg diversiteit wat betreft de Daarnaast is er minder afkeer van ‘nationale aannames en invalshoeken van de experts die koppen’ op beleid. Op een aantal beleids- verantwoordelijk zijn voor beleidsontwikke- terreinen hebben nationale overheden niet ling. En om voldoende tegenmacht te organi- gewacht op internationale actie, maar zelf seren: ‘waakhonden’ die beleidsprocessen in actie ondernomen.28 de gaten houden en enigszins tegenwicht kunnen bieden aan de sectorlobby. Ten slote kunnen ook politici wel wat hulp gebruiken. Juist bij de financiële sector kan alleen al het technische karakter van veel onderwerpen Veel beleid komt tot stand de politiek buitenspel zeten. binnen dezelfde a-politieke Rijkskennisinstellingen zoals CPB en CBS zou- beleidsfora als voor de crisis den op deze terreinen kunnen bijdragen aan een betere en meer gestructureerde informa- tievoorziening.29

Een permanente politieke opdracht Toch zijn er ook signalen dat het wel meevalt met de politisering van beleid. Veel beleid De ﬁnanciële sector was in aanloop naar de komt nog steeds grotendeels tot stand binnen crisis te veel een eigen leven gaan leiden. dezelfde beleidsfora als voor de crisis, die in Ongebreidelde ﬁnanciële globalisering was belangrijke mate onafhankelijk zijn van poli- hiervan een belangrijke component. In de

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL? 55

Bart Stellinga De ﬁnanciële sector: van dominant naar dienstbaar

loop der tijd werd vergeten dat het faciliteren dragen dat zij onderdeel zijn van de samenle- van meer bewegingsvrijheid voor financiële ving. Ook al zijn veel banken formeel private stromen en spelers een middel zou moeten instellingen, zij hebben wel een publieke taak. zijn om het financieel systeem efficiënter en Daar past maatschappelijk verantwoord ge- stabieler te maken – het werd veeleer een doel drag bij: een veel grotere focus op de bijdrage op zich. Bovendien gingen politici en beleid- aan houdbare economische ontwikkeling en smakers de financiële sector steeds meer zien minder op kortetermijnwinsten. als iedere andere sector – inclusief de focus op Na de crisis hebben beleidsmakers vooral de internationale concurrentiepositie van na- geprobeerd de financiële sector weer ‘terug in tionale kampioenen. Het feit dat de financiële zijn hok’ te krijgen. De grote maatschappelijke sector primair bedoeld is om de samenleving afhankelijkheid van financiële diensten zijn te ondersteunen raakte steeds verder uit het bij deze hervormingen onderbelicht gebleven. zicht. Zolang we deze afhankelijkheid – en met name Financiële dienstverlening is echter zo onze verslaving aan schulden – niet verminde- fundamenteel voor het functioneren van ren, wordt het heel moeilijk om de financiële de samenleving dat we het ons niet kunnen sector in de hand te houden. Dat vereist verde- permiteren haar als eigenstandige sector te re aanpassingen van sociaaleconomisch be- be schou wen. Er is sprake van een permanente leid; het beleid bij uitstek waar de nationale politieke opdracht om te zorgen dat financi- politiek invloed op heeft. De opdracht hierbij ele instellingen opereren ten dienste van de is de samenleving weerbaarder te maken voor samenleving. Dat is geen eenvoudige taak. Het financiële dynamiek. Dit kan dan indirect ook is ook niet iets dat ‘van bovenaf’ kan worden bijdragen aan een minder opgeblazen financi- opgelegd. Ook financiële instellingen zelf ele sector. moeten in woord maar vooral in daad uit-

Noten 1997; Abdelal, R., Capital Rules. as usual?’, Preprints of the The Construction of Global Max Planck Institute for Re- 1 Stellinga, B., ‘Europese ﬁnan- Finance, Cambridge [MA]: search on Collective Goods, ciële regulering voor en na de Harvard University Press 2007. 2010, nr. 31.2010. crisis’, WRR-Working Paper 5 Organisation for Economic 8 Tarullo, D., Banking on Basel. no. 15, Den Haag: WRR 2015, Cooperation and Develop- The Future of International hoofdstuk 2. ment, Banks under stress, Financial Regulation, Wa- 2 Chwieroth, J.M., Capital Ideas. Parijs: OESO 1992; Eerden, L.A. shington, DC: Peterson Insti- The IMF and the Rise of Finan- van, ‘Structural regulation of tute for International Econo- cial Liberalization, Princeton, the banking industry in the mics, 2008. NJ: Princeton University Press Netherlands: a shift of power, 9 Mügge, D.K., Widen the Mar- 2010. 1980-95’, pp. 363-382 in M. Bo- ket, Narrow the Competition, 3 Blyth, M., Great Transformati- vens, P. ’t Hart & B. Guy Peters Colchester: ECPR Press 2010. ons. Economic Ideas and Insti- (red.) Success and Failure in 10 Pagliari, S., ‘Who Governs tutional Change in the Twen- Public Governance. A Compa- Finance? The Shifting Public- tieth Century, Cambridge: rative Analysis, Cheltenham/ Private Divide in the Regula- Cambridge University Press Northampton, MA: Edward tion of Derivatives, Rating 2002. Elgar 2001. Agencies and Hedge Funds’, 4 Organisation for Economic 6 Goodhart, C., ‘The changing European Law Journal 2012, 18, Cooperation and Develop- role of central banks’, BIS Wor- 1, pp. 44-61. ment, The OESO Report on king Papers, 2010, nr. 326, p. 8. 11 Turner, A., Between Debt and Regulatory Reform, volume 1: 7 Hellwig, M., ‘Capital regula- the Devil. Money, Credit, and sectoral Studies, Parijs: OESO tion after the crisis: Business Fixing Global Finance, Prince-

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 56 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL?

Bart Stellinga De ﬁnanciële sector: van dominant naar dienstbaar

ton, NJ: Princeton University working-document_en.pdf). 23 European Central Bank, Fi- Press 2016; WRR, Samenleving 18 Helleiner, E., The Status Quo nancial Integration in Europe, en financiële sector in even- Crisis. Global Financial Gover- Frankfurt am Main, ECB 2015. wicht, WRR-rapport nr. 96, nance After the 2008 Financial 24 International Monetary Fund, Den Haag: WRR 2016, hoofd- Meltdown, Oxford: Oxford The liberalization and ma- stuk 5. University Press 2014. nagement of capital flows: an 12 Ibid., hoofdstuk 7. 19 Borio, C., ‘Implementing the institutional view, Washing- 13 Turner, A., Between Debt and macroprudential approach to ton, DC, IMF 2012. the Devil. financial regulation and su- 25 International Monetary Fund, 14 Financial Services Authority, pervision’, Banque de France, Increasing Resilience to large The Turner Review, Londen: Financial Stability Review, and volatile capital flows: the FSA 2009. september 2009. role of macroprudential poli- 15 Lane, P.R., Capital Flows in the 20 European Systemic Risk cies, Washington, DC, IMF Euro Area, Economic Papers Board, A review of Macropru- 2017. 597, Brussels: EC 2013. dential Policy in the EU in 26 WRR, Samenleving en financi- 16 WRR, Samenleving en financi- 2016, Frankfurt am Main: ECB ele sector in evenwicht, hoofd- ele sector in evenwicht, hoofd- 2017. stuk 5. stuk 5. 21 Haldane, A.G., Rethinking the 27 Ibid., hoofdstuk 8. 17 European Commission, Eco- Financial Network, Speech 28 Helleiner, E., The Status Quo nomic Review of the Financial delivered at the Financial Crisis. Regulation Agenda, Commis- Student Association, Amster- 29 WRR, Samenleving en financi- sion Staff Working Document, dam, 28 april 2009. ele sector in evenwicht, hoofd- Brussel: EC 2014 (ec.europa.eu/ 22 Lane, P.R., Capital Flows in the stuk 8. internal_market/finances/ Euro Area, Economic Papers docs/general/20140515-erfra- 597, Brussel, EC 2013.

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 57

Belastingvlucht, dat zijn wij

Grote bedrijven spelen landen tegen elkaar uit om zo weinig mogelijk belasting te betalen. Ondertussen wassen ze hun handen in onschuld, want ze houden zich toch aan de wet? Het aanpakken van belastingvlucht vergt meer dan alleen betere regels. Nodig is een nieuwe moraliteit, niet alleen bij bedrijven, maar ook bij overheden, onder academici, in de media en bij ﬁscalisten.

