Osmanli Vilayet Salnamelerinde Basra

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

Editörler Cengiz EROĞLU Murat BABUÇOĞLU Orhan ÖZDİL

ORSAM

OSMANLI V�LAYET SALNAMELER�NDE

HALEP

Cengiz Murat Yrd. Doç. Dr. Mehmet ERO�LU BABUÇO�LU KÖÇER

T�KVT�KV ORSAMAnkara 2007

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

OSMANLI V�LAYET SALNAMELER�NDE OSMANLI V�LAYET SALNAMELER�NDE BASRA

HALEP

Cengiz Murat Orhan ERO�LU BABUÇO�LU ÖZD�L

Cengiz Murat Yrd. Doç. Dr. Mehmet ERO�LU BABUÇO�LU KÖÇER

glg bal stratejij enstitüsü T�KVT�KV

AnkaraT�KVT�KV - 2005 Ankara 2007 3ORSAM ORSAM Kitapları No: 6 ORSAM Ortadoğu Kitapları No: 4

“Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Basra” Editörler: Cengiz EROĞLU, Murat BABUÇOĞLU, Orhan ÖZDİL ANKARA - Kasım 2012 ISBN: 978-975-8975-04-8

ORSAM Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi Center for Middle Eastern Strategic Studies

Mithatpaşa Caddesi 46/6 Kızılay-Ankara Tel: 0 (312) 430 26 09 Fax: 0 (312) 430 39 48 www.orsam.org.tr, [email protected]

ORSAM © 2012 Bu kitabın içeriğinin telif hakları ORSAM’a ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca kaynak gösterilerek kısmen yapılacak makul alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, yeniden yayımlanamaz. Bu kitapta yer alan değerlendirmeler şahısların kendilerine aittir; ORSAM’ın kurumsal görüşünü yansıtmamaktadır.

4 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR...... 9

GİRİŞ...... 11 Basra Vilayeti Salnameleri...... 11 XIX. ve XX. Yüzyıllarda Basra Vilayeti ve Basra Şehri...... 12 Salnamelerde Basra’ya İlişkin Bilgiler...... 15

SALNAMELERDE BASRA...... 29

I- TARİH...... 31

Basra’nın Kuruluşu...... 32 Cemel Vakası...... 33 Emevi Devleti Döneminde Basra...... 35 Abbasi Devleti Döneminde Basra...... 39 Zenci Ayaklanması...... 43 Moğol İstilası Döneminde Basra...... 54 İlhanlı Devleti Döneminde Basra...... 55 Karakoyunlu Devleti Döneminde Basra...... 55 Akkoyunlu Devleti Döneminde Basra...... 56 Safavi Devleti Döneminde Basra...... 56 Osmanlı Devleti Döneminde Basra...... 56 Osmanlı Döneminde Basra’ya Atanan Valiler...... 65

II- İDARİ TEŞKİLAT...... 69

III- İDARİ TAKSİMAT...... 85

Basra Vilayetine Bağlı Sancaklar...... 86 1- Basra Merkez Sancağı...... 86 2- Müntefik Sancağı...... 92 3- Amara Sancağı...... 97 4- Necid Sancağı...... 100

IV- DEMOGRAFİK DURUM...... 105

Müntefik Livasında Bulunan Aşiretler, Hane Sayıları ve Yaklaşık Nüfusları...... 106 Amara Livasında Bulunan Aşiretler, Hane Sayıları ve Yaklaşık Nüfusları...... 107 Kasaba ve Köylerdeki Tahmini Nüfus...... 108 Kasaba ve Bölgelerdeki Kaydedilmeyen Nüfus...... 109 Basra Vilayetinin Toplam Nüfusu...... 110 Basra Merkez Sancağı...... 110 Amara Sancağı...... 110 Amara Livasındaki Mevcut Aşiretlerin Nüfusu...... 111 Müntefik Sancağı...... 111 Necid Sancağı...... 111 Basra Genel Toplamı...... 112 Basra Vilayeti Nüfus Cetveli...... 112

7 ORSAM

V- İKTİSADİ DURUM...... 113

Basra Vilayetinin Gelir ve Giderleri...... 114 KISALTMALAR Basra’da Yetişen Mahsuller...... 123 Yerel Tüketim ve İhracat...... 124 Kullanılan Ağırlık Ölçü Birimleri...... 126

Tekstil ve İmalat...... 126 Madenler...... 126 b. �bn (o�lu) Ormanlar...... 126 Basra Ticaretinde Önemli Bir Yer Tutan İnci ve İnci Avı İle İlgili Bilgiler...... 127 Bkz. Bak�n�z

VI- SİLAHLI GÜÇLER...... 129 D�A Diyanet �slam Ansiklopedisi

Kara Ordusu: Askerî Güç...... 130 ed. Editör İç Güvenlik: Zabtiye Kuvveti...... 134 Donanma: Basra Tersanesi...... 135 EI2 Encyclopedia of Islam

VII- BASRA’DA EĞİTİM-ÖĞRETİM VE SAĞLIK...... 143 H. Hicri

Basra Vilayetinde Bulunan Mektepler...... 144 Hz. Hazreti Basra Vilayet Salnamelerinde Hıfzısıhha (Sağlık Bilgisi)...... 150 �Ü�FM �stanbul Üniversitesi �ktisat Fakültesi Mecmuas� VIII. HABERLEŞME VE ULAŞIM...... 161 M. Miladi Vilayetin Posta ve Telgraf Hatları Hakkında Genel Bilgi...... 162 Postalar...... 162 MEB Milli E�itim Bakanl�� Yol ve Köprüler...... 162 Ulaşım Araçları...... 163 N�r. Ne�reden

IX. BASRA VİLAYETİNDE ÇALIŞAN YABANCI R.A. Raziyallahu Anhu ŞİRKETLER VE KONSOLOSLUKLAR...... 165 s. Sahife Londra-Basra Arasında Çalışan Vapur Şirketleri...... 166 Basra Vilayetinde Bulunan Konsolosluklar...... 168 S.A. Sallallahu Aleyhi ve Sellem Basra’daki Gayrımüslimlerin Ruhani Liderleri...... 169 TTK Türk Tarih Kurumu X- BASRA VİLAYETİ İLE İLGİLİ ÖZEL BİLGİLER...... 171

Basra’ya Mahsus Yapılması Gereken İşler...... 172 Merkez Vilayetin Bir Senelik Yazışma İstatistiği...... 173 Basra Vilayetinde Bulunan Cami ve Medreseler...... 174 Basra Vilayetinde Bulunan Ashâb-ı Kirâm, Evliya ve Şeyhlerin Türbeleri...... 176 Madalya ve Nişan Alan Saygın Kişiler...... 177

XI. TÜM VİLAYET SALNAMELERİNDEKİ MEVCUT GENEL BİLGİ: TARİHÎ OLAYLAR...... 181

Tarihte Meydana Gelen Önemli Olaylar (Hicretten Önce)...... 182 Tarihte Meydana Gelen Önemli Olaylar (Hicretten Sonra)...... 185

KAYNAKÇA...... 189

İNDEKS...... 193

10 8 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

KISALTMALAR

b. �bn (o�lu)

Bkz. Bak�n�z

D�A Diyanet �slam Ansiklopedisi ed. Editör

EI2 Encyclopedia of Islam

H. Hicri

Hz. Hazreti

�Ü�FM �stanbul Üniversitesi �ktisat Fakültesi Mecmuas�

M. Miladi

MEB Milli E�itim Bakanl��

N�r. Ne�reden

R.A. Raziyallahu Anhu s. Sahife

S.A. Sallallahu Aleyhi ve Sellem

TTK Türk Tarih Kurumu

10 9 G�R��

Basra Vilayet Salnameleri: Toplumdaki yeniliklerin yerel düzeyde dile getirilmesinin arac� olarak tan�mlanan salnameler, ta�radaki kentsel ya�am hakk�nda önemli bilgiler içermektedir1. Mektupçunun denetiminde haz�rlat�lan vilâyet salnamelerinde, hükûmetçe gönderilen örnek göz önünde tutularak bilgiler verilmektedir. Ancak vilayetin özel durumu, salnameyi haz�rlayanlar�n bilgi düzeyleri, do�al olarak salnameler aras�nda önemli bilgi farkl�l�klar�na neden olmu�tur2. Bilindi�i gibi vilayet salnameleri, ilgili vilayetin tarihçesi ile yönetim birimlerini, görevli listelerini, vilayetin fizikî, demografik yap�s�n�, nüfusun cinsiyet, etnik ve mezhep kökenine dair bilgileri, beldenin ticarî ve ekonomik faaliyetlerini, e�itim faaliyetleri, hastane, kütüphane, cami, mescit gibi sosyal yap�lar ile askerî te�kilat ve yabanc� devlet temsilcilikleri gibi birçok konuya dair bilgiler içermektedir. Vilayet salnamelerinin yay�nlanmas�na Halep Mektubî Kalemi’nde bulunan �brahim Halet Bey taraf�ndan “Fihrist-i Vilayet-i Haleb”3 ad�yla düzenlenen ve istatistikî bilgiler içeren eserin Bâb-� Âlî’nin dikkatini çekmesi üzerine ba�land�� bilinmektedir. �brahim Halet Bey’in haz�rlad�� bu eserin birer örne�i vilayetlere gönderilmi� ve benzeri y�ll�klar haz�rlanmas� için emirler verilmi�tir. Bununla birlikte salname gelene�inin olu�mas� ise 1867 Vilayet Nizamnamesinin yay�nlanmas� ile birlikte gerçekle�mi�tir. Bu nizamname ile birlikte “eyalet” düzeninden “vilayet” düzenine geçilmi�tir4. Bu ba�lamda Basra Vilayet Salnamesinin yay�nlanmas� çok gecikmemi�tir. Her ne kadar Basra Vilayet Salnamesinin ilki 1308 (1890) y�l�nda yay�nlanm��sa da, bundan önceki y�llara ait bilgiler, Ba�dat Vilayet Salnamesinin içerisinde yer almaktad�r. Nitekim 1292 (1874), 1299 (1881), 1300 (1882) ve 1301 (1883) y�llar�na ait Ba�dat vilayet salnamelerinde, Basra’ya da yer verilmi�tir. Bilindi�i gibi Basra, Kanuni’nin 1534’te Ba�dat’� fethi ile birlikte Osmanl� hakimiyetine girmi�tir. Osmanl� yönetiminde iken kimi zaman Ba�dat’a ba�lanm��, kimi zaman “ocakl�k” veya “mülkiyet” �eklinde “vilayet” olarak te�kilatland�r�lm��t�r5. ��te bu nedenle Basra, 1292 (1874) tarihli Ba�dat Vilayet Salnamesinde, Ba�dat eyaletinin 9 sanca��ndan biri olarak kaydedilmi�tir. 1884’te yap�lan

1 Latin harfleriyle yay�nlanm�� sâlnâme örne�i için bkz. Ankara Vilayeti Sâlnâmesi: 1325 (1907), Ankara Enstitüsü Vakf� Yay�nlar�, Ankara 1995. Ayr�ca sâlnâme ve sâlnâmelerin çe�itleri hakk�nda genel bir bilgi için bkz.: “Sâl-nâme”, �slam Ansiklopedisi, X, �stanbul 1967, s.134-136. Sâlnâmelerin toplu katalo�u için bkz.: Hasan Duman, Osmanl� Sâlnâmeleri ve Nevsâlleri, I-II, Ankara 2000. 2 Musa Çad�rc�, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yap�s�, TTK Yay�nlar�, Ankara 1997, s.293. 3 Henüz bu eserin herhangi bir nüshas�na ula��lamam��t�r. Bu nedenle mevcut vilayet sâlnâmeleri içerisinde en eski tarihli olan� 1868’de yay�nlanan Bosna Vilayet Sâlnâmesi’dir. Bkz. Hasan Duman, Osmanl� Sâlnâmeleri ve Nevsâlleri, I, Ankara 2000, s.XVIII, 5. 4 Özer Ergenç, “Sâlnâmelerde �zmir”, 1885-1985 Türkiye Ekonomisinin 100 Y�l� ve �zmir ve �zmir Ticaret Odas� Sempozyumu, 21-23 Kas�m 1985 Atatürk Kültür Merkezi, �zmir. 5 Yusuf Halaço�lu, “Basra: Osmanl� Döneminde”, D�A, V, �stanbul 1992, s.112-114; Halil Sahillio�lu, “Osmanl� Döneminde Irak’�n �dari Taksimat�”, Çeviren: Mustafa Öztürk, Belleten, LIV/211, Ankara 1991, s.1233-1257. Klasik dönemdeki gerek Ba�dad’a ba�l� iken, gerekse müstakil bir eyalet konumunda iken Basra idari taksimat� için bkz. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Aras�nda Osmanl� Ümeras� ve �l �daresi, Bo�aziçi Üniversitesi Yay�nlar�, �stanbul 1978, Ek:I-IV.

11 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

G�R��

11 11 ORSAM

yeni bir düzenleme ile Basra, vilayet haline getirilmi� ve bundan tam 6 y�l sonra da ilk vilayet Ba�dad Valisi Ahmed Pa�a taraf�ndan idare edilmi�tir9. Bu durum XIX. yüzy�l son çeyre�ine salnamesi yay�nlanm��t�r. kadar böyle devam etmi�tir. 1308-1320 (1890-1902) y�llar� aras�nda yay�nlanan toplam 7 salnamenin6 ilk 4’ü hem 1884’e kadar bazen vilayet, bazen de mutasarr�fl�k olarak yönetilen Basra, bu tarihte Osmanl�ca hem Arapça olarak haz�rlanm��ken; son 3’ü tamamen Osmanl�ca olarak Merkez sancak (Basra) d��nda Muntefik, Amara ve Necid sancaklar�ndan olu�an bir vilayet bas�lm��t�r. haline getirildi. Bu dönemde Basra sanca��, Merkez kaza (Basra) ile birlikte toplam 3 kazaya ayr�lmaktayd�. Bunlar da; Basra, Kurna ve Kuveyt kazalar�yd�. Basra kazas�n�n merkezi Basra Bu çal��mada Basra’ya ait olan 7 salname ile Ba�dat Vilayet Salnamelerinde yer alan kasabas� idi ve bu kazaya ba�l� 5 nahiye (Fav, Ebulhasip, �attü’l-Arap, Zübeyir ve Harise) Basra ile ilgili bilgiler kar��la�t�rmal� olarak kullan�lm��t�r. Tüm salnamelerdeki bilgiler, bulunmaktayd�. zaman içerisindeki farkl�l�klar�n belirtilmesi ile birlikte tek bir metin haline getirilmi�tir. Bu eserin yaz�lmas�n�n amac�, salnamelerde Basra ile ilgili ne gibi bilgiler oldu�unu ortaya XVIII. yüzy�l�n ikinci yar�s�ndan itibaren ülkenin ula��m a�� ve d�� ticaret kanallar� koymak oldu�undan tüm salnamelerde ortak olan �slamiyetten önceki devletler, bütün de�i�ti�inden üretim ve yönetim merkezleri ve birimlerinde de yeni olu�umlar kendini Osmanl� ülkesinde yap�lan hayratlar, Osmanl� hanedan tarihi ya da Osmanl� Devleti’nin gösterecek ve bu alandaki en önemli at�l�mlar XIX. yüzy�lda at�lacakt�r. Nihayetinde kurulu�undan itibaren göreve gelen sadrazamlar gibi konular bu çal��man�n kapsam� içerisine Basra’n�n Ba�dat’tan ayr�l�p yeni bir eyalet olu�turmas� da bu dönemde olacakt�r. Yukar�da girmemektedir. Bu nedenle de bu gibi k�s�mlar, eserde yer almamaktad�r. Buna kar��l�k da zikredildi�i gibi 1890 y�l�na gelinceye kadar Basra, ba�l� bir sancak konumunda Ba�dat Basra’n�n tarihine, sosyal ve ekonomik yap�s�na, demografik durumuna dair tüm bilgiler, Vilayet Salnamesinde yerini alm��t�r. Bu ba�lamda memâlik-i mahrûsede10 1836’lardan y�ldan y�la görülen farkl�l�klar da göz önünde bulundurularak verilmeye çal��lm��t�r. Bu itibaren klasik ta�ra düzeninin yenilenmesi bak�m�ndan vilayet düzenlemesinde birtak�m yeni ba�lamda bakt��m�zda salnameler, bir yandan o beldenin tarihine ��k tutarken, di�er yandan düzenlemelere gidildi�i bilinmektedir. II. Mahmud döneminde genel güvenlik aç�s�ndan da iktisadî hayat�ndan folklorik özelliklerine, iklim ko�ullar�ndan sa�l�kla ilgili halk aras�nda köklü önlemler al�nmas� amac�yla, 1834-1836 y�llar� aras�nda bütün ülkede bir redif askerî yayg�n olan birtak�m uygulamalara ya da ta�ra ile Merkez aras�ndaki ili�kinin boyutunu te�kilat�11 kurulmu�tur. Bu te�kilat�n görevleri aras�nda derbendlerde nöbet tutmak ve kent göstermesi bak�m�ndan, vilayetin Merkez ile olan yaz��malar� ve bu yaz��malar�n hangi merkezlerinde devriye gezerek iç güvenli�i sa�lamak da vard�r. 1826’da yeniçerili�in kalemlerde daha çok yo�unla�t��na kadar birçok konuda oldukça önemli ve ilginç bilgiler kald�r�lmas�n�n ard�ndan kurulan Asâkir-i Mansure-i Muhammediye ile tüm Osmanl� içermektedir. topraklar�nda güvenli�i sa�lamak imkans�zd�. Bu nedenle A�ustos 1834’te Meclis-i �ura’da redif askerinin kurulmas� kararla�t�r�ld�. Redif askerlerinin e�itim i�i de Asâkir-i Mansure subaylar�na verildi. Böylece bu te�kilata paralel olarak 1836’da ta�ra yönetim birimlerinin XIX. ve XX. Yüzy�llarda Basra Vilayeti ve Basra �ehri yeniden düzenlenmesi gündeme geldi. Bu amaçla ta�rada mü�irlikler kuruldu ve bunlara baz� sancak ve kazalar feriklik olarak ba�land�. Bu uygulama ile klasik dönemin çok fonksiyonlu Hz. Ömer döneminde daha çok askerî kayg�larla kurulmu� olan, sonraki dönemlerde t�mar sistemi gibi bir sistem yarat�lmaya çal��l�yordu. Yani askerî-idarî yönetimin bir arada Emevi, Abbasi devletlerinin hakimiyetine giren, Mo�ol istilas� sonras�nda s�ras�yla �lhanl�, yürütülebilece�i bir sistem. Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi devletlerinin ve nihayet Kanuni döneminde Osmanl� topraklar�na kat�lan ve ayn� adla an�lan eyaletin merkez sanca�� olan Basra, salnamelerdeki Bunun yan� s�ra Osmanl� ülkesinde ba�ka düzenlemeler de yap�lm��t�. �öyle ki: anlat�m�yla “kuzeyde Hz. Üzeyir’den güneyde Fav’a kadar yakla��k olarak uzunlu�u 35 saat7; Tanzimat dönemine gelindi�inde, daha önce ya�anan birtak�m aksakl�klar�n giderilmesi, eni ise 9–10 saat olan bir alan�” kapsamaktad�r. özellikle vergilerin herkesin gelirine göre al�nmas� konusundaki olumsuzluklar�n giderilmesi amac�yla 1840’da iltizam usulü kald�r�lm�� ve hazine gelirlerinin do�rudan merkezden atanan Ba�dat’�n 1534’de fethi ile birlikte, bu eyalete ba�l� bir sancak haline getirilen muhass�llar taraf�ndan toplanmas� kural� getirilmi�tir. Böylece ta�ra yönetiminde, eyaletlerde Basra’n�n XVIII. yüzy�l ba�lar�nda müstakil bir eyalet oldu�unu görmekteyiz. �öyle ki: 1702 vali ve mü�irler yer al�rken; muhass�llar gittikleri sancaklar�n yönetimini üstlenecekler ve y�l�nda Basra eyaleti 8 sancaktan olu�maktad�r. Bunlar: Pa�a Sanca�� (Basra); K�yab; Badiye kurulacak olan muhass�ll�k meclisleri arac�l�� ile de vergileri düzenli olarak toplayacaklard�. (Mukataa8); Sabusne, Gaffât, Mensûr ve Batna; Seremle; �u� (Mukataa); Gazan, Resle ve Tabii beklenen sonuç al�namam�� ve 1842’de muhass�ll�k kurumu kald�r�larak tekrar iltizam Safiye; Ce�ar sancaklar�. Bu tarihte Badiye ve �u� sancaklar�, Osmanl� kaynaklar�nda uygulamas�na dönülmü�tür. Yeni bir düzenleme ile eyaletler sancaklara, sancaklar da kazalara Mukâta‘a-i Mîrlivâ-i Bâdiye ve Mukâta‘a-i Mîrlivâ-i �u� olarak kaydedilmektedir. Yani bu ayr�lm��t�r. Muhass�ll�k meclisleri ise memleket meclislerine dönü�türülmü�tür. Daha sonra iki sancak, mutasarr�flar�na mukâta‘a olarak verilmi�tir. Bu statüsü çok uzun sürmemi� ve bu meclisler 1849’da yay�nlanan yeni bir talimatname ile eyalet meclisleri ad�n� al�rken, ortaya ç�kan huzursuzluk ve isyanlar neticesinde eyalet, Ocak 1737’den itibaren bir süre sancak merkezlerinde de küçük meclisler kurulmu�tur12. Bu dönemin en belirgin özelli�i,

6 Basra Vilayet Sâlnâmelerinin ilki Hicri 1308 (1890) y�l�nda Basra Vilayet Matbaas�nda bas�lm�� olup, 23x17 9 Orhan K�l�ç, 18. Yüzy�l�n �lk Yar�s�nda Osmanl� Devleti’nin �darî Taksimat�: Eyalet ve Sancak Tevcihat�, cm. ebad�nda ve 187 sayfadan olu�maktad�r. Müteakip y�llarda toplam olarak 7 adet sâlnâme yay�nlanm��t�r. Elaz�� 1997, s.74. Bunlar s�ras� ile 1309 (1891) y�l�nda ve 355 sayfa, 19x15 cm. ebad�nda; 1311 (1893) y�l�nda ve 199 sayfa, 19x13 10 Osmanl� ülkesi. Kelime anlam� olarak da korunan, gözetilen, emniyeti ve asayi�i temin olunmu� topraklar ebad�nda, 1314 (1896) y�l�nda ve 140 sayfa, 20x13,7 cm. ebad�nda, 1317 (1899) y�l�nda ve 174 sayfa, 20x14 cm. anlam�ndad�r. ebad�nda; 1318 (1900) y�l�nda ve 293 sayfa, 20x14 cm. ebad�nda; son olarak 1320 (1902) y�l�nda 249 sayfa, 11 Redif te�kilat�, büyük bir kitleyi uzun süre silah alt�nda tutmadan, askerlik ça��na gelmi� olanlar� kendi 20x14 cm. ebad�nda olan sâlnâmelerdir. bölgelerinde az bir masraf ile k�sa aral�klarla e�iterek sava� an�nda i�e yarayacak yeterli asker bulma amac�yla 7 Salnamede 1 saat, 5 Km’ye e�ittir. kurulmu�tur. Ayr�ca bar��ta iç güvenli�in sa�lanmas�, hükümet emirlerinin eksiksiz uygulanmas� için bu 8 Selçuklulardan itibaren muayyen yerlere ait devlet gelirlerinin hizmet ve maa�lar�na kar��l�k olarak kumandan, askerden yararlanma yoluna gidilmi�tir. Bkz. Musa Çad�rc�, “Osmanl� Ordusunda Yeni Düzenlemeler”, I. asker ve sivil ricale men�ûr, tevkî ve daha ba�ka isimler alan ve sikalar ile terk ve tahsis edilen yerler. Arazinin Askeri Tarih Semineri Bildiriler 2, Gnkur ATASE Yay., Ankara 1983, s.93. muayyen bir kira kar��l��nda birine b�rak�lmas�. Ba�, bahçe, arsa haline getirilen ekim topra�� için verilen vergi. 12 Çad�rc�, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.215.

12 13 12 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA yeni bir düzenleme ile Basra, vilayet haline getirilmi� ve bundan tam 6 y�l sonra da ilk vilayet Ba�dad Valisi Ahmed Pa�a taraf�ndan idare edilmi�tir9. Bu durum XIX. yüzy�l son çeyre�ine salnamesi yay�nlanm��t�r. kadar böyle devam etmi�tir. 1308-1320 (1890-1902) y�llar� aras�nda yay�nlanan toplam 7 salnamenin6 ilk 4’ü hem 1884’e kadar bazen vilayet, bazen de mutasarr�fl�k olarak yönetilen Basra, bu tarihte Osmanl�ca hem Arapça olarak haz�rlanm��ken; son 3’ü tamamen Osmanl�ca olarak Merkez sancak (Basra) d��nda Muntefik, Amara ve Necid sancaklar�ndan olu�an bir vilayet bas�lm��t�r. haline getirildi. Bu dönemde Basra sanca��, Merkez kaza (Basra) ile birlikte toplam 3 kazaya ayr�lmaktayd�. Bunlar da; Basra, Kurna ve Kuveyt kazalar�yd�. Basra kazas�n�n merkezi Basra Bu çal��mada Basra’ya ait olan 7 salname ile Ba�dat Vilayet Salnamelerinde yer alan kasabas� idi ve bu kazaya ba�l� 5 nahiye (Fav, Ebulhasip, �attü’l-Arap, Zübeyir ve Harise) Basra ile ilgili bilgiler kar��la�t�rmal� olarak kullan�lm��t�r. Tüm salnamelerdeki bilgiler, bulunmaktayd�. zaman içerisindeki farkl�l�klar�n belirtilmesi ile birlikte tek bir metin haline getirilmi�tir. Bu eserin yaz�lmas�n�n amac�, salnamelerde Basra ile ilgili ne gibi bilgiler oldu�unu ortaya XVIII. yüzy�l�n ikinci yar�s�ndan itibaren ülkenin ula��m a�� ve d�� ticaret kanallar� koymak oldu�undan tüm salnamelerde ortak olan �slamiyetten önceki devletler, bütün de�i�ti�inden üretim ve yönetim merkezleri ve birimlerinde de yeni olu�umlar kendini Osmanl� ülkesinde yap�lan hayratlar, Osmanl� hanedan tarihi ya da Osmanl� Devleti’nin gösterecek ve bu alandaki en önemli at�l�mlar XIX. yüzy�lda at�lacakt�r. Nihayetinde kurulu�undan itibaren göreve gelen sadrazamlar gibi konular bu çal��man�n kapsam� içerisine Basra’n�n Ba�dat’tan ayr�l�p yeni bir eyalet olu�turmas� da bu dönemde olacakt�r. Yukar�da girmemektedir. Bu nedenle de bu gibi k�s�mlar, eserde yer almamaktad�r. Buna kar��l�k da zikredildi�i gibi 1890 y�l�na gelinceye kadar Basra, ba�l� bir sancak konumunda Ba�dat Basra’n�n tarihine, sosyal ve ekonomik yap�s�na, demografik durumuna dair tüm bilgiler, Vilayet Salnamesinde yerini alm��t�r. Bu ba�lamda memâlik-i mahrûsede10 1836’lardan y�ldan y�la görülen farkl�l�klar da göz önünde bulundurularak verilmeye çal��lm��t�r. Bu itibaren klasik ta�ra düzeninin yenilenmesi bak�m�ndan vilayet düzenlemesinde birtak�m yeni ba�lamda bakt��m�zda salnameler, bir yandan o beldenin tarihine ��k tutarken, di�er yandan düzenlemelere gidildi�i bilinmektedir. II. Mahmud döneminde genel güvenlik aç�s�ndan da iktisadî hayat�ndan folklorik özelliklerine, iklim ko�ullar�ndan sa�l�kla ilgili halk aras�nda köklü önlemler al�nmas� amac�yla, 1834-1836 y�llar� aras�nda bütün ülkede bir redif askerî yayg�n olan birtak�m uygulamalara ya da ta�ra ile Merkez aras�ndaki ili�kinin boyutunu te�kilat�11 kurulmu�tur. Bu te�kilat�n görevleri aras�nda derbendlerde nöbet tutmak ve kent göstermesi bak�m�ndan, vilayetin Merkez ile olan yaz��malar� ve bu yaz��malar�n hangi merkezlerinde devriye gezerek iç güvenli�i sa�lamak da vard�r. 1826’da yeniçerili�in kalemlerde daha çok yo�unla�t��na kadar birçok konuda oldukça önemli ve ilginç bilgiler kald�r�lmas�n�n ard�ndan kurulan Asâkir-i Mansure-i Muhammediye ile tüm Osmanl� içermektedir. topraklar�nda güvenli�i sa�lamak imkans�zd�. Bu nedenle A�ustos 1834’te Meclis-i �ura’da redif askerinin kurulmas� kararla�t�r�ld�. Redif askerlerinin e�itim i�i de Asâkir-i Mansure subaylar�na verildi. Böylece bu te�kilata paralel olarak 1836’da ta�ra yönetim birimlerinin XIX. ve XX. Yüzy�llarda Basra Vilayeti ve Basra �ehri yeniden düzenlenmesi gündeme geldi. Bu amaçla ta�rada mü�irlikler kuruldu ve bunlara baz� sancak ve kazalar feriklik olarak ba�land�. Bu uygulama ile klasik dönemin çok fonksiyonlu Hz. Ömer döneminde daha çok askerî kayg�larla kurulmu� olan, sonraki dönemlerde t�mar sistemi gibi bir sistem yarat�lmaya çal��l�yordu. Yani askerî-idarî yönetimin bir arada Emevi, Abbasi devletlerinin hakimiyetine giren, Mo�ol istilas� sonras�nda s�ras�yla �lhanl�, yürütülebilece�i bir sistem. Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi devletlerinin ve nihayet Kanuni döneminde Osmanl� topraklar�na kat�lan ve ayn� adla an�lan eyaletin merkez sanca�� olan Basra, salnamelerdeki Bunun yan� s�ra Osmanl� ülkesinde ba�ka düzenlemeler de yap�lm��t�. �öyle ki: anlat�m�yla “kuzeyde Hz. Üzeyir’den güneyde Fav’a kadar yakla��k olarak uzunlu�u 35 saat7; Tanzimat dönemine gelindi�inde, daha önce ya�anan birtak�m aksakl�klar�n giderilmesi, eni ise 9–10 saat olan bir alan�” kapsamaktad�r. özellikle vergilerin herkesin gelirine göre al�nmas� konusundaki olumsuzluklar�n giderilmesi amac�yla 1840’da iltizam usulü kald�r�lm�� ve hazine gelirlerinin do�rudan merkezden atanan Ba�dat’�n 1534’de fethi ile birlikte, bu eyalete ba�l� bir sancak haline getirilen muhass�llar taraf�ndan toplanmas� kural� getirilmi�tir. Böylece ta�ra yönetiminde, eyaletlerde Basra’n�n XVIII. yüzy�l ba�lar�nda müstakil bir eyalet oldu�unu görmekteyiz. �öyle ki: 1702 vali ve mü�irler yer al�rken; muhass�llar gittikleri sancaklar�n yönetimini üstlenecekler ve y�l�nda Basra eyaleti 8 sancaktan olu�maktad�r. Bunlar: Pa�a Sanca�� (Basra); K�yab; Badiye kurulacak olan muhass�ll�k meclisleri arac�l�� ile de vergileri düzenli olarak toplayacaklard�. (Mukataa8); Sabusne, Gaffât, Mensûr ve Batna; Seremle; �u� (Mukataa); Gazan, Resle ve Tabii beklenen sonuç al�namam�� ve 1842’de muhass�ll�k kurumu kald�r�larak tekrar iltizam Safiye; Ce�ar sancaklar�. Bu tarihte Badiye ve �u� sancaklar�, Osmanl� kaynaklar�nda uygulamas�na dönülmü�tür. Yeni bir düzenleme ile eyaletler sancaklara, sancaklar da kazalara Mukâta‘a-i Mîrlivâ-i Bâdiye ve Mukâta‘a-i Mîrlivâ-i �u� olarak kaydedilmektedir. Yani bu ayr�lm��t�r. Muhass�ll�k meclisleri ise memleket meclislerine dönü�türülmü�tür. Daha sonra iki sancak, mutasarr�flar�na mukâta‘a olarak verilmi�tir. Bu statüsü çok uzun sürmemi� ve bu meclisler 1849’da yay�nlanan yeni bir talimatname ile eyalet meclisleri ad�n� al�rken, ortaya ç�kan huzursuzluk ve isyanlar neticesinde eyalet, Ocak 1737’den itibaren bir süre sancak merkezlerinde de küçük meclisler kurulmu�tur12. Bu dönemin en belirgin özelli�i,

12 13 13 ORSAM

kazan�n yine önemli bir idarî birim olarak uygulamada yerini almas�d�r. Bilindi�i gibi kaza, XX. yüzy�l boyunca çat��malar�n neredeyse hiç dinmedi�i Basra’n�n tarihine Osmanl� klasik döneminde etkin bir adlî-idarî birimken, XVIII. yüzy�la gelindi�inde idarî bak�ld��nda, durumun günümüzden pek farkl� olmad�� kolayca görülecektir. Hz. Ömer aç�dan önemini bir hayli yitirmi� ve kad�lar da sadece adlî yetkili durumuna dü�mü�lerdi13. zaman�nda askerî amaçlarla Güney Irak’ta kurulan eski Basra kenti, �ran Körfezi, �ran ve Irak XIX. yüzy�lda ise sancak yönetimi kaymakamlara b�rak�l�rken, kazalar da kaza yollar�n� kontrol alt�nda tutan stratejik bir mevkiye sahiptir. �ehir, Basra Körfezi’nin müdürlerinin idaresi alt�nda idi14. Eyalet ve sancaklarda halk�n temsilcilerinin de yer ald�� kuzeyinde yer ald�� için ticarî aç�dan büyük avantajlar elde etmi�tir19. (4 Müslüman, 4 de Gayrimüslim) büyük ve küçük meclisler olu�turulmu�tur.

Di�er taraftan ta�ra te�kilat�nda valinin yan�nda yer alan ve merkezden atanan Salnamelerde Basra’ya �li�kin Bilgiler: defterdar�n da önemli roller oynad�� görülmektedir. Defterdar, hazine gelirlerinin toplanmas�ndan sorumlu idi. Ta�rada iç güvenlik ise 1844’te kurulan zabtiye te�kilat� ile Tarih: sa�lan�yordu. Salnamelere göre Basra’n�n tarihi, ba�a geçen valiler ve bu valiler döneminde ya�anan 1864’te haz�rlanan vilayet nizamnamesi, Mithat Pa�a’n�n 1864-1871 y�llar� aras�nda birtak�m ayaklanma ve ya�malarlarla e� tutulmu�tur. Buna göre Hulefâ-i Râ�idîn (Dört Tuna vilayetindeki uygulamalar�ndan sonra, memâlik-i mahrûsenin genelinde geçerli hale Halife) döneminden itibaren gerek Emevi, gerekse Abbasi ve daha sonraki devletler getirildi. Buna göre Osmanl� topraklar� vilayet, sancak, kaza ve köy’lerden olu�an yönetim döneminde kentte asayi�i sa�lamak pek mümkün olmam�� ve �ehre sürekli bir karga�a hakim birimlerine ayr�l�yordu. Bu düzenleme ile yöneticilerin unvan ve atanmalar�nda bir de�i�ikli�e olmu�tur. Zaman zaman göçebe a�iretlerin sald�r�lar� ile, zaman zaman da “Cemel Vakas�”nda gidilmi�tir. Eyalet ad� vilayete dönü�ürken, vali yönetici olarak durumunu ve unvan�n� ya da “Zenci Ayaklanmas�”nda oldu�u gibi ya�anan büyük karga�a dönemleriyle, bir yandan koruyacakt�. Sancak terimi yerine ise zaman zaman liva teriminin kullan�ld�� görülecek ve �ehir yak�l�p y�k�l�rken, di�er yandan da büyük insan kay�plar� ya�anm��t�r. Meydana gelen bu sancak yönetimi kaymakam yerine mutasarr�fa b�rak�lacakt�. Kaza birimi ise 1842’deki ayaklanma ve sava�lar�n yan� s�ra o dönemde ç�kan salg�n hastal�klar da nüfus kayb�nda statüsünü korumakla birlikte seçimle göreve getirilen kaza müdürü yerine kaza yöneticisi büyük etkendir. ��te tüm bu unsurlar salnamelerde, ba�a geçen valiler dönemi esas al�narak olarak kaymakam i� ba��na getirilecekti. Böylece en önemli de�i�iklik kaza yönetiminde aktar�lm��t�r. yap�lm�� oluyordu15. 1871’e gelindi�inde nahiyeler de yönetim birimi olarak bu te�kilatta yerini alacakt�r. Vilayet yönetimi ise valinin ba�kanl��nda birçok üyeden olu�an Vilayet Kanuni Sultan Süleyman’�n 1534’te Ba�dat’� almas� ile Basra Osmanl� hakimiyetine �dare Meclisi taraf�ndan yürütülmekteydi. girdi. O s�rada Basra Hakimi olan Megamiso�lu Ra�id’in Kanuni’ye itaatini sunmas� ile Basra, “vilayet” ad� alt�nda kendisine iltizam edildi. Bir süre sonra Megamiso�lu Ra�id’in Bu ba�lamda 1864’ten itibaren Osmanl� Avrupas�nda 44 sancakla 10 vilayet; Osmanl� olumsuz baz� tutumlar�ndan dolay� o s�rada Ba�dat Valisi olan Ayas Pa�a, Basra üzerine yürür Asyas�nda 74 sancakla 16 vilayet ve Osmanl� Afrikas�nda da 5 sancakla 1 vilayette bu yeni ve 1545 y�l�nda �ehri kontrol alt�na al�r. Bu s�rada büyük yararl�k gösteren Bilal Mehmed düzenleme uygulamaya konulmu�tur16. Pa�a, Basra’n�n ilk beylerbeyi olarak atan�r20. Bundan sonra Basra, kimi zaman yerel hanedanlardan biri, kimi zaman da Merkezden atanan bir vali taraf�ndan yönetilmi�tir. Sonuç olarak Basra’n�n tarihi geli�imini dünden bugüne k�saca s�ralayacak olursak; Halife Ömer taraf�ndan 636 y�l�nda kurulan ve Harun Re�id döneminde bir kültür merkezi Osmanl� yönetimine girdikten sonra Basra, bazen Ba�dat eyaletine ba�lanm��, bazen haline gelen �ehir, Abbasi Halifeli�inin çökü�üyle birlikte bu özelli�ini yitirmi�tir. Uzunca bir de ocakl�k veya mülkiyet �eklinde bir vilayet olarak te�kilatland�r�lm��t�r. XVI. yüzy�l dönem Perslerin ve Türklerin hakim oldu�u �ehir, I. Dünya Sava�� s�ras�nda �ngilizler sonuna kadar saliyaneli21 bir beylerbeyilik olarak yönetilmi�tir. Bu dönemde Kubad Pa�a, taraf�ndan i�gal edilmi�tir. �ngilizler, 1930’da buradan çekilinceye kadar kenti, liman olarak Dervi� Ali Pa�a, Özdemiro�lu Osman Pa�a gibi pa�alar, Merkez taraf�ndan beylerbeyi olarak kullanm��t�r. I. Dünya Sava��ndan sonra Ba�dad demir yolu hatt�n�n dö�enmesi ve modern bir atanm��lard�r. liman�n yap�lmas� ile kentin önemi daha da artm��t�r. �attü’l-Arap su yolu üzerindeki büyük çeki�melerdeki stratejik öneminden dolay�, 1980’lerde �ran-Irak Sava�� boyunca �ran Basra, Osmanl� Devleti’ne ba�l� müstakil bir eyalet olmakla birlikte, zaman zaman bölgedeki hanedanlar�n eline de geçmi�tir. Bunlar aras�nda en önemlisi ku�kusuz ki Efresyâb kuvvetleri taraf�ndan a��r tahribe u�rat�lan kent, bu kez 1991 Körfez Sava�� s�ras�nda Bat�l� 22 güçler taraf�ndan bombard�mana tutulmu�tur17. Hanedan� d�r . Efresyâb, o�lu Ali ve torunu Hüseyin Pa�alar, vali olarak atand�klar� dönemde Basra’da neredeyse ba��ms�z hale gelmi�lerdir. 1987’deki say�mlara göre 406.296 nüfusun ya�ad�� Basra18, Irak’�n ikinci büyük �ehri olup önemli bir liman kentidir. Ticarî aç�dan bak�ld��nda önemli bir co�rafî bölgede yer 19 Abdulhâl�k Bâkir, “Basra”, D�A, V, �stanbul 1992, s.108-111. Hz. Ömer zaman�nda 634 y�l�nda kurulan Eski almas� ve petrol yataklar�n�n varl�� kentin önemini daha da art�rm��t�r. Öyle ki 1948’den bu Basra, Zübeyir kasabas� civar�na dü�mektedir. Yeni Basra ise antik Ubulla yak�nlar�nda XVIII. yüzy�lda yana �ehirde pek çok petrol rafinerisi in�a edilmi�tir. Böylece petrol önemli ihraç mallar� kurulmu�tur. Bkz. “Basra”, EI2, Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands. Basra hakk�nda geni� bilgi için aras�nda yerini alm��t�r. bkz. Besim Darkot-Tayyib Gökbilgin, “Basra”, �slam Ansiklopedisi, MEB Yay�nlar�, II, �stanbul 1979, s.320- 327. 20 Halaço�lu, “Basra: Osmanl� Dönemi”, s.112. 13 Ergenç, “Sâlnâmelerde �zmir”, s.3-4. 21 Osmanl� Devletinde klasik timar sistemi d��nda kalan, gelirleri y�ll�k bir bedele ba�lanm�� olan ve bu gelirleri 14 Çad�rc�, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.225. de hazineye gönderen eyaletler “Saliyaneli” olarak adland�r�l�r. 15 Çad�rc�, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.252. 22 Efrâsyâb (Efrâsiyâb veya Afrâsiyâb). Ka�garl� Mahmut’a göre ilk Müslüman Türk sülalesi olan Karahanl�lar, 16 Ergenç, “Sâlnâmelerde �zmir”, s.5. Efrasiyab neslinden gelmektedir. Selçuklu sülalesinin de Efrâsyâb’dan türedi�ine dair bir rivayet mevcut olup, 17 “Basra”, The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition Copyright, Columbia University Pres. 2001. bunun kendilerince de benimsemi� olduklar�n� biliyoruz. Bkz. W.Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakk�nda 18 Halaço�lu’na göre 1985’teki Basra kentinin nüfusu 616.700’dür. Bkz. Halaço�lu, “Basra: Osmanl� Dönemi”, Dersler, �stanbul, 1926, s.96; Mecdûd Mansuro�lu, “Efrâsiyâb”, �slam Ansiklopedisi, MEB Yay�nlar�, IV, s.114. Eski�ehir,1997, s. 192-193.

14 15 14 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA kazan�n yine önemli bir idarî birim olarak uygulamada yerini almas�d�r. Bilindi�i gibi kaza, XX. yüzy�l boyunca çat��malar�n neredeyse hiç dinmedi�i Basra’n�n tarihine Osmanl� klasik döneminde etkin bir adlî-idarî birimken, XVIII. yüzy�la gelindi�inde idarî bak�ld��nda, durumun günümüzden pek farkl� olmad�� kolayca görülecektir. Hz. Ömer aç�dan önemini bir hayli yitirmi� ve kad�lar da sadece adlî yetkili durumuna dü�mü�lerdi13. zaman�nda askerî amaçlarla Güney Irak’ta kurulan eski Basra kenti, �ran Körfezi, �ran ve Irak XIX. yüzy�lda ise sancak yönetimi kaymakamlara b�rak�l�rken, kazalar da kaza yollar�n� kontrol alt�nda tutan stratejik bir mevkiye sahiptir. �ehir, Basra Körfezi’nin müdürlerinin idaresi alt�nda idi14. Eyalet ve sancaklarda halk�n temsilcilerinin de yer ald�� kuzeyinde yer ald�� için ticarî aç�dan büyük avantajlar elde etmi�tir19. (4 Müslüman, 4 de Gayrimüslim) büyük ve küçük meclisler olu�turulmu�tur.