CHRISTIAAN VOS

Fiscaal econoom en ﬁlosoof

Was het toch bijna gelukt. Op initiatief van Maar Nederland is een hardnekkige ont- Euro parlementariër Paul Tang (PvdA) stemde kenner gebleken. Toen Barack Obama Neder- het Europees Parlement in december 2017 land in 2009 een belastingparadijs noemde, over de vraag of Nederland een belasting- reageerden wij geprikkeld. Wij zijn geen be- paradijs was. Beter gezegd: of Nederland zou lastingparadijs! De Tweede Kamer legde dit moeten behoren tot de lijst van 17 landen die stand punt in 2013 zelfs vast in een motie, met volgens de Europese Commissie weigeren hun als argument dat we geen laag belastingtarief belastingwetgeving in lijn te brengen met in- kennen en dat we volledig meewerken aan internationale standaarden tegen schadelijke ternationale verplichtingen op het gebied belastingconcurrentie.1 Formeel kunnen al- van ﬁscale transparantie en gegevensuitwis- leen niet-EU landen op deze lijst komen. Het seling. Dat mag dan waar zijn, maar Neder- voorstel strandde op stakende stemmen: land vervult wel een belangrijke rol bij het fa- 327 voor en 327 tegen. ciliteren van belastingparadijzen die wél een Jammer, want het initiatief van Paul Tang laag belastingtarief hebben en niet trans- was relevant. Willen we belastingvlucht tegen parant opereren. kunnen gaan dan moeten we, behalve zorgen We zijn een onmisbare keten in de schakel voor betere belastingweten en een betere van mondiale belastingontwijking. Zonder hand having daarvan, bereid zijn naar onszelf Nederland als ﬁnanciële draaischijf in de we- te kijken. Als je niet ziet dat je zelf onderdeel reld zouden belastingparadijzen veel moeilij- van het probleem bent, dan komen die betere ker bereikbaar zijn voor multinationals en weten niet binnen handbereik. Politieke er- vermogende particulieren. Nederland als tus- kenning van onze rol bij het mogelijk maken senstation voorkomt dat belasting geheven van belastingvlucht is dus van wezenlijk wordt als er gelden naar belastingparadijzen belang. worden overgeboekt. We zijn dan misschien

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 58 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL?

Christiaan Vos Belastingvlucht, dat zijn wij

niet de bankovervaller, maar wel de chauffeur dividendbelasting - laat zien dat Nederland van de vluchtauto. nog altijd belastingconcurrentie boven internationale belastingcoördinatie stelt. Internationale belastingontwijking en Het is in belangrijke mate door dit hande- regelconcurrentie len uit – al dan niet welbegrepen – eigenbe- lang dat er een wereldwijde markt is ontstaan In dit artikel wil ik een bijdrage leveren aan waarin de staten de producten zijn, waar in- het wereldwijd ingezete proces om belasting- ternationale ondernemingen de kopers zijn vlucht tegen te gaan. Dat balletje begon heel en waar de prijzen bepaald worden door on- aardig te rollen vanaf 2013, nadat in het Vere- der meer het milieurecht, het arbeidsrecht, nigd Koninkrijk bij hoorzitingen van het Brit- de bescherming van intellectuele eigendom se parlement onder leiding van Margaret Hod- en privacy en natuurlijk ook het belasting- ges duidelijk werd hoe weinig belasting met recht. name Amerikaanse multinationals in het Ver- enigd Koninkrijk betaalden. Toenmalig premier David Cameron nam de multinationals onder vuur. Bedrijven als Starbucks en Ama- zon zouden geen morele scrupules hebben.2 De idee dat staten door te Het was Cameron die het onderwerp via de concurreren met regel- G8 naar de G20 en de OESO bracht. De OESO geving de welvaart van hun heeft daarop met het anti-BEPS-project3 een internationaal kader geschetst waarmee be- bevolking duurzaam kunnen lastingontwijking tegengegaan zou moeten vergroten, is een neoliberale worden en presenteerde in 2015 vijftien actie- mythe plannen hiervoor. De uitvoering van die plannen blijkt echter nog niet zo eenvoudig. Wel zijn binnen Europa meerdere richtlijnen om belastingontwijking tegen te gaan ingevoerd.4 Deze richtlijnen pakken een deel van de huidi- Deze markt van landen die fungeert als kata- ge problemen aan, maar de effectiviteit op lan- lysator van globalisering, is een van de grote gere termijn wordt alom betwijfeld. In Neder- pro blemen van deze tijd. Het gevolg is inter- land zijn er parlementaire onderzoeken5 naar nationale belastingontwijking – maar het belastingontwijking ingesteld en wordt de na- is veel breder. De idee dat staten door met tionale wetgeving op belangrijke onderdelen regelgeving en belastingrecht te concurreren aangepast, bijvoorbeeld bij het toezicht op de welvaart van hun bevolking duurzaam trustkantoren.6 kunnen vergroten, de facto door deregulering Maar Nederland wordt in Europa ook geen belastingfaciliteiten, is een neoliberale zien als lid van een ‘coalition of the unwil- mythe. ‘Regelconcurrentie’ is geen goede ling’, zo berichte de NOS eind 2017, mede concurrentie. Het leidt niet tot innovatie of naar aanleiding van door UvA-onderzoeker betere producten zoals concurrentie in het Martijn Nouwen in Brussel opgediepte gehei- bedrijfsleven. Het leidt wel tot schralere pu- me notulen. Nederland blijkt vaak dwars te blieke voor zieningen en het heeft de machts- liggen als in Europa maatregelen tegen belas- verhoudingen tussen het internationale tingontwijking op tafel komen. Ook het ca- bedrijfs leven enerzijds en individuele staten deau van € 1,4 miljard aan buitenlandse inves- anderzijds uit balans gebracht. We hebben teerders – met de afschaffing van de uitverkoop gehouden.

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL? 59

Christiaan Vos Belastingvlucht, dat zijn wij

De progressieve oppositiepartijen kunnen Er moet veel meer aandacht komen voor de niet op hun handen blijven ziten; ze moeten legitimiteit van ons belastingstelsel. Burgers tot actie overgaan. Natuurlijk hebben we bete- hebben daar recht op. Die legitimiteit wordt re belastingweten en betere internationale niet alleen bepaald door de wetgever, maar belastingverdragen nodig, en ook moet de voor een belangrijk deel ook door de manier handhaving daarvan beter geregeld worden. waarop burgers met hun belastingwetgeving Dat spreekt voor zich en dit wordt door alle omgaan. Dat is wel gebleken uit de verschil- politieke stromingen wel erkend. Dat is vooral lende onthullingen over fiscale sluiproutes de een kwestie van fiscale techniek. Bovendien is afgelopen jaren, waarbij het credo lijkt te zijn het geen eenvoudige opgave. Maar er is veel geweest ‘alles mag wat niet verboden is’. Dat is meer nodig dan het aanscherpen van weten een te enge opvating van hoe burgers zich tot en het verbeteren van de handhaving, en daar elkaar verhouden, daar zal vrijwel iedereen gaat deze bijdrage over. Nodig is een weefsel het mee eens zijn. We zijn namelijk niet alleen van progressieve oplossingen. gehouden aan de formele weten, ook buiten- wetelijk verhouden we ons tot elkaar. Wet ge- De EU als verzorgingsstaat voor ving alléén kan belastingvlucht dan ook niet multinationals voorkomen, aandacht voor het morele handelen is daarvoor de sleutel. Het nadenken over zo’n weefstel begint met In deze bijdrage onderzoek ik de aard van een herijking van de positie van multinatio- het probleem van belastingvlucht door te kij- nals en vermogende particulieren. In de ter- ken naar wie of wat er verantwoordelijk voor men van politiek filosoof en economisch an- is. Ik concentreer me op de te bestrijden belas- tropoloog Karl Polanyi (1886-1964) moeten we tingvlucht, de ‘enablers’ daarvan, de verhou- inzeten op ‘re-embedding’ van multinatio- ding markt en staat, belastingen als moreel nals en vermogenden.7 Dat kan niet zonder fenomeen, de rol van Europa en op onze indi- aan het DNA te sleutelen van de Europese viduele verantwoordelijkheid. Ik concludeer Unie, die mede door de perverse werking van dat we behoefte hebben aan een trias econo- de vier fundamentele vrijheden steeds meer mica, naar analogie van de trias politica waarop een verzorgingsstaat van multinationals binnen verschillende machten zich door het is gaan lijken. ontwerp zelf in evenwicht houden, zodat geen De zorg voor onszelf en de ander, nationaal van de machten de overhand kan krijgen. De en internationaal, moet op een andere manier trias economica staat voor een nieuwe, meer centraal komen te staan. De huidige benade- geïntegreerde benadering van hoe we onze ring, die vrijwel uitsluitend is gebaseerd op samenleving moeten besturen. Uitgangspunt economische afwegingen, moet verrijkt wor- is telkens het borgen van evenwicht tussen den met morele afwegingen. Belastingen zijn markt, staat en samenleving. Tot slot vul ik dit meer dan alleen een middel om met andere concept van trias economica in met concrete staten te concurreren. Belastingen maken col- voorstellen. lectieve voorzieningen mogelijk en kunnen bijdragen aan een rechtvaardigere verdeling Belastingvlucht van inkomen en vermogen, nationaal en internationaal. Met onze belastingen bepalen we De onthullingen van achtereenvolgens Lux- wat voor land we willen zijn. In onze belastin- leaks, de Panama Papers en recenter de Para- gen spiegelt zich onze identiteit. Belastingen dise Papers verhalen over belastingontwij- zijn behalve een economisch vooral ook een king en -ontduiking. Het laat de gretigheid moreel fenomeen.8 van multinationals zien die met behulp van

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 60 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL?

Christiaan Vos Belastingvlucht, dat zijn wij

een leger fiscalisten het onderste uit de kan ook geen wet op vriendschappen – en weten weten te halen. Maar Luxleaks toont ook over- lopen vaak hopeloos achter. Het internationa- heden die met gunstige fiscale regels doelbe- le belastingstelsel heeft dan ook grote moeite wust belastingdeals met deze multinationals de nieuwe bedrijfsmodellen die bijvoorbeeld mogelijk maken. De Panama Papers laten iets door het wijdverbreide webshoppen mogelijk anders zien: het midden- en kleinbedrijf, ar- zijn geworden, fiscaal te vangen. Daar komt tiesten en politici die geld of transacties met bij dat agressieve belastingplanning hand in schijnstructuren op frauduleuze wijze willen hand gaat met schadelijke belastingconcur- verbergen. En de Paradise Papers voegen hier rentie tussen staten. Hans Gribnau, hoogle- een vierde verhaal aan toe: dat van de zeer ver- raar belastingrecht aan de Universiteit van mogenden van deze aarde die er alles aan Tilburg, wijst op de wisselwerking tussen de doen om hun economisch handelen onzicht- belastingwetgever en belastingplichtigen, baar te maken. Hier geen schijnstructuurtjes met name de grote bedrijven. Het is deze wis- zoals in Panama, maar hoogwaardig juridisch selwerking die belastingweten steeds com- advieswerk. plexer maakt en heeft geleid tot een almaar uitdijend stelsel van onduidelijke regels die op allerlei manieren uitgelegd kunnen worden. De mindset van belastingwetgever en belastingplichtigen is hierbij volledig rule- Het verschil tussen based, aldus Gribnau, en dat verdringt de belastingontwijking en ethiek: het duwt de morele afweging ten 9 belastingontduiking is onrechte naar de achtergrond. Ik heb moeite met dit veel gehanteerde vanuit beleidsmatig onderscheid tussen belastingontwijking en perspectief niet zo belangrijk -ontduiking. Het is te theoretisch van karakter, want in de praktijk lopen het legale en illegale – we willen het allebei niet dwars door elkaar heen. Overheden en belastingplichtigen spelen een schimmig spel waar niet zelden onder de schijn van juridische cor- rectheid toch illegaal gehandeld wordt. Dit Belastingontwijking en belastingontduiking toonde zich zeer duidelijk toen lopen in mijn verhaal door elkaar heen. Dit Eurocommissaris Margrethe Verstager onder juridische onderscheid – het eerste is legaal andere Nederland, België en Ierland gevoelig maar het tweede niet – is uiteraard relevant, op de vingers tikte door bepaalde belasting- maar vanuit beleidsmatig perspectief is dit deals tot illegale staatssteun te bestempelen. onderscheid niet heel erg belangrijk. We wil- Belastingplichtigen gebruiken internationale, len het allebei niet. Zeker niet als juridisch op zich legale, structuren vaak ook alleen als juist handelen haaks staat op hoe wij vinden rookgordijnen. Hiermee wordt op oneigenlij- dat burgers en bedrijven zich tot de maat- ke wijze getracht de economische werkelijk- schappij zouden moeten verhouden. Dat heid te verhullen. Ze verschuilen zich daarmee speelt als er wel naar de leter maar niet naar achter weten van belastingparadijzen en ge- de geest van de wet wordt gehandeld. Binnen heimhoudingsregimes. Dat mag dan wel bin- de wet handelen is toch ongewenst als het nen de wet zijn, maar niet binnen onze wet- moreel wringt. ten. En dat wringt moreel. Bovendien zijn weten nooit perfect. Je Om het morele aspect van belastingontwij- kunt niet alles in weten vaten – we hebben king en -ontduiking te benadrukken, wat vol-

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL? 61

Christiaan Vos Belastingvlucht, dat zijn wij

gens mij de kern van het probleem is, wil ik Admati, lijkt een sleutelrol te spelen, uitmon- wegblijven van het strikt juridische en kunst- dend in valse claims die het zicht op de werke- matige onderscheid tussen ontwijken en ont- lijkheid ontnemen en het politieke debat ver- duiken. Ik gebruik de bredere term belasting- troebelen. Haar benadering is goed toepasbaar vlucht. Die doet beter recht aan de publieke op de problematiek van belastingvlucht. verontwaardiging over bedrijven en particulieren die hun belastingplicht willen ontlopen. Het doet ook beter recht aan de kritiek op overheden die middels schadelijke belasting- De fiscale structuur waardoor concurrentie deze belastingvlucht stimuleren en mogelijk maken. De term belastingvlucht Google nauwelijks belasting zet ook het werk van fiscalisten en juristen die betaalt, de Double Irish with a aan internationale structuren bouwen in een Dutch sandwich, is er niet ander licht, omdat het inzoomt op meer dan alleen de technische discussie of iets juridisch zomaar: die moet je bouwen wel of niet mag. Belastingvlucht wordt niet mogelijk gemaakt door juridische en fiscale adviseurs alléén. Het is een breed gedragen industrie Zo past in dit beeld de standaardreactie van waarin behalve de vluchtende belastingplich- multinationals als zij aangesproken worden tigen en hun adviseurs zeker ook de staat, de op hun belastingbeleid. Mat Britin, president Europese Unie, de academia en de media een van Google EMEA, verklaarde toen hij in 2012 aandeel hebben. Daar moeten we wat van vin- door het Britse parlement werd gehoord dat den en daar moet een politiek antwoord op zijn bedrijf alle belastingen die het verschul- komen. digd is keurig betaalt. Apple, Amazon en recent ook IKEA reageren met gelijke bewoor- Belastingvlucht mogelijk maken dingen. Britin stelde voorts dat Google gewoon de internationale belastingweten Anat Admati, hoogleraar financiën en econo- moet volgen: ‘Belasting betalen is geen kwes- mie aan Stanford University in California, is be- tie van kiezen.’ Dat laatste klopt duidelijk niet. kend vanwege haar heldere analyses van de fi- De fiscale structuur waardoor Google nauwe- nanciële wereld, met name van de bancaire lijks belasting betaalt, de zogenoemde Double wereld zoals die zich heeft ontwikkeld voor en Irish with a Dutch sandwich, is er niet zomaar. na de kredietcrisis van 2008.10 In een recent ar- Die moet je bouwen, daar kies je voor. tikel bespreekt ze de motivatie, het handelen Kunnen we het multinationals kwalijk ne- (of niet handelen) van individuen binnen het men als ze niet verder kijken dan hun bedrijfs- financiële systeem.11 Ze laat zien hoe door een belang, doorgaans de aandeelhouderswaarde? breed scala aan ‘enablers’ collectief wordt bij- Menig CFO verdedigt zich door te stellen dat gedragen aan het voortbestaan van een toch het een verplichting aan de aandeelhouders is zeer risicovol financieel stelsel. Het onderlig- om maximaal belasting te besparen. Dit lijkt gende probleem is een gevaarlijke mix van per- echter een moeilijk houdbare claim. Ten eerste verse prikkels, onwetendheid, verwarring en zullen verschillende aandeelhouders daar vereen gebrek aan het afleggen van verantwoor- schillend over denken en een bedrijf bestaat ding. Dat doet zich voor bij bankiers, bij over- ook niet alleen voor haar aandeelhouders. Ten heden, centrale banken, de media en academi- tweede, hoe verhoudt een der gelijke claim zich ci. ‘Willful blindnes’ van deze enablers, aldus tot andere claims die dit soort ondernemingen

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 62 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL?