14 15 15 ORSAM

Salnamelerde verilen bilgilere göre H. 945-1319 (1538-1901) y�llar� aras�nda 374 y�l Bu eserin, “Osmanl� Döneminde Basra’ya Atanan Valiler” k�sm�ndaki isimler boyunca Basra’ya toplam 113 vali atanm��t�r. Bunlar�n görev süreleri a�a��daki tabloda incelendi�inde görülecektir ki; Basra’ya zaman zaman yerli hanedanlar hakim olurken, kimi belirtilmi�tir. �lgili grafi�e bak�ld��nda valilerin yakla��k % 39,48’inin 1 y�l gibi k�sa bir süre zaman da Muntefik �eyhi gibi a�iret �eyhleri ba�a geçmi�tir. Tüm bu uygulamalar gösteriyor ile görevde kald�� görülmektedir. % 19,4’ünün 2 y�l görev yapt�� Basra’da, %11,5’i ise ki, Özbaran’�n deyimiyle “S�n�rdaki Osmanl�”’da23 merkezî otoritenin kurulabilmesi, sadece birkaç ay görevde kalabilmi�tir. Basra’ya Osmanl� döneminde kimi zaman uygulanan esnek politikalara ba�l�d�r. “mutasarr�f”, kimi zaman “mütesellim”, kimi zaman da “vezir”ler vali olarak atan�rken; bazen de kap�kulu kökenli “a�a”lar valili�e getirilmi�lerdir. 10 y�ldan fazla valilik yapanlara bak�ld��nda, özellikle H. 1005-1067 (1596-1656) y�llar� aras�nda toplam 62 y�l boyunca Demografik Durum: valilerin tek bir sülaleden geldi�i görülmektedir. Efrasyab (8 y�l), o�lu Ali Pa�a (44 y�l), Efrasyab’�n torunu Hüseyin Pa�a (9 y�l) ve yine ayn� sülaleden oldu�u anla��lan Ahmed 1552 tahririne göre �ehirde, 11’i kalede olmak üzere toplam 20 mahalle mevcuttur ve ad�nda bir ki�i (1 y�l) uzun y�llar Basra’n�n yönetiminde etkin rol oynam��lard�r. kent nüfusu 15.000 civar�nda olup bunun 5.000’i kale içinde ya�amaktad�r. XVIII. yüzy�la gelindi�inde Basra, 5 kap�s� olan bir sur içerisinde toplam 70 mahallede 40.000-50.000 nüfus bar�nd�rmaktad�r. Tablo 1: Basra’ya Atanan Valiler ve Görev Süreleri Kentin sürekli olarak civardaki a�iretlerin sald�r�lar�na maruz kalmas� ve etraf�n�n kanallarla ve batakl�klarla çevrili olmas�ndan dolay� s�k s�k görülen s�tma ve veba salg�nlar� Süre/Y�l Vali Say�s� yüzünden, XIX. yüzy�l�n ba�lar�nda nüfus h�zla azalm��t�r. Bu dönemde kentte 600’ü kargir, 1'den az 13 kalan� sârife24 toplam 2.000 ev vard� ve 10.000 nüfus ya��yordu. 1 45 XIX. yüzy�l�n ikinci yar�s�na gelindi�inde, Süvey� Kanal�’n�n aç�lmas�yla birlikte 2 22 Basra’n�n yeniden geli�meye ba�lad�� gözlenir. Böylece Körfez ticareti, bu yeni �artlarda 3 8 yeniden palazlanmaya ba�lam��t�r. Ayr�ca Midhat Pa�a’n�n Ba�dad valili�i s�ras�nda (1869- 4 8 1872) devlet nüfuzu kuvvetlenmi�, bölgede yeniden bir istikrar sa�lanabilmi� ve bu da 5 4 demografik yap�ya yans�m��t�r. XIX. yüzy�l sonlar�nda V. Cuinet’e göre Basra’n�n nüfusu 6 2 18.000 civar�ndad�r25. Salnamelerdeki verilere göre ise 1902’de Basra kazas�n�n merkezi olan 7 2 Basra kasabas�n�n toplam nüfusu 50.000’i bulmaktayd�26. 8 2 9 1 Salnamelerde Basra’ya ait, a�a��daki üç tabloda yer alan rakamlar aras�nda genelde 10 2 çeli�kiler görülmektedir. Bu, muhtemelen her salnameyi farkl� kâtiplerin kaleme almas�ndan 10'dan fazla 4 ve bu kâtiplerin bilgi düzeylerinden kaynaklan�yor olmal�d�r. Verilerdeki bu tutars�zl�k, Yekûn 113 demografik aç�dan birtak�m tahminler yapmam�z� imkans�z hale getirmektedir. Bu kaynaklardaki verilerin kullan�labilmesi için ba�ka verilerle desteklenmesi gerekmektedir. Bu nedenle bu konuda vilayet geneline ait üç tabloyu vermekle yetinece�iz.

Basra'ya Atanan Valilerin Görev Süreleri

40 35 30 23 Salih Özbaran, Yemen’den Basra’ya S�n�rdaki Osmanl�, Kitabevi Yay�nlar�, �stanbul 2004. Osmanl�’n�n 25 do�usunda Merkezin yönetsel dizginleri nas�l kulland��, denetimini nerelere kadar uzand�rd��/uzand�rabildi�i 20 konusunda Osmanl�’n�n do�u s�n�r�ndan konuya yakla�may� amaçlayan bir çal��ma için bkz.: Dina Rizk Khoury, 15 Osmanl� �mparatorlu�u’nda Devlet ve Ta�ra Toplumu: Musul, 1550-1834, Tarih Vakf� Yurt Yay�nlar�, 10 �stanbul 2003. Vali Sayısı (%) 24 5 Kam��tan yap�lm�� kulübeler. 25 Halaço�lu, “Basra: Osmanl� Döneminde”, s.113-114. 0 26 1'den 1234567891010'dan 1302 tarihli Basra Vilayet Sâlnâmesinde bu durum �öyle ifade edilmektedir: “Basra kasabas�n�n iki yakas� az fazla vard�r. Birincisi, Basra �ehri ki;….. Basra halk�n�n yakla��k %30’� Sünnî ve %50’si �ii mezhebinden olup, geriye kalan halk H�ristiyan, Musevi ve di�er mezheplerdendir. 800–900 evle, yerel halk ile yabanc�lar�n yakla��k Görev Süresi (Yıl) nüfusu 35.000 civar�ndad�r….. �ehrin ikinci yakas�, �attü’l-Arap üzerinde ve “Makam Ali” ad�yla bilinen yerdir. �çerisinde bir Bahriye ve Nizamiye K��las�, bir tersane, bir Demir Fabrikas�, bir Liman Dairesi, Karantina Dairesi, Gümrük ve Umman Osmanl� �dareleri, Hükümet Eski Dairesi, A��ar Nehrinin üzerinde ah�aptan bir köprü, Ticaret ve Bahriye �darehaneleri, bir hamam, iki iptidai mektebi, bir cami, yakla��k 400 dükkân ve 800– 900 ev mevcuttur. Ahali ile yabanc�lar�n burada yakla��k nüfusu 15.000 civar�ndad�r”. Bkz. Bu eserin “Basra Sanca��n�n Be�eri Co�rafyas�” k�sm�.

16 17 16 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

Basra'ya Atanan Valilerin Görev Süreleri

16 17 17 ORSAM

Tablo 4: Salnamelerin Metin K�sm�nda Geçen Bilgilere Göre Vilayetin Nüfusu Tablo 2: Basra’n�n Toplam Nüfusu Sancak Kaza Nahiye Sünni �ii Caferî GM Yabanc�lar Toplam YERLE��M ADLARI KAYITLI NÜFUS KAYDA G�RMEYEN % % % % Nüfus NÜFUS Basra Basra Basra 30 50 - 20 50.000 Kasabas� 1. Basra Sanca�� 8.758 34.000 Fav - - - - 0 2. Amara Sanca�� 2.398 65.000 3. Muntefik Sanca�� - 152.200 Ebulhasip 20 80 - 7.000 4. Necid Sanca�� - 82.900 �attü’l-Arap - - - - 0 Genel Yekûn 11.156 334.100 Zübeyir 100 - - - 6.000 Harise - - - - 0

Kurna Kurna - - 100 - 30.000 Kasabas�

Tablo 3: Basra Vilayeti Nüfus Cetveli Beni Mansur 0 Medine 0 Ne�ve 0 Milliyet Erkek Kad�n Genel Toplam Dir �er�er 0

Kuveyt Kuveyt 15-20.000 25.000 1. Kayda Geçirilmi� Müslüman Nüfus 9.850 12 9.862 Kasabas� Muntefik Nas�riye Nas�riye 95 6.000 2. Ermeniler 36 - 36 (Merkez) Kasabas�

3. Katolik 112 - 112 Hey Hey Kasabas� 100 (%90) 4.000 �atra �atra 10 4.000 4. Yahudi 445 - 445 Kasabas� 0 Sûkü’�- Sûkü’�-�üyûh 10 7.000 5. Ecnebiler 559 - 559 �üyûh Kasabas� 0 Amara Amara Amara 9.000 6. K�pti Müslümanlar 9 - 9 Kasabas� 7. Yabanc�lar 290 - 290 Duveric 0 �atra 0 8. S�bbiler 171 - 171 Zübeyir 0 9. Basra Sanca�� çinde Kayda Necid Merkez 35.000 68.860 99.839 168.699 Geçmeyen A�iretler (Hofuf) 10. Necid Sanca�� çinde Kayda Katif 6.000 138.185 147.440 285.625 Geçmeyen A�iretler Katar 7.900 11. Muntefik Sanca�� çinde Kayda 121.210 125.160 246.370 YEKÛN 196.900 Geçmeyen A�iretler

12. Amara Sanca�� çinde Kayda 109.813 113.210 223.023 Yukar�daki tablo, metin içerisindeki veriler esas al�narak haz�rlanm��t�r. Bu aç�dan Geçmeyen A�iretler tabloya bak�ld��nda, salnamelerde baz� yerle�im birimleri için daha ayr�nt�l� bilgiler verilirken (örne�in Basra, Ebulhasip kasabalar� gibi), baz� yerler için hiçbir ayd�nlat�c� bilgiye Yekûn 449.540 485.661 935.201 rastlanmam��t�r. Salnamelerdeki tan�m�yla Basra kasabas�n�n iki yakas� vard�r ve bunlardan

18 19 18 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

Tablo 4: Salnamelerin Metin K�sm�nda Geçen Bilgilere Göre Vilayetin Nüfusu

Tablo 2: Basra’n�n Toplam Nüfusu Sancak Kaza Nahiye Sünni �ii Caferî GM Yabanc�lar Toplam YERLE��M ADLARI KAYITLI NÜFUS KAYDA G�RMEYEN % % % % Nüfus NÜFUS Basra Basra Basra 30 50 - 20 50.000 Kasabas� 1. Basra Sanca�� 8.758 34.000 Fav - - - - 0 2. Amara Sanca�� 2.398 65.000 3. Muntefik Sanca�� - 152.200 Ebulhasip 20 80 - 7.000 4. Necid Sanca�� - 82.900 �attü’l-Arap - - - - 0 Genel Yekûn 11.156 334.100 Zübeyir 100 - - - 6.000 Harise - - - - 0

Kurna Kurna - - 100 - 30.000 Kasabas�

Tablo 3: Basra Vilayeti Nüfus Cetveli Beni Mansur 0 Medine 0 Ne�ve 0 Milliyet Erkek Kad�n Genel Toplam Dir �er�er 0

Kuveyt Kuveyt 15-20.000 25.000 1. Kayda Geçirilmi� Müslüman Nüfus 9.850 12 9.862 Kasabas� Muntefik Nas�riye Nas�riye 95 6.000 2. Ermeniler 36 - 36 (Merkez) Kasabas�

18 19 19 ORSAM

ilki Basra �ehrinin yer ald�� k�s�md�r ve nüfusu yukar�daki tabloda belirtildi�i gibi 35.000 civar�ndad�r. �attü’l-Arap üzerinde bulunan ve Makam Ali ad�yla bilinen kasaban�n ikinci yakas�nda ise yabanc�larla birlikte yakla��k 15.000 civar�nda nüfus ya�amaktad�r. �u durumda Basra Vilayetinin Ba�l�ca Gelir Kaynaklar� Basra’n�n XIX. yüzy�ldaki toplam nüfusu 50.000 civar�nda olmal�d�r. 14.000.000 Salname metninde yer alan ve “Basra Vilayeti Nüfus Cetveli” ba�l�kl� tablodaki yabanc�lar için verilen rakamlarla, yukar�daki tabloda yaln�zca Kuveyt kasabas� için verilen 12.000.000 rakam kar��la�t�r�ld��nda, arada oldukça büyük farklar oldu�u görülecektir. �lkinde bu say� 10.000.000 (ki bunu hane say�s� olarak alsak bile) 290 olarak verilirken, yaln�zca Kuveyt kasabas� için bu say�, bölgenin “be�erî co�rafyas�” aktar�l�rken zikredildi�i gibi 15-20 bin civar�ndad�r. Bu 8.000.000 örnekleri art�rmak mümkündür. Durum böyle olunca ne sa�l�kl� bir nüfus tahmini yapmak, ne 6.000.000 de bölgenin etnik ve dinî yap�s�na dair kesin bir �eyler söylemek mümkün de�ildir. 4.000.000 Bununla birlikte genel olarak a�iretlerin ve yerli nüfusun nerelerde yo�unla�t��n� Gelir Miktar� (Guru�) ç�karmak elbetteki mümkündür. Bu aç�dan bak�ld��nda a�iretlerin büyük bir k�sm�n�n 2.000.000 Muntefik ve Amara sancaklar�nda iskan edildikleri rahatl�kla söylenebilir. Muntefik livas�nda 0 da özellikle Sûkü’�-�üyûh kasabas�, Arap a�iretlerin ticaret merkezi olmas�ndan dolay�, 1888 1889 1890 1897 1898 a�iretlerin en yo�un göründü�ü yerle�im alan�d�r. 1308 (1890) tarihli salnameye göre Y�llar a�iretlerin nüfusu Muntefik sanca��nda yakla��k 80 bin, Amara sanca��nda ise yakla��k 90 bin civar�ndad�r27. Ö�r Has�lat� Ö�r Emaneti Koyun Vergisi Di�er Gelirler

Ekonomik Durum: Yukar�daki tablo ve grafi�e bak�ld��nda 1888 y�l� hariç di�er y�llar için ö�r has�lat� ile Salnamelerdeki veriler, bize Basra vilayetinin ekonomisinin büyük ölçüde tar�ma birlikte, ö�r emanetinden elde edilen gelirlerin birinci s�rada yer ald�� görülmektedir. dayand��n� göstermektedir. Vilayetin özellikle Muntefik ve Amara sancaklar�nda yo�un bir Buradaki “ö�r emaneti”, klasik t�mar sisteminden farkl� bir vergi toplama yöntemine i�aret �ekilde ya�ad�klar�n� bildi�imiz Arap a�iretlerinin daha çok hayvanc�l�kla u�ra�t�klar� ve etmektedir. Bu, do�rudan do�ruya imparatorlu�un uzak eyaletlerinde vergi toplama yöntemi geçimlerini buradan sa�lad�klar� görülmektedir. Bu durum a�a��daki tablo ve grafikte daha da olarak iltizam�n kullan�lmas� ile ilgilidir. aç�k bir �ekilde görülmektedir. Bilindi�i gibi klasik dönemde belli sürelerle iltizama verilen veya emanetle yönetilen ve Osmanl� maliyesinde bir yönetim ve iktisadî birim olan mukâta‘alar�n29, XVI. yüzy�l�n 30 Tablo 5: Basra Vilayetinin Y�llara Göre Gelir Durumu ikinci yar�s�ndan itibaren ba�layan malî bunal�m sonucunda iltizama verili� �ekillerinde ve

29 Y�l �ltizam, t�mar sisteminin d��nda kalan ve geliri do�rudan merkezî hazineye aktar�lan gelir kalemlerinin ya da Gelir Kalemi gümrük vergisi, pazar vergisi gibi ticarî vergilerin veya devlet tekelinde bulunan darbhane, tuz ve bal�k üretilen yerlerin gelirlerinin toplanmas� için XV. yüzy�ldan beri t�mar sisteminin tamamlay�c�s� olarak kullan�l�yordu. 1306 (1888) 1307 (1889) 1308 (1890) 1315 (1897) 1316 (1898) Bkz.: Halil �nalc�k, “Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire”, Archivum Ottomanicum, VI/1980, Peeters-Leuven, 327-332; Linda Darling, Revenue-Raising And Legitimacy, Tax-Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden: E. Brill, 1996, 123-125. Darling’in bu Ö�r Has�lat� 12.590.361 10.399.333 10.249.543 10.848.924 10.964.261 çal��mas� XVI. yüzy�l�n ikinci yar�s�ndan XVII. yüzy�l�n ikinci yar�s�na kadar olan süreçte Osmanl� maliyesinde avâr�z ve cizye verilerinin toplanmas�, vergi nüfusunun say�m� ve ortaya ç�kan defterlerin niteli�i konusunda Ö�r Emaneti - 3.283.748 3.467.955 3.585.755 4.937.066 oldukça kaspsaml� bir çal��mad�r. �ltizam uygulamas� ile ilgili olarak ayr�ca bkz.: Halil Sahillio�lu, “Bir Koyun Mültezimin Zimem Defterine Göre XV. Yüzy�l Sonunda Osmanl� Darbhane Mukataalar�”, �Ü�FM, XXIII/1-2, (1962-1963). Vergisi 1.922.448 1.792.152 1.910.151 1.570.576 1.615.700 30 �lk olarak 1586 ve daha sonra 1600, 1618, 1641’de akçenin develüasyonundan sonra, fiyatlardaki art�� Di�er görülmemi� oranlara ula�t� ve böylece t�mar sahiplerinin sabit gelirlerinin de�eri ciddi bir �ekilde dü�tü. �kinci 28 Gelirler 2.434.462 2.369.140 2.539.688 2.933.690 2.924.439 geli�me, hem do�uda hem de bat�da 16. yüzy�l�n sonlar�nda ba�layan ve 17. yüzy�l boyunca devam eden uzun ve masrafl� sava�lar, ekonomik krizin daha da artmas�na neden oldu. Di�er bir deyi�le, 17. yüzy�l Osmanl� Yekûn 16.947.271 17.844.373 18.167.337 18.938.945 20.441.466 ekonomisinde ya�anan istikrars�zl��n en önemli sebebi, çok uzun ve masrafl� olan sava�lar olarak görüldü. Bkz.: �evket Pamuk, “Money in the Ottoman Empire, 1326-1914”, in An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. �nalc�k with D. Quataert, Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p.945-985. Sonuç olarak baz� tarihçiler taraf�ndan “kriz ve de�i�im dönemi” olarak nitelenen 17. yüzy�l boyunca bütçe aç��, Osmanl� ekonomisinin özelli�i oldu. Bkz.: Suraija Faroqhi, “Crisis and Change, 1590-1699”, in An 27 Bkz. “Demografik Durum” k�sm�ndaki ilgili tablolar. Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. �nalc�k with D. Quataert, 28 Emlak ve tapu vergisi, mahkeme harçlar�, s��r vergisi gibi birçok gelir kalemi yer almaktad�r. Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p.412-636. Bu, genellikle 16. yüzy�l�n sonlar�nda “askerî

20 21 20 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA ilki Basra �ehrinin yer ald�� k�s�md�r ve nüfusu yukar�daki tabloda belirtildi�i gibi 35.000 civar�ndad�r. �attü’l-Arap üzerinde bulunan ve Makam Ali ad�yla bilinen kasaban�n ikinci yakas�nda ise yabanc�larla birlikte yakla��k 15.000 civar�nda nüfus ya�amaktad�r. �u durumda Basra Vilayetinin Ba�l�ca Gelir Kaynaklar� Basra’n�n XIX. yüzy�ldaki toplam nüfusu 50.000 civar�nda olmal�d�r. 14.000.000 Salname metninde yer alan ve “Basra Vilayeti Nüfus Cetveli” ba�l�kl� tablodaki yabanc�lar için verilen rakamlarla, yukar�daki tabloda yaln�zca Kuveyt kasabas� için verilen 12.000.000 rakam kar��la�t�r�ld��nda, arada oldukça büyük farklar oldu�u görülecektir. �lkinde bu say� 10.000.000 (ki bunu hane say�s� olarak alsak bile) 290 olarak verilirken, yaln�zca Kuveyt kasabas� için bu say�, bölgenin “be�erî co�rafyas�” aktar�l�rken zikredildi�i gibi 15-20 bin civar�ndad�r. Bu 8.000.000 örnekleri art�rmak mümkündür. Durum böyle olunca ne sa�l�kl� bir nüfus tahmini yapmak, ne 6.000.000 de bölgenin etnik ve dinî yap�s�na dair kesin bir �eyler söylemek mümkün de�ildir. 4.000.000 Bununla birlikte genel olarak a�iretlerin ve yerli nüfusun nerelerde yo�unla�t��n� Gelir Miktar� (Guru�) ç�karmak elbetteki mümkündür. Bu aç�dan bak�ld��nda a�iretlerin büyük bir k�sm�n�n 2.000.000 Muntefik ve Amara sancaklar�nda iskan edildikleri rahatl�kla söylenebilir. Muntefik livas�nda 0 da özellikle Sûkü’�-�üyûh kasabas�, Arap a�iretlerin ticaret merkezi olmas�ndan dolay�, 1888 1889 1890 1897 1898 a�iretlerin en yo�un göründü�ü yerle�im alan�d�r. 1308 (1890) tarihli salnameye göre Y�llar a�iretlerin nüfusu Muntefik sanca��nda yakla��k 80 bin, Amara sanca��nda ise yakla��k 90 bin civar�ndad�r27. Ö�r Has�lat� Ö�r Emaneti Koyun Vergisi Di�er Gelirler

20 21 21 ORSAM

sürelerinde birtak�m de�i�imler ya�anm��t�r31. XVI. yüzy�l�n sonlar�ndan itibaren ya�anan kriz Mukâta‘alar bazen herhangi bir sebeple iltizama ç�kar�lmay�p ücretli bir emin arac�l�� ile birlikte devletin artan masraflar�n� kar��lamak üzere iltizam sistemi h�zla yayg�nla�t�. Son ile de yönetilebiliyordu. Bu durumda emin, genellikle hass sahibinin adam� oluyordu34. dönemlerde iltizam�n h�zla yayg�nla�mas�n�n ve iltizam süresindeki de�i�imlerin, ta�radaki Emanet ve iltizam�n d��nda üçüncü bir yol daha vard� ki o da emîn-i mültezimlik ya da yerel ailelerin yükseli�inin ard�ndaki temel etkenlerden biri oldu�u üzerinde tart��malar emânet ber vech-i iltizâm olarak nitelendirilmekteydi. Emîn-i mültezim bir mukâta‘ay� yap�lmaktad�r32. Bu yüzden hem bir yönetim birimi hem de bir malî birim olan mukâta‘an�n eminlik uhdesinde kalmak üzere ba�lang�çta belirli bir para ödemek suretiyle iltizama alan ne anlama geldi�ine daha yak�ndan bakmak gerekir: kimse idi35. Mukâta‘a, Osmanl� hazinesine gelir sa�layan bir birimdir. Mukâta‘alar� tar�msal Ad�na ister mültezim, ister emîn densin, mukâta‘ay� üzerine alan bu ki�iler hem bir üretime dayal� olanlar ile �ehirdeki üretim, ticaret ve ayn� zamanda yönetimle ilgili olan maliye görevlisi idi, hem de o mukâta‘a alan�n�n yöneticisi konumunda idi. ��te klasik mukâta‘alar olarak ba�l�ca iki k�sma ay�rmak mümkündür. Niyâbet ve ihzâriye gibi dönemde dahi t�mar sisteminin yan�s�ra uygulanan bu sistem, XVI. yüzy�l�n ikinci yar�s�ndan mukâta‘alar yönetim ile ilgili iken ihtisâb, gümrük, damga, mîzân-� harîr gibi mukâta‘alar sonra yukar�da zikredilen nedenlerden dolay� daha geni� alanlarda uygulanmaya ba�lam��t�r. do�rudan üretim ve ticaretle ilgili olan mukâta‘alard�r. Osmanl�’n�n güney s�n�r�nda yer alan M�s�r, Habe�, Yemen, Basra ve Lahsa gibi Arap Bu sistemde ilgili gelir kayna�� hazine taraf�ndan özel bir �ahsa tahvîl edilirdi. topraklar�ndaki iltizam uygulamas� ise bu bölgelerin fetihleri ile e� zamanl�d�r. Basra Genellikle bu, üç y�ll�k bir süreydi ve bu süreye Osmanl� maliye dilinde tahvîl ad� eyaletinin Osmanl�’ya kat�lmas�ndan 5 y�l sonra yap�lan tahrire göre (1551-1552 tahriri) Basra verilmekteydi. Bu süre içerisinde kayna��nda vergi toplama ve i�letme hakk�n� üzerine alan ve Kat�f’ta klasik t�mar sistemi yerine iltizam sistemi uygulanmaktad�r ve bu sistemle en ba�ta kimseye ise mültezim denirdi. Mukâta‘ay� üzerine alan mültezimler, hem bir maliye görevlisi buradaki yönetici ve askerlerin maa�lar�n�n ödenmesi amaçlanm��t�r36. hem de bir örf görevlisi idiler. Basra ve Yemen üzerine çal��an Salih Özbaran, Arap bölgelerinde uygulanan bu Mültezim, tahvil sonuna kadar hazineye ya da mukâta‘a sahibine ödemeyi üstlendi�i sistemi t�mar sistemi ile kar��la�t�rarak aktarmaktad�r. Ona göre “… askerî hizmetleri için mebla��n bir k�sm�n� pe�in vermek33; zarar etmesi ya da ortadan kaybolmas� halinde, sözünü kendisine t�mar verilen t�marl� sipahi, aynî olarak vergiyi toplar, sava�a haz�r cebelü yerine getiremedi�inde, borçlar�n� ödemek ve kendisini ilgililere teslim etmek üzere nefsine bulundururdu. Oysa saliyaneli eyaletlerde gelir kaynaklar� sipahilere t�mar olarak ve mâline ayr� ayr� iki kefil göstermek zorunda idi. da��t�lmam��t�. Buradaki beylerbeyleri, toplad�klar� gelirlerden eyaletleri için gerekli askerî, idarî ve sosyal harcamalar� yapt�ktan sonra irsaliye denen belirli bir art�� Merkeze göndermekle yükümlüydü”37. Fakat bu irsaliyeler, yüklü miktarlara ula�m�yordu. Nitekim XVI. yüzy�l�n sonlar�nda Basra’daki mukâta‘at gelirleri, masraflar� kar��layamayacak durumda idi38. devrim” olarak bilinen dünya çap�ndaki askerî de�i�imlerle yak�ndan ilgiliydi. Bu askerî devrim, sava� XIX. yüzy�l�n sonlar�na gelindi�inde ise, salnamelere göre a�a��daki gibi bir gelir- teknolojisinde, taktiklerinde ve temelde ate�li silahlar�n kullan�m� ve piyade taktiklerinin geli�mesiyle birlikte gider tablosu ortaya ç�kmaktad�r. sava� organizasyonundaki de�i�im anlam�ndad�r. Bkz.: �nalc�k, “Military and Fiscal Transformation…”, 283- 337; Darling, Revenue-Raising And Legitimacy, s.8-9. Genel anlamda Osmanl� klasik düzeninde ya�anan de�i�im ve bu de�i�imlerin genel bir de�erlendirmesi için bkz.: Mehmet Öz, Osmanl�’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcular�, Dergah Yay�nlar�, �stanbul 1997. 31 �ltizam ve iltizam�n süresi hakk�ndaki tart��malar için bkz. Mehmet Genç, “�ltizam”, D�A, XXII, �stanbul 2000, s.156-157; Murat Çizakça, “Tax-Farming and Financial Decentralization in Ottoman Economy, 1520- 1697”, Journal of Economic History, 22, 1993. 32 Karadeniz bölgesinde ortaya ç�kan ve gittikçe güçlenen a‘yân ailelerinden biri de Caniklizadelerdir. Bu konuda ayr�nt�l� bilgi için bkz.: Canay �ahin, The Rise and Fall of an Ayan Family in Eighteenth Century Anatolia: The Caniklizades (1734-1808), Bilkent Üniversitesi, Bas�lmam�� Doktora Tezi, Ankara 2003. T�pk� 34 Ergenç, XVI. Yüzy�l�n Sonlar�nda Bursa, s.166. Caniklizadeler gibi, Karaosmano�ullar� da 18. yüzy�ldan 19. yüzy�l�n ba�lar�na kadar, Manisa ve civar�nda, 35 Devlet, s�k�nt�l� dönemlerde zarar sözkonusu oldu�unda mukâta‘ay� kapatmay� ya da güçlü ki�ilere vermeyi iltizam hakk�n� elde ederek mütesellimli�e kadar yükselmi�ler ve belli bir dönem bölgenin yönetiminde etkin rol göze alamazd�. Bunun yerine emânet yolunu tercih ederdi. Genellikle böyle durumlarda i�letme ba��na gelen ki�i oynam��lard�r. Bkz.: Yuzo Nagata, Tarihte Ayânlar: Karaosmano�ullar� Üzerinde Bir �nceleme, TTK emîn kalmak �art�yla, belli bir mebla��n ödenmesini üzerine al�rd�. Böylece emânet ber vech-i iltizâm ad�n� alan Yay�nlar�, Ankara 1997. karma bir düzen olu�ur, i�letme ba��nda bulunan ki�i de kendisinde hem memuriyet hem de özel te�ebbüsü 33 Halil Sahillio�lu, “Bir Mültezim Zimem Defterine Göre ….”, s.146; Ahmet Tabako�lu, Gerileme Dönemine birle�tirmi� olurdu. Bu sistemde maa�l� memur olan emîn, ayn� zamanda belli bir mebla�� ödemeyi üzerine ald�� Girerken Osmanl� Maliyesi, Dergah Yay�nlar�, �stanbul 1985, s.120-123. Mehmet Genç, makalesinde için i�letmenin kâr ya da zarar�ndan sorumlu tutulurdu. Bkz. Ahmet Tabako�lu, Gerileme Dönemine Girerken hazinenin talep etti�i bu pe�inat ile devletin, mültezimlere k�sa vadede borçland��n� dile getirmektedir. Osmanl� Maliyesi, s.126-127. Hazinenin mültezimden talep etti�i bu pe�inat�n önemi gittikçe artm��t�r. Dönem dönem miktar� artan bu 36 Salih Özbaran’�n “Osmanl� �mparatorlu�u’nda �ltizam: Yemen, Basra ve Lahsa Eyaletlerindeki pe�inat�n yat�r�lmas� zorunlulu�u, zamanla müzayede �artlar�ndan biri haline gelmi� ve esas itibariyle askerî Uygulamalardan Örnekler” ba�l�kl� makalesi için bkz.: Yemen’den Basra’ya S�n�rdaki Osmanl�, s.182-187. s�n�flar�n elinde bulunan iltizamlar gayr-� müslimlerin de aralar�nda yer ald�� mâldâr olan kimseler ile tefeci 37 gruplar�n eline geçmeye ba�lam��t�r. Osmanl� maliyesinde tahvil uygulamas�ndan mâlikâne uygulamas�na geçi� Özbaran, Yemen’den Basra’ya S�n�rdaki Osmanl�, s.191. Özbaran’�n burada t�mar sipahiyi, sadece askerî hakk�nda daha ayr�nt�l� bilgi için Bkz.: Mehmet Genç, “Osmanl� Maliyesinde Malikâne Sistemi”, Türkiye görevli olarak göstermektedir. Oysaki klasik t�mar sistemi, çok fonksiyonlu bir sistemdi. Bu sistemde sipahi, bir �ktisat Tarihi Semineri (Metinler/Tart��malar, 8-10 Haziran 1973), Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1975, yandan askerî görevli iken, di�er yandan hem mali görevi vard� hem de o dirli�in yönetiminden sorumlu bir örf s.231-236; Mukâta‘alar�n 18. yüzy�ldaki geli�imi hakk�nda bkz.: Eftal Batmaz, “�ltizam Sisteminin XVIII. görevlisi idi. Bu konuda daha ayr�nt�l� bilgi için bkz.: �nalc�k, The Otoman Empire, The Classical Age, 1300- Yüzy�ldaki Boyutlar�”, Tarih Ara�t�rmalar� Dergisi (1996), XVIII/29, Ankara 1997, s.39-50. Ayr�ca 18. 1600, London 1973. yüzy�ldaki mukâta‘alar�n malikânele�me süreci için bkz.: Erol Özvar, Osmanl� Maliyesinde Malikâne 38 Basra eyaletinin geliri 13.179.875 akçe iken gider 17.549.867 akçedir. Bkz. Özbaran, Yemen’den Basra’ya Uygulamas�, Kitabevi Yay., �stanbul 2003. S�n�rdaki Osmanl�, s.192.

22 23 22 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA sürelerinde birtak�m de�i�imler ya�anm��t�r31. XVI. yüzy�l�n sonlar�ndan itibaren ya�anan kriz Mukâta‘alar bazen herhangi bir sebeple iltizama ç�kar�lmay�p ücretli bir emin arac�l�� ile birlikte devletin artan masraflar�n� kar��lamak üzere iltizam sistemi h�zla yayg�nla�t�. Son ile de yönetilebiliyordu. Bu durumda emin, genellikle hass sahibinin adam� oluyordu34. dönemlerde iltizam�n h�zla yayg�nla�mas�n�n ve iltizam süresindeki de�i�imlerin, ta�radaki Emanet ve iltizam�n d��nda üçüncü bir yol daha vard� ki o da emîn-i mültezimlik ya da yerel ailelerin yükseli�inin ard�ndaki temel etkenlerden biri oldu�u üzerinde tart��malar emânet ber vech-i iltizâm olarak nitelendirilmekteydi. Emîn-i mültezim bir mukâta‘ay� yap�lmaktad�r32. Bu yüzden hem bir yönetim birimi hem de bir malî birim olan mukâta‘an�n eminlik uhdesinde kalmak üzere ba�lang�çta belirli bir para ödemek suretiyle iltizama alan ne anlama geldi�ine daha yak�ndan bakmak gerekir: kimse idi35. Mukâta‘a, Osmanl� hazinesine gelir sa�layan bir birimdir. Mukâta‘alar� tar�msal Ad�na ister mültezim, ister emîn densin, mukâta‘ay� üzerine alan bu ki�iler hem bir üretime dayal� olanlar ile �ehirdeki üretim, ticaret ve ayn� zamanda yönetimle ilgili olan maliye görevlisi idi, hem de o mukâta‘a alan�n�n yöneticisi konumunda idi. ��te klasik mukâta‘alar olarak ba�l�ca iki k�sma ay�rmak mümkündür. Niyâbet ve ihzâriye gibi dönemde dahi t�mar sisteminin yan�s�ra uygulanan bu sistem, XVI. yüzy�l�n ikinci yar�s�ndan mukâta‘alar yönetim ile ilgili iken ihtisâb, gümrük, damga, mîzân-� harîr gibi mukâta‘alar sonra yukar�da zikredilen nedenlerden dolay� daha geni� alanlarda uygulanmaya ba�lam��t�r. do�rudan üretim ve ticaretle ilgili olan mukâta‘alard�r. Osmanl�’n�n güney s�n�r�nda yer alan M�s�r, Habe�, Yemen, Basra ve Lahsa gibi Arap Bu sistemde ilgili gelir kayna�� hazine taraf�ndan özel bir �ahsa tahvîl edilirdi. topraklar�ndaki iltizam uygulamas� ise bu bölgelerin fetihleri ile e� zamanl�d�r. Basra Genellikle bu, üç y�ll�k bir süreydi ve bu süreye Osmanl� maliye dilinde tahvîl ad� eyaletinin Osmanl�’ya kat�lmas�ndan 5 y�l sonra yap�lan tahrire göre (1551-1552 tahriri) Basra verilmekteydi. Bu süre içerisinde kayna��nda vergi toplama ve i�letme hakk�n� üzerine alan ve Kat�f’ta klasik t�mar sistemi yerine iltizam sistemi uygulanmaktad�r ve bu sistemle en ba�ta kimseye ise mültezim denirdi. Mukâta‘ay� üzerine alan mültezimler, hem bir maliye görevlisi buradaki yönetici ve askerlerin maa�lar�n�n ödenmesi amaçlanm��t�r36. hem de bir örf görevlisi idiler. Basra ve Yemen üzerine çal��an Salih Özbaran, Arap bölgelerinde uygulanan bu Mültezim, tahvil sonuna kadar hazineye ya da mukâta‘a sahibine ödemeyi üstlendi�i sistemi t�mar sistemi ile kar��la�t�rarak aktarmaktad�r. Ona göre “… askerî hizmetleri için mebla��n bir k�sm�n� pe�in vermek33; zarar etmesi ya da ortadan kaybolmas� halinde, sözünü kendisine t�mar verilen t�marl� sipahi, aynî olarak vergiyi toplar, sava�a haz�r cebelü yerine getiremedi�inde, borçlar�n� ödemek ve kendisini ilgililere teslim etmek üzere nefsine bulundururdu. Oysa saliyaneli eyaletlerde gelir kaynaklar� sipahilere t�mar olarak ve mâline ayr� ayr� iki kefil göstermek zorunda idi. da��t�lmam��t�. Buradaki beylerbeyleri, toplad�klar� gelirlerden eyaletleri için gerekli askerî, idarî ve sosyal harcamalar� yapt�ktan sonra irsaliye denen belirli bir art�� Merkeze göndermekle yükümlüydü”37. Fakat bu irsaliyeler, yüklü miktarlara ula�m�yordu. Nitekim XVI. yüzy�l�n sonlar�nda Basra’daki mukâta‘at gelirleri, masraflar� kar��layamayacak durumda idi38. devrim” olarak bilinen dünya çap�ndaki askerî de�i�imlerle yak�ndan ilgiliydi. Bu askerî devrim, sava� XIX. yüzy�l�n sonlar�na gelindi�inde ise, salnamelere göre a�a��daki gibi bir gelir- teknolojisinde, taktiklerinde ve temelde ate�li silahlar�n kullan�m� ve piyade taktiklerinin geli�mesiyle birlikte gider tablosu ortaya ç�kmaktad�r. sava� organizasyonundaki de�i�im anlam�ndad�r. Bkz.: �nalc�k, “Military and Fiscal Transformation…”, 283- 337; Darling, Revenue-Raising And Legitimacy, s.8-9. Genel anlamda Osmanl� klasik düzeninde ya�anan de�i�im ve bu de�i�imlerin genel bir de�erlendirmesi için bkz.: Mehmet Öz, Osmanl�’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcular�, Dergah Yay�nlar�, �stanbul 1997. 31 �ltizam ve iltizam�n süresi hakk�ndaki tart��malar için bkz. Mehmet Genç, “�ltizam”, D�A, XXII, �stanbul 2000, s.156-157; Murat Çizakça, “Tax-Farming and Financial Decentralization in Ottoman Economy, 1520- 1697”, Journal of Economic History, 22, 1993. 32 Karadeniz bölgesinde ortaya ç�kan ve gittikçe güçlenen a‘yân ailelerinden biri de Caniklizadelerdir. Bu konuda ayr�nt�l� bilgi için bkz.: Canay �ahin, The Rise and Fall of an Ayan Family in Eighteenth Century Anatolia: The Caniklizades (1734-1808), Bilkent Üniversitesi, Bas�lmam�� Doktora Tezi, Ankara 2003. T�pk� 34 Ergenç, XVI. Yüzy�l�n Sonlar�nda Bursa, s.166. Caniklizadeler gibi, Karaosmano�ullar� da 18. yüzy�ldan 19. yüzy�l�n ba�lar�na kadar, Manisa ve civar�nda, 35 Devlet, s�k�nt�l� dönemlerde zarar sözkonusu oldu�unda mukâta‘ay� kapatmay� ya da güçlü ki�ilere vermeyi iltizam hakk�n� elde ederek mütesellimli�e kadar yükselmi�ler ve belli bir dönem bölgenin yönetiminde etkin rol göze alamazd�. Bunun yerine emânet yolunu tercih ederdi. Genellikle böyle durumlarda i�letme ba��na gelen ki�i oynam��lard�r. Bkz.: Yuzo Nagata, Tarihte Ayânlar: Karaosmano�ullar� Üzerinde Bir �nceleme, TTK emîn kalmak �art�yla, belli bir mebla��n ödenmesini üzerine al�rd�. Böylece emânet ber vech-i iltizâm ad�n� alan Yay�nlar�, Ankara 1997. karma bir düzen olu�ur, i�letme ba��nda bulunan ki�i de kendisinde hem memuriyet hem de özel te�ebbüsü 33 Halil Sahillio�lu, “Bir Mültezim Zimem Defterine Göre ….”, s.146; Ahmet Tabako�lu, Gerileme Dönemine birle�tirmi� olurdu. Bu sistemde maa�l� memur olan emîn, ayn� zamanda belli bir mebla�� ödemeyi üzerine ald�� Girerken Osmanl� Maliyesi, Dergah Yay�nlar�, �stanbul 1985, s.120-123. Mehmet Genç, makalesinde için i�letmenin kâr ya da zarar�ndan sorumlu tutulurdu. Bkz. Ahmet Tabako�lu, Gerileme Dönemine Girerken hazinenin talep etti�i bu pe�inat ile devletin, mültezimlere k�sa vadede borçland��n� dile getirmektedir. Osmanl� Maliyesi, s.126-127. Hazinenin mültezimden talep etti�i bu pe�inat�n önemi gittikçe artm��t�r. Dönem dönem miktar� artan bu 36 Salih Özbaran’�n “Osmanl� �mparatorlu�u’nda �ltizam: Yemen, Basra ve Lahsa Eyaletlerindeki pe�inat�n yat�r�lmas� zorunlulu�u, zamanla müzayede �artlar�ndan biri haline gelmi� ve esas itibariyle askerî Uygulamalardan Örnekler” ba�l�kl� makalesi için bkz.: Yemen’den Basra’ya S�n�rdaki Osmanl�, s.182-187. s�n�flar�n elinde bulunan iltizamlar gayr-� müslimlerin de aralar�nda yer ald�� mâldâr olan kimseler ile tefeci 37 gruplar�n eline geçmeye ba�lam��t�r. Osmanl� maliyesinde tahvil uygulamas�ndan mâlikâne uygulamas�na geçi� Özbaran, Yemen’den Basra’ya S�n�rdaki Osmanl�, s.191. Özbaran’�n burada t�mar sipahiyi, sadece askerî hakk�nda daha ayr�nt�l� bilgi için Bkz.: Mehmet Genç, “Osmanl� Maliyesinde Malikâne Sistemi”, Türkiye görevli olarak göstermektedir. Oysaki klasik t�mar sistemi, çok fonksiyonlu bir sistemdi. Bu sistemde sipahi, bir �ktisat Tarihi Semineri (Metinler/Tart��malar, 8-10 Haziran 1973), Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1975, yandan askerî görevli iken, di�er yandan hem mali görevi vard� hem de o dirli�in yönetiminden sorumlu bir örf s.231-236; Mukâta‘alar�n 18. yüzy�ldaki geli�imi hakk�nda bkz.: Eftal Batmaz, “�ltizam Sisteminin XVIII. görevlisi idi. Bu konuda daha ayr�nt�l� bilgi için bkz.: �nalc�k, The Otoman Empire, The Classical Age, 1300- Yüzy�ldaki Boyutlar�”, Tarih Ara�t�rmalar� Dergisi (1996), XVIII/29, Ankara 1997, s.39-50. Ayr�ca 18. 1600, London 1973. yüzy�ldaki mukâta‘alar�n malikânele�me süreci için bkz.: Erol Özvar, Osmanl� Maliyesinde Malikâne 38 Basra eyaletinin geliri 13.179.875 akçe iken gider 17.549.867 akçedir. Bkz. Özbaran, Yemen’den Basra’ya Uygulamas�, Kitabevi Yay., �stanbul 2003. S�n�rdaki Osmanl�, s.192.

22 23 23 ORSAM

Tablo 6: Vilayetin Gelir-Gider Durumu ordu bulundu�u bölgenin ad�n� ta��maktayd�. ��te bu 7 ordudan alt�nc�s�, merkezi Ba�dat olan Arabistan Ordusu idi39.

Y�l Gelir Gider A�a��daki giderler tablosu incelendi�inde, 1888-1890 y�llar� aras�nda yakla��k olarak % 45-50 aras�ndaki bir payla, birinci s�ray� iç güvenli�in sa�lanmas�ndan sorumlu olan 1888 16.947.271 6.484.313 jandarma için yap�lan masraflar al�rken, 1897-98’de bu oran %15-20’lere gerilemi�tir. Buna kar��l�k nizamiye ordular� için yap�lan harcamalar birinci s�raya yükselmi�tir. Bunun da 1889 17.844.373 6.229.567 nedeni iç güvenli�in sa�lanmas�nda ya�anan de�i�im olmal�d�r. Daha önce de belirtti�imiz gibi II. Mahmud döneminde bütün memâlik-i mahrûse topraklar�nda güvenli�in 1890 18.167.338 7.495.770 sa�lanabilmesi amac�yla köklü önlemler al�nm��t�r. 1834-1836 y�llar� aras�nda bütün ülkede nizamiye ordular� bünyesinde redif askerî te�kilat� kurulmu�tur. Bu te�kilat�n görevleri 1897 18.938.945 20.483.036 aras�nda derbendlerde nöbet tutmak ve kent merkezlerinde devriye gezerek, iç güvenli�i sa�lamak da vard�r. Öyle anla��l�yor ki XIX. yüzy�l�n sonlar�nda Basra’daki iç güvenlik, 1898 20.441.466 20.441.466 jandarman�n yan� s�ra, büyük ölçüde nizamiye kuvvetleri taraf�ndan sa�lan�yordu.