Christiaan Vos Belastingvlucht, dat zijn wij

ook maken, bijvoorbeeld dat ze maatschappe- filosoof Robert Nozick, die in zijn beroemde lijk verantwoord willen ondernemen? Terecht in 1974 gepubliceerde boek Anarchy, State, and roept Gribnau bedrijven die dit claimen op Utopia inkomstenbelasting gelijkstelde aan hun fiscale beleid ook onderdeel van hun dwangarbeid. Maar het heeft tot 2002 moeten Corporate Social Responsibility-strategie duren voordat vanuit de academische wereld te laten zijn.12 daar een gedegen antwoord op kwam met het Maar wat zou er dan in die CSR-strategie boek The Myth of Ownership van de Amerikaanse moeten staan? Als bedrijven het handelen filosofen Liam Murphy en Thomas Nagel.13 van opeenvolgende staatssecretarissen – in Nozick pleit voor persoonlijke vrijheid. Nederland gaat de staatssecretaris van Fi- Wij zijn eigenaar van onszelf en niemand mag nan ciën over de belastingen, niet de minis- ons dwingen tot iets dat we zelf niet willen. ter – als leidraad zouden nemen, dan lijkt Met herverdelende inkomstenbelasting wer- belastingontwijking gewoon onderdeel van ken we een deel van de week gedwongen voor maatschappelijk verantwoord ondernemen. de staat, dwangarbeid dus, aldus Nozick. De Willem Ver meend (PvdA), van 1994 tot 2000 Oostenrijkse econoom en politiek filosoof staats secretaris, liet recent nog door het te- Friedrich von Hayek en de Amerikaanse ro- levisieprogramma Jan de Belastingman opte- mancier en filosofe Ayn Rand – beiden van kenen dat hij in de jaren negentig met ziel en grote invloed op de inrichting van onze neo- zaligheid fiscale faciliteiten heeft gecreëerd liberale wereld, waarin de zorg voor onszelf om internationale bedrijven naar Nederland de zorg voor anderen meer en meer heeft te halen. Daar hoefde hij zich niet voor te weggedrukt – bezien belastingen op een schamen, aldus Vermeend. vergelijkbare wijze. In een zeer lezenswaardige reconstructie Deze cynische, libertarische kijk op belas- laat Jesse Frederik van de Correspondent zien tingen is in de wereld wijdverbreid en heeft hoe Joop Wijn (CDA), staatssecretaris van 2003 een morele rechtvaardiging geboden voor de tot 2006, Nederland fiscaal op de wereldkaart substantiële belastingvlucht door particulie- zete door met name de daarna massaal door ren. Onderzoek van Gabriel Zucman14, geli- fiscalisten verkochte BV-CV-structuur mogelijk eerd aan de Franse econoom Thomas Pikety, te maken. Een eigenaardige structuur waarbij laat zien dat zo’n 8% van het private vermogen Nederland de CV (commanditaire vennoot- in belastingparadijzen is gestald, en dat we schap) als een Amerikaanse belastingplichtige volgens zijn berekeningen wereldwijd $.190 ziet en daarom geen belasting heft, terwijl de miljard belastingopbrengsten mislopen. De Verenigde Staten de CV als een Nederlandse be- schatingen van de OESO lopen zelfs op tot lastingplichtige zien en dus ook geen belasting $.240 miljard per jaar. heffen. Hiermee wordt in vaktermen ‘stateless Net als Nozick nemen Murphy en Nagel income’ gecreëerd. Wijn was zelfs bereid hier- de individuele vrijheid tot uitgangspunt, voor een antimisbruikbepaling in het belas- maar zij draaien de redenering om. Onze in- tingverdrag met de Verenigde Staten eenzijdig dividuele vrijheid wordt niet aangetast door buiten werking te stellen. belastingen, maar daardoor juist mogelijk Van de academische wereld mag een actieve gemaakt. Zonder belastingen kan een samen- rol verwacht worden, niet alleen ten aanzien leving niet bestaan en kunnen burgers niet van de belastingtechnische aspecten van floreren. We leven niet in een wereld waarin belastingvlucht, maar ook van de maatschap- wij in ons eentje succes hebben. Elizabeth pelijke rol van belastingen en de noodzakelijke War ren, Amerikaans senator, verwoordde dat morele inbedding ervan. Je hebt natuurlijk op prachtige wijze in haar geëmotioneerde de libertarische analyse van de Amerikaanse ‘You didn’t build that speech’.15 In onze wereld

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL? 63

Christiaan Vos Belastingvlucht, dat zijn wij

is succes alleen mogelijk als er scholen zijn, als ternationale belastingconcurrentie en de er wegen zijn, als er veiligheid is, brandweer, daaruit voortkomende ‘race to the botom’ politie, maar ook rechtspraak, ruimte voor terug te dringen is een positief politiek sig- kunst, een schoon milieu en in het algemeen naal. Bij de presentatie van de anti-BEPS-plan- een gezonde en inspirerende leefomgeving. nen in 2015 was Japan optimistisch en ver- Dezelfde redenering gaat op voor belasting- wachte het dat het project ‘een nieuwe tijd’ vluchtelingen. Door weliswaar te handelen zou inluiden. Duitsland gaf aan een einde te naar de leter van de wet, maar niet bij te wil- willen maken aan unfaire belastingconcur- len dragen aan de zorg voor de maatschappij rentie en zag in het anti-BEPS-project daartoe die hen in staat stelt goed opgeleide mensen kansen. Zwitserland zag in het project echter aan te nemen, die hun zieke werknemers op- vooral kansen voor zichzelf, omdat het land vangt, die hun eigendomsrechten beschermt, zijn concurrentiepositie er juist mee kon ver- parasiteren ze op anderen. Volgens Murphy en sterken. En de Verenigde Staten blijken tot nu Nagel hebben we geen recht op ons inkomen nauwelijks bereid eraan mee te werken, ook vóór belastingen, waardoor belastingen iets niet onder Obama. De door Donald Trump zouden afpakken wat al van ons is, maar heb- eind 2017 gerealiseerde belastinghervorming ben we alleen recht op ons neto-inkomen, met substantiële verlaging van de winstbelas- dus ná belastingen. ting past eerder in een beeld van meer inter- Het werk van Murphy en Nagel heeft zijn nationale belastingconcurrentie dan van weg in de academische wereld gevonden. In meer belastingcoördinatie. De vraag is dan Nederland onder anderen bij eerdergenoem- ook wat er van de anti-BEPS-plannen in de de Hans Gribnau en de emeritus hoogleraren praktijk terecht zal komen. Richard Happé (Universiteit Tilburg) en Leo Europa lijkt wel voortvarend aan de slag Stevens (Erasmus Universiteit). Internationaal te zijn gegaan met de implementatie van de met name bij de invloedrijke Allison Chris- voorstellen van de OESO. Met een tweetal tians,16 die samen met Angela Merkel en Mar- richtlijnen tegen belastingontwijking, aan- grethe Verstager op de door de International scherping van informatieverplichtingen en Tax Review gepubliceerde Global Tax 50-lijst een algemene antimisbruikbepaling als vang- van 2016 stond. net lijkt het de goede kant op te gaan. Toch is Aan de andere kant: de Volkskrant berichte er reden tot zorg. Fiscaaltechnisch zijn de vorig jaar dat bijna driekwart van de hooglera- richtlijnen zeker geen sluitend geheel en is ren belastingrecht en fiscale economie in Ne- aan lidstaten veel ruimte gelaten voor inter- der land verbonden is aan een advocatenkan- pretatie. Fiscale soevereiniteit is binnen de toor of accountantskantoor. Daar hoeft niks Europese Unie nog steeds een heilig huisje. mis mee te zijn, maar het is wel belangrijk dat Ierland bijvoorbeeld benadrukt bij herhaling het publiek dit weet om publicaties op waarde dat het fiscaal soeverein is en zelf wel beslist te kunnen inschaten. Dat is niet altijd het ge- over zijn lage winstbelastingtarief. val. Neem de Roterdam School of Management Door een beroep op hun fiscale soevereini- die heimelijk door Shell gefinancierd onder- teit laten staten voortdurend zien dat ze de zoek bleek te hebben gedaan, zoals vorig jaar mogelijkheden om hun fiscale vestigingskli- zomer bleek uit publicaties van Follow the Money. maat aantrekkelijk te houden niet graag af- De uitkomsten van dit als onafhankelijk gepre- staan. In die lijn moeten ook de verdere tarief- senteerde onderzoek zijn rechtstreeks van in- verlagingen van Nederland en Luxemburg vloed geweest op de invoering van voor Shell worden gezien. Luxemburg schuift zelfs ge- gunstige belastingfaciliteiten.17 heel op in de richting van het lage tarief van Het door de OESO ingezete traject om in- 12,5% dat Ierland aanhoudt, en met de plannen

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 64 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL?

Christiaan Vos Belastingvlucht, dat zijn wij

van het huidige kabinet komen wij ook aardig van het jaar verkozen door Follow the Money. in die richting. We kunnen daarom niet te veel Verstager komt een hoop lof toe, maar niet op verwachten van de ‘common approach’ van de dit punt. Ze kwam alleen op voor de interne OESO. In de woorden van toenmalig staatsse- markt van de Europese Unie door het ‘level cretaris van Financiën, Eric Wiebes, speelt er playing field’ voor multinationals te herstel- een moeizame zoektocht ‘naar een balans tus- len, dat in haar ogen door onder meer Ierland sen behoud van nationale soevereiniteit en geen Nederland was ondermijnd. zamenlijke verantwoordelijkheid’.18 Dit is de achilleshiel van het hele anti-BEPS-project. Niet alles is wat het lijkt. De fiscaaltechni- sche materie is complex en het politieke veld waar fiscale soevereiniteit en internationale Zonder de fiscalisten, solidariteit voortdurend met elkaar strijden, advocaten, notarissen en geeft veel ruimte voor de valse claims. Valse bankiers is belastingvlucht claims die het zicht op de werkelijkheid ontnemen, het debat vertroebelen en de weg naar niet mogelijk schijnoplossingen wijd openzeten. Hier hebben de media een belangrijke rol te vervullen. Helaas vervullen ze die te weinig, ook al, dat zal voor iedereen duidelijk zijn, is het aan de Bovenstaande analyse is niet uitputend, ei- media te danken dat belastingvlucht promi- genlijk niet meer dan een schets, maar wel il- nent op de politieke agenda is komen te staan. lustratief voor de complexiteit van het pro- Zonder Luxleaks, Panama Papers, Paradise bleem van internationale belastingvlucht, Papers en ander diepgravend journalistiek waar radicale kritiek (belastingvlucht is mo- werk was dit waarschijnlijk niet gebeurd. reel verwerpelijk) en fundamentele rechtvaar- Toch mag er een tandje kritisch vermogen diging (wat legaal is kan niet fout zijn) haaks bij. Een voorbeeld uit vele: toen Margrethe op elkaar staan. In de analyse ontbreken nog Verstager een boete van € 13 mrd aan Ierland de werknemers bij advieskantoren en financi- en Apple oplegde vanwege verboden staats- ele instellingen. Zonder de fiscalisten, advoca- steun werd ze alom geprezen. Ze gaf invulling ten, notarissen en bankiers is belastingvlucht aan het streven van de Europese Commissie niet mogelijk. Zijn zij onderdeel van het pro- naar ‘eerlijke’ belastingen. Dat klinkt goed, bleem? Ja, zeker, maar ze kunnen ook een be- maar eerlijke belastingen in de ogen van de langrijk onderdeel van de oplossing zijn, met Commissie zijn geen eerlijke belastingen voor name daar waar morele afwegingen en juridi- de Europese burgers waar elementen als sche mogelijkheden met elkaar in evenwicht rechtvaardigheid en welzijn een plek vinden. gebracht moeten worden. Over deze rol van de Nee, volgens de Commissie moeten belastin- werknemer later meer. Eerst wil ik nog de vergen vooral eerlijk zijn tegenover bedrijven. houding tussen markt en staat en de rol van Daar ligt de eerste prioriteit. Apple betaalde de Europese Unie aan bod laten komen. maar 0,005% belasting. Als dat tarief voor alle bedrijven in Ierland had gegolden dan had de Markt en staat Commissie geen reden gehad, en ook niet het recht, om in te grijpen. Toch wordt Verstager Toen de Panama Papers uitkwamen verklaarde in de media voortdurend geportreteerd als toenmalig president van de VS Barack Obama heldhaftige strijdster tegen belastingvlucht. dat het ernaar uitzag dat de boven water geko- Eind 2017 werd ze mede daarom tot persoon men structuren allemaal legaal zijn. En, voeg-

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL? 65

Christiaan Vos Belastingvlucht, dat zijn wij

de hij eraan toe: dat maakt het juist zo erg! Het tegenovergestelde van dit beeld vormt Onze weten zijn slecht als er niet meer voor het denken van de al genoemde Polanyi.21 Hij nodig is dan een relatief klein leger fiscalisten betoogt dat economie en samenleving onlos- en accountants om je te ontrekken aan je makelijk met elkaar verbonden zijn. Tot de maatschappelijke verantwoordelijkheden. negentiende eeuw stonden markt en samen- Staten moeten daarop aangesproken worden. leving niet naast elkaar, maar was de econo- Maar dan is wel een mentaliteitsverande- mie onderdeel van de sociale relaties waar de ring nodig. Dit soort structuren zijn namelijk samenleving uit bestaat. En deze sociale rela- niet alleen het onbedoelde gevolg van slechte ties domineerden markt en economie.22 Dit weten; een groot deel van belastingvlucht veranderde met de opkomst van de liberale wordt door staten nadrukkelijk beoogd. Illus- staat. Deze bracht economische groei en wel- tratief is het beschreven handelen van opeen- vaart, maar de prijs was grote ongelijkheid volgende Nederlandse staatssecretarissen. en economische onderdrukking van de zwak- Daar om neigen staten ook tot verzet als inter- keren in de samenleving. Als tegenreactie, zo nationale maatregelen hun fiscale soevereini- beschrijft Polanyi, kwamen beschermende – teit dreigen in te perken. Toch moet de oplos- ‘embedded’ – krachten op uit de samenleving, sing wel bij betere weten beginnen, want als met name vanuit vakbonden, kerk en poli- gecodificeerd anker van moreel juist handelen tieke organisaties. De sociale geschiedenis is het de weten regelgeving die de toon zet van de negentiende eeuw was volgens Polanyi voor hoe staat, onderneming en burger met dan ook het resultaat van een dubbele bewe- elkaar om behoren te gaan. ging van ‘dis-em bedded’ marktkrachten en De zeventiende-eeuwse politiek filosoof ‘embedded’ maatschappelijke krachten. Thomas Hobbes (1588-1679) stelde dat de soe- Hobbes waarschuwde de soeverein voor de verein het absolute recht had om naar eigen macht van de markt23, met name voor concen- inzicht weten en regels vast te stellen die tratie van grote particuliere vermogens24 die noodzakelijk zijn om de ‘publique peace’ te een bedreiging voor de staat kunnen vormen.25 bewaren.19 De soeverein had volgens hem ook Maar Hobbes zou zich niet al te veel zorgen recht op de voor deze taak benodigde midde- maken als multinationals en vermogende par- len.20 Hobbes benadrukte daarmee het belang ticulieren zich ‘ontkoppelen’ middels belas- van belastingen. Toen al waarschuwde Hobbes tingvlucht. In Leviathan is er geen ruimte voor voor de problemen die gepaard zouden gaan belastingvlucht, want daarmee ben je niet lo- met het heffen van belastingen, want, zo ver- yaal aan de staat. Hobbes zou dit aanmerken onderstelde hij, onderdanen zullen weiger- als ‘plain Rebellion’26 en zijn soeverein zou achtig zijn bij te dragen, ook al is dat van be- direct optreden. lang voor hun eigen bescherming. Hobbes definieert de staat dus niet als een Free-riding en parasitair gedrag zijn terug- liberale staat die zo min mogelijk dient in te kerende thema’s in het werk van Hobbes. En grijpen. Bij de dubbele beweging die Polanyi de parallel met hedendaagse parasiterende beschrijft, draait de wereld wel om dit soort li- belastingvluchtelingen die hun ‘fair share’ berale staten die voortdurende ontkoppeling aan belastingen niet willen betalen, is gauw stimuleren, vergelijkbaar met nu. De Ameri- gelegd. Het beeld dringt zich op van multina- kaanse filosofe Nancy Fraser ziet in het werk tionals en vermogende particulieren die zich van Polanyi dan ook veelbelovende aankno- hebben teruggetrokken in een aparte schil pingspunten voor oplossingen van de meer- om de aarde, waar ze doen alsof er voor hen voudige crisis waar de wereld zich thans in be- andere weten en regels gelden dan voor de vindt.27 Net als in het door hem beschreven gewone burger. tijdperk hebben we nu te maken met een fi-

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 66 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL?

Christiaan Vos Belastingvlucht, dat zijn wij

nanciële, ecologische en sociale crisis, maar er gedwongen mee te gaan in een ‘race to the bot- ontbreekt een dubbele beweging. Waar de po- tom’ van almaar dalende winstbelastingen. De litieke en economische elite zich geschaard belangrijkste reden voor staten om dit te doen: heeft achter het neoliberale gedachtegoed, de emanciperende marktbelofte van banen en lukt het de oppositie niet zich rond een door economische groei. Een kwalijk gevolg: toene- solidariteit gedragen alternatief te verenigen, mende dominantie van multinationals. aldus Fraser.28 Fraser benoemt drie, in de academische we- Trias economica reld breed gememoreerde mogelijke oorzaken hiervoor: falend leiderschap door gebrek Het is deze door Fraser met haar concept van aan charismatische politici; financialisering de triple movement blootgelegde dominantie van het kapitalisme, doordat investeerders de die de kern van het probleem van onze tijd is. ‘risky business of production’ zoveel mogelijk Niet alleen de dominantie van multinationals, mijden; en misframing: de belangrijkste oor- maar door de toegenomen ongelijkheid in in- zaak van de crisis is transnationaal, terwijl er komen en vermogen ook de dominantie van een niet of nauwelijks functionerende inter- rijke individuen. Overheden laten steeds meer nationaal georganiseerde oppositie is. Toch hun oren hangen naar deze twee groepen, kunnen deze drie oorzaken volgens Fraser waarschijnlijk uit angst ze van zich te ver- noch ieder voor zich noch samen verklaren vreemden. Dat zou namelijk leiden tot verlies waarom er in de 21ste eeuw geen tegenbewe- van banen, zo wordt bijvoorbeeld ook door ging is opgekomen. Ze vraagt zich af waarom het huidige kabinet betoogd ter verdediging de samenleving zich niet voldoende be- van de afschaffing van de dividendbelasting. schermt tegen de macht van de markt.29 Ze komt erop uit dat er een derde poot mist aan het concept van de dubbele beweging. Polanyi’s kader houdt geen rekening met de dominerende en emanciperende effecten van Als de overheid uitverkoop globaliserende markten. Fraser introduceert houdt ten gunste van het daarom het begrip triple movement. Ze wil grootbedrijf en de wel- vooral beter inzicht krijgen in waar de markt dominant is en waar deze emanciperend gestelden, dan tast dat het werkt. Als voorbeeld draagt ze aan dat de vertrouwen van de burger markt aan veel vrouwen de mogelijkheid heeft in die overheid aan geboden zich te bevrijden van het juk van door mannen gedomineerde samenlevingen. Twee van de drie poten van deze triple movement worden altijd gemedieerd door de derde. Om een beter begrip te krijgen van de cri- Op zich kan dat waar zijn, maar er schorten sis in het kapitalisme moeten alle drie de twee dingen aan deze redenering. Als de over- poten in hun onderlinge dialectiek geanaly- heid uitverkoop houdt ten gunste van het seerd worden.30 grootbedrijf en de welgestelden, dan tast dat Frasers triple movement is zeer bruikbaar het vertrouwen van de burger in die overheid om belastingvlucht in een globaliserende we- aan. Er staat dus veel meer op het spel dan al- reld en de positie van staten daarin te analyse- leen verlies van banen. Dat wordt ten onrechte ren. Staten worden door multinationals die niet meegenomen in de besluitvorming. En, voor de laagste belastingtarieven shoppen wellicht nog belangrijker: het is nog maar de