Vilayetin Y�llara Göre Gelir-Gider Durumu Tablo 7: Vilayetin Y�llara Göre Ba�l�ca Gider Kalemleri Y�llar 25.000.000 Gider Kalemi 1888 1889 1890 1897 1898 20.000.000 (%) (%) (%) (%) (%) Dahiliye 22,73 21,84 18,4 6,47 0 15.000.000 Jandarma 51,99 54,1 45,49 14,18 20,64 10.000.000 Bahriye 0 0 19,87 5,04 4,32 5.000.000

0 Nizamiye Ordusu 0 0 0 47,39 53,2 1888 1889 1890 1897 1898 40 Yıllar Di�er Giderler 25,28 26,12 16,24 26,91 21,84

Gelir Gider

Salnamelerdeki verilerden hareketle haz�rlanan yukar�daki tablo ve grafik, Basra’n�n 1890’l� y�llarda gelir-gider dengesinde hiçbir �ekilde aç�k bulunmad��n� göstermektedir. Hatta 1897-1898 y�l�na kadar eyalet masraflar�, elde edilen gelirin sadece % 40’� kadard�. 1897-1898 y�l�na gelindi�inde ise durum biraz farkl�la�acakt�. Bu da do�rudan do�ruya bu y�llarda ihdas edilen “nizamiye ordular�” ve buna ba�l� olarak olu�turulan “redif 39 Birinci Ordu, merkezi �stanbul olan Hassa Ordusu; �kinci Ordu Tuna merkezli �umnu Ordusu; Üçüncü kuvvetleri” ile alakal� idi. Ordu, Manast�r merkezli Rumeli Ordusu; Dördüncü Ordu, Erzurum merkezli Anadolu Ordusu; Be�inci Ordu, �am merkezli Suriye Ordusu; Alt�nc� Ordu, Ba�dat merkezli Arabistan Ordusu ve Yedinci Ordu San’a Bilindi�i üzere nizamiye kuvvetleri, Osmanl� Devleti’nin savunma ihtiyac� göz önünde merkezli Yemen Ordusu idi. Ayr�nt�l� bilgi için bkz.: Enver Ziya Karal, Osmanl� Tarihi, VIII, TTK Bas�mevi, bulundurularak belli merkezler etraf�nda olu�turulmu� 7 ordudan meydana gelmekte ve her Ankara 1988 s.356-357. 40 “Di�er Giderler” içerisinde adliye giderlerinden maliye giderlerine; personel maa�lar�ndan posta ve telgraf gibi ula��m ve haberle�me masraflar�na kadar birtak�m gider kalemleri yer almaktad�r. Bunlar�n ayr�nt�lar� için bu eserin “�ktisadî Durum” k�sm�ndaki her y�l için ayr� ayr� verilmi� olan “Giderler Tablosuna” bak�n�z.

24 25 24 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

Tablo 6: Vilayetin Gelir-Gider Durumu ordu bulundu�u bölgenin ad�n� ta��maktayd�. ��te bu 7 ordudan alt�nc�s�, merkezi Ba�dat olan Arabistan Ordusu idi39.

0 Nizamiye Ordusu 0 0 0 47,39 53,2 1888 1889 1890 1897 1898 40 Yıllar Di�er Giderler 25,28 26,12 16,24 26,91 21,84

Gelir Gider

24 25 25 ORSAM

kentleri/kasabalar� aras�nda vapur çal��t�ran �irketlerin varl�� idi. Basra’dan ç�k�p Aden, Vilayetin Ba�l�ca Gider Kalemleri Cidde, Süvey�, Port Said, Marsilya ve Londra aras�nda sefer yapan 6 adet vapuru ile “Haliç Fars ve Ortaklar� �irketi”, bunun en güzel örne�i idi. Di�erleri ise 6’�ar vapurun i�ledi�i 60 British India Vapur �irketi ile Bombay ve �ran Vapur �irketi idi.

50 ��te bu sözünü etti�imiz nehir üzerinde i�leyen �ngiliz vapurlar�na kar��l�k, Midhat Pa�a’n�n valili�i s�ras�nda �dare-i Nehriyye ve Basra’dan �stanbul’a do�ru vapurlar i�letmek 44 40 için Ummân-� Osmanî adl� bir �irket kurulmu�tur . Bu da Osmanl�’n�n, geli�en yeni �artlara ve yeni olu�umlara ayak uydurma çabas� içerisinde oldu�unu göstermektedir. 30

Giderler (%) Giderler 20 Modernle�me Çabalar�:

10 Basra’da modernle�menin izleri sadece ticarî alanla s�n�rl� kalmam��t�r. Bilindi�i gibi Tanzimat�n ilan�ndan sonra yap�lan birtak�m düzenlemelerle eyalet ve sancak merkezlerinde 0 yönetim, yarg� ve maliye i�leriyle do�rudan u�ra�acak meclislerin kurulmas� karara 1888 1889 1890 1897 1898 ba�lanm��t�. Vilayet �dare Meclisleri ve bunun birer prototipi olan Liva �dare Meclisleri, Kaza Y�llar �dare Meclisleri, ticaret meclisleri, özel ihtisas komisyonlar� (a�ar komisyonu, muhacir komisyonu, tahsilat komisyonu) gibi meclis ve komisyonlar, bu dönemde memâlik-i Dahiliye Jandarma Bahriye Nizamiye Ordusu Di�er Giderler mahrûsenin her yerinde oldu�u gibi Basra’daki modernle�me çabalar�n�n örnekleri olarak kar��m�za ç�kmaktad�r.

II. Mahmud döneminin sonlar�nda modernle�me çabalar�, kendisini e�itim-ö�retim Osmanl� idaresinde Basra, gerek ticarî, gerekse ziraat bak�m�ndan oldukça hareketli bir alan�nda da göstermi�tir. 1838’de ülkenin bay�nd�rl�k, sanayi, sanat ve her türlü fenniyle �ehir özelli�i göstermektedir. �ehir, Basra Körfezi ve �attü’l-Arap yolu ile Akdeniz ilgilenmek üzere “Meclis-i Umur-� Nafia” olu�turulmu� ve e�itim i�leri de meclise limanlar�na giden yolun üzerinde bulunuyordu41. Basra’dan ba�lay�p Ba�dat ve Halep ba�lanm��t�r. Daha sonra bu meclis 1839’da ülkenin kalk�nmas�nda e�itimin önemine de�inen yönünde ilerleyen Baharat Yolu’nu kontrol alt�nda tutmak, Osmanl� ekonomisi için oldukça bir layiha haz�rlam�� ve bu layihada sunulan öneriler Meclis-i Vala ve Dar-� �ura taraf�ndan önemli idi. Bu nedenle Hint Okyanusuna aç�lan yol üzerinde Basra k�y�lar�, Osmanl�-Portekiz da benimsenerek, e�itim i�lerini düzenleme görevi “Mekatib-i Rü�diye Nezareti” ad� alt�nda çeki�mesine sahne olacakt�42. Tüm bu özelliklerinden dolay� kent, nüfus çeken önemli bir kurulan bakanl��a verilmi�tir. Ancak bu s�rada “Mekatib-i Maarif-i Ali”den ba�ka rü�diye yerle�im yeri idi. Örne�in Basra sanca��na ba�l� olan Kuveyt kasabas�, körfezde yer bulunmad�� için nezaret, e�itim konusunda önemli bir etkinlik gösteremedi. Daha sonra almas�ndan dolay�, önemli bir liman kasabas� idi ve XIX. yüzy�l�n sonlar�nda yerli nüfusu olu�turulan “Meclis-i Maarif-i Muvakkat”, e�itimin �slah� ile ilgili sorunlar� tart��arak bu yaln�zca 3-4 bin iken Arap ve Avrupal� tacirlerle birlikte bu say� ço�u zaman 25.000’lere konudaki görü�lerini Meclis-i Vala”ya bildirecekti. Sözü edilen bu meclis, s�byan kadar yükselebilmekteydi. Öyle ki salnameler, bu tarihlerde �ran, Hindistan ve Çin ile Kuveyt mekteplerinin yeniden düzenlenmesi, rü�diyelerin herkes için ö�renimi gerekli ilimlerin liman� aras�nda gidip gelen 2.000’den fazla yelkenli geminin varl��ndan söz etmektedir. okutuldu�u e�itim kurumlar� olarak faaliyete geçirilmesi gibi birçok konuda birtak�m öneriler Muntefik sanca��n�n merkez kazas� olan Nas�riyye ve ayn� sanca�a ba�l� Sûkü’�-�üyûh, Hey sundu. Bu önerilerin Meclis-i Vala’da benimsenmesi üzerine, 1846’da e�itim-ö�retim kazalar� ile Necid sanca��na ba�l� Katar kazas� da yabanc� tacirlere ev sahipli�i yapmakta idi. konular�nda gerekli kararlar� almakla yetkili “Meclis-i Maarif-i Umumiye” kurulmu�tur. ��te Özellikle son zikretti�imiz Katar kazas�n�n ekonomisi Hindistan’a sat�lan inci’nin bu meclisin alaca�� kararlar�n uygulanmas� için ayr� bir örgütlenmeye ihtiyaç duyulmu� ve avlanmas�na ve ticaretine dayanmaktayd�. Kas�m 1846’da s�byan mekteplerinin düzenlenmesi ve rü�diyelerin art�r�lmas� ile

almakta ve kanal�n iki taraf�nda �ngiliz ve Frans�z tüccarlar�n bürolar� bulunmaktad�r43. XIX. Bu ba�lamda 1890’larda Basra vilayetindeki e�itim-ö�retim kurumlar�na bakt��m�zda yüzy�l sonlar�na gelindi�inde Basra, ticarî aç�dan hala önemli bir kentti. �ehrin ticarî aç�dan a�a��daki gibi bir tablo ç�kmaktad�r. öneminin bir di�er kan�t� da, Basra’da bulunan konsolosluklard�r. Ba�ta �ngiltere ve Fransa olmak üzere Hollanda, Rusya, Amerika ve �ran konsolosluklar�n�n Basra’da bulunmas�, bu devletler ile olan ticaretin ba�l�ca göstergelerindendir. XIX. yüzy�l sonlar�nda Basra ile Avrupa ülkeleri aras�ndaki ticaretin önemli bir di�er göstergesi de, Basra ile çe�itli liman

41 Halaço�lu, “Basra: Osmanl� Döneminde”, s.113. 42 Bu mücadele hakk�nda bkz.: Özbaran, Yemen’den Basra’ya S�n�rdaki Osmanl�, s.145-152. 44 Halaço�lu, “Basra: Osmanl� Dönemi”, s.114. 43 Halaço�lu, “Basra: Osmanl� Dönemi”, s.113. 45 Çad�rc�, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.284-285.

26 27 26 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

Giderler (%) Giderler 20 Modernle�me Çabalar�:

görevlendirilen “Mekatib-i Umumiye Nezareti” olu�turulmu�tur. ��te Anadolu kentlerinde XVIII. yüzy�l ba�lar�nda Basra’ya gelen Niebuhr’a göre �ehir, eski önemini yitirmi�tir. 45 e�itim için bu dönemde yap�lan en büyük yenilik, rü�diyelerin aç�lmas� olmu�tur . Eskiden beylerbeyinin oturdu�u A��ar Kanal� kenar�nda art�k mütesellimin kona�� yer almakta ve kanal�n iki taraf�nda �ngiliz ve Frans�z tüccarlar�n bürolar� bulunmaktad�r43. XIX. Bu ba�lamda 1890’larda Basra vilayetindeki e�itim-ö�retim kurumlar�na bakt��m�zda yüzy�l sonlar�na gelindi�inde Basra, ticarî aç�dan hala önemli bir kentti. �ehrin ticarî aç�dan a�a��daki gibi bir tablo ç�kmaktad�r. öneminin bir di�er kan�t� da, Basra’da bulunan konsolosluklard�r. Ba�ta �ngiltere ve Fransa olmak üzere Hollanda, Rusya, Amerika ve �ran konsolosluklar�n�n Basra’da bulunmas�, bu devletler ile olan ticaretin ba�l�ca göstergelerindendir. XIX. yüzy�l sonlar�nda Basra ile Avrupa ülkeleri aras�ndaki ticaretin önemli bir di�er göstergesi de, Basra ile çe�itli liman

26 27 27 ORSAM

Tablo 8: Basra Vilayetinde Bulunan Mektebler

Rü�tiye �btidai Musevi Hoca Ö�renci Mektebi Mektebi Mektebi YEKÛN Say�s� Say�s� Basra 2 15 1 18 75 255+ Muntefik 1 3 4 18 58+ Amara 1 2 3 14 50+ Necid 1 1 3 20 433’den Yekûn 4 21 1 26 110 fazla

Rü�diyelerin durumu k�saca �öyle idi: 1308-1309’da 16 ö�retmenin bulundu�u Basra Rü�diye Mektebinde 70 ki�i ö�renim görmektedir. Yine Basra’ya ba�l� Ebulhasip kasabas�nda bir rü�diye daha vard�r. Salnamelerden 2 hocas�n�n oldu�u anla��lan bu rü�diyede kaç ö�rencinin ö�renim gördü�ü kay�tl� de�ildir. Basra’ya ba�l� Muntefik livas�nda Nas�riyye Rü�diye Mektebinde ise 10 ö�retmen ve 58 ö�renci bulunmaktad�r. Amara Mekteb-i Rü�diyesi 7 hocas�yla 50 ö�renciye e�itim imkan� sunmaktad�r. Salnamelerde ibtidai mekteplerinin baz�lar� için ö�renci say�s� verilmedi�inden, gerek sancaklarda, gerekse vilayet genelinde kaç ö�rencinin e�itim gördü�ünü saptamak mümkün de�ildir.

Burada önemli olan Osmanl�’n�n s�n�r bölgelerinin de, t�pk� merkeze daha yak�n olan bölgelerde oldu�u gibi, yeni uygulamalarla tan��m�� olmas�d�r. Nitekim, 1847’de �stanbul’da SALNAMELERDE BASRA sadece 1 rü�diye varken, 1853’de bu say� 10’a yükselmi�tir. Ta�radaki ilk rü�diyeler ise 7’si Bosna’da, 1’i de Tekirda�’da olmak üzere 1855’de faaliyete geçebilmi�tir. 1869’a gelindi�inde Anadolu’daki rü�diyelerin say�s� 58’i bulmaktayd�46. Bu aç�dan bak�ld��nda XIX. yüzy�l�n sonlar�nda Basra’da da e�itimde yenile�me hareketlerinin etkili bir �ekilde uygulamaya konuldu�u söylenebilir.

Bu modernle�me çabalar� yaln�zca e�itim-ö�retimde de�il, birçok alanda ya�anm��t�r. Salnameler, XIX. yüzy�l�n sonlar�nda ta�radaki bu dönü�ümü izlemek ve anlamak için önemli bilgiler içermektedir. Posta te�kilat�n�n ve telgrafhanelerin aç�lmas�, yeni teknolojiye, dönemin ula��m ve haberle�me sistemine ayak uydurman�n göstergesi idi. �ç güvenli�in sa�lanmas�nda zabtiye te�kilat�n�n etkin rolü, yine bu hususta say�lacak örneklerdendir.

Özetle söylemek gerekirse, Osmanl� idaresine girdikten sonra belli bir istikrar kazanm�� olan Basra’da, özellikle mahallî idarecilerden Efrâsiyâb ve halefleri döneminde Hollandal�, �ngiliz ve Hintli tacirlere çe�itli imtiyazlar verilerek depolar ve hanlar in�a edilmi�tir. XVIII. yüzy�la gelindi�inde �stanbul, �zmir, Halep, �am ve M�s�r’dan da birçok tâcir buraya gelmekte idi. Üstelik al�nan gümrük vergileri de Basra için önemli bir gelir kayna�� olu�turacak mebla�lara ula��yordu. Bu aç�dan bak�ld��nda �ehir bir yandan Avrupal� tacirlerin, di�er yandan Arap ve Osmanl� tacirlerin bulu�tu�u, al��-veri� yapt�klar� önemli bir merkez haline gelmi�ti. Günümüzde petrolün oynad�� rolü, Osmanl� döneminde baharat yolu ve deniz ticaretinin oynad�� dü�ünüldü�ünde, sahip oldu�u stratejik konumu ile birlikte Basra’n�n önemi daha da iyi anla��lacakt�r.

46 Çad�rc�, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.286.

28 29 28 Tablo 8: Basra Vilayetinde Bulunan Mektebler

46 Çad�rc�, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.286.

28 29 ORSAM

[1308 (1890) Y�l� Salnamesinin Önsöz K�sm�]

Her vilayetin genel ve özel durumlar�n�n rehberi, salnamesidir. Gerek mülkî ve askerî memurlardan ve gerekse yerel halk ve yabanc�lardan hiçbir �ah�s, vilayetin durumuna vak�f olmak için salnamesine müracaat ihtiyac�ndan vazgeçemez.

Vilayetin bütün ihtiyaçlar�n� kar��lamak için gece gündüz çal��arak tamamlamaya çal��an Vali hazretleri taraf�ndan bu vilayetin salnamesini vilayet kâtipleri gözetiminde haz�rlama görevini bu aciz kullar�na vermeyi tensip buyurmu�lard�r.

Ben bu görevi; ne oldu�umu bildi�im halde aciz, kusurlu, bilgi azl�� ve her konuya vak�f olmayan bir insan olarak, vilayet kâtiplerinin yeteneklerine dayanarak, bu salnamenin düzenlenme, toparlanma ve tertibinde meydana gelecek kusur ve eksikleri marifet erbab�n�n gözlerine ili�tikçe hat�rlatma ve ihtarlar�ndan ders almak ümidiyle üstlenmi� bulunmaktay�m. Allah yard�mc�m olsun.

Basra Matbaa Müdürü Mehmet Ali

30 30

[1308 (1890) Y�l� Salnamesinin Önsöz K�sm�]

Vilayetin bütün ihtiyaçlar�n� kar��lamak için gece gündüz çal��arak tamamlamaya çal��an Vali hazretleri taraf�ndan bu vilayetin salnamesini vilayet kâtipleri I. TAR�H gözetiminde haz�rlama görevini bu aciz kullar�na vermeyi tensip buyurmu�lard�r.

Basra Matbaa Müdürü Mehmet Ali

30 31 ORSAM

Basra’n�n Kurulu�u H. 29 senesinde Halife Hz. Osman zaman�nda Basra’ya 25 ya��ndaki Abdullah b. Amir, vali olarak tayin edildi. O dönemde Basra, ola�anüstü imarl� ve geli�meye yüz tutmu�, geni� çar��lar�, yüksek binalar� olan bir yerdi. Basra �ehrinin ilk kurulu� tarihi H. 14 senesindir.47 �ehir, Halife Hz. Ömer (R.A) zaman�nda Irak’� fehteden Said b. Ebi Vakkas döneminde Ebû’l-harba b. As�m Delef marifeti H. 36 senesinde Halife Hz. Ali b. Ebi Talib (R.A) döneminde Basra valisi olarak ile kam��tan yap�lan küçük kulübelerden meydana getirilmi�tir. �ehrin plan� genel olarak Osman b. Hefif tayin olundu ve me�hur Cemel Vakas� bunun zaman�nda meydana geldi. 48 çizilmi� ve bu planda her cadde yirmi�er zirâ ve sokaklar yedi�er zirâ olarak belirlenmi�tir. Meydanlar ise 40 zirâ eninde taksim edilmi� ve �ehrin ortas�nda cami için geni� bir alan b�rak�lm��t�r. Daha sonra bu bölgede büyük yang�nlar ortaya ç�kt��ndan, Halife Hz. Ömer’in Cemel Vakas�: emri ile üç odadan fazla ve yüksek binalar olmamak �art� ile kerpiçten evler yap�lmas�na izin Halife Hz. Osman (R.A) efendimizin öldürülme olay�ndan dolay�, Medine’de meydana verilmi�tir. gelen �iddetli anla�mazl�k ve görü� ayr�l�� üzerine, Hz. Zübeyir ve Talha (R.A) Mekke’ye Fakat bahsetti�imiz Basra, bugünkü Basra de�il, eski Basra olup Zübeyir ile �imdiki giderek Hz. Ay�e ile anla�m��, 600 deve ve 3.000 asker haz�rlayarak Basra’ya gelmi�lerdi. yeni Basra aras�nda kalan geni� bölgedir. Birçok tarihçiye göre H. 270 senesinde in�a edilen Basra’ya ula�t�klar�nda, halk iki gruba bölünmü�tü. Birinci grup onlar� destekledi ve bu �ehrin ilk ad� “Busayra (Küçük Basra)”d�r. �lk y�llarda küçük bir köy �eklinde olan bu 49 yerde genelde zengin tacirlerin yazl�klar� ve saraylar� bulunurmu�. Hz. Osman’�n intikam�n�n al�nmas�n� savundular. �kinci grup ise, bunlar� “harici” addederek aleyhlerine sava� açt�lar. O dönemin Basra Valisi Osman b. Hafif, Halife Hz. Ali’ye bir Basra’n�n ilk kurulu�unda �ehrin ortas�nda 60 zirâ eninde bir çar�� yap�lm�� ve bu mektup yazarak durumu anlatt�. Gelen cevapta, Talha ve Zübeyir’in, hilafete biat50 çar��da kimseye mülk tahsis edilmemi�tir. Ancak her kim ilk olarak buraya gelir, orada bir yer ettiklerinden dolay� böyle bir �eye kalk��maya haklar�n�n olmad��, ancak konu�ulmas� al�r, ak�ama kadar orada sebat eder ve kimsenin itiraz� olmadan kal�r ise, yer onun olur ve tüm gereken bir �ey varsa Halife hazretleri ile görü�meleri gerekti�i ifade ediliyordu. ticaretini orada yapabilirmi�. Basra ilk y�llar�nda �slam ordusu için bir ordugâh olarak kullan�l�rd�. Basra’dan Bu cevaptan sonra Vali Osman b. Hafif, kendi adamlar�n� toplayarak, Talha ve Medain (Ba�dat güneyinde bir �ehir), Fars (�ran), Hindistan ve Çin memleketlerine fetih için Zübeyir’i engellemeye çal��m�� ise de, geceleyin Talha ve Zübeyir’in adamlar� cami basarak hareket edilirdi. valinin 40 yak�n�n� ile adamlar�n� öldürmü� ve Osman b. Hafif’i de hapsetmi�lerdir. Daha sonra beytülmal ve valilik makam�n� ele geçirerek �am, Kûfe ve di�er memleketlere durumu Basra’n�n ilk valisi, Kutba b. Kitade Es-Sudusi’dir. H. 14 senesinde yerine Utbe b. bildirmi�lerdir. Bu olay, H.36 y�l�n�n Rebî‘ü’l-âhir ay�nda meydana gelmi�tir. Gazvan vali olarak tayin edilmi�tir. Halife Hz. Ömer (R.A.), Utbe’ye a�a��daki nasihati vermi�tir.: Haberler Halife Hz. Ali’ye ula�t��nda, Halife Medine’den bir miktar asker toplayarak “Ey Utbe; �u memur oldu�un hizmette daima takva üzere bulunmal�s�n. Bu hizmetten yola ç�kt�. Yolda Kûfe ile temas kurarak, ona kat�lanlarla birlikte yakla��k 30.000 kadar asker daha büyük bir hizmete nail olmak fikrine yenik dü�me, zira din karde�lerinin itimad�n� ile Basra’ya yöneldi. Hz. Ali, Basra’ya yak�n bir bölgede durdu ve Zübeyir ile Talha’ya bozmu� olursun. Peygamber Efendimizin sahabelerinden El-Ka’ka’ adl� �ahs� elçi olarak göndererek, maksat ve niyetlerini ö�renmek istedi. Zübeyir, Talha ve Hz. Ay�e (R.A) elçiye bu seferden Peygamber Efendimizin dostlu�una mü�erref oldun ki, o yüce dostluk sayesinde zillet maksatlar�n�n Hz. Osman’�n intikam�n� almak ve katilleri cezaland�rmak oldu�unu, böyle ulu içinde iken, �imdi kuvvet buldun. �imdi hüküm veren bir emir oldun ve her emri dinlenen bir bir �slam Halifesinin kan�n�n yerde kalmas�n�n caiz olmayaca��n� ve bundan ba�ka bir padi�ah olup, her diyece�in emir yerine getirilecektir. Bu yüce mertebeyi hakk�ndan daha maksatlar�n�n da olmad��n� beyan etmi�lerdir. fazla büyütmez ve emrinde olanlar� küçük dü�ürmez isen, bundan büyük nimet olamaz.

�syandan ziyade nimete dikkatli olmal�s�n. Bunca nimet belki de isyandan ziyade korkulacak Elçi dönü�ünde, Halife Hz. Ali’ye durumu anlat�nca, Hz. Ali: “…Osman’�n kan� yerde bir tehlikedir. Nimete aldan�p kendini cehenneme dü�ürme. �nsanlar h�zla Allah’a ilerledikçe kalmayacak, onun hakk�n� almak her Müslümana farz oldu�u gibi ilk olarak bana farzd�r. ve dünya o nispette kendilerine ikbal eyledikçe kâmil olurlar. Sen dünyay� red etmelisin ki, Ancak, aram�zdaki görü� ayr�l��n� at�p birle�ir ve tek vücut olursak bu i�i elbirli�i ile çözeriz. zalimlerin belas� girdaba dü�meyesin...” Kan dökülmesinin hiç kimseye yarar� yoktur.” cevab�n� gönderdi. Daha sonra Zübeyir ve Utbe b. Gazvan, alt� ay görev yapt�ktan sonra Medine’ye döndü ve orada vefat etti. Talha ile bir araya gelip görü�tüklerinde, Peygamber Efendimiz Hazretleri ile olan Yerine Mugayret b. �uaybe tayin edildi. �ki sene sonra azledildi ve onun yerine Ebu Musa sohbetlerini anlatt�. Çok say�da cihatta kazanm�� olduklar� �eref ve mertebeleri hat�rlat�nca, tayin edildi. Basra’da Müslümanl�k kabul edildikten sonra �ehirde do�an ilk bebe�in ad� Hz. Zübeyir; zaten kan dökmek ve sava�mak gibi bir fikre sahip olmad�klar�n� dile getirip, bir Abdurrahman b. Ebubekir’dir.

49 Harici: D��ar�ya mensup anlam�nda Hz. Ali’ye (R.A.) kar�� isyan edenlere verilen ad. Bu anlamda isim gibi de 47 Avrupa’da orta ça�da BALSORA ad� ile bilinirdi; bugün bat� dillerinde, ço�unlukla Bassora �eklinde yaz�l�r. kullan�l�r, ço�ulu “havaric”. Bkz. �emseddin Sami, Kamus-� Türkî, �stanbul 1317(1901) s.566. (Birçok terimin �skender zaman�nda ad� geçen Diritidis (Teredon) �ehrinin, bu bölgede aranmas� laz�m. Araplar burada aç�klamas� için Kamus-� Türki’den yararlan�lm��t�r. Bu nedenle bundan sonra yap�lan terim aç�klamalar�nda, “Hurayba” isminde bir mevki buldular ki, sonralar� buras� Basra’n�n bir d�� mahallesi olarak tan�nd�. Bununla yaln�zca aç�klama verilecek ve künye kayd� yer almayacakt�r). Hariciler daha sonra Hz. Ali’ye kar�� pek çok beraber Basra, Araplar taraf�ndan yeniden kurulmu� bir �ehirdir. Bkz. “Basra”, �slam Ansiklopedisi, II, MEB sava�a kat�lm��lard�r. ��te böyle bir ayaklanmada Hz. Ali, bir haricinin zehirli k�l�c� ile öldürülmü�tür. Halife Ali Yay�nlar�, Eski�ehir,1997, s. 320. b. Ebi Talip Irak’taki kanl� ayaklamalar, entrikalar, huzursuzluk ve fitneler yüzünden devlet içinde hiçbir icraat 48 Zirâ: Uzunluk ölçüsü. 1 Zirâ = 1 Ar��n. 1 Ar��n, yakla��k 68 cm., Mimar� Ar��n ise 76 cm. uzunlu�unda. Bkz. yapamadan vefat etti. Bkz. Yasin Baker, History of Bloody Violance in Iraq, Beyrut. 1999, s. 97. Büyük Türkçe Sözlük, Ankara 1996, s.68. 50 Biat: Biat etmek, birinin hâkimiyetini onaylamak, ba�l�l�k ve sadakat arz etmek demektir.

32 33 32 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

32 33 33 ORSAM

daha kar�� kar��ya gelmeyeceklerine dair yemin ederek ayr�ld�lar. Bu bar�� haberi herkes Emevi Devleti Döneminde Basra: taraf�ndan sevinçle kar��land�. Ancak askerler aras�nda Hz. Osman’�n öldürülmesi ile ilgili olarak suçlanan gruplar�n Yukar�da bahsedilen olaylardan sonra Basra’ya Abdullah b. Abbas vali olarak tayin bir k�sm� korunmak için Hz. Ali taraf�na s��n�rken, di�er bir k�sm� da kendilerini aklamak edildi. H. 38 senesinde Basra’y� kontrol alt�nda tutmak için Muaviye taraf�ndan, Abdullah b. için Hz. Zübeyir ve Talha saf�na kat�lm��lard�r. ��te bu ikinci grup, sa�lanan bu bar�� El-Hazremi gönderilmesine ra�men kabul görmeyerek, adamlar� ile birlikte Sümbül saray�nda ortam�ndan rahats�z oldu. Bunun kendilerine zarar verece�ini dü�ünerek geceleyin bir araya yak�larak öldürülmü�tür. gelip, karga�a ç�kartmak için anla�t�lar. Gecenin karanl��ndan faydalan�p Halife Ali’nin (R.A.) ordusuna sald�rarak sava�� ba�latt�lar. Her iki taraf da bar�� di�er taraf�n bozdu�unu H. 41 y�l�n�n ba�lar�nda Muaviye ile Hz. Hasan b. Ali aras�nda anla�ma sa�lanm�� ve sanarak kanl� bir çat��maya giri�ti. Oysaki bu olaydan gerek Hz. Ali’nin ve gerekse Hz. Hz. Hasan hilafetten çekilmi�tir. Bu s�rada Harman b. Aban ayaklanarak Basra’y� ele geçirmi� Zübeyir, Talha ve Hz. Ay�e’nin hiçbir �ekilde haberleri yoktu. ise de, hilafet Muaviye’de istikrar edince çok büyük bir ordu ile Basra’y� geri alm�� ve Beser b. Ebi Ertat vali olarak tayin edilmi�tir. Ayn� y�l�n sonunda Utbe b. Ebi Süfyan vali olmu� ve Hz. Zübeyir sava��n alevlenmesiyle çok üzülmü� ve sava� alan�n� terk ederek Basra’ya Horasan ile Secistan Basra’ya ba�lanm��t�r. geri çekilmek istemi�tir. O s�rada Ehnef, Beni Kays a�iretinden bir ki�iyi görevlendirerek Hz. Zübeyir’i öldürmek için plan haz�rlam��t�r. A�iretten, Ömer b. Cermuz ad�nda birisini H. 43 senesinde Utbe b. Ebi Süfyan azl olunarak, Basra’ya Abdullah b. Amir tayin göndermi�, Bir’ul-siba’ adl� bölgede onu kar��lam�� ve niyetinin beraberce namaz k�lmak oldu ve bir sene sonra da onun yerine Hares b. Abdullah El-Ezderi tayin olundu. Bunun oldu�unu anlatarak Hz. Zübeyir’i kand�rm�� ve namaz s�ras�nda onu katletmi�tir. Kanl� döneminde Basra halk� aras�nda fesat artm�� ve hükümetin hiçbir emrine itaat edilmeyerek, gömle�i ile yüzük ve k�l�c�n� alarak Hz. Ali’ye (R.A.) götürmü�tür. çe�itli cemiyetler ortaya ç�km��t�r. Bu olaylardan dolay� Muaviye çok üzülmü� ve dört ay görevde kalan Hares’i azlederek, yerine Abdullah El-Ezedî vali tayin etmi�tir. Bunun Ömer b. Cermuz, Hz. Ali’ye geldi�inde: “… ��te Zübeyir’in katili benim, geliyorum.” zaman�nda da h�rs�zl�k, adam yaralama, adam öldürme ve sald�r�lar artmaya ba�lar. O diye ba��r�nca, Hz. Ali cevaben: “Zübeyir’in katili cehennemdedir.” diye kar��l�k vermi�. Hz. dereceye gelir ki, devlet sadece bir sözden ibaret olur. Her türlü vergi ve harçlar ödenmez Zübeyir’in k�l�c�n� görünce çok a�lam�� ve “Allah Zübeyir’i affetsin ve cennetine als�n, bu olur, devlet memurlar� ile alay edilir hale gelir, bundan dolay� vali azl olunarak yerine Ziyad k�l�çla nice nice sava�larda Peygamber Efendimizi musibetlerden kurtarm��t�.” diyerek b. Ümeyye vali olarak atan�r. üzüntüsünü dile getirmi�tir. Hz. Talha ise, sava� s�ras�nda Mervan b. Hâkim taraf�ndan bir okla yaralanarak Basra’ya dönmü� ve orada vefat etmi�tir. ��te böyle ba�layan sava�, Ziyad b. Ümeyye çok cesur, azimli, otoriter, güçlü bir �ahsiyete sahip tedbirli bir adam tarihçilerin bildirdi�ine göre �iddetlendikçe �iddetlenmi� ve iki taraftan da 10.000 �ehit oldu�undan, gelir gelmez Betra ad� alt�nda bir hutbe okutturur ve bu hutbe ile Basra’y� titretir. verilmi�tir. Sava�� durdurmak için Hz. Ay�e, devesini yere y�km�� ve bu sava�a son vermi�tir. Basra’ya geli�inin üçüncü günü bir duyuru ile “Her kimden bir �ey kaybolmu� ise, gelip kendisinden almas�n� tembih etmi� ve gece saat üçte her kimin kellesi görünürse kesinlikle Bu sava� s�ras�nda Hz. Ali (R.A), yaral�lar�n tedavi edilece�ini, firar edenlerin takip öldürülece�i ve herhangi bir mahallede bir cinayet i�lenirse o mahallenin ileri gelenlerinin edilmeyece�ini, teslim olanlara eziyet edilmeyece�ini ve teslim olanlar� �efkatle kabul ölüm derecesine var�ncaya kadar ceza alacaklar�” n� ilan eder. edece�ini içeren duyurular� sürekli olarak askerler aras�nda özel haberciler arac�l�� ile ilan ettiriyordu. Bu ilandan sonra pek çok insan�n kellesi uçmu�, hakl� haks�z hiç fark etmeden ölümler bir birini takip etmi� ve memlekete ola�anüstü bir emniyet ve huzur hâkim olmu�tur. Sava� sonunda Hz. Ali (R.A), Hz. Ay�e (R.A) ile görü�mü� ve her ikisi de birbirinden H�rs�zl�k, sald�r�lar ve cinayetlerden eser kalmam��t�r. özür dilemi�tir. Hz. Ali, Hz. Ay�e’nin tüm ihtiyaçlar�n� kar��layarak bir miktar muhaf�z asker ve k�rk cariye ile onlara refakat etmek üzere karde�i Abdurrahman’� görevlendirmi�tir. H. 50 senesinde Kûfe �ehri, Basra vilayetine ba�land� ve kaymakam olarak Kûfe’ye Böylece Hz. Ay�e’yi sayg� ve ihtiram ile Mekke’ye göndermi�, oradan da Medine’ye Sümra b. Cindeb atand�. Vali Ziyad taraf�ndan, alt� ay Basra’da ve alt� ay Kûfe’de ikamet muazzez bir �ekilde ula�t�rm��t�r. etmek zorunlulu�u getirildi. Bu sene Karip El-Ezedi ve El-Zahaf ad�nda iki ki�i Basra’da isyan ç�kar�p, pek çok mal kaç�rm�� ve çok say�da insan katletmi�lerdir. Vali Ziyad b. ��te Cemel Vakas�n�n özeti budur. Tarihçiler, hiçbir sava�ta, bu sava�ta oldu�u gibi iki Ümeyye, halk� toplad� ve üzerlerine hücum etti, kendilerini ve adamlar�n� k�l�çtan geçirdi. taraf�n askerinin birbirine bir yandan sab�rla ve pervas�zca; di�er yandan da merhametle ve kasavetle sava�mam�� oldu�unu kaydederler. Zira ölenlerin toplanmas�na Hz. Ali bizzat H. 53 senesinde Ziyad b. Ümeyye vefat etti ve Basra’ya Sümra b. Cindeb asaleten vali kat�lm�� ve askerleri ile birlikte namaz k�ld�rtm��t�r. Her iki taraf�n ölüsü için tek yas olarak atand�. düzenlemi�tir. Hiçbir sava�ta galip ve ma�lup birbirine bu denli sevgiyle yakla�mam��, yapt�klar�ndan dolay� üzüntü duymam��, birlikte pi�man olduklar� görülmemi�tir ve H. 54 senesinde Abdullah b. Geylan Basra valili�ine tayin oldu. Bunun döneminde görülmeyecektir. halk aras�nda fesat ço�ald��ndan azledilerek, H. 55 y�l�nda yerine Übeydullah b. Ziyad tayin edildi.

H. 58 senesinde Basra’da Beni Abdulkays kabilesinden “Tavaf” ad�nda bir ki�inin

Übeydullah b. Ziyad’a kar�� isyan ba�latmas�yla pek çok muharebe meydana geldi. Bunun sonucunda, Übeydullah hepsini katlederek galip gelmi�tir.

34 35 34 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA daha kar�� kar��ya gelmeyeceklerine dair yemin ederek ayr�ld�lar. Bu bar�� haberi herkes Emevi Devleti Döneminde Basra: taraf�ndan sevinçle kar��land�. Ancak askerler aras�nda Hz. Osman’�n öldürülmesi ile ilgili olarak suçlanan gruplar�n Yukar�da bahsedilen olaylardan sonra Basra’ya Abdullah b. Abbas vali olarak tayin bir k�sm� korunmak için Hz. Ali taraf�na s��n�rken, di�er bir k�sm� da kendilerini aklamak edildi. H. 38 senesinde Basra’y� kontrol alt�nda tutmak için Muaviye taraf�ndan, Abdullah b. için Hz. Zübeyir ve Talha saf�na kat�lm��lard�r. ��te bu ikinci grup, sa�lanan bu bar�� El-Hazremi gönderilmesine ra�men kabul görmeyerek, adamlar� ile birlikte Sümbül saray�nda ortam�ndan rahats�z oldu. Bunun kendilerine zarar verece�ini dü�ünerek geceleyin bir araya yak�larak öldürülmü�tür. gelip, karga�a ç�kartmak için anla�t�lar. Gecenin karanl��ndan faydalan�p Halife Ali’nin (R.A.) ordusuna sald�rarak sava�� ba�latt�lar. Her iki taraf da bar�� di�er taraf�n bozdu�unu H. 41 y�l�n�n ba�lar�nda Muaviye ile Hz. Hasan b. Ali aras�nda anla�ma sa�lanm�� ve sanarak kanl� bir çat��maya giri�ti. Oysaki bu olaydan gerek Hz. Ali’nin ve gerekse Hz. Hz. Hasan hilafetten çekilmi�tir. Bu s�rada Harman b. Aban ayaklanarak Basra’y� ele geçirmi� Zübeyir, Talha ve Hz. Ay�e’nin hiçbir �ekilde haberleri yoktu. ise de, hilafet Muaviye’de istikrar edince çok büyük bir ordu ile Basra’y� geri alm�� ve Beser b. Ebi Ertat vali olarak tayin edilmi�tir. Ayn� y�l�n sonunda Utbe b. Ebi Süfyan vali olmu� ve Hz. Zübeyir sava��n alevlenmesiyle çok üzülmü� ve sava� alan�n� terk ederek Basra’ya Horasan ile Secistan Basra’ya ba�lanm��t�r. geri çekilmek istemi�tir. O s�rada Ehnef, Beni Kays a�iretinden bir ki�iyi görevlendirerek Hz. Zübeyir’i öldürmek için plan haz�rlam��t�r. A�iretten, Ömer b. Cermuz ad�nda birisini H. 43 senesinde Utbe b. Ebi Süfyan azl olunarak, Basra’ya Abdullah b. Amir tayin göndermi�, Bir’ul-siba’ adl� bölgede onu kar��lam�� ve niyetinin beraberce namaz k�lmak oldu ve bir sene sonra da onun yerine Hares b. Abdullah El-Ezderi tayin olundu. Bunun oldu�unu anlatarak Hz. Zübeyir’i kand�rm�� ve namaz s�ras�nda onu katletmi�tir. Kanl� döneminde Basra halk� aras�nda fesat artm�� ve hükümetin hiçbir emrine itaat edilmeyerek, gömle�i ile yüzük ve k�l�c�n� alarak Hz. Ali’ye (R.A.) götürmü�tür. çe�itli cemiyetler ortaya ç�km��t�r. Bu olaylardan dolay� Muaviye çok üzülmü� ve dört ay görevde kalan Hares’i azlederek, yerine Abdullah El-Ezedî vali tayin etmi�tir. Bunun Ömer b. Cermuz, Hz. Ali’ye geldi�inde: “… ��te Zübeyir’in katili benim, geliyorum.” zaman�nda da h�rs�zl�k, adam yaralama, adam öldürme ve sald�r�lar artmaya ba�lar. O diye ba��r�nca, Hz. Ali cevaben: “Zübeyir’in katili cehennemdedir.” diye kar��l�k vermi�. Hz. dereceye gelir ki, devlet sadece bir sözden ibaret olur. Her türlü vergi ve harçlar ödenmez Zübeyir’in k�l�c�n� görünce çok a�lam�� ve “Allah Zübeyir’i affetsin ve cennetine als�n, bu olur, devlet memurlar� ile alay edilir hale gelir, bundan dolay� vali azl olunarak yerine Ziyad k�l�çla nice nice sava�larda Peygamber Efendimizi musibetlerden kurtarm��t�.” diyerek b. Ümeyye vali olarak atan�r. üzüntüsünü dile getirmi�tir. Hz. Talha ise, sava� s�ras�nda Mervan b. Hâkim taraf�ndan bir okla yaralanarak Basra’ya dönmü� ve orada vefat etmi�tir. ��te böyle ba�layan sava�, Ziyad b. Ümeyye çok cesur, azimli, otoriter, güçlü bir �ahsiyete sahip tedbirli bir adam tarihçilerin bildirdi�ine göre �iddetlendikçe �iddetlenmi� ve iki taraftan da 10.000 �ehit oldu�undan, gelir gelmez Betra ad� alt�nda bir hutbe okutturur ve bu hutbe ile Basra’y� titretir. verilmi�tir. Sava�� durdurmak için Hz. Ay�e, devesini yere y�km�� ve bu sava�a son vermi�tir. Basra’ya geli�inin üçüncü günü bir duyuru ile “Her kimden bir �ey kaybolmu� ise, gelip kendisinden almas�n� tembih etmi� ve gece saat üçte her kimin kellesi görünürse kesinlikle Bu sava� s�ras�nda Hz. Ali (R.A), yaral�lar�n tedavi edilece�ini, firar edenlerin takip öldürülece�i ve herhangi bir mahallede bir cinayet i�lenirse o mahallenin ileri gelenlerinin edilmeyece�ini, teslim olanlara eziyet edilmeyece�ini ve teslim olanlar� �efkatle kabul ölüm derecesine var�ncaya kadar ceza alacaklar�” n� ilan eder. edece�ini içeren duyurular� sürekli olarak askerler aras�nda özel haberciler arac�l�� ile ilan ettiriyordu. Bu ilandan sonra pek çok insan�n kellesi uçmu�, hakl� haks�z hiç fark etmeden ölümler bir birini takip etmi� ve memlekete ola�anüstü bir emniyet ve huzur hâkim olmu�tur. Sava� sonunda Hz. Ali (R.A), Hz. Ay�e (R.A) ile görü�mü� ve her ikisi de birbirinden H�rs�zl�k, sald�r�lar ve cinayetlerden eser kalmam��t�r. özür dilemi�tir. Hz. Ali, Hz. Ay�e’nin tüm ihtiyaçlar�n� kar��layarak bir miktar muhaf�z asker ve k�rk cariye ile onlara refakat etmek üzere karde�i Abdurrahman’� görevlendirmi�tir. H. 50 senesinde Kûfe �ehri, Basra vilayetine ba�land� ve kaymakam olarak Kûfe’ye Böylece Hz. Ay�e’yi sayg� ve ihtiram ile Mekke’ye göndermi�, oradan da Medine’ye Sümra b. Cindeb atand�. Vali Ziyad taraf�ndan, alt� ay Basra’da ve alt� ay Kûfe’de ikamet muazzez bir �ekilde ula�t�rm��t�r. etmek zorunlulu�u getirildi. Bu sene Karip El-Ezedi ve El-Zahaf ad�nda iki ki�i Basra’da isyan ç�kar�p, pek çok mal kaç�rm�� ve çok say�da insan katletmi�lerdir. Vali Ziyad b. ��te Cemel Vakas�n�n özeti budur. Tarihçiler, hiçbir sava�ta, bu sava�ta oldu�u gibi iki Ümeyye, halk� toplad� ve üzerlerine hücum etti, kendilerini ve adamlar�n� k�l�çtan geçirdi. taraf�n askerinin birbirine bir yandan sab�rla ve pervas�zca; di�er yandan da merhametle ve kasavetle sava�mam�� oldu�unu kaydederler. Zira ölenlerin toplanmas�na Hz. Ali bizzat H. 53 senesinde Ziyad b. Ümeyye vefat etti ve Basra’ya Sümra b. Cindeb asaleten vali kat�lm�� ve askerleri ile birlikte namaz k�ld�rtm��t�r. Her iki taraf�n ölüsü için tek yas olarak atand�. düzenlemi�tir. Hiçbir sava�ta galip ve ma�lup birbirine bu denli sevgiyle yakla�mam��, yapt�klar�ndan dolay� üzüntü duymam��, birlikte pi�man olduklar� görülmemi�tir ve H. 54 senesinde Abdullah b. Geylan Basra valili�ine tayin oldu. Bunun döneminde görülmeyecektir. halk aras�nda fesat ço�ald��ndan azledilerek, H. 55 y�l�nda yerine Übeydullah b. Ziyad tayin edildi.