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL? 67

Christiaan Vos Belastingvlucht, dat zijn wij

vraag wie nu wie nodig heeft. Hebben wij de garandeerd door de vier fundamentele vrijhe- banen van de multinationals nodig of hebben den die de basis vormen van de Europese Unie: de multinationals onze gekwalificeerde men- het recht op vrij verkeer van personen, goede- sen nodig? ren, diensten en kapitaal. Nederland stelt zich naar mijn mening te Ook Nederland is hiervoor vaak op de vin- afhankelijk op en concurreert vooral op prijs gers getikt. Volgens vaste jurisprudentie van en te weinig op kwaliteit. We zouden een voor- het Europees Hof van Justitie wordt het recht beeld kunnen nemen aan Zweden dat geen op vrije vestiging van ondernemingen alleen krimp gaf toen Nordea, een grote bank, dreig- dan niet beschermd als diezelfde onderne- de haar hoofdkantoor naar Finland te verhui- ming dat recht misbruikt. Daarvan is alleen zen om de toegenomen regeldruk en hogere sprake wanneer zij volstrekt kunstmatige belastingen in Zweden te ontlopen. Nordea (‘wholly artificial’) constructies opzeten die heeft inmiddels de verhuizing in gang gezet, geen verband houden met de economische als het ware trots uitgezwaaid door de realiteit en bedoeld zijn om ten onrechte een Zweedse natie. belastingvoordeel te verkrijgen.32 Wat Nederland nodig heeft is een perspec- De brievenbusvennootschappen aan de tiefwisseling en het uitgangspunt van de trias Zuid as, bijvoorbeeld, worden door het Hof economica past daarin. De trias economica van Justitie niet als ‘wholly artificial’ gezien. moet het evenwicht tussen markt, staat en sa- Het kleine beetje economische activiteit dat menleving borgen, in algemene zin door bij deze brievenbusvennootschappen kenmerkt, nieuw beleid maatregelen te toetsen op: 1) het leidt bij het Hof tot volledige verdragsbescher- terugdringen van dominantie en 2) het bevor- ming, ook voor het kunstmatige deel. Voor Ne- deren van emancipatie in meest brede zin. Ter der land, net als voor andere EU-lidstaten, is de voorkoming van belastingvlucht denk ik aan: speelruimte om nationale maatregelen te nemen tegen internationale belastingontwij- ► herziening van het DNA van de Europese king flinterdun. Dat komt door de werking Unie; van de vier fundamentele vrijheden. ► harmonisering van de winstbelastingtarieven in de EU; ► herijking van de fiscale soevereiniteit van lidstaten; De EU toont zich meer als ► het afgeven van een duidelijk moreel signaal; een verzorgingsstaat voor ► het garanderen van het recht op een multinationals dan als een integere werkgever. organisatie die op wil komen

Herzie het DNA van de Europese Unie voor haar burgers en het mkb

Onlangs nog werd Frankrijk op de vingers getikt door het Hof van Justitie van de Europese Unie.31 Een door Frankrijk ingevoerde maatre- De Europese Unie toont zich meer als een ver- gel tegen belastingontwijking door internati- zorgingsstaat voor multinationals dan als een onale ondernemingen bleek in strijd met het organisatie die op wil komen voor haar burgers EU-recht, in het bijzonder met het binnen de en het midden- en kleinbedrijf. De op het Ver- Europese Unie geldende recht op vrije vesti- drag van Europese Unie gebaseerde ﬁscale ging van ondernemingen. Dit recht wordt ge- rechtspraak laat een diepe kloof zien tussen

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 68 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL?

Christiaan Vos Belastingvlucht, dat zijn wij

hoe burgers denken over een ‘fair share’ aan binnen Europa op z’n minst een minimumta- belastingen en de belastingstructuren waar rief voor winstbelasting zou worden inge- multinationals mee wegkomen door dus een voerd. Politiek een zeer moeilijk punt want beroep te doen op fundamentele vrijheden. ook dit tast de fiscale soevereiniteit van Euro- Maar denk hierbij ook aan het optreden van pese lidstaten aan. Ierland zal daar dwars voor Eurocommissaris Verstager. Met haar acties gaan liggen. Toch, is het van belang hiervoor tegen verboden staatssteun kwam ze niet op te blijven pleiten omdat het een evenwichtige- voor de burger, maar voor het level playing re verhouding tussen de lidstaten tot stand field van multinationals en daarmee voor de brengt en parasitaire belastingconcurrentie interne markt die binnen de Unie alle beleids- uit kan bannen, juist ter bescherming van maatregelen domineert. diezelfde fiscale soevereiniteit. Hier ligt een mooie kans voor de Europese Unie om zich te herpositioneren. Ik pleit hier- Herijk de fiscale soevereiniteit van mee niet voor minder Europa maar voor een lidstaten ander Europa, waar de markt minder en de burger meer centraal staat. De Duits-Canadese filosoof Peter Dietsch waar- Harmoniseer de winstbelastingtarieven schuwt dat belastingconcurrentie de fiscale in de EU soevereiniteit van staten ondermijnt, omdat de fiscale politiek van de ene staat de fiscale De tot stand gekomen richtlijnen tegen be- zelfbeschikking van andere staten verzwakt.34 lastingontwijking hebben een zekere harmo- Immers, belastingconcurrentie leidt ertoe dat nisatie van de belastinggrondslagen binnen andere staten minder mogelijkheden hebben Europa tot gevolg. Het idee daarbij is dat mul- belastingen te heffen. Belastingconcurrentie tinationals daardoor minder mogelijkheden is een zero sum game, zowel binnen Europa – hebben om de verschillende winstbelasting- zie hoe Ierland internationale bedrijven aan- stelsels van de Europese lidstaten tegen elkaar trekt met fiscaal beleid – als buiten Europa, uit te spelen. Dat is ook het idee achter de waar het rijke Westen met fiscaal beleid een voor stellen van de Europese Commissie om zware wissel trekt op opkomende economieën te komen tot één uniforme winstbelasting, en zich ontwikkelende landen. de CCCTB.33 Dietsch pleit ervoor ons begrip van fiscale Een Europese winstbelasting lijkt om ver- soevereiniteit te herijken, en ik steun dat plei- schillende politieke redenen weinig draag- dooi van harte. Nu draait dat begrip volledig vlak te hebben. Maar fiscaal kleeft er ook een om de rechten van staten, terwijl het ook zou groot bezwaar aan, omdat bij één uniforme moeten draaien om hun plichten, zoals de belastinggrondslag staten alleen nog maar plicht tot zorg voor andere staten.35 Fiscale met het belastingtarief kunnen concurreren. soevereiniteit wordt daarmee uit de strikt juri- En dat stimuleert de race naar de bodem. De dische context getild en verrijkt met een mo- Euro pese Commissie wil namelijk geen gehar- rele rechtvaardigere fundering. moniseerde winstbelastingtarieven binnen de Euro pese Unie, want dat zou te veel raken aan Geef een duidelijk, moreel signaal af de fiscale soevereiniteit van de lidstaten. Of er nu wel of niet een uniforme volledig Het verwijt ligt op de loer. De drie tot nu voor- geharmoniseerde winstbelastinggrondslag gestelde maatregelen zijn nauwelijks reali- komt, of dat de huidige systemen naast elkaar seerbare vergezichten. Dat mag dan waar zijn, blijven bestaan, het zou zeer wenselijk zijn als maar een progressief antwoord op een com-