H. 58 senesinde Basra’da Beni Abdulkays kabilesinden “Tavaf” ad�nda bir ki�inin

Übeydullah b. Ziyad’a kar�� isyan ba�latmas�yla pek çok muharebe meydana geldi. Bunun sonucunda, Übeydullah hepsini katlederek galip gelmi�tir.

34 35 35 ORSAM

Yine bu sene içinde Basra’da at yar��lar� pek ra�bet görmü�, neredeyse her ay bir iki H. 75 senesinde me�hur Zalim Haccac b. Yusuf Es-Sakafi52 vali olarak tayin olundu. yar�� yap�lmaya ba�lanm�� ve asil cins atlar yeti�tirmek ola�anüstü bir heves haline gelmi�tir. Haricileri tedip etmek için Mühelleb’i ordunun ba��na getirdi ve orduya tüm Kûfe ve H. 64 senesinde Halife Yezid b. Muaviye vefat etmi�tir. Bu s�rada Übeydullah b. Basral�lar� katt�. O y�l�n ortas�nda Haccac’a kar�� isyan ba�latan Abdullah b. El-Carud ad�nda Ziyad, halk� toplayarak kendisini Halife seçtirmek istemi�, halk ilk etapta kabul etmi� ise de bir ki�i, toplad�� a�iretlerle Haccac’a sald�rmaya ba�lad�. Tüm mal�n� ve kad�nlar�n� daha sonra ayaklanarak Übeydullah’�n ölümünü istemi�tir. Bunun üzerine Übeydullah b. ya�malad�, ayr�ca hizmetçilerinden 18 ki�iyi katlederek Haccac’� saklanmaya mecbur etti. Ziyad, beytülmal’de bulunan 1.900.000 Dirhemi alarak Basra’dan firar etmi� ve yerine ittifak ile Abdullah b. Haris emir olarak tayin k�l�nm��t�r. Haccac sonradan askerlerini toplay�p, birtak�m a�iretleri de yan�na alarak, orduyu Abdullah’�n üzerine sevk etmi� ve �iddetli sava�lar sonunda Carud ve maiyetinde bulunan Daha sonra Abdullah b. Zübeyir Halife olarak seçildikten sonra, kendi taraf�ndan 18.000 ki�inin 3.000’i telef olmu�, kendisi de öldürülmü�tür. Haccac büyük bir zafer Basra’ya Ömer b. Abdullah El-Temimi vali olarak tayin edildi. O zaman Basra çok problemli kazanarak azameti tüm Irak’a yay�lm�� ve tek hâkim oluvermi�tir. bir dönem geçirmekte idi. Halk birçok hiziplere bölünmü� ve El-Temimi idareyi ele alamad��ndan, yerine H. 65 y�l�nda Haris b. Ebi Rebia tayin edilmi�tir. H. 80 senesinde Basra’da yeni bir taun salg�n� meydana gelmi� ve bu salg�nda Basra’da 50.000 insan ölmü�tür. Halk�n geri kalan� çöllere kaçarak mallar� telef olmu�tur. 50 Bunun zaman�nda Basra’da Nafi’ b. Ezrek (Mavi) ad�nda bir Harici ortaya ç�kt�. Bu gün süren salg�n�n, 35 günü çok �iddetli geçmi�tir. ki�i Ahvaz’dan �sfahan’a kadar olan bölgeyi kontrol alt�na alm�� ve Basra’ya kadar gelerek �ehri ku�atm��t�. Ancak, Mühelleb b. Ebi Safer ile giri�ti�i kanl� sava�ta Basra’dan çekilmek H. 81 y�l�nda Abdurrahman b. El-E�’s ad�nda bir ki�i Irak’ta büyük bir ordu ve �sfahan’a kadar gitmek zorunda kalm��t�r. Bu s�rada Basra’ya Mühelleb b. Ebû Safer vali toplayarak, Haccac’�n üzerine gitmi� ve Basra’y� i�gal etmi�tir. Haccac da, Basra’dan kaçarak olarak atand�. Kûfe’ye s��nm�� ve orada bo� durmam��t�r. Kûfe halk�ndan ve �am’dan toplad�� insanlarla yeni bir ordu kurarak tekrar El-E�’s’in ordusuyla çat��maya girmi�tir. Bu seferi de tamamen El-Havaricü’l-ezarika, “Mavi Hariciler” anlam�ndaki bu deyim, Nafi’ b. Ezrek’e tabi kaybederek ve tekrar Kûfe’de ya�amaya ba�lam��t�r. Abdurrahman b. El-E�’s Basra’da olanlara verilen isimdir. Bu olaydan sonra Mühelleb b. Ebi Safer, Haricileri yola getirmek için kontrolü sa�lad�ktan sonra vali olarak Bin Eyüp Es-Sakafi’yi tayin etmi�tir. görevlendirildi�inden, yerine vali olarak Übeydullah b. Muammer tayin edildi. Bu vali zaman�nda, H.65 y�l�nda Basra’da taun51 salg�n� ba� gösterdi ve yakla��k olarak 25 gün devam Haccac, Kûfe’de kald�� sürede hile, aldatmaca ve oyunlar�na ba�vurmaya ba�lam��t�r. eden bu salg�n 65.000 ki�inin ölümüne sebep oldu. Baz� tarihçilerin iddias�na göre bu salg�n Abdurrahman b. El-e�’s’�n ordusunu yenemeyece�ini anlad�ktan sonra, Abdurrahman b. El- 40 gün devam etti ve 100.000 ki�i hayat�n� kaybetti. Taundan ölenlerden biri de Vali e�’s’in adamlar�ndan ileri gelenlerini rü�vet yolu ile da��tt� ve El-e�’s‘ten uzakla�t�rd�. Übeydullah b. Muammer idi. Tarihçilerin anlatt�klar�na göre; plan, güzel bir pland�r, ancak a��r i�lemi�tir. Haccac plan�n�, tekrar Basra’ya gelinceye kadar uygulam��t�r. Fakat, sava�� kazan�p Basra’y� ele geçirir H. 66 senesinde Basra’ya vali olarak Hares b. Ebi Rubeya El-Kebba’ atand�. Bu vali geçirmez de o adamlar�n mallar�na el koyarak, hepsini idam etti. zaman�nda Basra’ya Müsenna El-Abdi ad�nd� biri geldi ve Muhtar�n Halife olmas� için Basra halk�ndan destek istedi. Halk aras�nda büyük bir ihtilaf ortaya ç�kt� ve ancak, Asaf b. Kays’�n H. 83 senesine gelince Irak valisi olan Haccac b. Yusuf Es-Sakafi’nin, Basra ve arabulucu olmas�yla olay çözüldü. Müsenna El-Abdi geri döndü ve vali görevden al�narak Kûfe’ye yak�n olmak ve olas� bir ihtilalde Basra’ya h�zla yeti�ebilmek için orta bir yerde yerine Musab b. Zübeyir atand�. Alt� ay süren valili�i döneminde, El-Muhtar�n (Muhtar b. ikamet etmesi gerekiyordu. Bunun için, Vas�t53 ad� verilen yeri seçerek bir cami ve bir imaret Übeydullah Es-Sakafi) öldürülmesinden dolay� azledildi ve yerine Hamza b. Abdullah Ez- in�a etmi�, buras�n� hükümet merkezi yapm��t�r. Daha sonra, dileyenlerin bu bölgede Zübeyir vali olarak Basra’ya geldi. Bu �ahs�n akli dengesi yerinde olmad��ndan, yerine H. konaklayabilece�ini ilan ederek, k�sa bir sürede oldukça büyük bir �ehrin kurulmas�n� 68. y�l�nda tekrar Musab b. Zübeyir vali olarak atand�. sa�lam��t�r. Haccac’�n, son günlerinde Vas�t’da yapt�rd�� nüfus say�m�na göre, �ehirde 600.000 insan�n ya�ad�� görülmektedir. H. 70 senesinde Basra’y� kontrol alt�na almak için Halife Abdulmelik b. Mervan taraf�ndan gönderilen Halit b. Abdullah, uzun sava�lar sonucunda hiçbir çözüm bulamadan H. 93 senesinde Sait b. El-Cebir adl� �ahs� öldürerek Vas�t yak�nlar�nda defnettirdi geri dönmek zorunda kalm��t�r. (mezar� halk taraf�ndan ziyaret edilir). Bu ki�i, zaman�nda Abdurrahman b. El-E�’s destekledi�i için cezas�n� buldu. H.95 senesinde Haccac b. Yusuf Es-Sakafi vefat etti ve H. 71 senesinde Halife Abdulmelik b. Mervan, Basra’ya sefer düzenleyip Musab b. yerine Yezid b. Mühelleb vali tayin edildi. 97 senesinde de Basra’ya vali olarak Abdullah b. Zübeyir’i katlettikten sonra Halit b. Abdullah’� Basra’ya vali olarak atam��t�r. Hilal El-Kelayi tayin edildi.

H. 72 senesinde Halit b. Abdullah Basra valili�inden el çektirilerek yerine, Halife H. 98 senesinde Abdullah b. Hilal azledilerek yerine, Süfyan b. Abdullah El-Kindi vali Abdulmelik’in karde�i Bi�r atand� ve Kûfe, Basra’ya ba�land�. O sene Basra’da Hariciler olarak atand�. taraf�ndan çok say�da ayaklanma ç�kar�ld�. Hariciler, Basra’n�n etraf�na hücum ederek köyleri sabote edip, halk�n mal�n� ya�ma etmi�lerdir. 52 Haccac’�n kanl� yöntemleri hakk�nda, Haccac kendi sözleri ile �unu söylemektedir. “Bu yöntemler Irak halk� için en uygunudur…” hatta bir rivayete göre Haccac’�n öldürdü�ü insan say�s� 120 bine ula�m��t�r. Baker Yasin, History Of Bloody Violance �n Iraq, s.107. 51 Taun: Veba, yumurcak, uyuz ve si�illi bir veba hastal��. 53 Vas�t: Ba�dat ve Basra aras�nda bir �ehir.

36 37 36 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

36 37 37 ORSAM

H. 99 senesinde Halife Ömer b. Abdülaziz döneminde, Basra’ya vali olarak Âdî b. H. 126 senesinde Irak valisi Abdullah b. Ömer b. Abdülaziz zaman�nda Basra’ya vali Ertat El-Fezari tayin edildi. O dönemde -caddeleri zülüm ve haks�zl�k dolu bir yer oldu�u ve olarak El-Mesur b. Ömer b. �bat tayin olunmu�tur. Bu vali döneminde Basra’da Abbasilerin halk�n�n korkudan kaçt��- Basra, yeni vali sayesinde adalet ve huzur dolu günler ya�ad� ve ilkeleri görünmeye ba�lad� ve Basra’ya gizlice gelen birtak�m ihtilalciler, Emevi Devleti böylece �ehirde asayi� sa�land�. aleyhine baz� ayaklanmalar ba�latmak istemi�lerdir. Vali bu durumdan haberdar olunca ayaklanman�n önünün al�nmas� için pek çok ihtiyati tedbir almas�na ra�men, ba�ar� elde H. 101 senesinde �am’da hapis olan Yezid b. Mühelleb firar ederek, bir tak�m asker ve edilememi�tir. Çünkü halk zaten Emevi Devleti’nden nefret etmektedir ve vilayetin kendi le�ker54 toplayarak Basra’ya gelmi�, k�sa bir ku�atmadan sonra �ehri kontrol alt�na alm�� ve askerleri bile ihanet içindedir. Âdî b. Ertat’� hapsederek �ehrin etraf�n� istila etmi�tir.55 H.102 senesinde Müsellime b. Abdülmelik komutas� alt�nda �am’dan sevk olunan 80.000 ki�ilik büyük bir ordu Basra’ya H. 128 senesinde Irak’ta El-Zahik b. Kays ad�nda bir adam isyan ederek, Abdullah b. gelerek, Yezid b. Mühelleb ile büyük sava�lar yap�ld�ktan sonra ma�lup olmu�tur. Müsellime Ömer ile mücadeleye giri�mi� ve sonunda, sekiz günlük bir ku�atmadan sonra El-Mesur b. b. Abdülmelik Irak ve Horasan’�n genel askeri hâkimi olarak, Basra’ya Abdurrahman b. Ömer b. �bat, Basra’y� teslim etmi�tir. Selman El-Kelb’i vali olarak atam��t�r. Basra halk�n�n rivayetlerine göre, bu son sava�ta Basra’da ölen insan say�s� 28.000, baz� tarihçilere göre de 18.000’dir. �öyle ki, sava� sonras� H. 129 senesinde Halife Mervan taraf�ndan, Yezid b. Hubeyre Irak’a vali olarak Basra’da matem olmayan ev yokmu� ve bir y�l boyunca Basra, feryat ve figandan adeta atanm��t�r. Ad�geçen vali çok say�da asker ile Irak’a gelerek Kûfe’yi Haricilerden kurtarm�� yat�lamaz bir hale gelmi�tir. ve Basra’ya yönelmi�tir. Basra d��nda meydana gelen ve oldukça �iddetli geçen 11 günlük bir sava�tan sonra Hariciler yenilmi�, Basra Yezid b. Hubeyre taraf�ndan geri al�nm��t�r. H. 105 senesinde Ha�im b. Abdülmelik’in hilafeti döneminde, Irak valisi Ömer b. Hebire taraf�ndan Basra’ya Musa Amil vali olarak tayin edilmi�tir. H.130 senesinde Vali Yezid b. Hubeyre döneminde, Basra’da taun salg�n� ba� göstermi� ve 45 gün devam etmi�tir. Bu salg�n s�ras�nda 60.000’den fazla insan telef olmu� ve H. 106 senesinde Irak valili�i Halit b. Abdullah El-Kusri’ye tevcih edildi ve Basra sa� kalanlar�n ço�u �ehri terk edip çöllere kaçm��lard�r. valili�ine de Akabe b. Abdulâlâ Amil tayin olundu.

H. 109 senesinde Akabe azledildikten sonra Basra valili�ine, Amaye b. Sabara El- Abbasi Devleti Döneminde Basra: Yesribi tayin edildi ve daha sonra o da azledilerek yerine 110 senesinde, Bilal b. Ebûbekir tayin edildi ve �ehrin kad�l�� da kendisine ilave görev olarak verildi. H.131 senesinde Basra valili�i Müslüm b. Kuteybe’ye teslim edilmi�ti. Birkaç ay sonra Abbasi Devleti’nin izleri ortaya ç�km�� ve her tarafta Abbasi Devleti’nin askerleri H. 110 senesinde Basra’da görülmemi� bir ya�mur ya�arak, sokaklardan geçilmez görünmeye ba�lam��t�r.56 Basra’ya Ebulabbas Abdullah Es-Seffah57 taraf�ndan, Süfyan b. olmu� ve 1.500 ev y�k�lm��t�r. Bu senede Hasan Bâsri 87 ya��nda Hakk�n rahmetine kavu�tu. Muaviye b. Yezid b. Mühelleb vali olarak atanm��t�r. Ancak �ehrin teslim olmaya niyeti Türbesi �imdi Zübeyir kasabas�n�n d��nda ve yar�m saat kadar mesafede olup, ziyaretgâh yoktu. O s�rada Horasan’da bulunan 4.000 süvari Emevi askeri Basra’ya gelerek savunmay� olarak halk taraf�ndan ziyaret edilmektedir. güçlendirdi. Yedi gün boyunca süren çetin sava�lar sonunda, Basra teslim oldu ve Abbasi kuvvetlerinin eline geçti. Bu yedi gün içinde Basra’da 11.000 insan ölmü� ve Basra’n�n H. 116 senesinde Basra’da yine bir taun salg�n� ba�lam�� ve 65 gün devam etmi�tir. tamam�na yak�n� ya�malanm��, 7.000 ev ile o dönemde Basra’da var olan çar��lar�n Tarih kitaplar�nda; o sene ba��nda yap�lan nüfus say�m�nda Basra nüfusunun 300.000 yar�s�ndan fazlas� y�k�lm��t�r. Basra yerle bir edildikten sonra “aman” verilmi� ve Ebulabbas civar�nda oldu�u yaz�l�d�r. Salg�n s�ras�nda ise 150.000 insan telef olmu�tur. Es-Seffah taraf�ndan vali olarak atanan Süfyan b. Muaviye b. Yezid b. Mühelleb, Abbasilerin ilk Basra valisi olmu�tur. H. 120 senesinde Irak valisi Yusuf b. Ömer Es-Sakafi zaman�nda Basra’ya Kesir b. Abdullah El-Selemi vali olarak atanm��t�r. Bu tarihten sonra Basra’da hutbeler Abbasi Halifesi ad�na okunmaya ba�lam�� ve yine bu sene içinde Basra’da bulunan Emevi ailesinin ileri gelenlerinden 60 kadar ki�i önce idam edilmi� ve daha sonra da cesetleri sokaklarda köpeklere terk edilmi�tir. Bu olay halk aras�nda büyük bir korku ve infiale neden olmu�tur. 54 Le�ker: Çeri, dü�man askerini k�ran, asker bozan ordu. 55 Hem Yakut El-Hamevi, Mu’cemû‘l-Udebâ adl� eserinde, hem de El-�sfahani, El-A�â’î adl� eserinde bu konuyla ilgili k�sa fakat öz bilgi aktarmaktad�r. Her iki eserde, konuyla ilgili �u bilgiler yer almaktad�r: “…Yezid b. Mühelleb, kendisine yard�m etmesi için Sûl Tekin’e (Türk as�ll� ve y�llarca Hazar denizinin güneydo�usunda 56 Emevi Devleti’nin kesin olarak tarihten yok olu�unun dönüm noktas�, H. 132 y�l�nda meydana gelen Zab Teberistan ve Horasan aras�nda bulunan Cürcan hükümdarl�� yapt�klar�n� bilinmektedir) ça�r�da bulunur. Sûl Nehri Sava��d�r. Bu sava�ta Halife Mervan b. Muhammed Emevi kuvvetlerinin komutanl��n� üstlenmi�tir. o�lu ile birlikte bu ça�r�ya olumlu cevap vererek Emevi halifesine kar�� Yezid’in yan�nda yer al�r. Çarp��ma Abbasi kuvvetlerinin komutan� ise Abdullah b. Ali’ye (Ebulabbas Abdullah Es-Seffah’�n amcas�) teslim s�ras�nda Sûl okunun ucuna ‘Sûl, sizi Allah’�n kitab�na ve o’nun Peygamberinin sünnetine uymaya davet ediyor’ edilmi�ti. Çok çetin bir sava�tan sonra, Halife yenilece�ini anlay�nca hiç arkas�na bakmadan sava� meydan�ndan ibaresini yazarak kar�� tarafa f�rlat�r. Bu mesaj, Halife Yezid b. Abdülmelik’e iletilince çok sinirlenir ve �öyle kaçm��t�r. Ancak Abdullah b. Ali, onu b�rakmaya niyeti olmad�� için halife ve adamlar�n� önce �am’a kadar ba��r�r: ‘...Bak�n hele siz!! Dinsiz anan�n o�luna bak�n! O kim oluyor da bizi Allah’�n kitab�na ve Peygamberin takip etmi� oradan da Filistin’e daha sonra M�s�r’a kadar pe�inden gitmi�tir. M�s�r’�n güneyinde Sa’id bölgesinde sünnetine davet ediyor?!! Belki o daha k�ld�� namaz�n manas�n� bilmiyordur!’. Yezid b.Mühelleb, sava�ta yenik “Bosir” diye bilinen köyde onu yakalayarak öldürmü� ve kafas�n� keserek Es-Seffah’a geri getirmi�tir. Böylece dü�üp ölünce Sûl, beraberindekiler ile birlikte Emevi valilerinden Abbas b.Velid’e s��n�r. Ne var ki ortal�k Emevi Devleti tarih sahnesinden kanl� bir �ekilde ayr�lm��t�r. Bkz. Yasin Baker, History of Bloody Violance in sakinle�ince vali bu aileyi bütünüyle uykudayken k�l�çtan geçirmekte tereddüt etmez”. Bkz. Pamukçu, Ekrem, Iraq, Beyrut 1999, s. 114. Ba�dat’ta �lk Türkler, Kültür Bakanl�� Yay�nlar�, Ankara 1994, s.67. 57 Abbasi Devleti’nin ilk Halifesi ve kurucusudur. Es-Seffah (Kasap) lakab� ile an�lmaktad�r.

38 39 38 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

38 39 39 ORSAM

Vali Süfyan b. Muaviye, Basra’n�n yeniden imar� ve halk�n yerlerine geri dönmeleri H.155 senesinde Basra’da h�rs�zl�k yay�lmaya ba�lam��t�r. O derece ki, gündüz konusunda büyük çaba harcam��t�r. saatlerinde bile evler ya�malanmaya ba�lanm�� ve emniyet büsbütün yok oluvermi�tir. Bunun üzerine Abdulmelik azl olunarak, yerine Heysem b. Muaviye tayin olunmu�tur. H. 157 H. 133 senesinde Süfyan b. Muaviye azledilmi� ve yerine Seffah’�n amcas� Süleyman senesinde Basra’n�n me�hur kad�s� Sevar b. Abdullah vefat etmi�tir. b. Ali vali olarak atanm��t�r. Dicle, Sevad, Bahreyn ve Umman Basra’ya ba�lanm��t�r. H. 160 senesinde Muhammed b. Selman, Basra vilayetine tayin olunarak Kor, Dicle ve H. 135 senesinde tüm ülkelerin hac�lar� Basra’da toplanm�� ve burada organize Bahreyn, Basra’ya ilhak olundu. Bu vali zaman�nda Basra Camii’nde günde 20.000 ki�inin olunmu�tur. O sene Basra �ehrine 200.000 hac�n�n gelmesiyle birlikte, halk ve ticaret namaz k�ld�� görülmü�tür. Ancak caminin büyüklü�ü bu kadar insana yetmedi�inden ve pek erbab�n�n sosyal ve ekonomik hayat�nda büyük bir canl�l�k gözlenmi�tir. çok izdiham ya�and��ndan, caminin geni�letilmesi için Halifeden ruhsat istenmi�;

H.139 senesinde Süleyman b. Ali görevden al�narak yerine Süfyan b. Muaviye ikinci H.166 senesinde Basra’ya Ruh b. Hasim vali tayin olunmu�tur. H. 167’de Bahreyn ile defa vali olarak atand� ve Süleyman’�n karde�leri ve yolda�lar�n� kökünden yok etmek için Basra ars�ndaki bedevi a�iretlerinin isyan� ba�lam�� ve Basra’ya sald�r�larak pek çok insan i�kence edildi. öldürülmü�, çok say�da mal mülk ya�malanm�� ve yollar kapanm��t�r. Bunun üzere Basra’dan asker toplanm�� ve üzerlerine sevk olunmu� ise de, bedevilerin say�s� çok oldu�undan askerler H.140 senesinde Halife Mansur’un adamlar�ndan Hac� Hasip, Basra’da ad� ile me�hur geri dönmek zorunda kalm��lard�r. Daha sonra Ba�dat’tan çok say�da asker gönderilerek isyan olan Ebulhasip nehrini kazarak, tamir etmi� ve ormanl�k için pek çok alan tahsis ederek, a�aç bast�r�lm��t�r. diktirmi�tir. Nehrin ba��na büyük bir saray in�a ettirmi�tir. Bu mevki halen Basra’n�n en bay�nd�r yerlerinden biridir. H.169 y�l�nda Basra’ya vali olarak Muhammed b. Süleyman tayin edilmi�tir.

H.142 senesinde Basra’da Ayniye b. Musa b. Ke’b isyan� ba�lam��t�r. Halife Ebulcafer H. 172 senesinde Süleyman b. Cafer’in valili�inden sonra, Basra’da �sa b. Cafer vali El-Mansur, büyük bir ordu te�kil ederek Basra’ya gelmi� ve ilk olarak Basra’da ah�ap ve olarak görev yapt�. 174 y�l�nda Abdussamad b. Ali, 177 y�l�nda Malik b. Ali El-Huzayi, 181 dubalardan bir köprü in�a ettirerek, Basra’da asayi�i sa�lam�� ve ço�u mahalleleri imar y�l�nda �shak b. Süleyman, 184 y�l�nda Süleyman b. Ebu Cafer, 185 y�l�nda �sa b. Cafer, 187 ettirmi�tir. y�l�nda El-Hasan b. Cemil, 189 y�l�nda tekrar �sa b. Cafer, 190 y�l�nda Cerir b. Yezid ve alt� ay sonra Abdussamad b. Ali ve 193 y�l�nda �shak b. �sa b. Ali, Basra valili�ine atanm��lard�r. H.144 senesinde Hz. Ali’nin torunlar�ndan �brahim b. Abdullah b. Hasan b. Ali, Halife Bu zaman zarf�nda Basra’da önemli bir olay meydana gelmemi�, ilim ve irfan pe�inde Ebulcafer El-Mansur’a sava� ilan ederek, Basra ve civar�ndan yakla��k 100.000 ki�i ko�anlar, emniyet ve huzur içerisinde i� güç ile me�gul olmu�lard�r. toplam��t�r. Kûfe’ye yak�n bir yerde büyük bir sava� meydana gelmi�, sonuçta yenilen �brahim olmu� ve Basra halk�ndan 20.000 ki�i ölmü�tür. H.193 senesinde Reddan El-Haruri ad�nda bir ki�i Basra etraf�nda görünmeye, fesat ve kan dökmeye ba�lad�. Halife Harun Re�it yeteri kadar asker göndererek bu cemiyeti H.145 senesinde Basra valili�ine Selem b. Kuteybe b. El-Bâhili atanm��t�r. Bu sene da��tm��t�r. içerisinde Ba�dat �ehrinin yap�m� ve in�aat� tamamlanm��t�r. H.195 senesinde Halife Emin b. Harun Re�it, Basra’ya vali olarak El-Mansur b. H.146 senesinde Basra ahalisinden �brahim’e tabi olanlar�n evlerini y�kmak, Mehdi’yi tayin etmi�tir. Me’mun ile Emin aras�nda daha sonra meydana gelen sava�lar bahçelerini tahrip etmek, mal ve mülklerini ya�malamak ve kendilerini imha etmek için sonras�nda, Me’mun’un Serdar� Tahir Vas�t, Ahvaz ve Kûfe’yi istila ederken, Basra halk� Halife Mansur’dan gelen emri Vali Selem b. Kuteybe b. El-Bâhili a��rdan ald�� için toplanarak Tahir’i savunmak istemi�lerdir. Ancak El-Mansur kabul etmeyerek Emin’i tahttan görevinden azledilmi�, yerine Muhammed b. Selman tayin edilmi�tir. Vali göreve ba�lar indirmi�, yerine Me’mun’u Halife seçtirerek devletin devaml�l��n� sa�lam��t�r. ba�lamaz Basra’da 3.000 ev y�k�lm�� ve 20.000 fazla hurma a�ac� telef edilmi�tir. Ayr�ca halk�n ileri gelenlerinden 55 ki�i as�larak idam edilmi� ve 500’e yak�n ki�i de zincirlere H.196 senesinde Irak, Fars (�ran) ve Bahreyn vilayeti birle�tirilerek Me’mun vurularak Ba�dat’a götürülmü�tür. taraf�ndan Hasan b. Süheyl’e tevcih olundu�undan, Basra’ya El-Abbas b. Muhammed El- Caferi vekil tayin olunmu�tur. H.147 senesinde Basra valili�i, Muhammed b. Abdullah Es-Seffah’a tevcih olunmu� ve vali üç ay sonra istifa etti�inden yerine Nuhbe b. Salim tayin edilmi�tir. H. 200 senesinde Ebusseraya Et-Talibi ad�nda bir ki�i ortaya ç�karak Ahvaz, Vas�t ve Kûfe’yi istila etti. Daha sonra da çok say�da askerle Basra’ya sald�rd�. Basra vekili halk� H. 150 senesinde Basra valili�ine Akabe b. Salim tayin olunmu�tur. Bu vali toplayarak sava�maya ba�lad� ancak Talibiler galip gelerek Basra’y� i�gal ettiler. zaman�nda Basra’da bilimsel çal��malara a��rl�k verilmi�, özellikle Arap dili ve edebiyat� ile Arap ilimleri hakk�nda çal��malar yap�lm��t�r. H. 204 senesinde Halife Me’mun karde�i Salih’i toplanan bir miktar asker ile bölgeye gönderdi. Salih bir ay süren sava�tan sonra Basra’y� geri alarak düzeni sa�lad� ve Basra’ya H.154 senesinde Bahreyn’de meydana gelen isyan� bast�rmak için Akabe b. Salim vali tayin edildi. görevlendirilmi� ve yerine Abdulmelik b. Z�byan Et-Temiri vali tayin edilmi�tir.

40 41 40 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

40 41 41 ORSAM

H. 206 senesinde Basra vilayetine Yemame ve Bahreyn de ilave olunarak, valili�ine Davut b. Mashûr atand�.

H. 210 senesinde Halife, Basra’da mevcut olan bilim adamlar� ve ö�rencilerinin say�s�n�n tespitini ister. Yap�lan tespitte, Basra’da 700 müderris ve 11.000 ö�rencinin bulundu�u bildirildi. Halife, hocalara ve ö�rencilere ayl�k bir miktar maa� tahsis edilmesini ve son yirmi y�l içinde çe�itli bilim dallar�nda telif edilen kitaplar�n birer nüshas�n�n Ba�dat’a gönderilmesini emretti. Toplanan kitaplar�n üç gemi dolusu oldu�u ve yakla��k 200.000’den fazla eserden olu�tu�u görülmü�tür.

H. 211 senesinde önemli mezhep bilimcilerinden El-Ahve� vefat eder, tüm Basra’n�n bilim adamlar� onun için üzülür ve üç gün yas tutularak, ders okutulmaz. Ayn� y�l içinde büyük âlimlerden Abdullah b. Davut El-Herbi de vefat eder.

H. 215 senesinde Basra’ya Muhammed b. Abbad El-Mehlebi vali olarak atan�r. 216 y�l�na kadar görev yapt�ktan sonra vefat eder, yerine Acif b. Anbese tayin olur. Bu sene içinde Basra’da “Ez-Zat”58 diye bir grup ortaya ç�kar ve Basra civar�nda köyleri ya�ma ve talan ederler. Vali Acif büyük bir himmetle bunlar�n üzerlerine gider, 500 ki�iyi öldürür ve grubu da��t�r.

H. 226 senesinde Basra’da �iddetli bir f�rt�na meydana gelir. Bu f�rt�nada 50–60 ki�i kaybolur ve baz� binalar y�k�l�r. Daha ziyade Ahvar (Batakl�k) bölgesinde �iddetli olan bu f�rt�nada 1000’den fazla ev y�k�l�r ve 500’e yak�n insan telef olur. Ayn� f�rt�nada �eyh Ebulhezil Muhammed b. El-Âllaf da vefat eder.

Bu dönemde baz� tarihçiler Basra’y� anlat�rken çok abart�l� bilgiler vermi�lerdir. Örne�in: Bu tarihte Basra’da büyük ve küçük olmak üzere 117.000 camiin bulundu�u, 7.000 hamam, yerel halk�n d��nda sadece camilerde ya�ayan fakirlerin say�s�n�n 160.000 civar�nda oldu�u, ayr�ca Basra’n�n hurma bahçelerinin uzunlu�unun 54 fersah,59 eninin ise 3,5–4 fersah oldu�u, Basra bölgesindeki nehir say�s�n�n 120.000’den fazla oldu�u ve bu nehirlerde çal��an gemilerin say�s� 500.000 fazla olup, her ay içinde Çin, Hindistan vs. memleketlerden gelen gemi say�s� 150.000’i geçmektedir, deniliyor. Bu bilgilerin abart�l� oldu�u aç�kt�r. Çünkü Basra anlat�lan büyüklü�ün %25’ine sahip olmas� halinde, bugünkü Basra’n�n yüz misli daha büyük olmas� gerekirdi.

58 Zat: Hindistan’dan getirilen Arapla�m�� çingeneler. Daha sonra Avrupa’ya gönderilmi� ve bugün Bulgaristan, Macaristan, Romanya ve �spanya’da ya�ayan çingenelerin atalar� zatlard�r. Bkz. Yasin, Baker, History of Bloody Violance in Iraq, s.139-140. 59 Fersah: Yakla��k be� bin metrelik bir mesafe, yani dört saatlik bir yol.

42 42 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

H. 206 senesinde Basra vilayetine Yemame ve Bahreyn de ilave olunarak, valili�ine Zenci Ayaklanmas�60: Davut b. Mashûr atand�. H. 232 senesinde Basra valili�ine Âmir b. Âmmar, 239 senesinde de Muhammed b. H. 210 senesinde Halife, Basra’da mevcut olan bilim adamlar� ve ö�rencilerinin Reca atand�. Bu vali zaman�nda, Basra halk� iki gruba bölünür: “Hilaliye” ve “Sa’diye”. Bu say�s�n�n tespitini ister. Yap�lan tespitte, Basra’da 700 müderris ve 11.000 ö�rencinin iki grup aras�ndaki çat��malar çok kanl� sava�lara dönü�mü�tür. O derece ki, Vali Muhammed bulundu�u bildirildi. Halife, hocalara ve ö�rencilere ayl�k bir miktar maa� tahsis edilmesini ve b. Reca kovulmu�, hapiste olanlar serbest b�rak�lm��, Beytülmal ya�malanm�� ve Basra tam son yirmi y�l içinde çe�itli bilim dallar�nda telif edilen kitaplar�n birer nüshas�n�n Ba�dat’a anlam�yla bir ke�meke� ve karga�a içerisine dü�ürülmü�tür. Bu karga�a, H.253 y�l�na kadar gönderilmesini emretti. Toplanan kitaplar�n üç gemi dolusu oldu�u ve yakla��k 200.000’den devam etmi� ve atanan valiler bazen bir ay, bazen de iki üç ay kadar kald�ktan sonra ya istifa fazla eserden olu�tu�u görülmü�tür. etmi�ler, ya öldürülmü�ler ya da kovulmu�lard�r.

H. 211 senesinde önemli mezhep bilimcilerinden El-Ahve� vefat eder, tüm Basra’n�n H. 254 senesinde Ali b. Ahmet b. Muhammed ad�nda birisi ortaya ç�kar ve zencileri bilim adamlar� onun için üzülür ve üç gün yas tutularak, ders okutulmaz. Ayn� y�l içinde etraf�na toplay�p, her birisine be�er alt�n vererek kölelikten kurtarmak üzere kendisine tabi büyük âlimlerden Abdullah b. Davut El-Herbi de vefat eder. k�lar ve sahiplerine isyan etmelerini te�vik eder. Ali b. Ahmet, etraf�nda yakla��k 3.000 kadar zenci toplayarak Basra’ya sald�r�r. Sald�r�da yakla��k 2.000 ki�i öldü, pek çok mal mülk telef H. 215 senesinde Basra’ya Muhammed b. Abbad El-Mehlebi vali olarak atan�r. 216 oldu ve köyler yak�larak yok edildi. Basra’ya korku ve panik hâkim oldu. y�l�na kadar görev yapt�ktan sonra vefat eder, yerine Acif b. Anbese tayin olur. Bu sene içinde 58 Basra’da “Ez-Zat” diye bir grup ortaya ç�kar ve Basra civar�nda köyleri ya�ma ve talan Basral�lar toplam�� olduklar� askerlerle birkaç defa kar�� koymaya çal��t�larsa da, ederler. Vali Acif büyük bir himmetle bunlar�n üzerlerine gider, 500 ki�iyi öldürür ve grubu hiçbir sonuç alamad�lar. Ma�lup olduklar�ndan ve art�k Zencilerle sava�ma imkân� da��t�r. kalmad��ndan durumu Halife’ye arz ettiler.

H. 226 senesinde Basra’da �iddetli bir f�rt�na meydana gelir. Bu f�rt�nada 50–60 ki�i H. 255 senesinde Basra’ya El-Ehvas El-Bahaîli vali olarak atan�r ve Ce’lan Et-Türkî kaybolur ve baz� binalar y�k�l�r. Daha ziyade Ahvar (Batakl�k) bölgesinde �iddetli olan bu komutas�nda büyük bir ordu Zenciler ile muharebeye ba�lamak üzere Basra’ya gelir. f�rt�nada 1000’den fazla ev y�k�l�r ve 500’e yak�n insan telef olur. Ayn� f�rt�nada �eyh Ebulhezil Muhammed b. El-Âllaf da vefat eder. Ce’lan Et-Türkî, birkaç te�ebbüsten sonra Basra’n�n muhafazas� daha önemli oldu�undan, Basra etraf�nda bir hendek kazarak Basra’y� zencilerin sald�r�s�ndan korumaya Bu dönemde baz� tarihçiler Basra’y� anlat�rken çok abart�l� bilgiler vermi�lerdir. çal��r. Örne�in: Bu tarihte Basra’da büyük ve küçük olmak üzere 117.000 camiin bulundu�u, 7.000 hamam, yerel halk�n d��nda sadece camilerde ya�ayan fakirlerin say�s�n�n 160.000 civar�nda 59 H. 256 senesinde “Hilaliye” ve “Sa’diye” gruplar� büyük bir askeri güç te�kil ederek oldu�u, ayr�ca Basra’n�n hurma bahçelerinin uzunlu�unun 54 fersah, eninin ise 3,5–4 fersah Basra’ya sald�rmaya ba�larlar. Tam 11 gün süren çat��malarda yakla��k 5.000–6.000 insan oldu�u, Basra bölgesindeki nehir say�s�n�n 120.000’den fazla oldu�u ve bu nehirlerde çal��an telef olduktan sonra, Basral�lar sava�� kaybeder. Zenciler Basra köylerini ya�malar ve gemilerin say�s� 500.000 fazla olup, her ay içinde Çin, Hindistan vs. memleketlerden gelen birço�unu da yakarlar. Abülhasib halk� yerinden ederek, bölgeyi kendileri için üs olarak gemi say�s� 150.000’i geçmektedir, deniliyor. Bu bilgilerin abart�l� oldu�u aç�kt�r. Çünkü kullan�r. Daha sonra Ebele’ye sald�r�ya geçerler, dört gün süren sava� sonucunda kasabadaki Basra anlat�lan büyüklü�ün %25’ine sahip olmas� halinde, bugünkü Basra’n�n yüz misli daha birçok evi yakarak, ahaliye kar�� katliama giri�irler, halk� yok ederler ve mallar�n� büyük olmas� gerekirdi. ya�malarlar.

H.257 senesinde, Zencilerle sava�mak üzere Said b. Salih El-Hacib görevlendirilir. Büyük bir ordu ile Basra’ya gelen El-Hacib, bölgeye ula��r ula�maz muharebeye tutu�arak, Zencilerin öncü birliklerini peri�an eder. Daha sonra Zencilerin birkaç f�rkas� üzerine hücum ederek onlar� da yok eder. Ancak, Zencilerin cahiliyet duygular� kabar�r ve toparlanarak El-

Hacib’in ordusuna �iddetli bir sald�r� düzenlerler. Bu sald�r� sonucu ordu da��l�r, ordugâh yak�l�r, askerlerin ço�unlu�u ölür ve El-Hacib kaçmak zorunda kal�r.

Ayn� y�l�n son aylar�nda Mansur b. Cafer El-Hayyat bölgeye gönderilir. Çok say�da gemi ve asker ile bölgeye gelen Mansur El-Hayyat, Basra’ya üç saatlik mesafede Zencilerin

60 Zenci Ayaklanmas�: Bu ayaklanma (H.255–270) y�llar� aras�nda Basra’n�n Ahvaz ve Batakl�k bölgesinde 14

58 y�l boyunca devam etmi�tir. Dr. Philip Hatti, Arap Tarihi adl� eserinin 543.sayfas�nda “…Halifenin ordusu ile Zat: Hindistan’dan getirilen Arapla�m�� çingeneler. Daha sonra Avrupa’ya gönderilmi� ve bugün Bulgaristan, Zenciler aras�nda meydana gelen sava�larda, zenciler genelde esir dü�en askerlerin kafas�n� keserek Macaristan, Romanya ve �spanya’da ya�ayan çingenelerin atalar� zatlard�r. Bkz. Yasin, Baker, History of öldürdüklerinden, ölü say�s� baz� kaynaklarda 500.000’den fazla oldu�u”nu söylemektedir. “ …Bat� Asya Bloody Violance in Iraq, s.139-140. 59 tarihinde bu kadar korkunç ve kanl� bir devrim ayaklanmas� görülmemi�tir…” Bkz. Yasin, Baker, History of Fersah: Yakla��k be� bin metrelik bir mesafe, yani dört saatlik bir yol. Bloody Violance in Iraq, s.154.

42 43 43 ORSAM

sald�r�s�na maruz kal�r ve çetin bir sava� sonunda Mansur El-Hayyat’�n gemilerinin tamam� H. 260 senesinden Musa b. Bo�a azledilerek yerine, Mesrur El-Belhi görevlendirilir. yak�larak ya�malan�r ve askerlerin ço�u telef olur. Bir iki muhareben sonra Ba�dat’ta kar��kl�k ba�lamas�ndan dolay� bir netice alamadan geri döner. Bu olaydan bir ay sonra Zenciler art�k Ahvaz, Ebele ve di�er bölgeleri kontrolleri alt�na alarak, istedikleri gibi at oynatmaya ba�larlar. Bu bölgelerin d��nda sadece Basra H. 261 senesinde tekrar Ebu Ahmed El-Muvaffak Zencilerle sava�mak üzere merkez kal�r ve bir araya gelerek Basra’ya sald�rmaya karar verirler. Basra halk� durumu görevlendirilir. Yan�nda o�lu Ebulabbas, 2.000 gemi ve 50.000 kadar askerle beraber ö�renince 20.000 sava�ç� ile kar�� koymaya kalk��r. Sekiz gün süren çetin sava�lar sonunda Basra’ya gelir. Basral�lar ma�lup olur ve Basra’dan çöllere kaçmaya ba�larlar. Zenciler Basra’ya girerek üç gün boyunca �ehri ya�malay�p evleri yakt�ktan sonra, Zencilerin ba�� sava��n bitti�ini ilan Zenciler bu süre içerisinde Ebulhasib nehrinin sa��nda ve solunda büyük bir hisar in�a ederek, halka tavsiyelerde bulunmak için her kesin camilerde toplanmas� ister. Yüzbinlerce ederek, güçlü ve kuvvetli surlarla takviye etmi�ler, etraf�na derin hendekler kazm��lard�r. Bu insan camilerde topland�ktan sonra, hepsinin öldürülmesini emreder. Camiler birer kan hisar�n ad�n� da “El-Muhtara” koymu�lar. Hisar�n içerisinde 300.000 sava�ç� bulunuyordu. deryas�na döner ve sonunda camileri de yakarak yerle bir eder. Bu olayda 15.000 ev ve 200 Ayr�ca bu hisarda daha önce köylerden esir olarak toplad�klar� 200.000’den fazla kad�n ve k�z cami y�k�lm��, 120.000 insan ölmü�tür. bulunuyordu.

Bu ac� olay Halife El-Mu’temed’i çok üzmü�, derhal Ahmet El-Mevlüd’ün komutas� Ebu Ahmed ve o�lu Ebulabbas, Basra �ehrinin do�usunda ve �attü’l-Arap sahiline alt�nda bir ordu haz�rlayarak Basra’ya sevk etmi�tir. Ordu Ebele’ye var�r varmaz Zenciler hiç yak�n bir yerde “El-Muvaffakiye” ad�n� verdikleri büyük bir �ehir in�a ettirirler. Buray� bir göz açt�rmadan sald�r�ya geçerler ve Ahmet El-Mevlüd’ün ordusunu da��t�rlar. Asker sene içinde di�er bölgelerden tacirleri de getirerek, kalabal�k ve büyük çar��lar� olan bir �ehir kaçmaya ba�lar. Sonuçta, Zenciler Ebele halk�na tekrar katliam yaparak �ehri hâline getirdiler ve karargâh olarak kulland�lar. Ebu Ahmed’in ordusu, Zencilerle yap�lan ya�malam��lard�r. muharebelerde -gerek nehirde ve gerek karada- onlara büyük zararlar verdirir ve pek çok esiri kurtar�p ailelerine iade ederler. Tabi halk da zaferin kokusunu almaya ba�lad��ndan, Bu olay ile ilgili haber Halife El-Mu’temed’e ula��r ula�maz, devasa bir ordu haz�rlar moralleri güçlendi. Ebu Ahmed, bu ara Zencilere kat�lm�� olan baz� kabile ve a�iretleri yan�na ve ba��na karde�i Ebu Ahmed El-Muvaffak’�n geçmesini emreder. Ayr�ca Ba�dat, Kor, Dicle, çekmek için çareler arad� ve pek ço�unu yan�na çekmeyi ba�ard�. Zenciler gitgide Vas�t ve di�er yerlere de asker toplanmas� ve Basra’ya gönderilmesi için emir gönderir. zay�flamaya ve Ebu Ahmed’in ordusu güçlenmeye ba�lad�.

Ebu Ahmed El-Muvaffak, toplanan askerler ile birlikte Basra’ya yakla�t��nda, Ma’kal Zenciler, hisar� yaparken Ebulhasib nehri üzerinde ah�aptan sekiz ve kârgîrden de dört nehri yak�nlar�nda Zencileri idare eden ve birinci komutanlar� olan Yahya b. Muhammed El- köprü yapm��lard�. Her köprünün yan�na büyük kuleler in�a etmi�ler ve hepsini Zencilerle Bahrani ile kar��la��r. Aralar�nda bir iki saat süren sava�tan sonra Zenciler ma�lup olur ve doldurmu�lard�r. Yahya b. Muhammed El-Bahrani esir olarak ele geçer. Kelepçelenerek önce Ba�dat’a, sonra da Samarra’ya gönderilir. Halife Samarra’da öldürülmesini emreder. Söylendi�ine göre H. 270 senesi gelince Ebulabbas komutas�nda nehirden 3.000 kadar gemi ve karadan Zenciler, bu sava�larda ellerine esir olarak geçen insanlar�n etlerini yemi�lerdir. Ebu Ahmed komutas�nda devasa bir ordu ile Zencileri s�k��t�rarak sald�r�ya geçtiler. Muharebe sonunda Zenciler ma�lup olarak kaçmaya ba�lad�lar ve itaat etmeyenler idam edildi Sava� s�ras�nda Basra ve Vas�t civarlar�nda taun salg�n� ba� göstermi�, askerlerin ço�u Basra halk� bunlar�n kötülüklerinden ve pisliklerinden kurtuldu. da��lm�� ve Ebu Ahmed de Samarra’ya geri dönmü�tür. Zencilerin, halktan ya�malad�klar� mal ve di�er e�yalar ile esir al�nan kad�nlar�n H. 259 senesinde Zencileri bertaraf etmek için Halife El-Mü’temed taraf�ndan Musa b. tamam� topland� ve “her kimin mal� ve kad�n� ya�malanm�� ise müracaat eylesin” diye halka Bo�a61 görevlendirilir. Bo�a, Basra’ya var�r varmaz cenk ate�leri yanmaya ba�lar. Bir kaç duyurulmas� için her tarafa haberciler gönderildi. Gelen insanlar ya�malanm�� mal�n�, muharebeden sonra galip gelir ve Zencilere 6.000 zayiat verdirir. Basra halk� da içeriden evlad�n� ve e�ini geri alarak, bu adil düzeni adeta bir bayram havas� içinde kutlad�. Ebu destek vererek, Zencilerin Basra’dan kovulmas�n� sa�larlar. Ebulhasib bölgesindeki insanlar�n Ahmed El-Muvaffak, maiyetindeki askerlere ikramiyeler ve hediyeler da��tt�. Zencilerin da, zencilere g�da ve yiyecek göndermekten imtina etmeleri üzerine Zenciler, üç taraftan etkili ayaklanmas� 14 y�l sürdü. Bu süre boyunca 150.000 insan katledildi, 200.000 kad�n, 10.000 bir ku�atma alt�nda kal�rlar. çocuk 120.000 erkek esir al�nd� ve 20.000.000 Alt�n de�erinde maddi hasar meydana geldi.

Tarihî rivayetlere göre Ebu Ahmed El-Muvaffak’�n in�a etti�i ve “El-Muvaffakiye” ad�n�n verildi�i �ehir, halen Basra halk�n�n oturdu�u �ehirdir. Eski Basra �ehri ise tamamen 61 Musa b. Bo�a: Di�er ad�yla Musa b. Bo�a El-Kebîr, Abbasi Devleti’nin ordusunda çok say�daki Türk tahrip oldu�undan halk buraya göç etmi�tir. Zamanla da “El-Muvaffakiye” ad� ortadan komutanlardan birisidir. Ünlü Arap Tarihçisi El-Cahiz, Mecmû‘atü’r-Resâ’il adl� eserinde “Abbasi Devleti kaybolarak yerine Basra ad� kullan�l�r olmu�tur. hizmetinde bulunan bütün do�u illerinin insanlar�, Horasanl�d�r...”; “…ve Horasanl�lar ile Türkler karde�tirler. Bunlar aras�ndaki ahlak ve dil yak�nl��, Kahtaniler ile Adnaniler aras�ndaki yak�nl�ktan daha kuvvetlidir”, H. 271 y�l�nda Basra’ya vali olarak El-Abbas b. Terkes atand�. Bu vali Basra’n�n “…Abbasi Halifelerinden Vas�k döneminde, �nak, Vas�f ve Bo�a El-Kebîr gibi Türkler, Hicaz, �am ve di�er bölgelerde ba� gösteren isyanlar�n bast�r�lmas�nda önemli rol oynarlar. Özelikle Hicaz’da Benu Sellum ve Benu imar�nda ve yeniden yap�lanmas�nda ola�anüstü çaba harcad�. Feruze kabilelerinin isyan�n�n bast�r�lmas�, Mekke ve Medine yollar�n�n e�k�ya ve yol kesicilerden temizlenmesinde Bo�a El-Kebîr büyük yararl�klar gösterir...”. Bkz. Pamukçu, Ba�dat’ta �lk Türkler, s.49–50.

44 45 44 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA sald�r�s�na maruz kal�r ve çetin bir sava� sonunda Mansur El-Hayyat’�n gemilerinin tamam� H. 260 senesinden Musa b. Bo�a azledilerek yerine, Mesrur El-Belhi görevlendirilir. yak�larak ya�malan�r ve askerlerin ço�u telef olur. Bir iki muhareben sonra Ba�dat’ta kar��kl�k ba�lamas�ndan dolay� bir netice alamadan geri döner. Bu olaydan bir ay sonra Zenciler art�k Ahvaz, Ebele ve di�er bölgeleri kontrolleri alt�na alarak, istedikleri gibi at oynatmaya ba�larlar. Bu bölgelerin d��nda sadece Basra H. 261 senesinde tekrar Ebu Ahmed El-Muvaffak Zencilerle sava�mak üzere merkez kal�r ve bir araya gelerek Basra’ya sald�rmaya karar verirler. Basra halk� durumu görevlendirilir. Yan�nda o�lu Ebulabbas, 2.000 gemi ve 50.000 kadar askerle beraber ö�renince 20.000 sava�ç� ile kar�� koymaya kalk��r. Sekiz gün süren çetin sava�lar sonunda Basra’ya gelir. Basral�lar ma�lup olur ve Basra’dan çöllere kaçmaya ba�larlar. Zenciler Basra’ya girerek üç gün boyunca �ehri ya�malay�p evleri yakt�ktan sonra, Zencilerin ba�� sava��n bitti�ini ilan Zenciler bu süre içerisinde Ebulhasib nehrinin sa��nda ve solunda büyük bir hisar in�a ederek, halka tavsiyelerde bulunmak için her kesin camilerde toplanmas� ister. Yüzbinlerce ederek, güçlü ve kuvvetli surlarla takviye etmi�ler, etraf�na derin hendekler kazm��lard�r. Bu insan camilerde topland�ktan sonra, hepsinin öldürülmesini emreder. Camiler birer kan hisar�n ad�n� da “El-Muhtara” koymu�lar. Hisar�n içerisinde 300.000 sava�ç� bulunuyordu. deryas�na döner ve sonunda camileri de yakarak yerle bir eder. Bu olayda 15.000 ev ve 200 Ayr�ca bu hisarda daha önce köylerden esir olarak toplad�klar� 200.000’den fazla kad�n ve k�z cami y�k�lm��, 120.000 insan ölmü�tür. bulunuyordu.

44 45 45 ORSAM

H. 278 senesinde Kûfe’de El-Karmati diye biri, garip oldu�u kadar acayip bir inanç ile ölmü�, 1.000 k�z ile 500–600 ufak çocuk esir al�nm��, haddi hesab� bilinmeyen çok say�da mal ortaya ç�kar. Güya kendisine Kuran inmi� ve bu Kuran’daki emirler diyormu� ki: Nasrane ya�malanm�� ve Hecer’e gönderilmi�tir. köyünden El-Karmati (El-Farac b. Osman) hem Mesih �sa ve hem de Mehdi olup, bizzat Ahmed b. Muhammed El-Hanife ve Cebrail de kendisidir. Ayr�ca Salih’in Devesi, Zekeriya H. 311 senesinde Basra’ya Muhammed b. Abdullah El-Faruki vali olarak atan�r. H.312 o�lu Yahya ve Ruhu’l-Kudüs de kendisidir. Namaz dört rekât olup, bunlardan ikisi güne� senesinde Karmatilerin korkusundan Basra’dan hiç kimse hacca gidememi� ve bu olay halk do�madan önce, di�er ikisi de güne� do�duktan sonra k�l�n�r. Y�lda iki gün namaz k�l�n�r; aras�nda büyük bir infial yaratm��t�r. birisi Nevruz günü, di�eri de Mehrecan günü. �çki haram de�il ve cenabet iken boy abdesti yerine normal abdest almak yeterlidir. Bu �ahsa kar�� gelen herkesin ölümü helâl, kar�� H. 313 senesinde Basra ve Irak’�n her taraf�nda, Karmatiler’e g�da ve yiyecek gelmeyip itaat edenlerin ise cizye vermeleri laz�m gelirmi�. Bunun gibi birtak�m saçma sapan verilmesi Halifenin emri ile yasaklanm�� ve valilere gönderilen emirde, yasa�a uymayan görü�ler, tarih kitaplar�nda yaz�l�d�r. Bunlara ilave olarak namazda da sözde kendisine �ehirlerin hemen ku�at�laca�� ve sava�a maruz kalaca�� bildirilmi�tir. indirilmi� ayetlerin okunaca��n� emreder. H. 316 senesinde Basra’ya �bn-i Raik vali olarak atan�r ve Karmatilerle çok iyi H. 286 senesinde Basra’da gayet �iddetli bir f�rt�na meydana gelmi�tir. Önce sar�, mücadele eder. sonra ye�il, daha sonra karayel �iddetiyle esmeye ba�lam��t�r. Yüz elli dirhem a��rl��nda dolu ya�m��, arkas�ndan ya�an �iddetli ya�mur da halk� büyük bir endi�eye sevk etmi�tir. H. 323 senesinde Karmatiler, Irak’tan hacca gidenlerin öldürülece�ini ve Basra’dan kendilerine zahire verilmedikçe hac�lara müsaade etmeyeceklerini ilan ederler. Yine bu sene içinde Basra’ya ba�l� Bahreyn’de, Karmatilere mensup Ebû’s-Sait El- Cenabi ad�nda bir �ah�s, toplumun en bozguncu tiplerini etraf�na toplayarak Bahreyn ile Katif H. 325 senesinde Basra valili�ine Muhammed b. Yezdadi getirildi. Bu zat halka her bölgesinde insanlar� katletmi�, evlerini ve mallar�n� ya�malam��t�r. Daha sonra bunlar�n türlü zulmü ve kötülü�ü yapt�� için, halk bunun elinden kurtulmak istemi�tir. Bu nedenle de Basra’ya yönelmeye ba�layacaklar� haberi yay�ld�. Basra Valisi Ahmed b. Muhammed b. Ahvaz Hâkimi Beridi’ye iltica etmi�lerdir. Bunun üzerine H. 326 senesinde Beridi, bir miktar Yahya bu haberi al�nca, derhal Halifeyi bilgilendirir ve Halife cevabî yaz�s�nda Basra asker ve Basra halk�n�n yard�m� ile Basra’ya girer ve Muhammed b. Yezdadi’yi valilikten hisar�n�n yap�lmas�n� önerir ve bunun için de 14.000 Dinar sarf edilir. Basra hisar� uzakla�t�r�r. Halka getirdirdi�i vergi ve rüsumlar� kald�r�r. Ancak bir süre sonra, Basra’y� tam tamamland�ktan sonra, H. 287 y�l�nda El-Cenabi Basra’ya sald�r� düzenler. Ancak, Basra olarak kontrol alt�na al�r almaz, bir önceki validen daha beter zülüm ve bask� uygular. Hâl halk� askerlerle birlikte kar�� koyarak sald�r�y� püskürtürler. El-Cenabi 300 askeri ölünce, geri böyle olunca halk eski valiyi arayacak duruma gelir. Tek çareleri kal�r, o da �ehri terk etmek dönmek zorunda kal�r. Bir y�l sonra tekrar Basra’ya sald�r� düzenlerler ve 18 günlük ve memleketin di�er bölgelerine göç etmek. Ayn� sene halk durumlar�n� Halife El-Razi’ye ku�atmadan sonra, hiçbir �ey elde edemeyerek geri dönerler. �ikâyet ederek yard�m ister. Halife vilayete vali olarak Muhkem’i ve yan�nda 10.000 ki�ilik küçük bir ordu gönderir. Muhkem, Beridi ile yap�lan çe�itli muharebelerden sonra Basra’n�n H. 294 senesinde Karmatiler, Hicaz yolunda bulunan su kuyular� ile su kaynaklar�n� hâkimiyetini ele geçirdi. tahrip ederek, Irak ve Basra’dan gelen hac�lar�n tüm mallar�n� ya�ma ettikten sonra 8.000’ini katlederek, geri kalan hac�lar� da çölde susuzlu�a terk ederek ölümlerine neden olurlar. H. 327 senesinde Basra ve Irak’�n her taraf�nda kurakl�k ba� göstermi�, pahal�l�k artm�� ve pek çok fukara açl�ktan sokaklarda vefat etmi�tir. H. 299 senesinde Basra valili�ine Muhammed b. �shak b. Kündecik atan�r. Basra’ya geli�inden üç ay sonra, halk ile birlikte Cuma namaz�nda iken Karmatilerin sald�r�s�na maruz H. 328 senesinde Basra valili�ine tekrar Beridi atan�r ve yine ayn� vergileri halka kal�rlar. �ki ki�inin ölümünden sonra vali, derhal askerleri haz�rlar ve Karmatilerin üzerine dayatmaya çal��r. sald�rarak, onlar� Basra’dan d��ar�ya atmay� ba�ar�r. H. 332 senesinde Umman hâkimi Yusuf b. Vecih, çok say�da gemi ve asker ile birlikte H. 301 senesinde Karmatilerin ba�� olan Ebussait El-Cenabi öldürülür. Karmatiler o Basra’ya sefere ç�kar ve ilk olarak Ebele’yi zapt ederek, Basra’ya yönelir. Basra Valisi Beridi sene Hecer, Ahsa, Katif ve Bahreyn’i tamamen ellerine geçirmi�lerdir. çok say�da asker toplayarak kar�� koymak ister. Ancak, gelen kuvvetlere kar�� koymak riskli olaca��ndan geri çekilir ve geceleyin ani bir bask�nla tüm gemileri yakar, askerleri öldürmeye H. 305 senesinde Basra’da büyük bir karga�a meydana gelir. Basra Askeri Komutan� ba�lar ve tüm ganimetlere el koyar. Yusuf b. Vecih de kaçar. El-Hasan b. Halil b. Remal, bir miktar asker ile Basra Camii’ne sald�rarak orada bulunan ahalinin pek ço�unu katleder. Vali dahil halk, bunlara kar�� koymaya ba�lar ve pek çok asker Yine bu sene içinde Mu’izzü’d-devle b. Büveyh Basra’ya sefer düzenler. Basra Valisi de ölür. Nihayet olay Ba�dat’a ula��r ve Halife El-Muktedir taraf�ndan, ad� geçen komutan Beridi, askerlerini toplayarak kar�� koymak ister, ancak gelen kuvvetlere kar�� koymak azledilerek, yerine Ebu Delef Ha�im b. Muhammed El-Huza’ tayin olunur. imkâns�z olaca��ndan geri Basra’ya çekilir. Bir iki ay kadar süren ku�atmadan sonra, Mu’izzü’d-devle geri döner ve Beridi yine vali olarak kal�r. H. 334 y�l�nda Beridi vefat eder, H. 310 senesinde Basra’ya vali olarak Sebek El-Muflehi atan�r. Bu vali zaman�nda yerine o�lu Ebulkas�m vali olur. Karmatilerden, Ebu Tahir Süleyman b. Said 1.700 adam�yla geceleyin Basra’ya sald�r�r ve ipten yap�lm�� merdivenlerle Basra surlar�n� geçer. Halkla 11 gün sava�t�ktan sonra, ahali ve H. 335 senesinde Mu’izzü’d-devle ile Ebulkas�m aras�nda anla�mazl�k ç�k�nca iki askeri kaçmaya mecbur ederek, memleketi ya�malamaya ba�lar. Bu olay s�ras�nda 1.500 ki�i taraftan asker sevk olunarak, Vas�t’ta muharebe ba�lam�� ve dört be� gün süren sava� sonunda Basral�lar yenik dü�mü� ve Basra ileri gelenlerinden 70 ki�i öldürülmü�tür.

46 47 46 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

46 47 47 ORSAM

Zaten Beridi de Basra valili�ini yenik dü�erek alm�� oldu�undan, o�lu da yine o Zaten Beridi de Basra valili�ini yenik dü�erek alm�� oldu�undan, o�lu da yine o yenilgi neticesinde ba��ms�zl��n� ilan ederek, Halifenin emirlerini dinlememeye ve toplanan yenilgi neticesinde ba��ms�zl��n� ilan ederek, Halifenin emirlerini dinlememeye ve toplanan vergileri dâhi vermemeye ba�lad�. H. 336 senesinde Irak Sultan� Mu’izzü’d-devle ile Halife vergileri dâhi vermemeye ba�lad�. H. 336 senesinde Irak Sultan� Mu’izzü’d-devle ile Halife El-Muti’lillah askerlerini toplayarak Basra’ya sefere kalkarlar. El-Muti’lillah askerlerini toplayarak Basra’ya sefere kalkarlar.

Halife, askerleri ile birlikte “Derhemiye” adl� bölgeye ula�t��nda, kar�� taraf�n Halife, askerleri ile birlikte “Derhemiye” adl� bölgeye ula�t��nda, kar�� taraf�n askerleri Halife’yi görünce komutanlar� ile birlikte Halife hazretlerine itaatlerini arz ettiler ve askerleri Halife’yi görünce komutanlar� ile birlikte Halife hazretlerine itaatlerini arz ettiler ve sava� ç�kmadan Basra geri al�nd�. Ebulkas�m ise, kaçarak Hecer’e gider ve Karmatilere sava� ç�kmadan Basra geri al�nd�. Ebulkas�m ise, kaçarak Hecer’e gider ve Karmatilere s��n�r. Halife El-Muti’lilah ile Irak Sultan� Mu’izzü’d-devle Basra’ya girer ve Basra’n�n s��n�r. Halife El-Muti’lilah ile Irak Sultan� Mu’izzü’d-devle Basra’ya girer ve Basra’n�n idaresini ele alarak düzenler. idaresini ele alarak düzenler.

H. 337 senesinde Basra’ya vali olarak El-Hasan b. Muhammed El-Mehlebi atan�r ve H. 337 senesinde Basra’ya vali olarak El-Hasan b. Muhammed El-Mehlebi atan�r ve Basra için önemli düzenleme ve �slahatlar gerçekle�tirir. Basra için önemli düzenleme ve �slahatlar gerçekle�tirir.

H. 341 senesinde Umman Hâkimi Yusuf b. Vecih tekrar asker toplayarak karadan ve H. 341 senesinde Umman Hâkimi Yusuf b. Vecih tekrar asker toplayarak karadan ve nehirden Basra’ya sefer düzenler. Ancak, Vali El-Mehlebi haber al�r almaz askerlerini toplar nehirden Basra’ya sefer düzenler. Ancak, Vali El-Mehlebi haber al�r almaz askerlerini toplar ve Mu’izzü’d-devle’den yard�m ister. Toplad�� çok say�da asker ile Basra’n�n savunmas�n� ve Mu’izzü’d-devle’den yard�m ister. Toplad�� çok say�da asker ile Basra’n�n savunmas�n� güçlendirir. Bir ay süren ku�atmadan sonra ani bir bask�nla Yusuf b. Vecih’in üzerine sald�r�r güçlendirir. Bir ay süren ku�atmadan sonra ani bir bask�nla Yusuf b. Vecih’in üzerine sald�r�r ve Vecih yenik duruma dü�er. Getirmi� oldu�u 200 adet gemi ile birlikte silah ve mühimmat� ve Vecih yenik duruma dü�er. Getirmi� oldu�u 200 adet gemi ile birlikte silah ve mühimmat� El-Mehlebi’nin eline geçer ve askerlerinin büyük ço�unlu�u bo�ularak ölür. Yusuf b. Vecih, El-Mehlebi’nin eline geçer ve askerlerinin büyük ço�unlu�u bo�ularak ölür. Yusuf b. Vecih, can�n� zor kurtararak kaçmay� ba�ar�r. can�n� zor kurtararak kaçmay� ba�ar�r.

H. 347 senesinde Basra’ya vali olarak Mu’izzü’d-devle’nin o�lu Habe�i tayin olur. H. 347 senesinde Basra’ya vali olarak Mu’izzü’d-devle’nin o�lu Habe�i tayin olur. Babas�n�n vefat� ile ba��ms�zl��n� ilan eder ve amcas� Bahtiyar’a isyan eder. Babas�n�n vefat� ile ba��ms�zl��n� ilan eder ve amcas� Bahtiyar’a isyan eder.

H. 356 senesinde Basra’ya Ebulfaz�l El-Abbas b. El-Hüseyin komutas�nda sevk edilen H. 356 senesinde Basra’ya Ebulfaz�l El-Abbas b. El-Hüseyin komutas�nda sevk edilen asker, Habe�i ile kar�� kar��ya gelir. Yap�lan sava�ta Habe�i yenik dü�er ve esir al�narak asker, Habe�i ile kar�� kar��ya gelir. Yap�lan sava�ta Habe�i yenik dü�er ve esir al�narak Ba�dat’a gönderilir. Habe�i’nin el konulan mallar� aras�nda henüz ciltlenmemi� kitap ve Ba�dat’a gönderilir. Habe�i’nin el konulan mallar� aras�nda henüz ciltlenmemi� kitap ve risaleler d��nda, çe�itli konularda 15.000 adet enfes elyazmas� eserler bulunmu�tur. risaleler d��nda, çe�itli konularda 15.000 adet enfes elyazmas� eserler bulunmu�tur.

H. 357 senesinde Basra valili�ine Ebulfaz�l El-Abbas b. El-Hüseyin getirildi. H. 357 senesinde Basra valili�ine Ebulfaz�l El-Abbas b. El-Hüseyin getirildi.

H. 358 senesinde Azdüddevle b. Büveyh çok say�da askerle Basra’ya sefer düzenledi H. 358 senesinde Azdüddevle b. Büveyh çok say�da askerle Basra’ya sefer düzenledi ve Vas�t ile Basra’y� kontrol alt�na ald�ktan sonra Basra’da ikamet etti. Bunun zaman�nda ve Vas�t ile Basra’y� kontrol alt�na ald�ktan sonra Basra’da ikamet etti. Bunun zaman�nda Basra’da Rubeya ile Muzur a�iretleri aras�nda bar�� imzaland�. Bu iki a�iret aras�ndaki 120 Basra’da Rubeya ile Muzur a�iretleri aras�nda bar�� imzaland�. Bu iki a�iret aras�ndaki 120 y�ldan beri devam eden ihtilaflardan dolay� çat��malar bitmiyordu. y�ldan beri devam eden ihtilaflardan dolay� çat��malar bitmiyordu.

Azdüddevle, daha sonra tüm Irak’� istila ederek ad�na hutbe okuttu. Yine Vezir b. Azdüddevle, daha sonra tüm Irak’� istila ederek ad�na hutbe okuttu. Yine Vezir b. Bukayye’yi öldüren ve Ba�dat köprüsü üzerine asan da kendisidir. Ebulhüseyin El-Anbari’nin Bukayye’yi öldüren ve Ba�dat köprüsü üzerine asan da kendisidir. Ebulhüseyin El-Anbari’nin yazd�� me�hur �iiri, bu olay hakk�ndad�r: yazd�� me�hur �iiri, bu olay hakk�ndad�r:

“Hayatta ve mematta bir yücesin sen, “Hayatta ve mematta bir yücesin sen, Hakikaten mucizelerden birisin sen” Hakikaten mucizelerden birisin sen”

H. 373 senesinde Basra valili�ine Azdüddevle’nin o�lu Ebu Tahir atand�. H. 373 senesinde Basra valili�ine Azdüddevle’nin o�lu Ebu Tahir atand�.

H. 375 y�l�nda Azdüddevle’nin di�er o�lu �erefüddevle, asker toplayarak Basra’ya H. 375 y�l�nda Azdüddevle’nin di�er o�lu �erefüddevle, asker toplayarak Basra’ya sefere ç�kt� ve birçok çat��madan ve yüzlerce insan kaybedildikten sonra, Basra’y� ele geçirdi sefere ç�kt� ve birçok çat��madan ve yüzlerce insan kaybedildikten sonra, Basra’y� ele geçirdi ve karde�i Ebu Tahir’i hapsetti. ve karde�i Ebu Tahir’i hapsetti.

48 48 48 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

H. 357 senesinde Basra valili�ine Ebulfaz�l El-Abbas b. El-Hüseyin getirildi. H. 357 senesinde Basra valili�ine Ebulfaz�l El-Abbas b. El-Hüseyin getirildi.

“Hayatta ve mematta bir yücesin sen, “Hayatta ve mematta bir yücesin sen, Hakikaten mucizelerden birisin sen” Hakikaten mucizelerden birisin sen”

H. 373 senesinde Basra valili�ine Azdüddevle’nin o�lu Ebu Tahir atand�. H. 373 senesinde Basra valili�ine Azdüddevle’nin o�lu Ebu Tahir atand�.

48 48 49 ORSAM

H. 379 senesinde Basra’da öyle bir s�cakl�k hâkim oldu ki; hiç kimse evinden d��ar� H. 423 senesinde Basra ve Irak’�n birçok bölgesinde veba salg�n� meydana gelir, dahi ç�kamaz oldu. Bu s�cakl�ktan dolay�, çok say�da hayvan ve ku� telef oldu�undan �ehirde Basra’da çok say�da insan ölür. taun salg�n� ba� gösterdi ve 10 gün içinde 100.000 insan öldü. Sokaklarda ve camilerde insan cesetleri birbiri üstüne istiflendi�inden kimse kald�ramaz oldu. H.424 senesinde Celalüddevle tekrar Basra’y� ele geçirmek için bir ordu haz�rlar ve bu ordunun ba��na o�lu El-Melikülaziz’i komutan olarak atar. Ordu Basra’ya yakla��rken, o H. 386 senesinde Samsamüddevle Le�keristan, büyük bir ordu ile Basra’ya hareket etti s�rada Ebu Kalicar taraf�ndan atanm�� Basra Valisi Ebulkas�m, Celalüddevle’ye ba�l�l��n� ve �ehre vard��nda sava� ba�lad�. Üç ay boyunca devam eden muharebeler sonunda, Basra gösterir ve El-Melikülaziz’in geli�i ile memleketi teslim eder ve vali olarak görevini sürdürür. halk�n�n bir k�sm� Le�keristan’a tabi olmu� ve Basra’ya girmesi için ona yard�m etmi�tir. Bir Daha sonra Ebulkas�m ile El-Melikülaziz aras�nda anla�mazl�k ba� gösterir ve Basra içinde, iki ay sonra Butayha Hâkimi Muhezzebüddevle’nin, Basra’y� bunun elinden kurtarmak için halk�n da kat�l�m� ile çat��malar ba�lar. Bu çat��ma, 5.000–6.000 ki�inin ölümü ile çok say�da asker ile kente geldi�ini Le�keristan haber alm�� ve Basra’y� terk ederek, Ahvaz sonuçland�ktan sonra, Ebulkas�m’�n taraf� galip gelir ve El-Melikülaziz Basra’dan d��ar� at�l�r. bölgesine kaçm��t�r. Daha sonra Ahvaz bölgesinde tekrar asker toplayarak, Basra’ya sald�rm�� ve büyük bir sava� sonunda Basra’y� geri alm��t�r. Ebulkas�m, Basra’y� elinde tutmak için y�ll�k 70.000 Dinar vermeyi kabul etti�i halde, daha sonradan bu bedeli ödememi�tir. Ebulkas�m ikide bir ya Celalüddevle’ye, ya da Ebu Bu sava�lar s�ras�nda Basra halk�n�n mallar� ya�malanm�� ve mülklerine el konulmu�, Kalicar’a dönerek tutars�z bir davran�� sergiledi�i için, Ebu Kalicar kendisinden kurtulmak bu yüzden halk memleketi terk ederek ba�ka yerlere göç etmi�tir. amac�yla, H. 431 y�l�nda bir ordu haz�rlayarak Basra’ya sald�r�r. Bir iki muharebeden sonra ve 3.000-4.000 ölü verilerek, Ebu Kalicar Basra’n�n kontrolünü ele geçirir ve y�ll�k 100.000 H. 395 senesinde Ebulabbas b. Vas�l, Butayha’da asker toplayarak Basra’ya sefere dinar vermek kayd�yla valili�i o�lu �zzülmuluk’e devreder. Yard�mc�l��na da veziri ç�km�� ve iki buçuk ay süren sava�tan sonra, Basra’y� istila etmi�tir. Bu olayda 5.000–6.000 Ebulfarac’� tayin eder. insan katledilmi� ve 300 gemi bat�r�lm��t�r. H.445 senesinde El-Melikürrahim b. Ebu Kalicar, Basra’y� geri almak için karde�i Ebu H. 396 senesinde Basra’y� Ebulabbas’tan kurtarmak üzere, Bahauddevle 400 gemi ve Ali üzerine sefer düzenler. Dicle nehri üzerinde gemiler ile kar��la��rlar ve sava� sonunda Ebu 15.000 askerle yola ç�km�� ancak, Ahvaz’a yak�n bir bölgede meydana gelen muharebede Ali’nin kuvvetleri yenilir ve Basra’ya geri dönerek kendini surlar�n içerisinde korumaya al�r. Bahauddevle’nin askeri da��lm�� ve hiçbir �ey ba�aramam��t�r. Ancak, Basra halk�na her zaman yapt�� zulüm, bask� ve kötü muamele nedeniyle, El- Melikülrahim Basra’ya gelir gelmez halk onu sevinçle kar��lar ve memleketi ona teslim eder. H. 397 senesinde Ebulabbas, Ahvaz’� ele geçirmek için Basra’dan bir miktar asker ile Ebu Ali’yi de Basra’dan uzakla�t�r�rlar. Ahvaz’da bulunan Bahauddevle askerleri üzerine sald�rm�� ve sabahtan ak�ama kadar süren kanl� bir sava� sonucunda Ebulabbas ve askerleri yenilmi�tir. ��te bu yenilgi üzerine H. 446 senesinde El-Melikürrahim taraf�ndan Basra valili�ine Arslan El-Besasiri Bahauddevle askeri ile beraber Basra’ya yürümü� ve dört günlük bir ku�atmadan sonra �ehri atan�r. kontrol alt�na alm��, Ebulabbas’� öldürüp Basra’ya vezir olarak Ebu Galib’i tayin etmi�tir. H. 447 senesinde Ba�dat hükümeti El-Büveyh’i ailesinden al�n�r ve Tu�rul Bey’e62 H. 403 senesinde Celalüddevle b. Ebu Tahir b. Bahauddevle El-Büveyh, Basra’ya vali verilir. Basra valili�i de y�ll�k 360.000 Dinar ödemek kayd� ile H�zar Esp b. Tekir’e verilir. olarak atan�r. H. 451 senesinde Basra valili�ine U�ur b. Ebu Said Sabur atan�r. Bu vali zaman�nda H. 419 senesinde Celalüddevle, Ba�dat vilayetine vali olarak seçildi�inden, yerine Vas�t ile Basra aras�nda bulunan a�iretler isyan etmi�, üzerlerine asker sevk edilmi� ve mal ile Ebulfeth Muhammed b. Erde�îr tayin olunur. Bunun zaman�nda Dilimî, Basra’n�n hayvanlar� ya�malanm��, 5.000–6.000 ki�i de telef olmu�tur. köylerinden Dir köyüne sald�rarak ya�malar. Olay� duyan Erde�îr derhal asker haz�rlayarak, bunlar� köyden uzakla�t�r�r. Dilimî a�iretinin reislerinden Ebu Kalicar, çok say�da adam H. 469 senesinde Basra valili�ine Yahudi as�ll� Bin Alane atand�. Ad� geçen vali toplayarak Basra’ya sald�r�r ve birçok insan telef olduktan sonra Basra’y� kontrol eder ve döneminde Basra’n�n tüm mal ve vergi i�lemleri sa�lamla�t� ve kay�tlara geçildi. Bu vali halk adamlar�n� yedi gün boyunca serbest b�rak�r, bunlar da Basra’y� ya�malarlar. aras�nda büyük bir sayg� ve nüfuza sahip oldu. Hatta valinin e�i vefat etti�inde, tüm Basra halk� ve ileri gelenler cenazenin arkas�nda yürüdü. Sadece Basra kad�s� gitmeyi red etti�i için, H. 420 senesinde Ebu Kalicar taraf�ndan Basra’ya vali olarak Ebu Mansur b. Bahtiyar Sultan Melik�ah taraf�ndan 100.000 alt�n ile cezaland�r�ld�. tayin olunur. H. 421 senesinde Celalüddevle’nin Veziri Ebu Ali, 1.500 gemi ile 20.000 ki�ilik bir ordu haz�rlar ve Basra’ya sevk eder. Haberi duyan Ebu Mansur, 1.000 kadar gemi haz�rlar H. 471 senesinde Basra vilayeti 100.000 dinar ve yüz at bedeli ile Hammar Tekin’e ve savunmaya geçer. �ki ordu aras�nda meydana gelen sava�ta, Ebu Mansur’un ordusu yenik ihale edildi. dü�erek Ebulhasib bölgesine geri çekilir ve burada 500 gemilik bir kuvvet haz�rlayarak savunmaya geçer. Üç dört saat süren muharebeden sonra Ebu Ali’nin askerleri yenik dü�er ve kendisi de esir olur. Bu olay üzerine Celalüddevle, yeni bir ordu haz�rlar ve Basra’ya sald�rmaya ba�lar. �iddetli bir muharebeden sonra �ehri kontrol alt�na al�r, Dilimî kuvvetlerini 62 Tu�rul Bey: Büyük Selçuklu Hükümdar�. Halifenin k�z�yla evlenir ve kendisine yedi kat hil’at giydirilerek püskürtür ve Ebele’ye kadar uzakla�t�r�r. Ancak askerleri aras�nda ayr�l�k ç�kar ve Dilimî zaptetti�i yerlerde “ saltanat hukuku hariç” olmak üzere istedi�i gibi hüküm sürmesine müsaade eden bir ferman kuvvetleri tekrar Basra’ya döner ve �ehri kontrol alt�na al�r. verilerek M.1118’de kendisine “Sultanü’l-ma�r�k ve ’l-ma�rib” unvan� verildi. Bkz. Musul-Kerkük �le �lgili Ar�iv Belgeleri, Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivi Daire Ba�kanl�� Yay�nlar�, Yay�n no:11, Ankara 1993, s.19.

49 50 50 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

49 50 51 ORSAM

H. 475 senesinde Basra vilayetine El-Amit b. Asma vali olarak atan�r. Bu vali döneminde H. 483 y�l�nda Beni Am�r ve Ahsa a�iretleri 10.000 atl� ile Basra’ya sald�r�rlar. H. 514 senesinde Basra askeri emirlerinden Gazgali ad�nda biri isyan ederek, hac emiri Vali elinden geldi�i kadar �ehri savunmaya çal��t�ysa da gelen kuvvetler fazla oldu�undan ve olan Ali b. Sekban ve tüm hac�lar�n üzerine sald�rmak ve mallar�n� gasp etmek ister. Ancak mevcut askerler yeterli olmad��ndan dayanamay�p, Ma’kale nehrine kaçmak zorunda kal�r. Sekban bu sald�r�ya �iddetli bir �ekilde kar�� koyar ve Gazgali’yi öldürürerek, askerlerini Urban�n (Arap Bedevîler) Basra’ya girmesiyle �ehirde yap�lan tahribat, ya�ma ve fesatl�klar da��t�r. Ama büyük bir k�sm� kaçarak Basra’ya s��n�r. Sekbano�lu pe�lerini b�rakmaz ve hiçbir dönemde ne görülmü� ve ne de i�itilmi�tir. Memleket dahilinde ne kadar mal ve e�ya Basra’ya kadar onlar� takip eder. Basra’ya girer, o s�rada Basra askeri hâkimi ile aras�ndaki var ise tamamen ya�maland�, geriye kalanlar da yak�ld� ve y�k�ld�. Bu tahribatta yakla��k ihtilaftan dolay�, Basra’y� kontrolü alt�na al�r ve halk�n memnuniyetini kazan�r. 10.000 ev y�k�ld� ve Dicle nehri üzerinde bulunan ve gayet maliyetli olan su ta��ma dolaplar�ndan yirmi adedi y�k�ld� ve tahrip edildi. Ayr�ca pek çok enfes kitaplar�n bulundu�u H. 515 senesinde Aksungur çok say�da asker ile tekrar Basra’ya gelir ve Basra’y� iki kütüphane yak�ld�. Say�s� belli olmayan dükkân ve çar�� ise yerle bir edildi. sava�la geri al�r.

Bu haber Ba�dat’a ula��nca, Sultan Melik�ah derhal Saidüddevle Gevher E�in ve Bu sene içinde Basra’da hiç görülmemi� bir olay meydana gelir. 15 gün boyunca kar Seyfüddevle Sadaka b. Mezid ile gayet muazzam bir ordu te�kil ederek, Basra’ya sevk etti. ya�ar ve toprak 1,5 zira’64 yüksekli�inde karla kaplan�r. Nar�nç65, limon, portakal ve buna Ordu, Basra’ya var�ncaya kadar Araplar, Arap Yar�madas�na firar etmi�, Basra adeta bir benzer meyve a�açlar� tamamen telef olur. harabe �ehir haline gelmi�tir. H. 517 senesinde Hille Hâkimi Dubeys b. Sadaka, Halife Müster�id Billah’a isyan H. 493 senesinde Basra valili�ine Emir K�pçak atan�r. Ancak vali, yerine vekâleten ederek çat��maya girer. Yenilece�ini anlay�nca Hille’den kaçarak, Muntefik a�iretlerine �smail b. Mulancak’� gönderir. Bu da iki sene valilik yapt�ktan sonra H. 495 y�l�nda Basra’da s��n�r ve onlarla anla�arak Basra’ya sald�r�rlar. Basra halk�n�n mallar�n� ya�malad�ktan sonra, ba��ms�zl�k ilan ederek kente hâkim olur. Halife’nin Bers�k� komutas� alt�nda gönderdi�i büyük bir ordu taraf�ndan Basra’dan uzakla�t�r�l�r. H. 499 senesinde, �smail’i Basra’dan atmak için Hille hâkimi olan Seyfüddevle Sadaka b. Debis b. Mezid görevlendirilerek, karadan ve nehirden yakla��k 20.000 askerle H. 532 senesinde Muntefik reisi olarak bilinen ve Bin Maruf ad�yla tan�nan bir birlikte Basra’ya yönelir. �smail, toplam�� oldu�u askerlerle savunmaya ba�lam�� ise de, �ahsiyet Basra’ya vali olarak tayin olunur. Basra’n�n idaresi tamamen onun yetkisine verilir. bunun imkâns�z oldu�unu anlayarak, �ehri ku�atmaya karar verir. �ki taraf 16 gün boyunca Bin Maruf H.550 senesinde Hille’de Beni Esat kabilesini tedip etmek üzere görevlendirilir. sava�a devam etti ve sonuçta �smail ma�lup olarak, Seyfüddevle Sadaka H. 500 y�l�nda Basra’dan çok say�da askerle birlikte Hille’ye gelir ve H. 553 senesinde Hille’ye yak�n bir Basra’y� fethetti. Maiyyetindeki askerlere Basra’da üç gün boyunca ya�ma ve ganimetleri yerde büyük bir sava�a tutu�arak Beni Esat’tan 4.000 adam öldürür ve sava�� kazan�r. toplama izni verildi. Pek çok ahalinin mal� ya�maland�ktan sonra herkese “aman” verildi ve Askerleri ile birlikte dönen Bin Maruf, Basra’ya zafer kazanm�� komutan edas�yla girer. yeni hükümetin tertibi için çal��malara ba�land�. Basra valili�ine Seyfüddevle Sadaka’n�n kölelerinden Tunta� adl� birisi Basra hâkimi olarak tayin edildi ve daha sonra Hille’ye geri H. 554 senesinde Basra valili�ine Gü�tekin (Ke�tekin) ad�yla bilinen bir zat atan�r. Bu döndü. Üç ay geçtikten sonra Muntefik Araplar� ile Rebia Araplar� anla�arak 6.000 atl� ile vali sadece para toplamak ve servetine servet katmakla me�gul olur. Memleketin düzeni kaçar Basra’ya sald�rd�lar ve Tunta�’� esir ald�lar. Bu olayda 6.000 ev ve 10.000 dükkân tahrip ve her �eyden gafil olur. H. 561 senesinde durumu ö�renen Vas�t Hâkimi �bni �engah, edildi ve yak�ld�. �ehirde 32 gün boyunca ya�ma yap�ld� ve cinayetler i�lendi. Ayr�ca askerleri ile birlikte Basra’n�n köylerine sald�rm�� ve ya�malam��t�r. H. 562 y�l�nda �bni Ebulfarac b. Baka’n�n vakfetmi� oldu�u 50.000 eserlik kütüphane de ya�ma edildi. �engah Basra’ya tekrar sald�rd� ve Basra’n�n do�u bölümünü tamamen tahrip etti, ya�malad�, çok say�da masum insan� öldürdü ve Basra’ya hükmetmeye ba�lad�. Bu haber Ba�dat’a ula��nca derhal asker sevk edildi, Basra Urbandan kurtar�ld� ve harap olmu� yerleri yeniden tamir etmek için giri�imler ba�lat�ld�. H.503 senesinde Basra’ya H. 563 senesinde Ba�dat’tan Âmiduddin ad�yla bilinen bir komutan, toplad�� çok vali olarak Sultan Mehmet taraf�ndan Emir Aksungur atand�. Bu vali döneminde Basra’n�n say�da askerle Basra’y� �bni �engah’tan kurtarmak için sefere ç�kt�. Yolda Vas�t ve Ahvaz’dan tamiri ve halk�n refah� için ola�anüstü çaba harcand�. Dicle nehrinden tatl� su götürmek için kendisine kat�lan askerlerle birlikte Basra’ya girdi ve �bni �engah’� oradan uzakla�t�r�p özel gemiler tahsis edildi ve fakir halka bedava tatl� su da��t�ld�. Y�k�lan evler valilik Basra’y� kurtard�. taraf�ndan tamir edildi ve harap olmu� camiler onar�ld�. H. 574 senesinde Basra’da ve Irak’�n her bir taraf�nda ola�anüstü k�tl�k, kurakl�k ve H. 505 senesinde Emir Aksungur taraf�ndan Basra’ya vali olarak Sungur El- Bayati63 pahal�l�k meydana geldi, çok say�da insan öldü ve hayvanlar telef oldu. atan�r. Bu vali de halka merhametli davran�rd� ve bundan dolay� halk aras�nda “âdil” s�fat�yla an�l�rd�. H. 575 senesinde sersam66 hastal�� ortaya ç�kt�. Bir ay kadar devam eden bu hastal�ktan dolay� günde be� alt� yüz insan vefat etti.