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL? 69

Christiaan Vos Belastingvlucht, dat zijn wij

plex vraagstuk als belastingontwijking kan die waar nodig emancipatie van een van de niet zonder idealen. De trias economica is een poten bevorderen moeten worden gestimu- helder ideaal, omdat het recht doet aan de mo- leerd, maar hier mag geen dominantie van derne samenleving, die een amalgaam is van die poot uit voortvloeien. economische macht en staatsmacht gemedi- Het is belangrijk dat de Nederlandse over- eerd door haar burgers – die bovendien soms heid dit richtsnoer omarmt en gaandeweg een politieke pet op hebben en soms een eco- omzet in concrete, invoerbare maatregelen. nomische. We zijn allemaal voortdurend on- Dat is het doel dat de progressieve opposi- derdeel van elk van de drie poten van de trias tiepartijen voor ogen moeten hebben. Onze economica en alleen evenwichtige verhoudin- belastingweten kunnen we tegen dit licht gen daarbinnen kunnen een veilige en duur- houden, maar zoals gezegd, met betere be- zame samenleving borgen. lasting weten alleen komen we er niet. Daar- om, tot slot, nog een concreet en snel te reali- seren voorstel dat vooral een emanciperende werking heeft voor binnen de wereld van belastingvlucht belangrijke enablers. Als we echt iets willen doen tegen belastingvlucht, Garandeer het recht op een integere moeten we bedrijven en werkgever vermogende particulieren Ik had het in dit artikel al over de fiscalisten weer aanspreken op hun en andere financiële adviseurs die belastingvlucht helpen mogelijk te maken. Missen zij plek in de samenleving een moreel kompas? Nee, dat denk ik zeker niet, maar ze hebben wel een probleem. Voor een fiscalist is het als werknemer niet zonder risico bezwaar te maken als iets moreel wringt Als we echt iets willen doen tegen belasting- bij het werk dat hij of zij geacht wordt te doen. vlucht, dan moeten we dat signaal stevig afge- In het arbeidsrecht zou het recht opgeno- ven, dan moeten we een einde durven maken men moeten worden op een integere werk- aan de verzorgingsstaat voor multinationals gever. Daarmee maak je werknemers duidelijk en moeten we bedrijven en vermogende parti- dat het goed is als zij hun morele kompas ge- culieren weer aanspreken op hun plek in de bruiken tijdens het werk, dat ze het recht heb- samenleving – dat ze daar onderdeel van uit- ben een moreel oordeel te vellen. De werkge- maken en daaraan moeten bijdragen. Daar- ver moet de plicht krijgen daar ruimte voor voor zijn betere weten nodig, maar we moe- te bieden. Wat ik voor ogen heb is wat anders ten ook beter met die weten omgaan. dan een klokkenluidersregeling. Die komt pas De ‘tone at the top’ is daarbij belangrijk, helemaal aan het einde als de verhoudingen al want dat is een richtsnoer voor het handelen verzuurd zijn. Het doel van de maatregel die ik van de degenen die belastingvlucht mogelijk voorsta is om te komen tot een in moreel op- maken. De trias economica geeft een helder zicht veilige werkomgeving. Als werknemers richtsnoer: de noodzaak tot evenwicht tussen gevraagd wordt mee te werken aan een fiscale markt, staat en samenleving. Beleids maat re- structuur die moreel wringt, moeten ze het ge len en gedrag van burgers waardoor domi- recht hebben daar vragen over te stellen, deze nantie van een van de poten het gevolg is, structuur ter discussie te stellen en uiteinde- moeten worden voorkomen. Maatregelen lijk er niet aan mee te werken.

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 70 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL?

Christiaan Vos Belastingvlucht, dat zijn wij

Morele oordeelsvorming niet omdat het Het geheel moet deugen. De staat moet zorgen moet, maar omdat je er recht op hebt. Met dit voor goede weten en de multinationals, de recht in de hand ontstaat er meer evenwicht banken en de advieskantoren moeten ruimte tussen werknemers (de meeste belastingad- bieden voor morele afwegingen. Hans Grib- viseurs zijn werknemers) en hun werkgevers nau stelt terecht dat we in ieder geval van been klanten. En dat is nodig, want het corrum- drijven die maatschappelijk verantwoord wil- perende eﬀect van organisaties op individuele len ondernemen, mogen eisen dat ze bij de mensen moet niet onderschat worden. Joris vaststelling van hun belastingbeleid een ethi- Luyendijk signaleerde het ook in de ﬁnancië- sche afweging maken. Ik zou daar dus aan wille sector: hier is een mechanisme aan het len toevoegen dat deze bedrijven ook actief werk dat immoreel handelen voortbrengt, moeten voorkomen dat hun organisaties doordat mensen tot amorele werknemers amorele werknemers en amorele adviseurs worden gemaakt.36 voortbrengen. De morele mens verdient bescherming.

Noten invloed zijn op de werking vooral ook als moreel feno- van de interne markt, OJ L 193, meen te bezien. Zie J.L.M. 1 De EU-lijst van niet-coöpera- 19.7.2016, pp. 1-14 (ook wel Gribnau, Belastingen als mo- tieve rechtsgebieden voor ATAD 1 genoemd) en Richtlijn reel fenomeen, Den Haag: belastingdoeleinden, Ecofin 5 (EU) 2017/952 van de Raad van Boom Fiscale Uitgevers 2013. december 2017, nr. 15429/17. 29 mei 2017 tot wijziging van 9 H. Gribnau, ‘Corporate Social 2 Christopher Hope, The Tele- Richtlijn (EU) 2016/1164 wat Responsibility and Tax Plan- graph, 4 januari 2013 (www. betreft hybride mismatches ning: Not by Rules Alone’ telegraph.co.uk/news/poli- met derde landen, OJ L 144, (2015) Social and Legal Studies tics/david-cameron/9779983/ 7.6.2017, pp. 1-11 (ook wel ATAD 24(2): 225-250. David-Cameron-Tax-avoiding- 2 genoemd). 10 Een aanrader is het door Anat foreign-firms-like-Starbucks- 5 Deze hebben uitgemond in de Admati en Martin Hellwig and-Amazon-lack-moral- Parlementaire ondervra- geschreven boek The Banker’s scruples.html, bekeken 11 gingscommissie Fiscale Con- New Clothes: What’s wrong januari 2016). structies, zie verslag Papieren with Banking and What to Do 3 BEPS staat voor Base Erosion werkelijkheid aangeboden about It, Princeton University and Profit Shifting (grond- aan de Tweede Kamer op 5 juli Press 2013. slaguitholling en winstver- 2017, Kamerstuk 34 556. 11 A.R. Admati, ‘It takes a Village schuiving). Dit zijn de belang- 6 Zie het concept-wetsvoorstel to Maintain a Dangerous Fi- rijkste technieken die multi- inzake Wet toezicht trustkan- nancial System’, verschenen nationals gebruiken om toren 2018 waarmee de regels in Just Financial Markets?: belasting te ontwijken. In voor trustkantoren worden Finance in a Just Society, ed. oktober 2015 kwam de OESO aangescherpt en meer be- Lisa Herzog, Oxford Univer- met 15 actieplannen die in de voegdheden worden toege- sity Press 2017. komende jaren verder uitge- kend aan toezichthouder De 12 Gribnau, ‘Corporate Social werkt en geïmplementeerd Nederlandsche Bank. Responsibility’. moeten worden om BEPS 7 K. Polanyi, The Great Transfor- 13 L. Murphy & T. Nagel, The Myth tegen te gaan (zie ook: www. mation: The Political and Eco- of Ownership, Oxford Univer- oecd.org/tax/beps/). nomic Origins of Our Time, sity Press, New York 2002. 4 Zie met name: Richtlijn (EU) Beacon Press, Boston (MA) 14 G. Zucman, The Hidden Wealth 2016/1164 van de Raad van 12 2001 (1944). of Nations, University of Chi- juli 2016 tot vaststelling van 8 Hans Gribnau, hoogleraar cago Press 2015. regels ter bestrijding van belastingrecht aan Universi- 15 Zie: youtube.com/ belastingontwijkingspraktij- teit Tilburg, pleit er al gerui- watch?v=0AMoBU7lFUA. ken welke rechtstreeks van me tijd voor om belastingen 16 Hoogleraar aan de rechten-

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 GLOBALISERING: WAAR BLIJFT DE MORAAL? 71

Christiaan Vos Belastingvlucht, dat zijn wij

faculteit van McGill Univer- ‘[…] when the Treasure of the 31 HvJ EU, 07-09-2017, Eqiom SAS, sity, Montreal, Canada. Common-wealth, flowing out voorheen Holcim France SAS, 17 Zie: www.rtlnieuws.nl/geld- of its due course, is gathered Enka SA, nr.C-6/16 en-werk/erasmus-universi- together in too much abun- ECLI:EU:C:2017:641. teit-laat-haar-verwevenheid- dance, in one, or a few private 32 Zie hiervoor de standaardar- met-shell-onderzoeken. men, by Monopolies, or by resten HvJ EU van 12 septem- 18 Ministerie van Financiën, Farms of the Public Revenues’. ber 2006, Cadbury Schweppes ‘Kamerbrief appreciatie uit- Hobbes waarschuwt ook voor en Cadbury Schweppes Over- komst BEPS-project en voor- ‘Popularity of a potent Sub- seas, C-196/04, EU:C:2006:544, uitblik Nederlands fiscaal ject’ en voor ‘immoderate punt 55, en 5 juli 2012, SIAT, vestigingsklimaat’, 5.10.2015 greatness of a Town, when it is C-318/10, EU:C:2012:415, punt (www.rijksoverheid.nl/docu- able to furnish out of its own 40. menten/kamerstuk- Circuit, the number, and ex- 33 CCCTB staat voor Common ken/2015/10/05/brief-based- pense of a great Army’. Consolidated Corporate Tax erosion-profit-shifting). 25 In vergelijkbare zin: N. Hertz, Base en is in oktober 2016 19 T. Hobbes, Leviathan [1651], The Silent Takeover: Global door de Europese Commissie rev. ed., R. Tuck (ed.), Cam- Capitalism and the Death of voorgesteld als middel tegen bridge University Press, Democracy, Harper Collins belastingontwijking (zie: Cambridge 1996, p. 125. Publishers, Londen 2003. htps://ec.europa.eu/taxa- 20 Ibid., p. 124. 26 Hobbes, Leviathan, p. 229. tion_customs/business/com- 21 Polanyi, The Great Transfor- 27 N. Fraser, ‘Marketization, pany-tax/common-consolida- mation. Social Protection, Emancipa- ted-corporate-tax-base- 22 Ibid., hoofdstuk 4. tion: Toward a Neo-Polanyian ccctb_en). 23 Minder bekend is dat Hobbes Conception of Capitalist Cri- 34 P. Dietsch, Catching Capital, ook aandacht besteedde aan sis’ in C. Calhoun & G. Derlu- The ethics of Tax Competition, economische vraagstukken, guian (eds.), Business as Usual, Oxford University Press, New met name in de volgende The Roots of the Global Finan- York 2015, p. 13. hoofdstukken van Leviathan: cial Meltdown’, New York Uni- 35 P. Dietsch, ‘Rethinking sove- hoofdstuk 18, ‘The Rights of versity Press, New York 2011, reignty in international fiscal Soveraignes by Institution’, p. 137. policy’ (2011) Review of Inter- hoofdstuk 24, ‘The Nutrition 28 N. Fraser, ‘A Triple Movement? national Studies 37(5): 2107-20, and Procreation of a Com- Parsing the Politics of Crisis British International Studies mon-wealth’, hoofdstuk 29, after Polanyi’ (2013) New Left Association. ‘Those things that Weaken a Review 81: 121. 36 J. Luyendijk, Dit kan niet waar Common-wealth’ en hoofd- 29 Ibid., pp. 121-127. zijn, Atlas Contact, Amster- stuk 30, ‘The Office of the Sove- 30 Fraser, ‘Marketization, Social dam 2015. reign Representative’. Protection, Emancipation’, 24 Hobbes, Leviathan, pp. 229-230: p. 156.

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 72 A. L. Snijders

Naar de kelder

In de vierde klas bleef ik ziten. Ik wilde van school, maar mijn vader verbood het. Ik bewoog hemel en aarde, maar mijn vader zei: alleen met diploma. Een goede beslis- sing, want later merkte ik dat ik alles wat ik weet geleerd heb tussen mijn veertiende en achtiende jaar. Bijvoorbeeld hoe de twaalf Ionische steden Herostratos straften nadat hij de tempel van Efeze in brand gestoken had: zijn naam moest onbekend blijven, mocht door niemand worden uitgesproken, hij werd niet alleen doodgemaakt, hij werd ook dood gezwegen. Maar ik heb niet alles over hem op school geleerd. In Verbeelde Levens van Marcel Schwob lees ik: ‘Herostratos’ moeder had een opvliegend en hoogmoedig karakter. Wie zijn vader was, wist men niet. Herostratos verklaarde later dat hij de zoon van het vuur was. Op zijn lichaam, onder zijn linkerborst, had hij een maanvormige vlek, die vuur- rood werd toen hij werd gemarteld. De vrouwen die bij zijn geboorte aanwezig waren, voorspelden dat hij aan Artemis onderworpen zou zijn. Hij was driftig en bleef maagd.’ De geschiedenisleraar vertelde dat Herostratos de tempel in brand stak omdat hij wilde dat zijn naam onsterfelijk zou worden. Dat was het fundament, gelegd in 1952. In 2010 wordt me duidelijk dat de leraar heeft verzuimd te vertellen dat Herostratos gemarteld is, en dat hij ook niets heeft gezegd over die maanvormige plek. Ik neem hem dat niet kwalijk, het was een goede leraar, die meeslepend vertelde en ook wel eens dronken in het lokaal verscheen als hij de nacht met vrouwen en dobbelen had doorgebracht. Dat was uitzonderlijk in de jaren van de wederopbouw, en deze uitzondering werd geaccep- teerd. Nu zijn we overgeleverd aan puriteinen die geëxposeerde schilderijen van naakte vrouwen naar de kelder van het museum laten verhuizen. Mijn verontwaardiging hierover is beschamend, door de lessen van de geschiedenisleraar ben ik er altijd stilzwijgend van uitgegaan dat onze geschiedenis vooruitgang betekent. Het horten en stoten heb ik niet voorzien, mijn diploma’s heb ik eigenlijk niet verdiend.

S & D Jaargang 75 Nummer 1 Februari 2018 — advertentie —

ONMISBAAR VOOR IEDEREEN DIE ZICH EEN BEELD WIL VORMEN VAN DE MANIER WAAROP DE ZORG IN NEDERLAND VERBETERD KAN WORDEN

ISBN 9789461641021 | PAPERBACK | 176 PP. | €17,90 — advertentie —

HOE STEDELIJKE JONGEREN MET STRAATSOCIALISATIE WEER GELIJKE KANSEN KUNNEN KRIJGEN

ISBN 9789461644022 | PAPERBACK | 144 PP. | €16,90 SOCIALISME & DEMOCRATIE

Jaargang 75, nummer 1, februari 2018 Een uitgave van de Wiardi Beckman Stichting, wetenschappelijk bureau voor de sociaal-democratie Verschijnt zes maal per jaar

Redactie Uitgever Paul de Beer Uitgeverij Van Gennep Nik Jan de Boer Nieuwpoortkade 2A Meike Bokhorst 1055 RX Amsterdam Klara Boonstra info @ vangennep-boeken.nl Menno Hurenkamp (020) 606 07 21 Ruud Koole Marijke Linthorst Abonnementsprijzen per jaargang Annemarieke Nierop (eindredactie) Papier Redactieraad ► Student' / 'aio' / 'oio'/'Jong WBS '/'Jonge Socialisten: € 39,50 Maurits Barendrecht ► Particulier Nederland: € 82,50 Liesbeth Noordegraaf Papier & digitaal Marc Chavannes (voorzitter ) ► Student'/'aio'/'oio'/'Jong wbs'/'Jonge Socialisten: € 49,50 Paul Tang ► Particulier Nederland: € 91,— ► Instelling Nederland: € 161,50 De redactie verwelkomt ► Particulier buitenland: € 145,— bijdragen ter beoordeling. ► Instelling buitenland: € 172,— Kopij graag toezenden per e-mail naar send @ wbs.nl. ► Losse nummers € 17,50 Een abonnement kan op elk gewenst moment ingaan. Redactieadres Opzeggen kan tot één maand voor het einde van de jaargang. Wiardi Beckman Stichting Vanwege de aard en inhoud van de uitgave wordt u geacht Emmapark 12 het abonnement in het kader van uw beroep of bedrijf te 2595 ET Den Haag ontvangen en niet als consument op te treden in de zin van de artikelen art. 236 en 237 boek 6 BW. Mocht dit anders zijn, Telefoon (070) 262 97 20 dan bent u gehouden dit binnen één maand na ingang van E-mail send @ wbs.nl het abonnement per e-mail, telefonisch, schriftelijk of an- derszins bij de abonnementenadministratie van de uitgever Lay-out omslag & aan te geven. Uitgeverij Van Gennep © 2018 Uitgeverij Van Gennep, Amsterdam

Abonnementen Niets uit deze uitgave mag worden vermenig vuldigd Bel (020) 606 07 21 of mail en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke info @ vangennep-boeken.nl toestemming van de uitgever. voor een abonnement of kennis- makingsnummer. Rood-groene politiek voor de 21e eeuw

Onder redactie van Heleen de Coninck, Menno Hurenkamp, Lieke Melsen & Hans Opschoor

De sociaal-democratie is van oudsher beter in rood dan in groen, beter in economie dan in ecologie. Met het project ‘rood-groene politiek voor de 21ste eeuw’ maakt de WBS daar een einde aan. Wat te doen na de energieakkoorden van het kabinet Rute II, na het klimaatakkoord van Parijs? Oude roten als Hans Opschoor, Rudy Rabbinge en Jan Pronk slaan de handen ineen met jonge honden als Heleen de Coninck en Socrates Schouten, met wetenschappers als Jozef Keulartz en Joyeeta Gupta en met activisten als Wijnand Duyvendak om een internationaal en groen georiënteerde agenda voor de komende twintig jaar te presenteren.

Omvang 416 pagina’s | € 22,50 | ISBN 978 94 6164 453 4 Nu verkrijgbaar!

Over de grens — Vluchten naar Europa

Onder redactie van René Cuperus, Monika Sie Dhian Ho & Annelies Pilon

De Wiardi Beckman Stichting (WBS) onderzoekt de schakels in de migratieketen : van brandhaard tot inburgering en van vertrek naar bestemming. De WBS ging op missie naar de ‘opvang in de regio’ (Libanon en Jordanië) én naar gemeenten die hier in Nederland vluchtelingen opvangen. Naar de Hongaarse grens én naar het uitzetcentrum op Schiphol. Een boek met bijdragen van wetenschappers, ngo’s en politici. Op zoek naar een progressief antwoord op de vluchtelingencrisis.

Omvang 416 pagina’s | € 24,90 | ISBN 978 94 6164 459 6 Nu verkrijgbaar!