63 Bayat A�ireti veya Bayatlar, bilindi�i üzere manevi �ahsiyetler yeti�tirmi� bir o�uz boyudur. O�uzlar�n bkz. Prof. Dr. Faruk Sümer, O�UZLAR (Türkmenler) Tarihleri-Boy Te�kilat�-Destanlar�, Türk Dünyas� devlet ve din adam� Dede Korkut, Bayatlardan oldu�u gibi, ünlü �air Fuzuli de bu boya mensup bir �ahsiyettir. Ara�t�rmalar� Vakf�, �stanbul-1992,s.186. Irak ve Cezire bölgesinde Bayatlar�n izine Selçuklu zaman�ndan beri rastlanmaktad�r. Selçuklu emirlerinden 64 Zirâ: Uzunluk ölçüsü. 1 Zirâ = 1 Ar��n. 1 Ar��n, yakla��k 68 cm., Mimar� Ar��n ise 76 cm. uzunlu�unda. Aksungur El-Buharî’nin Basra’daki naibi, Sungur Bayati nisbesini ta��makta ve XII. yüzy�l�n sonlar�na do�ru 65 Turunçgillerden bir meyve. Ba�dat’�n güneydo�usunda Tîb çay�n�n kayna��na yak�n yerdeki bir kalenin ad� da Bayat olarak an�lmaktayd�. 66 Sersemlik veren bir hastal�k.

51 52 52 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

51 52 53 ORSAM

703–716 y�llar� aras�nda Mehmet Han saltanat sürer. 716-736 y�llar� aras�nda Ebu Sait H. 577 senesinde Halife Nas�r Lidinillah taraf�ndan, Basra vilayeti iktâ67 olarak Emir Bahad�r, Cengiz Han sülalesinin son sultan� olarak tarihe geçer. Bu y�ldan sonra saltanat Arpa Tu�rul Bey’e verilir. H. 580 y�l�nda Tu�rul Bey taraf�ndan Basra’ya, Muhammed b. �smail Han sülalesine intikal eder. hâkim olarak atan�r ve bölgenin tüm ahkâm ve varidat tahsilât� kendisine devredilir. Basra bu tarihlerede iç sava�lardan ve çeki�melerden dolay� tam anlam�yla tahrip H.587 senesinde Beni Am�r kabilesi birtak�m bedevi a�iretlerle anla�arak Basra’ya olmu�, her taraf� harap hale gelmi�tir. Me�hur atasözü “Ba’de Harabul Basra” (yani: Basra sald�r�r. Basra hâkimi Muhammed b. �smail, memleketin ileri gelenleri ile birlikte Basra’y� harap olduktan sonra ) bu dönemde halk aras�nda yay�lm��t�r. korumaya al�r. Ancak, gelen Urban�n çok fazla olmas� ve Basra’da az say�da askerin bulunmas�, savunmay� zorla�t�r�r ve Beni Am�r ile bedevileri sava�arak �ehre girer. �lhanl� Devleti Döneminde Basra: Bu olayda Basra halk�ndan 7.000’i ölür ve 15.000 evin tamam� ile çar��lar� ya�malan�r. Beni Am�r bununla da yetinmeyerek yüksek katl� binalar� y�kmak ve yakmak H. 738 y�l�nda saltanat Musa Han’a intikal eder. Birkaç ay sonra Cengiz Han ister. Bu s�rada Basra halk�n�n imdad�na Hafaca ve Muntefik a�iretleri gelir ve Beni Am�r’� sülalesinden Sultan Mehmet ile aralar�nda ç�kan mücadelede Sultan Mehmet iktidar� ele yenilgiye u�ratarak, Basra’dan ç�kart�rlar. geçirir. Bu arada Diyar-� Rum’dan büyük bir askerî güçle Hasan �lhanl�, Cengiz Han sülalesine sald�r� düzenleyerek Sultan Mehmet ve Sultan Musa’y� katleder ve H. 740 y�l�nda H.614 senesinde Basra’da öyle �iddetli bir dolu ya�m�� ki; her tanesi büyük bir nar Irak’ta �lhanl� Devleti’ni kurar. �eyh Hasan �lhanl� 17 y�l hüküm sürdükten sonra vefat eder. kadar veya daha büyükçe imi�. Bundan dolay� pek çok insan, hayvan ve hurma bahçesi telef olmu�tur. H. 757 y�l�nda Hasan �lhanl�’n�n o�lu Sultan Üveys, �lhanl� Hükümdar� olur ve 19 y�l hüküm sürdükten sonra vefat eder. 776 y�l�nda o�lu Sultan Hüseyin hükümdar olur. H. 618 sensinde Basra’ya Emir Mültekin vali olarak atan�r. H. 784 y�l�nda Sultan Hüseyin’i, karde�i Sultan Ahmet katlederek �lhanl� Hükümdar� H. 622 senesinde Celalettin b. Harzem�ah askerleri ile birlikte Basra’ya sald�r�ya olur. Ancak H. 802 y�l�nda me�hur Timur, Irak’� istila eder. Ba�dat’ta katliam yapar ve Sultan geçer. Emir Mültekin Basra’y� bütün gücü ile savunur ve iki ay süren sava�tan sonra, Ahmet’i iktidardan uzakla�t�r�r. Basra o tarihte o�lu Miran �ah’�n o�lu Mirza Ebubekir’e Ba�dat’tan gönderilen yard�m kuvvetleriyle Harezmlileri Basra’dan d��ar� atmay� ba�ar�rlar. tevcih edilmi� ve bu da Mo�ol kuvvetleri ile Basra’y� istila edip katliam, y�k�m, ya�ma ve her Bu olayda Basra’da pek çok insan ölmü� ve mal mülk harap olmu�tur. türlü rezilli�i yaparak Basra’y� alt üst eder. H. 808 y�l�nda Timur vefat eder ve Sultan Ahmet büyük bir ordu tedarik ederek, tekrar Irak’a sefer düzenler ve pek çok kanl� sava�tan sonra Irak’� kurtarmay� ba�ar�r. Mo�ol �stilas� Döneminde Basra: H. 813 y�l�nda Sultan Ahmet, Türkmen hükümdarlardan Kara Yusuf’a sava� açm��, ��te tarihin ak�� bizleri H.655 y�l�na kadar getirdi ve Abbasi Devleti’nin yok olu�unu yap�lan �iddetli çat��malardan sonra, Sultan Ahmet öldürülmü� ve �lhanl� Devleti Irak’ta son görece�iz. Mo�ol ve Tatar askerleri dünyada en fazla imar edilmi� ve ongun olan yerlere bir bulmu�tur. felâket seli gibi da��lm��lar. Irak, Hülagû askerlerinin k�l�c�n�n yemi oldu . Zira o dönemde ne Basra’da ve ne de Ba�dat’da, ne do�ru dürüst bir hükümet, ne de bir sahip vard�. Halk bunlar�n elinde ke�meke� olur ve gözler onlar için kan a�lar. Karakoyunlu Devleti Döneminde Basra:

663 hicri y�l�nda Hülagû vefat eder. Saltanat o�lu Ebka Han’a intikal eder ve Irak H. 814 y�l�nda Irak’ta Karakoyunlu Devleti kurulmu� ve Kara Yusuf ilk hükümdar ilan vilayeti için �emsettin Mehmet vali olarak seçilir. edilmi�tir.

681 y�l�nda saltanat Hülagû’nun di�er o�lu Ahmet’e intikal eder ve 683 y�l�nda H. 815 y�l�nda Ba�dat, Basra ve körfez adalar� o�lu �ah Mahmut’a ihale edilmi�tir. Hülagû’nun torunu olan Baydu Han’a geçer, Irak vilayet valili�ini de o�lu üstlenir. 817 y�l�nda öldürülmesinden sonra yerine karde�i Emir �ah Mehmet tayin olmu�tur.

694 y�l�nda saltanat, Ebka Han o�lu Gicantu Han’a; 696 y�l�nda da Turfay o�lu Baydu H. 841 y�l�nda Kara Yusuf, o�lu �skender taraf�ndan öldürülmesi nedeniyle saltanat Han’a intikal eder ve Irak valili�ine Muhammet �ekerci ad�nda biri getirilir. Kara Yusuf o�lu Mirza Cihan�ah’a intikal etmi� ve Azerbaycan, Diyarbak�r, Ba�dat, Basra, Fars ve Kirman’�n tek hâkimi olmu�tur.

67 H. 867 y�l�nda Ba�dat ve Basra hâkimli�ine Cihan�ah o�lu Pir Budak tayin olunur. �ktâ: Men�einde, halifeler taraf�ndan, hukuki durumuna göre, de�i�en vergilerini ödemek �art� ile, kimsenin mülkiyetinde bulunmayan topraklar�n veya maktu bir hazine gelirini temin ettikten sonra bir yere ait sadece vergilerin yahut da muahharen ve bilhassa Selçuklulardan itibaren muayyen yerlere ait devlet gelirlerinin hizmet H. 870 y�l�nda Akkoyunlu ad�yla bilinen Uzun Hasan ile Karakoyunlu Devleti ve maa�lar�na kar��l�k olarak kumandan, asker ve sivil ricale men�ûr, tevkî ve daha ba�ka isimler alan ve sikalar aras�nda çat��ma ç�kar ve yap�lan �iddetli sava�lardan sonra Karakoyunlu Devleti y�k�l�r ve ile terk ve tahsis edilen yerler. Bkz. Osman Turan, “Iktâ”, �slam Ansiklopedisi, MEB, Cilt:5, Eski�ehir 1997, iktidar Uzun Hasan’a geçer. s.949.

53 54 54 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

53 54 55 ORSAM

Magamis’�n bu davran�� memnuniyet verici olmu� ve o�lu Ra�it hakk�nda padi�ah Akkoyunlu Devleti Döneminde Basra: çok büyük ihsanlarda bulunmu�tur. Basra’da hutbeleri padi�ah ad�na okutmak, paralar� da onun ad�na bast�rmak ve Ba�dat valili�inin emri ile hareket etmek �art�yla Basra valili�i H. 872 y�l�nda Irak’ta Akkoyunlu Devleti kurulur ve ilk hükümdar� Uzun Hasan olur. Magamis’e verilmi�tir. Magamis 6 y�l boyunca padi�ah�n emri do�rultusunda hareket etmi�, ancak daha sonra kendisine iltica eden baz� haydutlar�n Ba�dat valili�i taraf�ndan talep H. 882 y�l�nda Uzun Hasan vefat eder, yerine o�lu Sultan Halil geçer. 883 y�l�nda edilmesine ra�men, vermekten imtina etmi� ve itaati b�rakm��t�r. Durum padi�aha arz edilmi� Mirza Yakup, karde�i Halil’i öldürür ve saltanat� ele geçirir. Sultan Yakup’un vefat� ile yerine ve gelen emirde, Ba�dat valisi Ayas Pa�a’n�n Basra’ya yürümesi emredilmi�tir. Baysungur sultan olur. Baysungur’un vefat�ndan dolay� da, yerine Rüstem Mirza sultan olur. Rüstem Mirza’n�n vefat� Ahmet Padi�ah’� tahta ç�kar�r ve son Akkoyunlu sultan� 903 y�l�nda Bunun üzerine H. 953 y�l�nda Ayas Pa�a 300 gemi ile nehirden ve 10.000 sava�ç� ile Yakup o�lu Murat olur. karadan Basra’ya do�ru hareket etti. Cezayir69 mukataas�na gelince Magamis kuvvetleri ile kar��la��ld� ve bir gün süren sava� sonras�nda, Magamis’�n askerleri peri�an olmu� ve kendisi H. 914 y�l�nda �ah �smail Safavî, büyük bir ordu ile Irak’a sald�r�r, pek çok güzel yeri de Necid bölgesine kaçm��t�r. tahrip eder ve böylece Akkoyunlu Devleti’ni sona erdirir. Böylece, Ayas Pa�a Basra’y� kontrol alt�na ald� ve ilk icraat olarak halk�n üzerinde ki �eriata ayk�r� vergileri kald�rd�. �lk olarak “niyabet rüsumu”70 ve gayr�menkullerden al�nan Safavî Devleti Döneminde Basra: “zemin icaresi”71 kald�r�ld� ve yasal olmayan herhangi bir verginin halktan al�nmayaca��na dair duyurular yap�ld�. H. 930 y�l�nda �ah �smail vefat eder. Yerine o�lu �ah Tahmasb hükümdar olur. Bu s�rada Irak’a gönderilen mütesellimlerin68 zülüm ve bask�lar�ndan ço�u halk, evini terk ederek H.956 y�l�nda Cezayir ile Vas�t bucaklar� isyan eder. Vas�t emiri Ali Bey, Basra ba�ka yerlere göç etmek zorunda kal�r. Urban a�iretleri de itaat etmeyi b�rak�p ba��ms�z valisine müracaat eder ve yard�m ister. Durum hakk�nda Ba�dat valili�inden görü� istenir. hareket etmeye ba�lam��lard�r. Ba�dat valili�inden Temerrüt Ali Pa�a komutas�nda askeri birlikler gönderilir ve Basra’dan da bir miktar asker gelerek, Cezayir �ehir kalesi ku�at�l�r ve üç dört gün devam eden H. 934 y�l�nda Irak’a me�hur vali Zülfikar atan�r. Bu vali, döneminde Irak’�n Kanuni ku�atmadan sonra Cezayir Hâkimi Âliyano�lu kar�� koyamayaca��n� anlar ve kaçarak firar Sultan Süleyman’a teslim edilmesi için özel elçiler göndermi�tir. Bu haberleri alan �ah eder. Cezayir ve Vas�t kurtar�l�r, y�k�lan bölgeler tamir ve imar edilir. Tahmasb derhal büyük bir ordu haz�rlayarak Zülfikar’�n üzerine yürür ve pek çok sava�tan sonra, Zülfikar’�n karde�leri Ahmet ve Ali gizlice Zülfikar’� öldürürerek Irak’� Tahmasb’a H. 960 y�l�nda Basra’ya Beylerbeyi Kubat Pa�a tayin edilir. Bunun zaman�nda Hint teslim ederler. Bu s�rada Basra ve civar�na Kansu Bey vali olarak atan�r. denizinde faaliyet gösteren me�hur Pîrî Reis’in Basra’ya geldi�i ve Kubat Pa�a çabas�yla Kahire’de idam edildi bilinmektedir72. Abbasi Devleti’nin y�k�l��ndan, H. 945 y�l�na kadar, Irak’ta hüküm sürmü� olan Cengiz Sülalesi, Timur, �lhanl�, Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safavî devletlerinin toplam H. 970 y�l�nda Basra valili�ine Beylerbeyi Dervi� Ali Pa�a atan�r. 975 y�l�nda süreleri 300 y�la yak�n bir zamand�r. Bu zaman zarf� içinde, Irak’ta esasl� bir hükümet Âliyano�lu, Muntefik ve di�er bölgelerden Urban toplayarak tekrar Cezayir �ehrini i�gal eder. kurulmam��t�r. Özellikle Basra ve civar�, ya bu devletlerin istilas� alt�nda ya�am��, ya t�mar Ba�dat’tan �skender Pa�a komutas�nda askeri birlikler gönderilir ve Dervi� Ali Pa�a da bir sahipleri taraf�ndan idare edilmi�tir. Ya da Urban taraf�ndan y�k�lm�� ve ya�malanm��t�r. miktar asker vererek Âliyano�lu Cezayir’den at�l�r ve �ehir tekrar kurtar�l�r.

Böyle kar��k, da��n�k ve ya�am tarz� farkl� olan hükümetler için, bir �ehrin özel olarak 69 Basra vilayetinde, Ba�dat-Basra aras�nda ve Vas�t �ehri civar�nda olan bölgeye verilen ad. tarihini yazmak ve bunu bir tarih silsilesi halinde düzenli olarak anlatmak ve ortaya ç�kartmak 70 salnamelerin tarz� d��nda bir olayd�r. Birtak�m ince ayr�nt�lar�n ve detaylar�n anlat�lmas� Metinde “darîbetü’l-emir” diye geçen bu vergi, Osmanl� örfî hukukundaki niyabet rüsûmu, yani yönetim vergisidir. Bâd-� hevâ di�er ad�yla niyâbet vergileri, tahsîl zaman� belli olmayan, zuhûrata ba�l� olan vergilerdi yerine genel olarak o dönem ile ilgili özel olaylardan kaç�nd�k ve özet bilgiler ile umumi ve ba�l�ca �u vergilerden olu�uyordu: Resm-i arûs (arûsâne veya gerdek resmi), cürm ve cinâyet resmi (cerâim), meseleleri anlatt�k ve izah etmeye çal��t�k. çiftlik tapusu (ekili yer tapusu), ev yeri tapusu, kul ve câriye müjdegânîsi (mu�tuluk veya yava ve kaçkun resmi), resm-i duhan (t�mar arazisine d��ar�dan gelip k��layanlar�n resmi), de�tbânî, otlak ve k��lak resmi. Bkz. �nalc�k, “Adâlet-nâmeler”, Belleten, II/3-4 (1965), s.79. Sözkonusu bu vergiler, sanca��n yönetimi, re‘âyân�n dirlik ve Osmanl� Devleti Döneminde Basra: düzeninin sa�lanmas� ile ilgiliydi. Bu yüzden, sözü edilen vergilere rüsûm-� serbestî de deniyordu. Yani, bu vergiler serbest t�mar olarak tevcih edilen dirliklerde, do�rudan dirlik sahibine tahsis ediliyorlard� ve o dirli�in ba�l� bulundu�u birimin yöneticileri, serbest diye nitelenen bölgelere kar��amazlard�. Bkz. Özer Ergenç, XVI. H. 945 (1539) y�l�nda Ba�dat’� fetheden Kanuni Sultan Süleyman, o dönemde Basra Yüzy�l�n Sonlar�nda Bursa: Yerle�imi, Yönetimi, Sosyal ve Ekonomik Durumu Üzerine Bir Ara�t�rma, hâkimi olan Mani o�lu Magamis, o�lu Ra�it’i Padi�ah huzuruna ç�kartarak Basra’n�n (Türk Tarih Kurumu taraf�ndan yay�na kabul edilmi� eser). 71 anahtarlar�n� teslim ile itaat ve ba�l�l��n� arz etti. O tarihten itibaren Basra ve civar� Osmanl� Metinde “.... bunun zaman�nda darîbetü’l-emir ile haneler îcâr� gibi hakk ve �er’a mugâyir birtak�m rüsûm...” Devleti’ne ba�lanm��t�r. olarak kaydedilmi�tir. 72 Hint denizinde Portekizlilerle sürdürülen mücadelelerde Piri Reis’in, hem Protekizlilerden hediye ve rü�vet ald�� iddias�, hem de ba�ar�s�z olup M�s�r’a dönmesi, Basra Valisi Kubad Pa�a’n�n durumu bir mektupla M�s�r Valisine bildirilmesine neden olmu�tur. Bu durum kar��s�nda M�s�r Valisi de seferin sonuçlar�n� bir arîza ile sadarete bildirmi� ve bu arizaya Kanuni’nin yazd�� cevap, Piri Reis’in idam�ndan ibaret olmu�tur. Daha geni� 68 Mütesellim: Tahsildar, vergi ve rüsumlar� tahsil eden memur. bilgi için bkz.: R. Levy, “Piri Reis”, �slam Ansiklopedisi, c.IX, �stanbul 1964, s.563.

55 56 56 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

55 56 57 ORSAM

H. 1025 y�l�nda Basra valisi olarak Efrâsyâb o�lu Hüseyin Pa�a73 görev yapar. 1049 y�l�nda Mirmiran74 Ali Pa�a, 1064 y�l�nda tekrar Hüseyin Pa�a vali olarak tayin olunur. Hüseyin Pa�a çok sert yöntemlerle Basra’y� idare etmeye çal��r, hatta bunu kendi yetkilerini a�arak birtak�m kararlar almaya kadar götürür. Örne�in devlet taraf�ndan atanan Ahsa Mutasarr�f� Mehmet Pa�a’y� görevden uzakla�t�rarak, yerine kendisi mutasarr�f tayin eder. Bu durum daha sonra aleyhine geli�ir ve 1066 y�l�nda, Basra’ya asker sevki için Ba�dat Valisi Murtaza Pa�a görevlendirilir.

Hüseyin Pa�a bu haberi al�r almaz Kurna’ya gider. Kurna kalesini tamir ederek güçlendirir ve oraya pek çok asker y��ar. Murtaza Pa�a Basra’ya var�nca çat��ma ba�lar ve tam üç ay devam eder. Hüseyin Pa�a ma�lup olarak ailesi ve serveti ile birlikte �ran’a iltica eder. Murtaza Pa�a Basra’y� kurtar�r ve Basra’da baz� tacirlerin ve �ehrin ileri gelenlerinin mallar�n� müsadere eder. Olaylara ad� kar��anlar�n cezas�n� tahkikat ba�latmadan infaz eder. Bu da halk aras�nda nefrete neden olur. Murtaza Pa�a Basra’da çok tutulmaz ve Kurna’da bulunan askerler aras�nda da anla�mazl�k ç�kmas�yla, Ba�dat’a geri dönmek zorunda kal�r. Hüseyin Pa�a H. 1068 tarihinde tekrar Basra’ya geri döner ve kenti istila eder.

H. 1076 y�l�nda Hüseyin Pa�a, Ahsa Mutasarr�f� Mehmet Pa�a’y� tekrar görevden al�r ve Basra ileri gelenleri ile baz� tacirlerin mallar�n� müsadere eder ve fakirlerin ölümüne neden olur.

Olaylar Padi�ah�n kula��na gidince, hemen yola getirilmesi için, Ba�dat Valisi �brahim Pa�a’n�n serdarl��nda Diyarbak�r Muhaf�z� �brahim Pa�a, Halep Muhaf�z� Hüseyin Pa�a, Musul Mutasarr�f� Gürcü �brahim Pa�a, Rakka Beylerbeyi Sar� Mehmet Pa�a ve Kerkük Valisi Vezir Kenan Pa�a ile birlikte çok say�da askerle Basra üzerine yürümeye ba�lad�lar.

Hüseyin Pa�a bu durumdan haberdar olunca önce ailesini ve servetini �ran’a kaç�r�r, daha sonra yan�ndaki askerler ile birlikte Kurna’ya gider ve Kurna kalesini yeniden sa�lamla�t�r�r. Gerekli olan her türlü haz�rl�� yapar ve bekler. Ba�dat’tan gelen asker Basra’ya var�nca muharebe ba�lar ve muharebe s�ras�nda �brahim Pa�a, Basra e�raf�na bir mektup yazarak; Basra’n�n padi�ah hazretlerine ait bir mülk oldu�unu, Hüseyin Pa�a’n�n nimete küfrederek isyan etti�ini, Padi�ah�n askeri ile sava�man�n vebalinin a��r bir suç oldu�unu münasip bir dille anlat�r.

Basra halk� genel olarak Hüseyin Pa�a’n�n aleyhine hareket etmeye ve Pa�an�n mallar�n� ya�malamaya, hizmetçilerini öldürmeye ba�larlar. Hüseyin Pa�a, bu durumu haber al�r almaz, Muntefik ve Cezayir a�iretlerinden 3.000 atl� kadar bir f�rka tertip ederek Basra’ya gönderir. Bunlar, Basra’ya var�nca iki günlük bir çat��ma meydana gelir. Daha sonra Urban, ya�malamaya ve her türlü utanç verici olaylara giri�ir.

Bu karga�a içinde Abdusselam a�iretinden �eyh Kefl ve �eyh S�rr� gibi önemli �ahsiyetler katledilmi�tir.

73 Efrâsyâb (Efrâsiyâb veya Afrâsiyâb). Ka�garl� Mahmut’a göre ilk Müslüman Türk sülalesi olan Karahanl�lar, Efrasiyab neslinden gelmektedir. Selçuklu sülalesinin de Efrâsyâb’dan türedi�ine dair bir rivayet mevcut olup, bunun kendilerince de benimsemi� olduklar�n� biliyoruz. Bkz. W.Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakk�nda Dersler, �stanbul, 1926, s.96; Mecdûd Mansuro�lu, “Efrâsiyâb”, �slam Ansiklopedisi, MEB Yay�nlar�, IV, Eski�ehir,1997, s. 192-193. 74 Osmanl� ta�ra tekilat�nda en büyük idarî birim olan eyaletin askerî ve idarî bak�mdan en üst düzey yetkilisine mîrmîrân ya da beylerbeyi denmektedir. Beylerbeyilere ayn� zamanda “vali” de denmekteydi. Bununla birlikte “vali” teriminin kullan�l��, daha çok XIX. yüzy�lda, idarî te�kilatta yap�lan birtak�m de�i�iklikler sonucunda yayg�nl�k kazanm��t�r. Bkz. Mehmet �p�irli, “Beylerbeyi”, D�A, VI, �stanbul 1992, s.69.

57 58 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

H. 1025 y�l�nda Basra valisi olarak Efrâsyâb o�lu Hüseyin Pa�a73 görev yapar. 1049 ��te, yukar�da anlat�ld�� gibi bu olaylar alt� ay devam eder. Hüseyin Pa�a, sebat ederek y�l�nda Mirmiran74 Ali Pa�a, 1064 y�l�nda tekrar Hüseyin Pa�a vali olarak tayin olunur. kaleyi teslim etmedi�inden ve ücra bölgelerden celp olunmu� askerler bu kadar uzun Hüseyin Pa�a çok sert yöntemlerle Basra’y� idare etmeye çal��r, hatta bunu kendi yetkilerini beklemeyeceklerinden, mecburen ate�kes görü�meleri ba�lat�l�r. Yap�lan anla�ma gere�i, her a�arak birtak�m kararlar almaya kadar götürür. Örne�in devlet taraf�ndan atanan Ahsa sene devlete 200 kese akçe verilecek ve askerlerin masraf� olan 600 kese akçe pe�in olarak Mutasarr�f� Mehmet Pa�a’y� görevden uzakla�t�rarak, yerine kendisi mutasarr�f tayin eder. Bu ödenecek, Ahsa Mutasarr�f� Mehmet Pa�a’n�n yerine iadesi sa�lanacak ve kendisine asla durum daha sonra aleyhine geli�ir ve 1066 y�l�nda, Basra’ya asker sevki için Ba�dat Valisi dokunulmayacak, Basra valili�i Hüseyin Pa�a’n�n o�lu Efrâsyâb’a tevcih olunacakt�r. Murtaza Pa�a görevlendirilir. �mzalanan anla�ma Padi�ah hazretlerine arz olunur.

Hüseyin Pa�a bu haberi al�r almaz Kurna’ya gider. Kurna kalesini tamir ederek Ancak Basra e�raf� taraf�ndan Padi�aha, Hüseyin Pa�a’n�n Basra’da yapt�� zülüm, güçlendirir ve oraya pek çok asker y��ar. Murtaza Pa�a Basra’ya var�nca çat��ma ba�lar ve ya�ma ve haks�z yere insanlar�n öldürüldü�ünü anlatan bir yaz� yaz�l�r. Bunun üzerine 45 tam üç ay devam eder. Hüseyin Pa�a ma�lup olarak ailesi ve serveti ile birlikte �ran’a iltica ki�ilik bir heyet Padi�ah huzuruna ç�kar�l�r. Basral�lar�n iste�i üzerine derhal ç�kar�lan eder. Murtaza Pa�a Basra’y� kurtar�r ve Basra’da baz� tacirlerin ve �ehrin ileri gelenlerinin fermanla, Hüseyin Pa�a azledilir ve Basra’dan uzakla�t�r�lmas� için Ba�dat Valisi �brahim mallar�n� müsadere eder. Olaylara ad� kar��anlar�n cezas�n� tahkikat ba�latmadan infaz eder. Pa�a’ya emir gönderilir. Bu arada Basra valili�ine Yahya Pa�a atan�r. Bu da halk aras�nda nefrete neden olur. Murtaza Pa�a Basra’da çok tutulmaz ve Kurna’da bulunan askerler aras�nda da anla�mazl�k ç�kmas�yla, Ba�dat’a geri dönmek zorunda kal�r. Yahya Pa�a’n�n Basra valili�ine atanmas� ve Basra’dan Hüseyin Pa�a’n�n ç�kart�lmas� Hüseyin Pa�a H. 1068 tarihinde tekrar Basra’ya geri döner ve kenti istila eder. için �brahim Pa�a’ya gelen padi�ah iradesinin yerine getirilmesi için �brahim Pa�a serdarl��nda, Kerkük Valisi Vezir Kenan Pa�a, Musul Mirmiran� Musa Pa�a, Rakka H. 1076 y�l�nda Hüseyin Pa�a, Ahsa Mutasarr�f� Mehmet Pa�a’y� tekrar görevden al�r Beylerbeyi Dilaver Pa�alar görevlendirilmi�lerdir. ve Basra ileri gelenleri ile baz� tacirlerin mallar�n� müsadere eder ve fakirlerin ölümüne neden olur. Bunlar Ba�dat’a gelip orduyu haz�rlamaya, asker, cephane ve mühimmat�n Hille yolu ile Basra’ya nakledilmesi için gerekli tedbirleri almaya ba�lam��lard�r. Olaylar Padi�ah�n kula��na gidince, hemen yola getirilmesi için, Ba�dat Valisi �brahim Pa�a’n�n serdarl��nda Diyarbak�r Muhaf�z� �brahim Pa�a, Halep Muhaf�z� Hüseyin Pa�a, Hüseyin Pa�a, bu haberi al�nca önce Basra �ehrinde olan ahali ve tacirlerin mallar�n� Musul Mutasarr�f� Gürcü �brahim Pa�a, Rakka Beylerbeyi Sar� Mehmet Pa�a ve Kerkük ya�malar ve ailesi ile birlikte �ran’a gönderir. Kendisi ise 15.000 adam�yla birlikte Kurna Valisi Vezir Kenan Pa�a ile birlikte çok say�da askerle Basra üzerine yürümeye ba�lad�lar. kalesine s��n�r.

Hüseyin Pa�a bu durumdan haberdar olunca önce ailesini ve servetini �ran’a kaç�r�r, Serdar �brahim Pa�a Cezayir nahiyesine ula��nca, Hüseyin Pa�a ani bir bask�nla ve daha sonra yan�ndaki askerler ile birlikte Kurna’ya gider ve Kurna kalesini yeniden 5.000 ki�ilik bir kuvvetle sald�r�ya geçer. 4–5 saat süren �iddetli çat��madan sonra 500 kadar sa�lamla�t�r�r. Gerekli olan her türlü haz�rl�� yapar ve bekler. Ba�dat’tan gelen asker zayiat vererek, Kurna kalesine geri çekilir. Ordu arkas�n� b�rakmaz ve h�zl� bir �ekilde takip Basra’ya var�nca muharebe ba�lar ve muharebe s�ras�nda �brahim Pa�a, Basra e�raf�na bir ederek, Kurna kar��s�nda “�er�er” adl� mevkide ordugâh kurar. Kaleyi büyük toplar ve tüfek mektup yazarak; Basra’n�n padi�ah hazretlerine ait bir mülk oldu�unu, Hüseyin Pa�a’n�n ate�iyle s�k��t�rmaya ba�lar. Dört gün bu �ekilde süren sava��n be�inci günü sabaha kar�� nimete küfrederek isyan etti�ini, Padi�ah�n askeri ile sava�man�n vebalinin a��r bir suç orduya emir verilir ve top yekûn sald�r�ya geçilmek üzere harekât ba�lar. Hüseyin Pa�a’n�n oldu�unu münasip bir dille anlat�r. yanda�lar�, olay� görünce hemen kaleyi terk ederek orduya kat�l�r. Hüseyin Pa�a, Basra’dan da yard�m gelemeyece�ini anlam��t�r. Üç saat süren kanl� bir çat��madan sonra, Hüseyin Pa�a Basra halk� genel olarak Hüseyin Pa�a’n�n aleyhine hareket etmeye ve Pa�an�n taraftarlar� da��l�r ve kendisi de Hûveyze bölgesine kaçar. mallar�n� ya�malamaya, hizmetçilerini öldürmeye ba�larlar. Hüseyin Pa�a, bu durumu haber al�r almaz, Muntefik ve Cezayir a�iretlerinden 3.000 atl� kadar bir f�rka tertip ederek Basra’ya �brahim Pa�a bu olaydan sonra, art�k gerek Basra’y� ve gerek di�er kaleleri ve gönderir. Bunlar, Basra’ya var�nca iki günlük bir çat��ma meydana gelir. Daha sonra Urban, mevkileri bir engel kalmad��ndan sava�madan kontrol alt�na al�r (H. 1079). Pa�a halka ya�malamaya ve her türlü utanç verici olaylara giri�ir. “aman” ilan ederek herkesin hay�r duas�n� alm�� ve insanlar kendisini kutlamak için ak�n ak�n gelmi�lerdir. Bu karga�a içinde Abdusselam a�iretinden �eyh Kefl ve �eyh S�rr� gibi önemli �ahsiyetler katledilmi�tir. Basra’n�n kaleleri ve mevkileri tamamen Yahya Pa�a’ya teslim edilmi� ve ordu 75 Ba�dat’a geri çekilmi�tir. �brahim Pa�a çekilirken Basra’ya bir defterdar tayin etmi�, 73 Efrâsyâb (Efrâsiyâb veya Afrâsiyâb). Ka�garl� Mahmut’a göre ilk Müslüman Türk sülalesi olan Karahanl�lar, Basra’n�n muhafazas�n� sa�lamak için yeterince asker b�rakm�� ve maa�lar�n�n “Basra Efrasiyab neslinden gelmektedir. Selçuklu sülalesinin de Efrâsyâb’dan türedi�ine dair bir rivayet mevcut olup, Emvâli”nden ödenmesi için emirler vermi�tir. bunun kendilerince de benimsemi� olduklar�n� biliyoruz. Bkz. W.Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakk�nda Dersler, �stanbul, 1926, s.96; Mecdûd Mansuro�lu, “Efrâsiyâb”, �slam Ansiklopedisi, MEB Yay�nlar�, IV, Eski�ehir,1997, s. 192-193. Yahya Pa�a, bu uygulamalar� kabul etmemi�tir. Basra valili�ini kabul ederken, y�ll�k 74 Osmanl� ta�ra tekilat�nda en büyük idarî birim olan eyaletin askerî ve idarî bak�mdan en üst düzey yetkilisine 200 kese akçe vermeyi kabul etti�ini, bunun d��nda hiçbir �ey ödemeyece�ini dile getirerek, mîrmîrân ya da beylerbeyi denmektedir. Beylerbeyilere ayn� zamanda “vali” de denmekteydi. Bununla birlikte “vali” teriminin kullan�l��, daha çok XIX. yüzy�lda, idarî te�kilatta yap�lan birtak�m de�i�iklikler sonucunda 75 Defterdar: Devletin gelir ve gider defterlerini tutan memur. Sancaklarda, üst düzey maliye i�lerinden sorumlu yayg�nl�k kazanm��t�r. Bkz. Mehmet �p�irli, “Beylerbeyi”, D�A, VI, �stanbul 1992, s.69. �ah�s.

57 58 59 ORSAM

defterdar� ve askerlerin üst düzey rütbelilerini Basra’dan Ba�dat’a uzakla�t�rm��t�r. Ancak belli bir süre sonra Kurna’da bulunan yeniçeri askerleri ödeneklerini isteyince, kar��kl�k ç�km��t�r. Bunun üzerine Yahya Pa�a toplad�� Urban ve a�iret mensuplar�n� üzerlerine göndererek hepsini katleder ve isyan yolunu seçerek devlete ba�kald�r�r.

Olan bitenler Padi�aha ula��nca, hemen Yahya Pa�a’y� Basra valili�inden azleder ve yerine H. 1080 y�l�nda Kap�c�ba�� Mustafa Pa�a’y� tayin eder ve memuriyetini yerine getirebilmesi için Diyarbak�r Valisi Ali Pa�a ve Kerkük Mirmiran� Hasan Pa�a görevlendirilir. Bir süre sonra vefat� nedeniyle yerine H. 1085 y�l�nda Ba�dat Valisi Silahtar Hüseyin Pa�a, H. 1088 tarihinde Hüseyin Pa�a’n�n Diyarbak�r’a verilmesi nedeniyle Hasan Pa�a, H. 1092 tarihinde Hasan Pa�a’n�n �stanbul’a ça��r�lmas� nedeniyle yerine tekrar Silahtar Hüseyin Pa�a tayin olunmu�tur. H. 1094 tarihinde Basra eyaleti padi�ah emri ile Ba�dat Valisi Abdurrahman Pa�a’ya ve H. 1098 tarihinde Hüseyin Pa�a’ya tevcih buyruldu. Bu Hüseyin Pa�a, Basra’y� çok sert ve zalimce idare etti�i için, ahali taraf�ndan sevilmemi� ve bunun yerine Abdurrahman Pa�a’n�n iadesini isteyen halk, durumu Padi�aha bir arzuhal ile bildirmi�, istekleri yerine getirilmi� ve Basra vilayeti H. 1099 tarihinde tekrar Abdurrahman Pa�a’ya tevcih edilmi�tir.

Abdurrahman Pa�a alim, adaletli, dürüst ve hay�rsever bir insan oldu�u için, halk kendisinden fevkalade memnun idi. Döneminde çok say�da cami ve medrese yap�ld� veya tamir edildi, gereksiz vergiler kald�r�ld� ve varl�� Basra’ya huzur ve emniyet getirdi. Ayr�ca döneminde Basra bereket ve bolluk içinde ya�ad�.

H. 1100 tarihinde Abdurrahman Pa�a azledilerek, yerine Basra eski defterdar� Hüseyin Pa�a vezir rütbesi ile tayin olundu.

H. 1102 tarihinde Basra vilayeti Osman Pa�azade Vezir Ahmet Pa�a’ya tevcih edildi. Bu tarihte Basra’da büyük bir taun salg�n� ba�göstermi� ve her gün sadece Basra merkezde 500 ki�i ölmü�tür. Öyle ki çok say�da insan cesedi sokaklarda ve çar��larda kald��ndan, kimse kald�ramaz olmu�tur. Bu s�rada Cezayir ve Muntefik Urban� anla�arak isyan ettiler ve 3.000 atl� ile Basra’ya sald�r�ya geçtiler. Vali Ahmet Pa�a, maiyetinde bulunan 500 askerle kar��lar�na ç�km��, “Dir” adl� yerde üç gün üç gece süren kanl� çat��malardan sonra, Ahmet Pa�a ve askerleri tamamen katledilmi�tir. Bunun üzerine Basra halk�n�n ittifak� ile Kethüda Hüseyin A�a vali seçilmi� ve Cezayir ve Muntefik Urbanlar�n�, Basra halk� ile birlikte hareket ederek, giri�ilen �iddetli çat��malar sonucu �ehirden kovmay� ba�arm��t�r.

H. 1103 tarihinde Hüseyin A�a’n�n öldürülmesi sonucu yerine, halk�n ittifak� ile Hüseyin Cemal seçildi.

H. 1104 tarihinde Basra valili�i, Ba�dat Valisi Ahmet Pa�a’n�n karde�i Halil Pa�a’ya verilir. Ba�dat, Musul ve Kerkük valilerinin yard�m� ile çok say�da asker toplan�r ve topluca Muntefik �eyhi Mâni’ üzerine sevk olunur. Cezayir adl� yerde çat��ma ba�lar ve tam be� gün devam eder. �iddetli çat��malardan sonra Halil Pa�a’n�n askerleri da��l�r ve ordusunun cephane ve silahlar� �eyh Mâni’in eline geçer. Bunun üzerine Muntefik �eyhi’ne bir yaz� gönderilerek, haydutlu�u ve isyanc�l�� terk etmesi ihtar edilir. Ulufe ve ödeneklerin art�r�lmas� kar��l��nda haydutluktan vazgeçerek Basra’y� terk eder.

Halil Pa�a’n�n, valili�i s�ras�nda baz� adamlar�n�n halk�n kabul edemeyece�i davran��larda bulunmas�ndan ve onlar� korumas�ndan dolay�, Basra halk� ayaklan�r ve onu Basra’dan kovar. Halk H. 1106 y�l�nda Muntefik �eyhi Mâni’i valili�e davet ederek idareyi

59 60 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA defterdar� ve askerlerin üst düzey rütbelilerini Basra’dan Ba�dat’a uzakla�t�rm��t�r. Ancak kendisine teslim ederler. �eyhi Mâni valili�i H. 1109 tarihine kadar devam ettikten sonra belli bir süre sonra Kurna’da bulunan yeniçeri askerleri ödeneklerini isteyince, kar��kl�k Hûveyze Hâkimi Faracullah Han kurnazl�k ve hileyle yönlendirerek, onu Basra d��na ç�km��t�r. Bunun üzerine Yahya Pa�a toplad�� Urban ve a�iret mensuplar�n� üzerlerine ç�kartmay� ba�arm�� ve Basra valili�ine el koyarak kontrol alt�na alm�� ve H. 1111 tarihinde göndererek hepsini katleder ve isyan yolunu seçerek devlete ba�kald�r�r. Basra valili�ini Davut Han’a terk etmi�tir.

Olan bitenler Padi�aha ula��nca, hemen Yahya Pa�a’y� Basra valili�inden azleder ve H. 1111 tarihinde Basra vilayeti Halep eyaleti ile birlikte Ali Pa�a’ya tevcih edilir. yerine H. 1080 y�l�nda Kap�c�ba�� Mustafa Pa�a’y� tayin eder ve memuriyetini yerine Basra’n�n kurtulmas� ve Ali Pa�a’ya teslim edilmesi için Diyarbak�r, Musul, Sivas, Halep ve getirebilmesi için Diyarbak�r Valisi Ali Pa�a ve Kerkük Mirmiran� Hasan Pa�a görevlendirilir. Ba�dat vilayetlerinden asker toplanarak Basra’ya gelmesi emredilir. Toplanan 50.000 asker Bir süre sonra vefat� nedeniyle yerine H. 1085 y�l�nda Ba�dat Valisi Silahtar Hüseyin Pa�a, H. ve 300 gemi cephanesi ile birlikte, F�rat nehri üzerinden Basra’ya sevk edildi. Bu ordu 1088 tarihinde Hüseyin Pa�a’n�n Diyarbak�r’a verilmesi nedeniyle Hasan Pa�a, H. 1092 Kurna’ya var�nca Davut Han gelen kuvvetin hacmini ö�rendi�inde, Devrek’e kaçarak firar tarihinde Hasan Pa�a’n�n �stanbul’a ça��r�lmas� nedeniyle yerine tekrar Silahtar Hüseyin Pa�a eder ve �ehir, sava� ç�kmadan teslim al�n�r. tayin olunmu�tur. H. 1094 tarihinde Basra eyaleti padi�ah emri ile Ba�dat Valisi Abdurrahman Pa�a’ya ve H. 1098 tarihinde Hüseyin Pa�a’ya tevcih buyruldu. Bu Hüseyin H. 1114 tarihinde Basra vilayetine Kaptan Mehmet Pa�a vali olarak atan�r. 1118 Pa�a, Basra’y� çok sert ve zalimce idare etti�i için, ahali taraf�ndan sevilmemi� ve bunun y�l�nda Vezir Halil Pa�a valili�i üstlenir. 1120 tarihinde Muntefik �eyhi Me�ams isyan etmi� yerine Abdurrahman Pa�a’n�n iadesini isteyen halk, durumu Padi�aha bir arzuhal ile bildirmi�, ve toplad�� Urbanlar ile birlikte Basra’ya sald�rm��, Basra’n�n emniyeti ve huzuru büsbütün istekleri yerine getirilmi� ve Basra vilayeti H. 1099 tarihinde tekrar Abdurrahman Pa�a’ya bozulmu�tur. tevcih edilmi�tir. Hadiseler Padi�ah’a ula��nca, Ba�dat Valisi Hüseyin Pa�a’ya gönderdi�i irade ile Abdurrahman Pa�a alim, adaletli, dürüst ve hay�rsever bir insan oldu�u için, halk Basra’n�n emniyetini ve huzurunu tekrar iade etmek için Ba�dat valisi komutas�nda, Musul, kendisinden fevkalade memnun idi. Döneminde çok say�da cami ve medrese yap�ld� veya Diyarbak�r, Halep ve Kerkük’ten 30.000’den fazla asker toplayarak Basra’ya sevk edilmesi tamir edildi, gereksiz vergiler kald�r�ld� ve varl�� Basra’ya huzur ve emniyet getirdi. Ayr�ca emredilir. Sevk edilen askerlerin haberi �eyhi Me�ams’a yeti�ince, Necid ve di�er yerlerden döneminde Basra bereket ve bolluk içinde ya�ad�. toplad�� Bedevilerle birlikte Ântara nehri üzerinde bir kale in�aat�na ba�lar ve adamlar�n� burada toplar. 1121 tarihinde Osmanl� askeri her taraftan sald�r�ya geçince �eyhi Me�ams ve H. 1100 tarihinde Abdurrahman Pa�a azledilerek, yerine Basra eski defterdar� Hüseyin avenesi yenilir. 8.000-10.000 ölü ve yaral� verek kaçmaya ba�lar. Basra valili�ine de Ba�dat Pa�a vezir rütbesi ile tayin olundu. Kethüdas� Mustafa A�a getirilir. Halk�n güvenli�ini temin ettikten sonra Osmanl� ordusu geri dönmü�tür. H. 1102 tarihinde Basra vilayeti Osman Pa�azade Vezir Ahmet Pa�a’ya tevcih edildi. Bu tarihte Basra’da büyük bir taun salg�n� ba�göstermi� ve her gün sadece Basra merkezde H. 1124 tarihinde Basra valili�ine Vezir Osman Pa�a atan�r. 1126 tarihinde Vezir 500 ki�i ölmü�tür. Öyle ki çok say�da insan cesedi sokaklarda ve çar��larda kald��ndan, Hüseyin Pa�a, 1128 tarihinde de Mirmiran Ahmet Pa�a valilik görevini yaparlar. kimse kald�ramaz olmu�tur. Bu s�rada Cezayir ve Muntefik Urban� anla�arak isyan ettiler ve 3.000 atl� ile Basra’ya sald�r�ya geçtiler. Vali Ahmet Pa�a, maiyetinde bulunan 500 askerle H. 1188 tarihine kadar Basra’da hiçbir önemli olay olmam��, sadece vali atamalar� ve kar��lar�na ç�km��, “Dir” adl� yerde üç gün üç gece süren kanl� çat��malardan sonra, Ahmet azil i�lemleri, bir de s�radan baz� Urban a�iretlerinin ayaklanmas� ve bunlar�n tedibi gibi Pa�a ve askerleri tamamen katledilmi�tir. Bunun üzerine Basra halk�n�n ittifak� ile Kethüda meseleler meydana gelmi�tir. Hüseyin A�a vali seçilmi� ve Cezayir ve Muntefik Urbanlar�n�, Basra halk� ile birlikte hareket ederek, giri�ilen �iddetli çat��malar sonucu �ehirden kovmay� ba�arm��t�r. Bu tarihte Basra’ya me�hur Süleyman Bey (nâm-� di�er Büyük Süleyman Pa�a) vali olarak atan�r ve Basra aniden Acem Hanlar�ndan Kerim Han Zendi’nin sald�r�s�na u�rar. H. 1103 tarihinde Hüseyin A�a’n�n öldürülmesi sonucu yerine, halk�n ittifak� ile Büyük bir ordu ile Basra’y� i�gal etmek için sald�r�ya geçen Kerim Han, Süleyman Bey’i ani Hüseyin Cemal seçildi. avlad�� için valinin yapaca�� tek �ey kalm��t�, o da halk ve Urbandan 10.000 kadar sava�ç� toplayarak kalede savunmaya çekilmek. Bu arada Ba�dat Valisi Ömer Pa�a’ya durumu H. 1104 tarihinde Basra valili�i, Ba�dat Valisi Ahmet Pa�a’n�n karde�i Halil Pa�a’ya bildirir ve oradan da durum �stanbul’a, Sultan Abdulhamit Han hazretlerine arz edilir. Ancak verilir. Ba�dat, Musul ve Kerkük valilerinin yard�m� ile çok say�da asker toplan�r ve topluca o dönemde Osmanl�-Rus sava�� devam etti�i için, Basra’ya asker göndermek mümkün olmaz. Muntefik �eyhi Mâni’ üzerine sevk olunur. Cezayir adl� yerde çat��ma ba�lar ve tam be� gün Ba�dat Valisi Ömer Pa�a’n�n da yeterince asker gönderme imkan� olmad��ndan, Basra’n�n devam eder. �iddetli çat��malardan sonra Halil Pa�a’n�n askerleri da��l�r ve ordusunun ku�at�lmas� uzun sürer. Süleyman Pa�a, sonuna kadar direnir ve sebat eder. Ancak �ehirde cephane ve silahlar� �eyh Mâni’in eline geçer. Bunun üzerine Muntefik �eyhi’ne bir yaz� yiyecek k�tl�� ba� gösterir, halk art�k köpek ve e�ek eti yemek zorunda kal�r. Ba�dat’dan gönderilerek, haydutlu�u ve isyanc�l�� terk etmesi ihtar edilir. Ulufe ve ödeneklerin yard�m da gelemez ve Ba�dat’�n yeni valisi olan Mustafa Pa�a, Acemlerle sulh yapmay� art�r�lmas� kar��l��nda haydutluktan vazgeçerek Basra’y� terk eder. önerir. Bunun üzerine Süleyman Bey, halk�n ileri gelenlerini toplar ve görü�lerini sorar. Halk müzakere ile teslim olman�n, bir �artla kabul edilmesini ister; o da insanlar�n, can ve mallar�na Halil Pa�a’n�n, valili�i s�ras�nda baz� adamlar�n�n halk�n kabul edemeyece�i dokunulmadan Kerim Han’a teslim edilmesi. davran��larda bulunmas�ndan ve onlar� korumas�ndan dolay�, Basra halk� ayaklan�r ve onu Basra’dan kovar. Halk H. 1106 y�l�nda Muntefik �eyhi Mâni’i valili�e davet ederek idareyi

59 60 61 ORSAM

Müzakereleri yürüten Kerim Han’�n komutanlar�ndan Sad�k Han, tüm istekleri kabul Pa�a’y� da alarak Ramazan ay�nda Basra’ya yürüdü. Vali “Arca” ad� ile bilinen yere var�nca, eder ve �ehri teslim al�r. Sad�k Han, verdi�i sözlerde durmaz ve �ehri talan eder. Halk�n Kürdi Mustafa A�a Kuveyt’e kaçt�. Onun toplad�� askerler aras�nda anla�mazl�k ç�k�nca, namus ve �rz�na geçer ve tüm mallar�n� ya�malar. Cami ve mescitleri y�kar ve medreseleri Süleyman Pa�a Basra’ya girdi ve Basra’ya Mardinli �sa Bey’i ve Muntefik a�iret reisli�ine de yakar. Süleyman Bey ve Basra’n�n ileri gelenleri esir al�narak �iraz’a gönderilir. “Sevini”yi tayin etti.

��te böylesine çirkin bir �ekilde Basra’y� teslim alan Sad�k Han, askerleri ile birlikte H. 1213 y�l�nda Süleyman Pa�a’n�n emirlerine kar�� gelen Basra Mütesellimi Abdullah Muntefik bölgesine yönelir. Muntefik reislerinden “Samir” ve “Sevini”, çok say�da a�iret ve A�a, sevk edilen asker sayesinde Basra’y� terk ederek firar etmi�tir. 1214 y�l�nda Ba�dat’a Urbandan yeterince kuvvet toplayarak kar��lar�na ç�karlar. 1191 tarihinde F�rat nehrinin gidip Süleyman Pa�a’ya itaatini arz ederek, teslim olmu� ve af dilemi�tir. Bunun üzerine bat�s�nda ve “Fazile” diye bilinen yerde iki taraf sava�a tutu�ur ve 5–6 saat devam eden kanl� Süleyman Pa�a onu tekrar Basra’ya mütesellim olarak göndermi� ve yan�nda dönemin büyük bir sava�tan sonra Acem askerleri yenilir ve kaçmaya ba�lar. Urban onlar� takip ederken, âlimlerinden �eyh Abdullah Er-Rehbi’yi de Basra kad�s� olarak yollam��t�r. askerlerden kimisi ölür ve kimisi de nehirde bo�ulur. Bu olayda Acem kuvvetlerinden yakla��k 6.000 atl� ölür ve silah, cephane ve hayvanlar�, Muntefik a�ireti adamlar� taraf�ndan H. 1215 y�l�nda Ba�dat, Basra ve Muntefik’ten Kethüda Ali Pa�a’n�n komutas�nda ele geçirilir. büyük bir ordu te�kil edilerek, Ahsa’ya sevk edilmi� ve Suud b. Abdülaziz El-Vahabi’yi tedip etmek için muharebeye tutu�ulmu�, ancak daha sonra bar�� anla�mas� imzalanarak geri Sava��n sonuçlar� �iraz’da Kerim Han’a ula��nca, hemen büyük bir ordu kurulmas�n� dönülmü�tür. emreder ve Mehmet Ali Han komutas�nda Muntefik a�iretlerinin yok edilmesi için gönderir. Acemlerin bu müthi� haz�rl�k haberleri Muntefik a�iret reislerine yeti�ince, onlar da haz�rlan�r H. 1216 y�l�nda Basra’ya Selim Bey mütesellim olarak tayin edilmi�, 1217 y�l�nda ve “Ebu Hallane” adl� yerde sava� ate�i yakarlar. 15 Zilkade 1192 tarihinde 8 saat süren kanl� görevinden ayr�lm��t�r. ve �iddetli bir sava�tan sonra, Muntefik a�ireti galip gelir ve Acem kuvvetlerinin %90’� yok olur. Komutan Mehmet Ali Han da ölenler aras�nda yer al�r ve Acem kuvvetlerinin tüm silah H. 1217 y�l�nda Ba�dat Valisi Büyük Süleyman Pa�a vefat etmi�tir. Süleyman Pa�a ve cephanesi ya�ma edilir. Basra için çok önemli i�ler yapm��t�r. Bunlar aras�nda en önemlileri �unlard�r: Kuttu’l-Amara kasabas�n�n kurulmas�, Basra hisar�n�n tamiri, Zübeyir kasabas�n�n zamana yenik dü�erek H. 1194 y�l�nda Kerim Han’�n vefat� ile Zeki Han iktidara gelir. Ayn� tarihte Padi�ah harap olmu� pek çok yerinin yeniden imar ve in�as� ile Basra’da çok say�da dükkân, çar�� ve emri ile Ba�dat’ta büyük bir ordu haz�rlanm��t�r. Bu ordunun Basra üzerine yürümeye otelin in�as�. Tüm bunlardan ve gösterdi�i çabalardan dolay� Basra halk�, Süleyman Pa�a’ya ba�lad�� haberi �ehrin hâkimi Sad�k Han’a ayn� gün gelince, Sad�k Han pani�e kap�l�r ve müte�ekkirdir. Basra’y� terk ederek �iraz’a gider. Osmanl� ordusu Basra’ya girer. Numan Bey, vali tayin olunur ve Basra’n�n imar�na ba�lan�r. H.1220 y�l�nda Suud b. Abdülaziz El-Vahabi, büyük bir Vahabi toplulu�u ile Basra’ya sald�rm��t�r. O dönemde Basra Mütesellimi �brahim A�a olup, Basra ahalisiyle anla�arak Süleyman Bey esaretten geri döner ve Basra’n�n Hûveyze bölgesinde Ba�dat’a cesaretli bir �ekilde bu sald�r�ya kar�� koymu�tur. Sonradan Muntefik a�iretinden Ahmed b. durumu izah ederek emir bekler. Padi�ah taraf�ndan ç�kan fermanla Basra valili�i tekrar Samir ve 6.000 atl�s�n�n da gelmesiyle Vahabileri geri püskürtmeyi ba�arm��lard�r. Ancak kendisine iade edilir. 1194 y�l�n�n �evval ay�nda, Ba�dat ve Kerkük vilayetleri de kendisine bunlar çekilirken Basra etraf�ndaki köyleri yakm��lar ve mallar�n� ya�malam��lard�r. ba�lan�r ve tam olarak Irak’�n genel hâkimi olur. H. 1236 y�l�nda Basra’da Kolera hastal�� ba� göstermi� ve tam on iki gün boyunca H. 1201 y�l�nda �avizade Süleyman Bey, Ba�dat Valisi Süleyman Pa�a ile �iddetli bir �ekilde devam etmi�tir. Daha sonra hafiflemeye ba�lam�� ise de, Basra’da ölen anla�mazl��a dü�erek Muntefik Reisi Sevini’ye iltihak eder. Sevini ile anla�arak Basra’y� insan say�s� o kadar çokmu� ki; pek çok ev kimsesiz kald��ndan kapanm��, defnedecek kimse kontrol alt�na almak için harekete geçer. O s�rada Hez’al �eyhi Hamd b. Humud da, Muntefik olmad��ndan camilerde ve sokaklarda cesetler üst üste y��lm�� ve halk çöllere do�ru kuvvetlerine kat�l�r ve y�l�n ortas�nda kalabal�k bir kuvvetle Basra’ya sald�r�rlar. Basra Valisi kaçm��t�r. Mütesellim �brahim Bey’i esir alarak Basra’n�n tamam�n� istila ederler. �stila sonras�nda Basra’n�n kamu mal�n�, mütesellim emvalini ve tacirlerin mallar�n� müsadere ederler. Halk�n H. 1238 y�l�nda Zübeyir halk�ndan Muhammed b. Sakip b. Vatban adl� �ah�s, bir büyük ço�unlu�u, s�k�nt�da kald�klar�ndan dolay� Ba�dat ve di�er bölgelere göç ederler. grupla Zübeyir’e kasabas�na sald�rm��, ancak orada Zühirzade ailesi taraf�ndan geri püskürtülmü�tür. Buradan ayr�lan grup, bu sefer de Basra’ya sald�rm��t�r. Dönemin Basra Ba�dat valisi, yeniçeri ve Urbandan olu�an bir ordu te�kil ederek 1201 y�l� Mütesellimi Mehmet Kaz�m A�a, askerleri ile birlikte halktan toplad�� gönüllülerle Vatban Rebiyülevvel ay�nda Ba�dat’tan hareket etmi� ve “Ümmü’l-Abbas” adl� yerde dört gün dört ve adamlar�n� Basra’dan defetmeyi ba�arm��t�r. Bu olay�n iç yüzü ise, Muhammed b. Sakip b. gece süren kanl� bir sava�tan sonra, Muntefik kuvvetleri yenilmi� ve Basra kurtulmu�tur. Bu Vatban ile Zühirzade ailesi aras�ndaki k�skançl�k ve çekememezlik olay�d�r. Zira Zühirzade s�rada Basra’ya mütesellim olarak Kürdi Mustafa A�a atanm��t�r. ailesi hay�rsever bir aile olup, halk taraf�ndan sevilip say�lmaktad�r.

H. 1203 y�l�nda Mustafa A�a, itaats�zl�k yapmaya ba�lad�. Baz� uygunsuz H. 1243 y�l�nda Muntefik �eyhi Hamd b. Humud azledilerek yerine, Akil b. davran��larda bulunmas� ve Bahriye komutanlar�ndan Hicazî Mustafa A�a’y� öldürmesi; Muhammed b. Samir tayin edildi. Tayin haberi Hamd b. Humud’e ula��nca isyan ederek, ayr�ca vilayetin kontrolünü tamamen ele geçirmek için Osman Pa�a ile anla�t��n�n ortaya Basra’y� ele geçirmek için Kâ’b a�iretinden ve di�er a�iretlerden toplad�� büyük bir grubu ç�kmas� ile Ba�dat Valisi Süleyman Pa�a çok say�da Kürt asker toplayarak ve yan�na Osman o�ullar� Macit ve Faysal komutas�na verdi. Daha sonra Maskat Emiri Seyyid Said ile

61 62 62 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

61 62 63 ORSAM

haberle�erek, denizden de çok say�da gemi ile Basra’y� ku�att�. Basra halk� askerler ve Akil b. Muhammed’in taraf�n� tutarak gelen kuvvetlere direnmeye ba�lad�. Ku�atma iki ay devam etti. Ancak hiçbir taraf ba�ar� göstermeyince, Faysal komutas�ndaki kuvvetler topyekûn sald�r�ya geçerek muharebeye tutu�tular. Akil ve adamlar� hurma a�açlar�n� siper ald�lar. �ki gün devam eden kanl� sava�tan sonra Faysal’�n adamlar� da��ld� ve pek ço�u öldürüldü. Maskat Emiri Seyyid Said de bar�� imzalayarak geri döndü.

H. 1243 y�l�nda Humudo�ullar�ndan Macit, toplad�� Urbanla tekrar sald�r�ya geçerek Basra’y� ku�att� ve Basra etraf�ndaki köyleri ya�malamaya ve birtak�m fukaran�n sârifelerini (kam��tan yap�lm�� kulübeler) yakarak halk� korkutmaya ba�lad�. Ancak Zübeyir halk� toplanarak onlara kar�� sald�r�ya geçti. Bu s�rada Basra’dan askerler de sald�r�nca, iki ate� aras�nda kalan Macit ve adamlar� �a��r�p kaçmaya ba�lad�lar. Pek ço�u takip s�ras�nda öldü ve böylece, Basra bunlar�n �errinden kurtuldu.

Bundan sonra Irak “Kölemen” idaresinden kurtulmu� ve do�rudan do�ruya devlet taraf�ndan atanan valilerce yönetilmi�tir. Basra ise, bazen valiler taraf�ndan, bazen de Ba�dat’a ba�lanarak mutasarr�flar taraf�ndan idare edilmekteydi. Bu tarihten sonraki bilgiler halk taraf�ndan bilindi�i için yazmaya gerek duyulmad�.

Tarihten maksat, eskiden ya�anm�� olaylar� gelecek nesillere anlatmakt�r. Bu yüzden salnamelerde �imdiye kadar Basra olaylar� hakk�nda tarihî silsile dâhilinde bir tarihçe yoktu. Bu yüzden elde bulunan bu özet tarih; �bnu’l-Esir’in Tarihu’l-Kamil adl� eserinden, Gül�enu’l-Hulafa diye bilinen Ba�dat Tarihi’nden ve Karamani, �bnu’l-Send, �bn Haldun, �bn Hallikan, Karamita, Tuhfe ve Türk Tarihi ad� alt�nda Kölemen Vak�alar� adl� eserlerden faydalan�larak ortaya ç�kart�lm��t�r.

Yanl�� ve eksiklerimizi düzeltmek ilim adamlar�na kalm��. E�er böyle bir yard�m olursa gelecek salnamelerde daha mükemmel ve düzenli bir Basra tarihi meydana gelir. Vatana ve millete bir hizmet olur. Bizden yard�mlar�n� esirgemeyenlerden ve hatalar�m�zdan dolay� yaln�z bir nazar-� af bekleriz.

63 64 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA haberle�erek, denizden de çok say�da gemi ile Basra’y� ku�att�. Basra halk� askerler ve Akil b. Osmanl� Döneminde Basra’ya Atanan Valiler Muhammed’in taraf�n� tutarak gelen kuvvetlere direnmeye ba�lad�. Ku�atma iki ay devam etti. Ancak hiçbir taraf ba�ar� göstermeyince, Faysal komutas�ndaki kuvvetler topyekûn sald�r�ya geçerek muharebeye tutu�tular. Akil ve adamlar� hurma a�açlar�n� siper ald�lar. �ki Basra Vilayetine Atanan Valilerin Adlar� Y�l (Hicri) gün devam eden kanl� sava�tan sonra Faysal’�n adamlar� da��ld� ve pek ço�u öldürüldü. Maskat Emiri Seyyid Said de bar�� imzalayarak geri döndü. Ra�it Magams 945 Mani Magams 950 H. 1243 y�l�nda Humudo�ullar�ndan Macit, toplad�� Urbanla tekrar sald�r�ya geçerek Vezir �lyas Pa�a 953 Basra’y� ku�att� ve Basra etraf�ndaki köyleri ya�malamaya ve birtak�m fukaran�n sârifelerini Temerrüt Ali Pa�a 956 (kam��tan yap�lm�� kulübeler) yakarak halk� korkutmaya ba�lad�. Ancak Zübeyir halk� Beylerbeyi Dervi� Ali Pa�a 970 toplanarak onlara kar�� sald�r�ya geçti. Bu s�rada Basra’dan askerler de sald�r�nca, iki ate� Efrâsyâb 1005 aras�nda kalan Macit ve adamlar� �a��r�p kaçmaya ba�lad�lar. Pek ço�u takip s�ras�nda öldü ve Efrâsyâbo�lu Ali Pa�a 1013 böylece, Basra bunlar�n �errinden kurtuldu. Ali Pa�a o�lu Hüseyin Pa�a 1057 Efrâsyâbo�lu Ahmet 1066 Bundan sonra Irak “Kölemen” idaresinden kurtulmu� ve do�rudan do�ruya devlet Murtaza Pa�a 1067 taraf�ndan atanan valilerce yönetilmi�tir. Basra ise, bazen valiler taraf�ndan, bazen de Mirmiran Hüseyin Pa�a 1068 Ba�dat’a ba�lanarak mutasarr�flar taraf�ndan idare edilmekteydi. Bu tarihten sonraki bilgiler Hüseyin Pa�a o�lu Efrâsyâb 1076 halk taraf�ndan bilindi�i için yazmaya gerek duyulmad�. Hüseyin Pa�a (�kinci Defa) 1077

Yahya Pa�a 1078 Tarihten maksat, eskiden ya�anm�� olaylar� gelecek nesillere anlatmakt�r. Bu yüzden salnamelerde �imdiye kadar Basra olaylar� hakk�nda tarihî silsile dâhilinde bir tarihçe yoktu. Kap�c�ba�� Mustafa Pa�a 1080 Bu yüzden elde bulunan bu özet tarih; �bnu’l-Esir’in Tarihu’l-Kamil adl� eserinden, Kara Mustafa Pa�a 1081 Gül�enu’l-Hulafa diye bilinen Ba�dat Tarihi’nden ve Karamani, �bnu’l-Send, �bn Haldun, Ba�dat Muhaf�z� Hasan Pa�a 1083 �bn Hallikan, Karamita, Tuhfe ve Türk Tarihi ad� alt�nda Kölemen Vak�alar� adl� eserlerden Silahtar Hüseyin Pa�a 1085 faydalan�larak ortaya ç�kart�lm��t�r. Muhaf�z Hüseyin Pa�a (�kinci Defa) 1088 Silahtar Hüseyin Pa�a (�kinci Defa) 1092 Yanl�� ve eksiklerimizi düzeltmek ilim adamlar�na kalm��. E�er böyle bir yard�m Vezir Abdurrahman Pa�a 1094 olursa gelecek salnamelerde daha mükemmel ve düzenli bir Basra tarihi meydana gelir. Gümrükçü Hüseyin Pa�a 1098 Vatana ve millete bir hizmet olur. Bizden yard�mlar�n� esirgemeyenlerden ve hatalar�m�zdan Vezir Abdurrahman Pa�a (�kinci Defa) 1099 dolay� yaln�z bir nazar-� af bekleriz. Defterdar Vezir Hüseyin Pa�a 1100 Osman Pa�azade Vezir Ahmet Pa�a 1102

Kethüda Hasan A�a 1103 Hüseyin Cemal 1104 �eyh Muntefik Mani’ 1106 Halep Valisi Ali Pa�a 1111 Kaptan Mehmet Pa�a 1114 Vezir Halil Pa�a 1118 Ba�dat Kethüdas� Mustafa A�a 1120 Vezir Osman Pa�a 1124 Vezir Hasan Pa�a 1126 Mirmiran Ahmet Pa�a 1128 Hac� Ali A�a 1154

Vezir Ahmet Pa�a 1160 Büyük Süleyman Pa�a 1182 Mütesellim Numan Bey 1192 Büyük Süleyman Pa�a (�kinci Defa) 1193 Mütesellim Süleyman Efendi 1194 Mütesellim �brahim Bey 1200 Haznedar Mustafa A�a 1202

Mardinli �sa Bey 1204

63 64 65 ORSAM

Mütesellim Abdullah A�a 1208 Vali Nas�r Pa�a 1292 �brahim A�a 1218 Vali Vekili Ferik (Korgeneral) Mehmet Münir Pa�a 1294 Selim Bey 1223 Vali Abdullah Pa�a 1295 Ahmet Bey 1225 Vali Ferik (Korgeneral) Sabit Pa�a 1296 R�dvan A�a 1226 Mutasarr�f Mazhar Pa�a 1297 Yakup A�a 1227 Mutasarr�f Yahya Pa�a 1299 Sait Pa�a 1228 Vekil Bahriye Komutan� Mirliva Ali R�za Pa�a 1301 Bekir A�a 1229 Vali �zzet Pa�a 1304 Mehmet Kaz�m A�a 1236 Vali Mü�ir (Mare�al) Nafiz Pa�a 1305 Abdulgani A�a 1239 Vali Ferik (Korgeneral) �aban Pa�a 1306 Aziz A�a 1240 Vali Mü�ir (Mare�al) Mehmet Hidayet Pa�a 1306 Seyit Mehmet Efendi 1247 Vali Mehmet Haf�z Pa�a 1309 Dervi� A�a 1248 Bahriye Komutan� Emin Bey 1310 Mustafa A�a 1249 Vali Ferik (Korgeneral) Mahmut Hamdi Pa�a 1310 Ali Usta 1250 Vali Arif Pa�a 1314 Mirahor Mehmet A�a 1251 Vali Ferik Muhsin Pa�a 1315 Ahmet Çelebi 1252 Vali Mehmet Enis Pa�a 1315 Ziyadezade Mehmet Salih 1254 Vali Ferik (Korgeneral) Hamdi Pa�a (�kinci Defa) 1316 Mustafa A�a (�kinci Defa) 1258 Vali Ferik Muhsin Pa�a (�kinci Defa) 1317 Behram A�a 1259 Vali Vekili Abdüllatif Pa�a 1319 Seyit �brahim Efendi 1261 Vali Ferik (Korgeneral) Mustafa Nuri Pa�a 1319 Hur�it A�a 1262 Kaymakam Sad�k Bey 1263 Mehmet A�a 1264 Aziz A�a (�kinci Defa) 1265 Mirmiran Ma�uk Pa�a 1266 �smail Pa�a 1268 Bekir Bey 1271 Mutasarr�f Veysi Pa�a 1271 Mehmet Bey 1272 Mutasarr�f Vekili Kurbi Bey 1272 Ra�it Pa�a 1273 Mutasarr�f Veysi Pa�a (�kinci Defa) 1274

Mehmet Ali Pa�a 1275

Kaymakam Hüsamettin Efendi 1276

Mehmet Münib Pa�a 1277

Vekil Hac� Ali Efendi 1279

Mirliva (Tu�general) Mehmet �efik Pa�a 1279 �smail Bey 1280 Mütesellim Süleyman Bey 1281 Vekil Galip Bey 1286 Mutasarr�f Haf�z Pa�a 1287 Mutasarr�f Halil Bey 1287 Mutasarr�f Sait Efendi 1288 Mutasarr�f Asaf Efendi 1289 Vekil Bahriye Komutan� Ahmet Pa�a 1290 Vekil Bahriye Komutan� Miralay Halit Bey 1290 Mutasarr�f E�ref Efendi 1291

65 66 66 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

Kaymakam Hüsamettin Efendi 1276

Mehmet Münib Pa�a 1277

Vekil Hac� Ali Efendi 1279

65 66 67

II. �DARÎ TE�K�LAT

67 ORSAM

V�LAYET HEYET� V�LAYET ERKÂNI

Basra, 19. yüzy�l�n ikinci yar�s�na kadar, bütün Irak topraklar� gibi, Ba�dat eyaletinin Naip : Bahattin Efendi (1308), Abdülhamit Efendi (1309), Rafi’zade bir sanca�� idi. Kentin imar�na ait ilk esasl� te�ebbüs, Vali Mithat Pa�a taraf�ndan Abdülhamit Efendi, (1311), Ahmet Hilmi Efendi (1314, 1317 ve 1318) ve gerçekle�tirilmi�tir. Çok k�sa bir sürede -1870’ten itibaren- Basra’da k��la, hastane, tersane vs. 1320’de Ömer Hulusi Efendi. gibi büyük binalar ile yeni bir mahalle kurdu. Mithat Pa�a ayr�ld�ktan sonra Basra, bazen “vilayet” ve bazen de “mutasarr�fl�k” olarak idare edildi. Nitekim H.1292 (1875) tarihli Defterdar : Mehmet Sabit Efendi (1308 ve 1309), Necip Efendi (1311), R�za Bey Ba�dat Vilayet Salnamesinde Basra, Ba�dat vilayetine ba�l� bir sancak olarak görünmektedir. (1314), Abdülmecit Sabit Efendi (1317 ve 1318) ve 1320’de Ahmet �evki 1884’e gelindi�inde art�k kesin olarak ayr� bir vilayet halini alm��t�r ki, bu vilayet bütün Efendi. A�a�� Irak’� ihtiva ediyordu. Ayr�ca, Basra körfezinin do�u k�y�lar� üzerinde ve gayr-� muayyen bir surette de, bu k�y�lar�n hinterland�nda uzanmakta idi76. Mektubi : Abdüllatif Efendi (1308–1309) Ali Galip Bey (1311), Fikret Efendi (1314), As�m Bey (1317), Ali Saip Bey (1318) ve 1320’de Sad�k Vicdanî Efendi. Basra vilayeti, merkez sanca��n yan� s�ra Muntefik, Amara ve Necid sancaklar�n� ihtiva etmektedir. Kurna ve Kuveyt ise, merkeze ba�l� bir kazad�r. V�LAYET �DARE MECL�S�

Basra Vilayet Salnamelerine göre, Basra’n�n Vilayet Te�kilât� a�a��daki kurumlardan Vilayet �dare Meclisi Ba�kan� (1308, 1309 ve 1311) tarihli salnamelerde vilayet Naibi olu�maktad�r. iken, (1314) tarihli salname ile birlikte Vilayet �dare Meclis Ba�kanl��, vali taraf�ndan yürütülmeye ba�lanm��t�r. Meclisin üyeleri; 5 ki�ilik do�al üyelerin (naip, defterdar, nakip, kâtip ve müftü) yan� s�ra 6 ki�ilik seçilmi� üye (�ehrin ileri gelenleri ve a�iret reisleri) ile V�LAYET�N VAL�S� birlikte 12 ki�ilik kadrodan olu�maktad�r. (Seçilmi� üyelerin 4’ü Müslüman 2’si Gayrimüslim) (1308 ve 1309) y�l� salnamelerine göre Basra Valisi

Mü�ir V�LAYET �DARE MECL�S� MAHKEMES� Mehmet Hidayet Pa�a (Birinci Osmanî Ni�an�, Birinci Mecidi Ni�an� ile Alt�n ve Gümü� �mtiyaz Madalyas� �lk olarak (1311) tarihli Vilayet Salnamesinde yer alan �dare Meclisi Mahkemesi, daha ta��maktad�r.) sonra yay�nlanan tüm salnamelerde kaydedilmektedir. Mahkemenin kadrosu a�a��daki üyelerden olu�maktad�r. (1311, 1314 ve 1317) y�l� salnamelerine göre Basra Valisi 1. Mahkeme Ba�kan� (Vilayet Valisi) Ferik (Korgeneral) 2. Üyeler, 10 veya 12 ki�iden olu�maktad�r. Bunlar do�al üyeler (naip, defterdar, Mahmut Hamdi Pa�a nakip, kâtip ve müftü) ile Seçilmi� Üyeler (seçilmi� üyeler içinde 2 Gayrimüslim (Birinci Mecidi Ni�an� ve �kinci Osmanî Ni�an� ile Alt�n ve Gümü� �mtiyaz Madalyas� ve üye her zaman yer almaktad�r) Girit Madalyas� ta��maktad�r) 3. Ba�kâtip 4. Zab�t Kâtibi. (1318) y�l� salnamesine göre Basra Valisi

Ferik (Korgeneral) V�LAYET �DARE MECL�S �THAM HEYET� Mehmet Muhsin Pa�a (Birinci Murassa Osmanî Ni�an� ile Yemen Alt�n Madalyas� ta��maktad�r) �lk olarak (1311) tarihli Vilayet Salnamesinde kayd� geçen �dare Meclisi 77 Mahkemesinin bir organ� olarak yer alan Vilayet �dare Meclis �tham Heyeti daha sonra (1320) y�l� salnamesine göre Basra Valisi yay�nlan tüm salnamelerde yer almaktad�r. Heyetin kadrosu a�a��daki üyelerden olu�maktad�r. Ferik (Korgeneral) Mustafa Nuri Pa�a 1. Heyet Ba�kan� (Vilayet Vali Naibi) (Birinci Murassa Osmanî Ni�an� ile Girit, Rodos ve Yunan Madalyas� ta��maktad�r) 2. Üyeler (�ki ki�iden olu�maktad�r). 3. Zab�t Kâtibi.

76 “Basra”, �slam Ansiklopedisi, c.II, MEB Yay�nlar�, Eski�ehir,1997, s. 327. 77 Suçlama yaz�s�n� haz�rlayan makam.

68 69 70 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

V�LAYET HEYET� V�LAYET ERKÂNI

76 “Basra”, �slam Ansiklopedisi, c.II, MEB Yay�nlar�, Eski�ehir,1997, s. 327. 77 Suçlama yaz�s�n� haz�rlayan makam.

68 69 71 ORSAM

V�LAYET �DARE MECL�S MÜDDE’Î-� UMUMÎL��78 V�LAYET�N GAZETE VE MATBAASI

�lk olarak (1311) tarihli Vilayet Salnamesinde yer alan �dare Meclisi Mahkemesinin (1308–1309) tarihli vilayet salnamelerinde, “Vilayetin Matbaa �daresi” olarak ad� geçen bir organ� olan Müdde‘î-i Umumîli�i, daha sonra yay�nlan tüm salnamelerde bulunmaktad�r. bu birimi (1311) tarihli vilayet salnamesinde ilk defa olarak “Vilayetin Gazete ve Matbaas�” Heyetin kadrosu 1 savc� ve 1 kâtipten olu�maktad�r. ad� alt�nda bir daire olarak görmekteyiz. Kadrosu a�a��ya ç�kart�lm��t�r.

1. Yaz� ��leri Müdürü (Naz�r) V�LAYET MEKTUB�LER� 2. Bir Kâtip 3. Bir Ba� Düzenleyici (1308) tarihli salnameye göre vilayetin 12 ki�ilik Mektubi kalemi kadrosu 4. Bir �kinci Düzenleyici bulunmaktad�r. 1309 tarihli salnamede Mektubi kalemi kadrosunun 7 ki�iye dü�tü�ünü 5. Bir Mütercim görmekteyiz. (1311 ve 1314) tarihli salnamede Mektubi kalemi kadrosu 9 ki�i olup, 1’i 6. Bir Hesap Kâtibi vilayetin tercüman� olarak görev yapmaktad�r. (1317) tarihli salnamede ise, Mektubi kalemi 7. Bir Redaktör kadrosu 11 ki�idir. (1318) tarihli salnamede ise bu say� 9, (1320) tarihli salnamede de 8’dir. 8. Bir Makinist 9. �ki Da��t�mc� 10. �ki Amele V�LAYET�N �DARE MECL�S KALEM� (1314) tarihli salnameden sonraki salnamelerde herhangi bir art�� söz konusu de�ildir. Bazen kadroda eksiklik olmu�, ancak genel itibariyle yukar�daki kadro muhafaza edilmi�tir. Vilayet �dare Meclisi Kalemi (1308) tarihli salnameye göre Ba�kâtip ba�kanl��nda 2 yard�mc�s� ile birlikte 3 kadrodan olu�maktad�r. (1309) tarihli salnameye göre de kadro 4 ki�iye ç�kart�lm��t�r. (1314) tarihli salnamede bu kadro, ba�kâtip ba�kanl��nda 6 ki�iden V�LAYET S�C�L VE MEMURLARIN DURUMUNU �NCELEYEN olu�maktad�r. (1317–1318–1320) tarihli salnamede ise, Ba�kâtip ba�kanl��nda 5 ki�iden ÖZEL KOM�SYON meydana gelmektedir. Bu komisyon ilk olarak (1311) tarihli salnamede kay�tl� oldu�unu görmekteyiz. Önceki iki salnamede benzer bir daireye rastlanmam��t�r. Bu komisyonun kadrosu, Komisyon V�LAYET�N EVRAK KALEM� Ba�kan� ve üç üyeden olu�maktad�r. Komisyon Ba�kan� Vilayet Kâtibi; üyeler ise; Vilayet Mümeyyizi, �dare Meclisi Ba�kâtibi ve Evrak Müdürü’nden olu�maktad�r. (1314) tarihli Vilayet Evrak kalemi, (1308,1309 ve 1311) tarihli salnamelerde Evrak Müdürü salnameden sonra komisyon kadrosunda herhangi bir de�i�iklik söz konusu de�ildir. ba�kanl��nda 2 yard�mc�s� ile birlikte 3 kadrodan olu�maktad�r. (1314) tarihli salnamede kadro, Evrak Müdürü ile 1 yard�mc� ve 2 mukayyit görev yapmaktad�r. (1317) tarihine gelindi�inde bu kalem, Evrak Müdürü ba�kanl��nda 2 yard�mc�s� ile birlikte 3 kadrodan NÜFUS DA�RES� olu�maktad�r. (1318 ve 1320) tarihli salnamelerde Evrak Müdürü ba�kanl��nda 3 yard�mc�s� ile birlikte 4 kadrodan olu�maktad�r. Yay�nlanm�� Basra Vilayet Salnamelerinin tamam�nda, Vilayetin Nüfus Dairesi bir ba�kâtip ve bir kâtip kadrosu ile idare edilmektedir.

V�LAYET�N �STAT�ST�K KOM�SYONU V�LAYET MUHASEBES� Bu komisyon (1314) tarihli salnamede, ilk olarak ortaya ç�kmaktad�r. Komisyonun kadrosunda 1 ba�kan ve 2 idare meclis üyesi kâtip bulunmaktad�r. (1317–1318–1320) tarihli Vilayet Muhasebe Kalemi (1308, 1309 ve 1311) tarihli vilayet salnamelerinde, salnamelerde komisyon 1 ba�kan 4 üyeden olu�maktad�r. a�a��daki kadrolardan olu�maktad�r;

1. Mümeyyiz 8. Masalih-i Cariye Muavini V�LAYET�N TERCÜME ODASI 2. Varidat Kâtibi 9. Evrak Mukayyidi 3. Varidat Muavini 10. Yevmiye Mukayyidi Tercüme Odas� (1314) tarihli salnamede, ilk olarak kay�tlarda görünmektedir. 4. Masraf Kâtibi 11. Yevmiye Mukayyit Yard�mc�s� Tercüme Odas�n�n kadrosu sadece bir ki�iden ibarettir. Daha sonraki salnamelerde kadro 5. Masraf Muavini 12. Hicaziye Mukayyidi79 say�s�nda herhangi bir art�� söz konusu de�ildir. 6. Mesalih-i Cariye80 Kâtibi 13. Hicaziye Ambar Memuru 7. Sand�k Emini (Veznedar) 14. Evkaf Nebevi Kâtibi

79 Hicaziye: Hicaz hatt� ile ilgilenen �ah�s, Mukayyid: Evraklar� kayda geçiren. 78 Ba�savc�l�k. 80 Mesâlih-i Câriye: Gündelik i�leri yürüten memur.

70 71 72 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

V�LAYET �DARE MECL�S MÜDDE’Î-� UMUMÎL��78 V�LAYET�N GAZETE VE MATBAASI

79 Hicaziye: Hicaz hatt� ile ilgilenen �ah�s, Mukayyid: Evraklar� kayda geçiren. 78 Ba�savc�l�k. 80 Mesâlih-i Câriye: Gündelik i�leri yürüten memur.

70 71 73 ORSAM

(1314 ve 1317) tarihli salnamede vilayetin muhasebe kadrosuna üç ki�ilik yeni kadro ilave edilmi�tir. Bunlar:

15. Varidat Muavini 17. Sand�k Emini (Veznedar) 16. Masraf Muavini

EVKAF MUHASEBES�

Yay�nlanm�� Basra Vilayet Salnamelerinin tamam�nda, Vilayet Evkaf Muhasebesini bir muhasebeci ba�kanl��nda bir ba�kâtip ile iki yard�mc�s� ve iki tahsildar’dan olu�an alt� ki�ilik kadro ile idare edilmektedir.

EVKAF KOM�SYONU

(1311) tarihi Basra vilayet salnamesinde, komisyonun kadrosu, vilayet Müftüsü ba�kanl��nda dört üyeden ibarettir81. Üyelerden birinin muhasebeci, di�erinin de müderris olmas� gerekmektedir. (1314) tarihli salnameden sonra komisyon kadrosunda herhangi bir de�i�iklik söz konusu de�ildir.

DEFTER-� HÂKÂNÎ82 DA�RES�

Yay�nlanm�� Basra Vilayet Salnamelerinin tamam�nda, Vilayet Defter-i Hâkânî Dairesi bir müdür ba�kanl��nda bir ba�kâtip ile tapu ve emlak kâtibinden olu�an üç ki�ilik kadro ile idare edilmektedir. Kadrosunda hiçbir de�i�iklik söz konusu de�ildir.

MAAR�F DA�RES�

Yay�nlanm�� Basra Vilayet Salnamelerinin tamam�nda, Vilayet Maarif Dairesi bir müdür ba�kanl��nda bir kâtip ile sand�k emininden (veznedar) olu�an üç ki�ilik kadro ile idare edilmektedir. Kadrosunda hiçbir de�i�iklik söz konusu de�ildir.

81 (1308 ve 1309) tarihli salnamelerde “Evkaf Komisyonu”, Bidayet Mahkemesinin bir alt organ� olarak görev yapmaktad�r. 82 Osmanl� Devleti’nin arazi kay�tlar�n� ihtiva eden, has, zeâmet, t�mar, mülk, vak�f gibi arazi türlerini tayin ve tescil eden ana defterlerin sakland�� ve bu defterlerle ilgili günlük muamelat�n yap�ld�� yere Defter-i Hâkani, Defterhâne-i Âmire, Defterhâne-i Hümâyûn, Defter-i Vilâyet ya da Defter-i Dergâh-� Âlî denmektedir. Konuyla ilgili daha ayr�nt�l� bilgi için bkz.: Erhan Afyoncu, Osmanl� Devlet Te�kilat�nda Defterhâne-i Âmire (XVI- XVIII. Yüzy�llar), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitüsü Tarih Anabilim Dal�, Yeniça� Tarihi Bilim Dal�, Yay�nlanmam�� Doktora Tezi, �stanbul 1997.

72 74 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

MAAR�F MECL�S� (1314 ve 1317) tarihli salnamede vilayetin muhasebe kadrosuna üç ki�ilik yeni kadro ilave edilmi�tir. Bunlar: (1320) tarihli vilayet salnamesinde, Vilayetin Maarif Müdüriyeti a�a��daki kadrolardan olu�maktad�r; 15. Varidat Muavini 17. Sand�k Emini (Veznedar) 16. Masraf Muavini 1. Ba�kan 4. Maarif Muhasebe Memuru 2. Tahrirat Kâtibi 5. Üyeler (6 ki�i) 3. Rü�tiye Mektebi 1. Muallimi EVKAF MUHASEBES� Daha önceki salnamelerde, Maarif Dairesin Kadrosu ba�kan dâhil 4–5 ki�iden Yay�nlanm�� Basra Vilayet Salnamelerinin tamam�nda, Vilayet Evkaf Muhasebesini olu�maktayd�. bir muhasebeci ba�kanl��nda bir ba�kâtip ile iki yard�mc�s� ve iki tahsildar’dan olu�an alt� ki�ilik kadro ile idare edilmektedir. ADL�YE DA�RELER�

EVKAF KOM�SYONU 1. Bidayet Mahkemesi

(1311) tarihi Basra vilayet salnamesinde, komisyonun kadrosu, vilayet Müftüsü a- Hukuk Dairesi ba�kanl��nda dört üyeden ibarettir81. Üyelerden birinin muhasebeci, di�erinin de müderris olmas� gerekmektedir. (1314) tarihli salnameden sonra komisyon kadrosunda herhangi bir (1308–1309) tarihli Basra vilayet salnamelerinde, Hukuk Dairesinin kadrosu; Hukuk de�i�iklik söz konusu de�ildir. Dairesi Ba�kan� ve ayni zamanda Vilayet Naibi olan �ah�s ve üç üyeden olu�maktad�r. Bu üyelerin, ikisi sivil ve sivillerden biri Gayrimüslim, üçüncüsü ise üste�men rütbeli bir askerdir. (1311) tarihli salnamede bu kadrolara üç ki�i ilave yap�lm��t�r, bunlar bir Ba�kâtip DEFTER-� HÂKÂNÎ82 DA�RES� ve iki zab�t kâtibi. (1318–1320) tarihli Basra salnamelerde Hukuk Dairesi kadrosu, ba�kan (Vilayet Naibi) ve üç üyeden olu�maktad�r. Yay�nlanm�� Basra Vilayet Salnamelerinin tamam�nda, Vilayet Defter-i Hâkânî Dairesi bir müdür ba�kanl��nda bir ba�kâtip ile tapu ve emlak kâtibinden olu�an üç ki�ilik kadro ile idare edilmektedir. Kadrosunda hiçbir de�i�iklik söz konusu de�ildir. b- Ceza Dairesi

Yay�nlanm�� Basra Vilayet Salnamelerinin tamam�nda, Ceza Dairesinin kadrosu ise; MAAR�F DA�RES� Ceza Dairesi Ba�kan�, üç üye ve bir ba�kâtip ile bir zab�t kâtibi ile ba�savc� muavininden olu�maktad�r. Üyelerin, ikisi sivil ve sivillerden biri gayrimüslim, üçüncüsü ise üste�men Yay�nlanm�� Basra Vilayet Salnamelerinin tamam�nda, Vilayet Maarif Dairesi bir rütbeli bir askerdir. müdür ba�kanl��nda bir kâtip ile sand�k emininden (veznedar) olu�an üç ki�ilik kadro ile c- �stintak83 Dairesi idare edilmektedir. Kadrosunda hiçbir de�i�iklik söz konusu de�ildir. Yay�nlanm�� Basra Vilayet Salnamelerinin tamam�nda, �stintak Dairesinin iki kadrosu vard�r. Bunlar; Birinci Müstant�k ve �kinci Müstant�k.

d- �eri Mahkemesi

Yay�nlanm�� Basra Vilayet Salnamelerinin tamam�nda, �eri Mahkeme kadrosu; Vilayet Naibi ile bir ba�kâtip ve iki kâtip üyeden olu�maktad�r.

72 73 75 ORSAM

e- �cra Dairesi GURABA HASTAHANES�

g- Hapishane BASRA RÜSUMAT89 DA�RES� (1308, 1309 ve 1311) tarihli vilayet salnamelerinde, Hapishane kadrosu bir müdür, bir hapishane kâtibi, bir ba�gardiyan ve iki gardiyan olu�an be� ki�ilik kadro ile idare Basra Vilayeti bir liman �ehri olmas�ndan dolay� vergi ve rüsum geliri bir hayli çoktur. Bu edilmektedir. (1314–1317) tarihli salnamede mevcut kadroya bir gardiyan ve bir de, kad�n yüzden Rüsumat Dairesi veya bugünkü tabiri ile vergi Dairesinin kadrosu di�er dairelere hapishanesi için kad�n gardiyan kadrosu ilave edilmi�tir. nazaran bir hayli fazlad�r. Yay�nlanm�� Basra Vilayet Salnamelerinin tamam�nda, Rüsumat Dairesinin kadrosu a�a��ya ç�kart�lm��t�r.

h- Ticaret Mahkemesi 1. Rüsumat Müdürü 12. Üç Mubass�r90 (Üç S�n�f) 2. Bir Ba�kâtip 13. Bir �stimator91 Yay�nlanm�� Basra Vilayet Salnamelerinin tamam�nda, Ticaret Mahkemesi ve Mahkeme 3. �ki Kâtip Yard�mc�s� 14. Bir Transit Kâtibi Kaleminin kadrosu, a�a��daki kadrolardan olu�maktad�r; 4. Bir Tahrirat Kâtibi 15. Bir Kolcu Ba�� 5. Bir Muayene Memuru (Birinci) 16. Bir Hamal 1. Ticaret Mahkemesi Ba�kan� 5. Mukayyit 6. Bir Muayene Memuru (�kinci) 17. Dört Kay�kç� 2. �ki Daimi Üye 6. Mukayyit Yard�mc�s� 7. Bir Ambar memuru 18. On Yedi Koçlu 3. Dört Geçici Üye85 7. �ki Müba�ir 8. �ki Tezkere Kâtibi 19. Dört Kay�kç� 4. Bir Ba�kâtip 9. Bir Manifesto Kâtibi 20. Dört Kolcu 10. �ki Kantarc� 21. Bir Kap� Memuru 11. Bir Sand�k Emini (Veznedar) 22. Üç Arabac� Belediye Dairesi

Yay�nlanm�� Basra Vilayet Salnamelerinin tamam�nda, Vilayetin Belediye Heyeti Fav Rüsumat Müdürlü�ü a�a��daki kadrolardan olu�maktad�r. (1308) tarihli vilayet salnamesinde ve di�erlerinde, Fav Rüsumat Müdürlü�ü birimi Belediye Ba�kan� (Sivil) mevcut olup, kadrosu a�a��ya ç�kart�lm��t�r. 1. Tabip 9. Bir Tahsildar 2. Be� ile Yedi Üye 10. Bir Sand�k Emini (Veznedar) 1. Bir Memur Fav: Basra Vilayetinin bir nahiyesi olup, tam olarak Körfezin 3. Bir Ba�kâtip 11. Üç Müfetti� (Biri Ba�müfetti�) 2. Bir Kâtip uç noktas�nda oldu�undan gelen büyük gemiler o bölgede 4. Bir �kinci S�n�f Kâtip 12. On – on dört Çavu� 3. Üç Kay�kç� kar��lan�r ve gerekli gümrük i�lemleri orada yap�l�r. 5. Bir Ke�if Kâtibi 13. Bir Eczac� 4. Bir Kolcu 7. Bir Tanzifat86 Memuru 14. Bir Eczane Kâtibi ve Yard�mc�s�. 8. Tanzifat Müfetti�i

87 Telkih �ubesi: A�� ubesi 84 Mukavelat Muharriri: �ah�slar aras�nda yap�lan anla�malar� ve di�er evraklar� onaylamakla görevli ki�i, 88 Mustahz�r: Huzura getiren, celb eden, muhz�r. noter. 89 Rüsumat: “rüsum”un ço�ulu, vergiler. 85 Geçici üyelerden 2’si Gayrimüslimlerden seçilmektedir. 90 Mubass�r: Gözetleyici, durumlar� kontrol eden memur. 86 Tanzifat: Temizlikten sorumlu �ah�s. 91 �stimator: Gümrüklere gelen ticari mallara paha biçen ki�i veya tahminci.

74 75 76 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA e- �cra Dairesi GURABA HASTAHANES�

(1308–1309) tarihli vilayet salnamelerinde, �cra Dairesinin üç kadrosu vard�r. Bunlar: Bu hastane ilk olarak (1314) tarihli Basra vilayet salnamesinde görünmektedir. Basra �cra memuru ve iki müba�ir. (1311) tarihli salnamede bir de mukavelat muharriri kadrosu Guraba Hastanesinin kadro mevcudu a�a��da verilmi�tir: ilave edilmi�tir.(1318–1320) tarihli Basra Salnamesinde ise kadroya iki ceza tahsildar� ilave edilmi�tir. 1. Tabip 3. T�marc� (Hastabak�c�) 2. Hastane Müdürü 4. A�ç� ve Hademe (5 ki�i) f- Mukavelat Muharriri84 Dairesi (1318) tarihli salnamede Hastane içinde “Telkih �ubesi”87 kurulmu�tur. Kadrosu (1308–1309) tarihli vilayet salnamelerinde, Mukavelat Muharriri Dairesinin bir tek �öyledir: kadrosu mevcuttur. (1314–1317) tarihli salnamede mukavelat muharriri kâtibinin yan� s�ra bir yard�mc� ve bir müba�ir kadrosu ilave edilmi�tir. 1. Müdür 3. Mustahz�r88 2. Kâtip 4. Hademe (2 ki�i) g- Hapishane BASRA RÜSUMAT89 DA�RES� (1308, 1309 ve 1311) tarihli vilayet salnamelerinde, Hapishane kadrosu bir müdür, bir hapishane kâtibi, bir ba�gardiyan ve iki gardiyan olu�an be� ki�ilik kadro ile idare Basra Vilayeti bir liman �ehri olmas�ndan dolay� vergi ve rüsum geliri bir hayli çoktur. Bu edilmektedir. (1314–1317) tarihli salnamede mevcut kadroya bir gardiyan ve bir de, kad�n yüzden Rüsumat Dairesi veya bugünkü tabiri ile vergi Dairesinin kadrosu di�er dairelere hapishanesi için kad�n gardiyan kadrosu ilave edilmi�tir. nazaran bir hayli fazlad�r. Yay�nlanm�� Basra Vilayet Salnamelerinin tamam�nda, Rüsumat Dairesinin kadrosu a�a��ya ç�kart�lm��t�r. h- Ticaret Mahkemesi 1. Rüsumat Müdürü 12. Üç Mubass�r90 (Üç S�n�f) 2. Bir Ba�kâtip 13. Bir �stimator91 Yay�nlanm�� Basra Vilayet Salnamelerinin tamam�nda, Ticaret Mahkemesi ve Mahkeme 3. �ki Kâtip Yard�mc�s� 14. Bir Transit Kâtibi Kaleminin kadrosu, a�a��daki kadrolardan olu�maktad�r; 4. Bir Tahrirat Kâtibi 15. Bir Kolcu Ba�� 5. Bir Muayene Memuru (Birinci) 16. Bir Hamal 1. Ticaret Mahkemesi Ba�kan� 5. Mukayyit 6. Bir Muayene Memuru (�kinci) 17. Dört Kay�kç� 2. �ki Daimi Üye 6. Mukayyit Yard�mc�s� 7. Bir Ambar memuru 18. On Yedi Koçlu 3. Dört Geçici Üye85 7. �ki Müba�ir 8. �ki Tezkere Kâtibi 19. Dört Kay�kç� 4. Bir Ba�kâtip 9. Bir Manifesto Kâtibi 20. Dört Kolcu 10. �ki Kantarc� 21. Bir Kap� Memuru 11. Bir Sand�k Emini (Veznedar) 22. Üç Arabac� Belediye Dairesi

74 75 77 ORSAM

Devasir Rüsumat Müdürlü�ü

(1308) tarihli vilayet salnamesinde ve di�erlerinde, Devasir Rüsumat Müdürlü�ü Kurna Rüsumat Müdürlü�ü birimi mevcut olup, kadrosu a�a��ya ç�kart�lm��t�r Kurna Rüsumat Müdürlü�ü, ilk defa (1311) tarihli vilayet salnamesinde görülmektedir 1. Bir Memur ve ne zaman kuruldu�una dair herhangi bir bilgi mevcut de�ildir. (1311) tarihli salnamede 2. Üç Kay�kç� Kurna Rüsumat Müdürlü�ü kadrosunda bir vekil memur görülmektedir.(1314) tarihli salnamede Kurna Rüsumat Müdürlü�ü a�a��daki kadroya sahiptir.

Ebulhasip Rüsumat Müdürlü�ü 1. Memur 2. Kâtip (1308) tarihli vilayet salnamesinde ve di�erlerinde, Ebulhasip Rüsumat Müdürlü�ü 3. Bir Kolcu birimi mevcut olup, kadrosu a�a��ya ç�kart�lm��t�r 4. �ki Kay�kç�

1. Bir Memur 2. Bir Kâtip Sûkü’�-�üyûh Rüsumat Müdürlü�ü 3. Bir Kolcu 4. Üç Kay�kç� Sûkü’�-�üyûh Rüsumat Müdürlü�ü, ilk defa (1311) tarihli vilayet salnamesinde görülmekte ve kurulu�una dair bir bilgiye rastlanmamaktad�r. Sûkü’�-�üyûh Rüsumat Müdürlü�ünün kadrosu a�a��ya ç�kart�lm��t�r: Dei’ce Rüsumat Müdürlü�ü 1. Bir Memur (1308) tarihli vilayet salnamesinde ve di�erlerinde, Dei’ce Rüsumat Müdürlü�ü birimi 2. Bir kâtip mevcut olup, kadrosu a�a��ya ç�kart�lm��t�r 3. �ki Kolcu

1. Bir Memur 2. Bir Kolcu NAF�A DA�RES�92 3. Üç Kay�kç� Nafia Dairesi ilk defa (1311) tarihli vilayet salnamesinde görülmekte, Basra Naf�a Dairesinin kadro mevcudu bir ba�mühendis ve bir kâtipten olu�maktad�r. Hendek Rüsumat Müdürlü�ü

Hendek Rüsumat Müdürlü�ü, ilk olarak (1309) tarihli vilayet salnamesinde DÜYUN-I UMUM�YE �DARES� görülmekte ne zaman kuruldu�una dair bilgi mevcut de�il. Hendek Rüsumat Müdürlü�ü kadrosu a�a��ya ç�kart�lm��t�r (1308) tarihli vilayet salnamesinde, Düyun-� Umumiye �daresi kadrosu; Bir müdür, bir kâtip, iki kantarc� ve iki kolcudan olu�maktad�r. (1311) tarihli salnamede A��ar ve 1. Bir Kâtip Kurna’ya birer düyun memuru atanm��t�r. (1314) tarihli salnamede de Necid sanca��na da 2. Dört Kolcu bir memur ile yedi kolcu atanm��t�r. (1320) tarihli salnamede idarenin ald�� son kadro ise 3. Bir Kantarc� a�a��daki gibidir:

1. Müdür 5. Sand�k Emini Ne�ve Rüsumat Müdürlü�ü 2. Ba�kâtip 6. Kantarc� 3. �ki Kâtip 7. Dört Kolcu Ne�ve Rüsumat Müdürlü�ü, ilk olarak (1309) tarihli vilayet salnamesinde görülmekle 4. A��ar Memuru birlikte ne zaman kuruldu�una dair herhangi bir bilgi mevcut de�ildir. Ne�ve Rüsumat Müdürlü�ünün kadrosu a�a��ya ç�kart�lm��t�r:

1. Bir Memur

2. �ki Kay�kç�

92 Nafia Dairesi: Bay�nd�rl�k Dairesi.

76 77 78 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

Devasir Rüsumat Müdürlü�ü

1. Bir Memur

2. �ki Kay�kç�

92 Nafia Dairesi: Bay�nd�rl�k Dairesi.

76 77 79 ORSAM

REJ� DA�RES� 1. Telgraf Müdürü (1308–1309) tarihli vilayet salnamelerinde, Reji Dairesinin kadrosu bir reji memuru 2. Üç Yabanc� Muhabere Memuru ile bir kolcudan olu�maktad�r. (1311) tarihli salnameye göre dairenin kadrosu �öyledir: Bir 3. Ba� Muhabere Memuru müdür, bir ba�kâtip ve ikinci kâtip. 1314 tarihli salnamede ise dairenin kadrosu a�a��daki 4. Üç Muhabere �kinci Memuru �ekli alm��t�r: 5. A��ar Posta Memuru 6. �ki Telgraf Da��t�c�s� 1. Müdür 4. On sekiz Kolcu 7. A��ar Posta Telgraf Da��t�c�s� 2. Ba�kâtip 5. On iki Kay�kç� 8. Basra-Fav Aras� Çavu�u (4 Personel) 3. Üç Muhafaza Memuru 9. Basra-Kurna Aras� Çavu�u (3 Personel)

TEKEL TÜTÜN �DARES� Posta ve Telgraf Merkezleri:

Bu daire (1317) tarihli salnamede yer almaktad�r. A�a��daki kadrolardan olu�maktad�r: Fav Merkezi : Bir Müdür ile iki Memur ve bir Da��t�c�. Kurna Merkezi : Bir Müdür ile bir Da��t�c�. 1. Tömbeki93 ve Tütün �dare Tekeli, Basra ve Ba�l�l�klar� Müfetti�i Nas�riye Merkezi : Bir Ba�memur, bir Memur, bir Ba�çavu�, bir Da��t�c� ve iki hat 2. Memur vekili Çavu�u. 3. Muhafaza Memuru Sûkü’�-�üyûh Merkezi : Bir Müdür ile bir da��t�c� 4. Müfetti�lik Kâtipli�i Hammar Merkezi : Bir Memur Amara Merkezi : Bir Müdür, bir Ba�memur, bir Memur, bir Da��t�c� ve iki Çavu�. Yabanc� Tömbekileri Tekel �daresi Aligarbi Merkezi : Bir Memur, bir Da��t�c� ve iki Çavu�. �atraü’l-Amara Merkezi : Bir Memur ve bir Da��t�c�. Bu daire de (1317) tarihli salnamede yer almaktad�r. A�a��daki kadrolardan olu�maktad�r: Hey Merkezi : Bir Müdür vekili ve bir Da��t�c�. 1. Müdür vekili 2. Kâtip 3. Kolcu (10 Personel) Emlak-� Hümayun Dairesi 4. Kay�kç� (8 Personel) 1. Yüksek Komisyon Heyeti

TELGRAF VE POSTA �DARES� (1308) tarihli vilayet salnamesinde, Emlak-� Hümayun Dairesinin, Yüksek Komisyon Heyeti a�a��daki kadrolardan olu�maktad�r. Basra Valisi, ayn� zamanda Yüksek Komisyon Basra Vilayet Salnamelerinin ilki olan (1308) tarihli vilayet salnamesinde bu birimin Heyeti Ba�kan�d�r. Komisyon üyeleri ise; bir ba�kan yard�mc�s�, iki üye ve bir ke�if ad�, “Vilayetin Telgraf �daresi” iken; (1314) tarihli salnamede ad�n�n “Telgraf ve Posta müdüründen (binba��) olu�maktad�r. �daresi” olarak de�i�tirildi�ini görmekteyiz. Bu idare, bir müfetti� gözetiminde a�a��daki kadrolardan olu�maktad�r: (1311) tarihli salnameden sonra yukar�daki kadroya alt� üye ilave edilmi� ve yeni kadro a�a��daki �ekli alm��t�r. 1. Telgraf Müdürü 2. �ki Yabanc� Muhabere Memuru 3. Ba� Muhabere Memuru 1. Ba�kan (Vilayet Valisi) 4. �ki Muhabere �kinci Memuru 2. �kinci Ba�kan (Naip) 5. �ki Posta ve Telgraf Da��t�c�s� 3. Müdür (Muhasebe Ba�kâtibi) 6. �ki Telgraf Çavu�u 4. Âmiye vekili (Üye) 7. Muhabere ve Posta Memuru 5. Ke�if Müdürü (Üye) 6. Devasir vekili (Üye) (1314) tarihli salnameden sonra “Telgraf ve Posta �daresi” kadrosu ve merkezleri 7. Muhasebe Ba�kâtibi (Üye) a�a��daki �ekli alm��t�r. 8. Tahrirat Ba�kâtibi (Üye)

93 Tömbeki: Nargile ile içilen bir cins tütün. Büyük Türkçe Sözlük, s.1083.

78 79 80 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

TEKEL TÜTÜN �DARES� Posta ve Telgraf Merkezleri:

93 Tömbeki: Nargile ile içilen bir cins tütün. Büyük Türkçe Sözlük, s.1083.

78 79 81 ORSAM

2. Muhasebe Kalemi KARANT�NA �DARES�

(1308 ve 1309) tarihli vilayet salnamelerinde, Emlak-� Hümayun Dairesinin Muhasebe �lk olarak (1314) tarihli vilayet salnamesinde görülmektedir. Basra Karantina Kalemi ise; bir muhasebe ba�kâtibi ve üç yard�mc�s� ile dört ki�iden olu�an bir kadro ile idare �daresinin kadro mevcudu a�a��da verilmi�tir: edilmektedir. (1311 ve 1314) tarihli salnamede Muhasebe Kalemine iki kadro daha ilave edilmi�tir. Bunlar, mukayyit ve sand�k emini. 1. Tabip 4. Gardiyan (4 ki�i) 2. Ba�kâtip 5. Fav Memuru 3. Ba�kâtip (Yabanc� dil bilen) 3. Tahrirat Kalemi 1317’ye gelindi�inde Karantina Dairesinin kadrosunun de�i�tirildi�ini ve a�a��daki (1308) tarihli vilayet salnamesinde, Emlak-� Hümayun Dairesinin Tahrirat Kalemi �ekli ald��n� görmekteyiz: a�a��daki kadrolardan olu�maktad�r: 1. Sa�l�k ��ler Memuru 6. Yabanc� Dil bilen Ba�kâtip 1. Tahrirat Ba�kâtibi 3. �ki Mübeyyiz94 2. Tabip 7. Ba�kâtip Muavini 2. Tahrirat Ba�kâtip Muavini 4. Mübeyyiz Yard�mc�s� 3. Tabip Muavini 8. Ba�kâtip Yard�mc�s� 5. Evrak Mukayyidi 6. Evrak Mukayyit Yard�mc�s� 4. Ba�kâtip 9. Gardiyan (5 Personel) 5. Fav Memuru 10. Kay�kç� (4 Personel)

(1314) tarihli salnamede her kaza ve bucakta bir �ube aç�lm�� ve her �ubenin büyüklü�üne göre iki ile dört memur görevlendirilmi�tir. Bu �ubeler �unlard�r: �at �ubesi, (1318) tarihli salnameden sonra “Karantina �daresi” iki idareye bölünmü�tür. Birinci Ahzar �ubesi, �atra �ubesi, Hammar �ubesi, Necid Müdürlü�ü, Ahsa �ubesi, Müberriz �dare “Karantina �daresi” ve ikinci �dare “ Tahaffuzhane”96 olarak geçmektedir. Bu iki �ubesi, Cefr �ubesi ve Katif �ubesi. idarenin kadrosunun yukar�daki kadrolar geçerli olmak üzereyar� yar�ya payla�arak olu�turuldu�u ve bunlara bir ba�gardiyan ve bir makinist kadrosu ilave edildi�i görülmektedir.

4. Devasir95 Arazi-i Seniye Vekâleti

(1308) tarihli vilayet salnamesinden sonraki salnamelerde de, Emlak-� Hümayun POL�S DA�RES� Dairesinin Devasir vekâleti kadrosu; bir arazi vekili ile bir kâtipden olu�maktad�r. Yay�nlanm�� Basra Vilayet Salnamelerinin tamam�nda, Polis Dairesinin varl��n� görmekteyiz Ancak ilk salnamelerde Polis Memuru say�s�n�n azl�� dikkat çekmektedir. 5. Âmiye Arazi-i Seniye Vekâleti (1320) tarihli Basra vilayet salnamesinin Polis Dairesi kadro ve te�kilât�n�n son �ekli �öyledir:

(1308) tarihli vilayet salnamesinden sonraki salnamelerde de, Emlak-� Hümayun 1. Ba�komiser Dairesinin Âmiye vekâleti kadrosu; bir arazi vekili ile bir kâtipden olu�maktad�r. 2. �kinci dereceden bir Komiser (Muntefik) 3. Üçüncü dereceden bir Komiser (Amara) 4. Üçüncü derecenden üç Komiser (Merkez) 6. Amara Arazi-i Seniye Vekâleti 5. Yirmi yedi Polis memuru97.

�lk olarak (1314) tarihli vilayet salnamesi kay�tlar�nda görülmektedir. Emlak-� Hümayun Dairesinin Amara vekâleti kadrosu; bir arazi vekili ile iki yard�mc�s�ndan olu�maktad�r.

96 Tahaffuzhane: Bula��c� hastal�klar�n bulundu�u yerden gelenlerin, Karantinada bekletildi�i yer. 97 1308, 1309 ve 1311 tarihli salnamelerde polis memurlar�n�n say�s� 6’y� geçmemektedir. 1318 tarihli 94 Mübeyyiz: Müsveddeyi temize çeken kâtip. salnamede polis memur say�s� 10’a ve 1320 tarihli salnamede de merkez ve Polis memur say�s� merkez ve 95 Devasir: Basra’n�n bir buca��d�r. kazalar da dahil olmak üzere 27’ye ç�kar�lm��t�r.

80 81 82 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

2. Muhasebe Kalemi KARANT�NA �DARES�

4. Devasir95 Arazi-i Seniye Vekâleti

�lk olarak (1314) tarihli vilayet salnamesi kay�tlar�nda görülmektedir. Emlak-� Hümayun Dairesinin Amara vekâleti kadrosu; bir arazi vekili ile iki yard�mc�s�ndan olu�maktad�r.

80 81 83

III. �DARÎ TAKS�MAT

82 ORSAM

BASRA V�LAYET�NE BA�LI SANCAKLAR Basra Sanca��n�n Fizikî Co�rafyas�

BASRA MERKEZ SANCA�I Basra sanca��n�n kuzeyde Hz. Üzeyir’den güneyde Fav’a kadar yakla��k olarak uzunlu�u 35 saat; eni ise 9–10 saat olan bir alan� kapsamaktad�r99. Do�u ve kuzeyinde �ran, (1292) y�l�nda Ahmet Efendi, (1299) y�l�nda M�zh�r Pa�a, (1300–1301) y�llar�nda güneyinde deniz ve bat�s�nda �amiye Çölü ile s�n�rl� olup, topraklar� ziraata ola�anüstü Yahya Nüzhet Efendi mutasarr�fl�k görevinde bulunmu�lard�r. Bu dönemde Basra henüz elveri�lidir. Ba�dat’a ba�l� bir sancakt�r. 1308 ile 1320 y�llar� aras�nda yay�nlanan Basra Vilayet Salnamelerinde, Basra Merkez kazas� mutasarr�f�n�n adlar� verilmemi�tir. Bu �ehirde yeti�en meyve, sebze ve mahsuller, kitab�n ilgili bölümlerinde anlat�lm��t�r.

Her livan�n idarî te�kilat�nda bulunan birimlerin ayn�s� sancaklarda da bulunmaktad�r. Dicle ve F�rat’�n birle�mesinden meydana gelen büyük �attü’l-Arap Nehri, �ehrin Bunlar: Liva Erkân� (vilayetlerde oldu�u gibi bir naip, bir muhasebeci, bir tahrirat müdürü ve ortas�ndan geçerek Basra Körfezi’ne akmaktad�r. Bu büyük nehir, her türlü deniz ve nehir müftüden olu�maktad�r), Liva �dare Meclisi (4 asil ve 4 seçilmi� üyeden olu�ur), Tahrirat ta��mac�l��na elveri�li olup, 24 saat içinde iki defa gelgit olay� meydana gelir. Basra içinde Kalemi, Muhasebe Liva Kalemi, Adliye Dairesi (Bütün Mahkemeler), Tapu Dairesi, Belediye pek çok ba� ve bahçeler bulunur, ancak orman ve da� yoktur. Bu yüzden s�k s�k sel bask�nlar� Dairesi, Telgraf Memurlu�u ve Livan�n Zaptiye te�kilat� (4 bölükten olu�an bir tabur) ve meydana gelmektedir. Nahiye Müdürleri te�kilat� bulunur. Basra genelinde hava ko�ullar� pek fena olmas�na ra�men, baz� bölgeleri nispeten Kuveyt Kazas� Kaymakaml��: farkl�l�k arz etmektedir. Sanca��n dâhilinde bulunan Zübeyir kasabas�n�n havas� s�cak ve kuru olur, ayr�ca bu bölgede hastal�k pek nadir görülür. Basra’n�n kar�� yakas�nda bulunan do�u (1299-1309) y�llar�nda Abdullah Es-Sabah Pa�a, (1311) y�l�nda Mehmet Pa�a Es- 98 bölgelerinde hava o nispette ise de, Ebulhasip nahiyesinin havas� ve içme suyu di�er bölgelere Sabah ve (1317–1320) y�llar�nda Mübarek Es-Sabah , kaymakaml�k görevinde göre ikinci derecede say�l�r. bulunmu�lard�r. Basra’n�n temizli�ine dikkat edildi�i günden beri günbegün kazanm�� oldu�u dengeye bak�l�rsa içindeki vahim durumun itinas�zl�ktan meydana geldi�i anla��lmaktad�r. Kurna Kazas� Kaymakaml��: (1292) y�l�nda Kemal Efendi, (1299) y�l�nda �brahim Bey, (1300–1301) y�llar�nda Basra’da rüzgâr her taraftan esmektedir. Ancak bunlardan biri var ki, o da Re�it Efendi, (1308–1309) y�llar�nda Arif Efendi, (1311) y�ll�nda Ne�et Efendi, (1314) huveyzavi’dir (do�u rüzgâr�). Bu rüzgar esti�i zaman s�cakl�k dayan�lmaz bir durum al�r, y�ll�nda Mehmet Akif Efendi, (1317–1318) y�llar�nda Mehmet Ne�et Efendi ve (1320) rutubet ile beraber pek s�k�nt� yarat�r. y�ll�nda �shak Hakk� Efendi, kaymakaml�k görevinde bulunmu�lard�r. Havalar�n en güzeli ve en faydal�s� kuzeyden esen rüzgârd�r. Bu havan�n, 25 May�stan Kurna kazas�nda bir mal müdürü görev yapmaktad�r Kaza �dare Meclisinde ise 5 Haziran gününe kadar olan�na “Barih-i Sagîr”; 8 Hazirandan 8 Temmuz’a kadar esen Belediye Ba�kan� ve üç Belediye Meclis üyesi ve Belediye kâtibi ile veznedar çal��maktad�r. rüzgâra da “Barih-i Kebîr” denir. Ço�u y�llarda bu iki rüzgâr birlikte eser. Nüfus Memurlu�u ve Kurna Rüsumat Memurlu�u mevcuttur. Kurna kazas�na ba�l� nahiyeler

ise: Beni Mansur, Medine, Ne�ve ve Dir �er�er. Her kazada nahiye müdürü bulunur. Havalar�n en de�i�ken oldu�u zaman, A�ustos’un 25’inden Eylül’ün sonuna kadar olan müddettir. Bu mevsimde havalar�n hemen her saatte de�i�mesinden ve s�cak so�uk hallerin amans�z meydana gelmesinden dolay� humma (s�tma) ve çe�itli hastal�klar görülmeye ba�lar.

Basra’da güzel mahsuller yeti�mektedir. Bunun en güzel örneklerini bahar mevsiminde görmek mümkündür. Basra’n�n bahar� k�sa olmas�na ra�men çok güzel olur ve suyun tad� o zaman hissedilir. O kadar mutedil bir hava olur ki �airin hayalinden daha ince, daha latif ve daha �effaft�r.

�öyle ki, bahar�n ömrü pek k�sa olup, �ubat�n 15’inden Mart�n 15’ine kadar ancak devam eder. Daha sonra birden s�cakl�k bast�r�r ve güne� yaz mevsimini davet ederek bahar�n yapraklar� sarar�p solar. S�cakl�klar hemen 25, 30, 35 dereceyi bulur.

98 Kaymakam Mübarek Es-Sabah, Mirmiran rütbesi ta��maktad�r: Mirmiran: Beylerbeyi demek ise de, 99 Salnamede 1 saat, 5 Km’ye e�ittir. Beylerbeyi rütbesi ba�kad�r. Mülkiye rütbelerinden Pa�a unvan�na haiz rütbelerin ikincisidir.

84 85 86 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

BASRA V�LAYET�NE BA�LI SANCAKLAR Basra Sanca��n�n Fizikî Co�rafyas�

84 85 87 ORSAM

Basra’n�n içme sular� esasen iki tatl� kaynaktan gelmektedir. Ancak Amara, Sûkü’�- Livan�n ticaret ve ziraat� oldukça iyidir. �hracat� genelde hurma üzerine kuruludur. �üyûh, Nas�riye ve Hammar gibi yerle�im bölgelerinde Dicle ve F�rat nehirleri üzerinde Bazen de bu�day, arpa ve dar�dan olu�ur. �thalat� ise, kahve, �eker, tütün, odun, demir, bulunan çeltik tarlalar�nda bekleyen sular, bir müddet sonra küflenir. Dicle ve F�rat me�rubat, mefru�at ve tekstil malzemesinden olu�ur. �hracat�n ithalâta oran� %40’t�r. nehirlerine ak�t�l�r. ��te bu s�rada Basra sular�n�n tad� kaçmaya ba�lar. Hele yaz mevsiminde sular pek fazla tuzlanm�� olur ki, kar��an bitki ve tar�m at�klar� da insan sa�l��n� tehlikeye Basra kasabas�n�n iki yakas� vard�r. Birincisi, Basra �ehri ki; içerisinde bir Hükümet sokar. Kona��, bir Belediye Dairesi, bir telgrafhane, bir Piyade K��las� (Dub ad� verilen bölgede), bir Bahriye K��las� (Menavi Pa�a’da), bir demir fabrikas�, bir matbaa, bir Liman ve Gümrük Basra’da at, kat�r ve koyun pek az olur. Güneyde me�hur küçük inekleri bulunur. Dairesi ile Umman Osmanl� Dairesi, bir Eski Hastahane Kona��, bir rü�tiye mektebi, be� Basra’da evcil hayvanlar�n azl��n�n yan� s�ra vah�i hayvanlar (aslan, kurt ve kaplan) da azd�r. iptidai mektebi, bir k�z iptidai mektebi, bir Musevi Mektebi, on be� camii ve üç medresenin Bunlar�n yerine �amiye Çölü’nün uzak bölgelerinde avlanmak için geyik ve ceylan bulunur. bulundu�u k�s�md�r. Ayr�ca biri kârgîr ve dördü üstü ah�ap ve etraf� kârgîr yakla��k 1.500 dükkân mevcut olup, bunun yan� s�ra on üç han� kapsayan çar��lar� ve iki hamam�, bir Basra’da ku� ve su hayvanlar� pek çok olup, ahalinin büyük ço�unlu�u bal�kla eczanesi ve bir Guraba Hastanesi vard�r. Zira Basra’da yabanc� nüfus say�s� 10.000’den ya�amlar�n� sürdürmektedir. Sanca��n ba�l�ca mahsulü hurmad�r. Di�er meyvelerle hububat fazlad�r. Basra’n�n �attü’l-Arap kar��s�nda ve “Tennume” adl� bölgede gayet güzel bir yerde üretimi, sanca��n tüketimini bile kar��layamayacak derecede azd�r. Bahriye Hastanesi mevcuttur.

Basra’da ula��m genelde nehir yolu ile oldu�undan, düzenli �ose yolu olmad�� gibi, Basra halk�n�n yakla��k %30’� Sünnî ve %50’si �ii mezhebinden olup, geriye kalan do�ru dürüst bir köprüsü de yoktur. halk H�ristiyan, Musevi ve di�er mezheplerdendir. 800–900 evle, yerel halk ile yabanc�lar�n yakla��k nüfusu 35.000101 civar�ndad�r. Basra kazas�nda a�iretler 8 f�rkadan olu�makta ve Basra’da ula��m olarak ah�aptan yap�lm�� küçük kay�klarla sa�lanmaktad�r. Bunlara nüfuslar� yakla��k olarak 10.000’i bulmaktad�r.102 “belem” ad� verilir ve sekiz ile on metre uzunlu�unda, yakla��k bir metre eninde olurlar. Bu kay�klar da genelde kürek ve “merdi” tabir edilen uzun a�açlarla suda sürükleyerek seyir �ehrin ikinci yakas�, �attü’l-Arap üzerinde ve “Makam Ali” ad�yla bilinen yerdir. ettirilir. �çerisinde bir Bahriye ve Nizamiye K��las�, bir tersane, bir demir fabrikas�, bir Liman Dairesi, Karantina Dairesi, Gümrük ve Umman Osmanl� �dareleri, Hükümet Eski Dairesi, A��ar Basra Sanca��n�n Be�eri Co�rafyas� Nehrinin üzerinde ah�aptan bir köprü, Ticaret ve Bahriye �darehaneleri, bir hamam, iki iptidai mektebi, bir cami, yakla��k 400 dükkân ve 800–900 ev mevcuttur. Ahali ile yabanc�lar�n 103 Basra vilayet merkezi olup, idare mülkiye yönünden vilayet dairelerinde görülmek burada yakla��k nüfusu 15.000 civar�ndad�r. üzere merkez sanca�� itibar olunmu�tur. Merkez sancak; Basra, Kurna ve Kuveyt kazalar�ndan olu�maktad�r. Kuveyt kaymakaml�� fahri ve her türlü vergiden muaft�r. Kaymakaml�k Es-Sabah ailesinin elindedir. Kuveyt Kaymakam�na yaln�z her y�l 150 ton Zübeyir Kasabas�: Basra’n�n bat�s�nda ve yakla��k iki saat uzakl�ktad�r. Kasaban�n 104 hurma verilir. Basra kazas�; Fav, Ebulhasip, �attü’l-Arap, Zübeyir ve Harise olmak üzere be� binalar� kârgîr, çamur ve lebendendir . Halk�n tamam�na yak�n� Sünnidir. Bunlar�n bir k�sm� nahiyeden olu�ur. Bu nahiyelerin idaresinde bir müdür, bir kâtip ve bir çavu� maiyetindeki emlâkçilik yaparken, ufak bir k�sm� da sebze ziraat�yla i�tigal eder ve geriye kalan k�s�m da zaptiye kuvveti hizmet vermektedir. hayvanlar� ile hamall�k mesle�ini yapar. Bu son k�s�m, H. 1308 tarihine kadar henüz vergi mükellefi olmam��lard�r. Zübeyir, Fav, Ebulhasip ve �attü’l-Arap müdürleri birinci s�n�ftan ve Harise müdürü ikinci s�n�ftan itibar olunur. Zübeyir kasabas�nda on be� camii ve iki yüzü a�k�n dükkân�yla bir çar��s� vard�r. Ayr�ca yedi medrese ve yirmiye yak�n düzensiz s�byan mektebi mevcuttur. Zübeyir halk�n�n 105 Kurna Kaymakam� birinci s�n�ftan olup, merkez kazas� Kurna kasabas�d�r. Kurna’ya nüfusu yakla��k 5000–6000 civar�nda olup, kasabay� ku�atan surlar içinde bulunan 1.200 ba�l� Beni Mansur, Medine, Ne�ve ve Dir (Dir �er�er) olmak üzere toplam dört nahiye vard�r. konutta ya�amlar�n� sürdürmektedir.

Basra Kasabas�: Kasabas� bir yandan hurma a�aclar� ve nehirlerle ku�at�l�rken, di�er yandan kuzey taraf� Büyük Hor100 adalar� ile çevrilmi�tir ve A��ar nehri do�udan bat�ya do�ru Ebulhasip Kasabas�: Kasaban�n halk� henüz bir toplum olamam��. Buran�n halk� yedi kasaban�n içinden geçer. sekiz mahalleye bölünmü� olup, her mahalle ba�lar aras�nda ve nehirler içerisindedir. Kasaban�n evleri genelde kârgîrden yap�lm�� olup, yakla��k 200 kadar dükkânl�k çar��lar� Basra’da s�cakl�k, k��n en so�uk döneminde 10–12 dereceye kadar dü�er, en s�cak bulunmaktad�r. Bu kasabada yirmi camii ve düzenli bir ilkokul mektebi ve rü�tiye zamanda ise 18–20 dereceyi bulur. Yaz�n ise en yüksek s�cakl�k 47–48 dereceyi bulur ve

Temmuz ay� en s�cak ayd�r. S�cakl�klar Mart�n ortas�nda ba�lar ve Kas�m ay�nda sona erer. 101 (1299) tarihli Ba�dat Vilayet Salnamesine göre Basra kazas�n�n nüfusu yabanc�lar hariç 2.238 ki�idir. (1320) tarihli Basra Vilayet Salnamesinde ise, 35.000 ki�idir. 102 (1300) tarihli Ba�dat Vilayet Salnamesine göre. 103 1320 tarihli Basra Vilayet Salnamesine göre. 104 Leben: Bir çe�it ate�te yanmayan ta�. 100 Hor: Ço�ulu “ahvâr”: Batakl�k. Bkz. Türkçe-Arapça Sözlük, Ba�dat 1981, s.191 105 1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesine göre nüfus yakla��k 4.000 civar�ndad�r.

86 87 88 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

86 87 89 ORSAM

bulunmaktad�r. Halk, yerli ve yabanc� olarak yakla��k 6.000–7.000106 civar�nda bir nüfusa Ahalinin ço�unlu�u hali vakti yerinde ise de, ya�am tarzlar� bedbaht ve üzüntü sahiptir. Bunlar�n %20’si Sünni, geri kalan halk �ii ve birkaç H�ristiyan, Yahudi ve Sabii’in vericidir. Halk�n ço�unlu�u bal�k, hurma ve yo�urt ile beslenmektedir. Kendi mahsulleri olan d��nda ba�ka hiçbir mezhep bulunmaz. hurma ve çeltikten ba�ka hiçbir ticaretle u�ra�mazlar.

Fav, �attü’l-Arap ve Harise nahiyelerinin halk� genel olarak çiftçi ve evleri kulübe ve Kasabada on be�-yirmi dükkân ve iki kahvehane ihtiva eden bir çar�� vard�r. Ancak bu sârifeden yap�l�d�r. Yaln�z Fav nahiyesinde bir Hükümet Kona�� ve bir telgrafhane vard�r. dükkânlar düzensiz ve tamam� kam��tan yap�lm��t�r. Çok eski zamanlardan beri orada bir a�aç dikilmi�, “b�rham” ad� verilen, Arap akasya a�ac� mevcuttur. �ngilizler her zaman oraya gelip bu a�ac� ziyaret ederler! Kurna Kasabas�: F�rat ve Dicle’nin birle�ti�i noktada bulunan bu kasaban�n tarihî eserlerine bak�l�nca, bir zamanlar büyük bir medeniyet içinde ya�ad�� anla��lmaktad�r. F�rat Kuveyt Kasabas�: Kuveyt, körfez sahili üzerinde bulunan bir kasabad�r. S�radan ve Dicle gibi iki büyük nehrin uzak yerlerden gelip, bu noktada birle�mesi, Kurna’da durup gemilerin orta seyirleri ile Fav Bo�az�ndan oraya kadar on iki saat sürmektedir. dü�ünen bir insan için çok garip bir his uyand�r�r. Kurna, çok latif bir bölgede olmas�ndan dolay� çok �ansl� bir �ehirdir. Zira sabahlar� ve ak�amlar� gönül al�c� bir manzaraya sahiptir. Bu kasaban�n binalar� çamurdan ve bir katl� olup, iki katl� binalar� pek nadirdir. Amma ve lakin bu bölge, baz� vah�ilerin ve medeniyetten nasibini almam�� Urbanlar�n eline Kasaban�n içinde yakla��k 2.000 ev, 14 camii, 1 han ve 500 dükkândan fazla bir çar��s� dü�mesinden dolay�, bölgenin bu letafeti gasp edilmi�tir. Bugün, içerisinde ya�anmayacak mevcuttur. Gerçekte halk�n nüfusu 3.000-4.000 civar�ndad�r. Yabanc�lar ve Bedevi Araplar�n dereceye gelmi�tir. burada toplanmas� ile bazen nüfusu 25.000110 civar�nda olur.

Kurna kasabas�n�n do�usunda Dicle ve bat�s�nda F�rat akmaktad�r. Güneyinde ise Halk�n geneli gemicilik i�inde çal��r. Kuveyt’ten y�lda iki bin civar�nda gemi �ran, bunlar�n birle�mesinden meydana gelen ve ad�na �attü’l-Arap denilen büyük nehre do�ru Hindistan ve Çin’e sefer yapmaktad�r. Kuveyt’de 2.000’den fazla yelkenli gemi vard�r. Bu kasaba adeta bir dal ç�karm��t�r. yüzden buras�, büyük bir liman �ehri olma özelli�ine sahip bir yerdir.

Ancak F�rat nehrine pek çok ahvarlardan107 pis su akmas�ndan dolay�, o me�hur üç güzel vasf� (havas�, suyu, topra��) yok olmu� ve art�k hazin bir vaziyette ak�p gitmektedir. Bunun üzerine halk da ihtiyac� olan suyu Dicle’den temin etmektedir.

Bugün Kurna kasabas�nda, �attü’l-Arap üzerinde bir Hükümet Kona��, bir cami ve iptidai mektebi, bir telgrafhane, bir de terk edilmi� hamam ve bir karakol mevcuttur. Yakla��k 160 ev ve kam��tan yap�lm�� 150 kadar kulübe (sârife) ile 15–20 kârgîr bina vard�r.

Kurna’n�n baz� binalar� bir kat kârgîr ise de, ço�unlu�u çamur ve kam��tan yap�lard�r.

Kurna kasabas�n�n yaz�l� nüfusu 700 kusur �ah�st�r. Ancak yaz�lmayan di�er Arap a�iretleri ile birlikte nüfusunun miktar� 30.000’i108 a�maktad�r. Kasaban�n kârgîr olarak ev say�s� 284 adettir. Bu mevcut nüfus içinde bulunan memurlar�n tamam� yabanc�d�r.

Halk�n bir k�sm� çulhac�l�k i�i ile u�ra�makta ve “ma�lah ve aba”109 üretmektedir. Di�er bir k�sm� emlak sahibi iken, bir k�sm� da sahip olduklar� hurma bahçelerinde hurma üreticili�i ile me�gul olmaktad�r Halk�n geri kalan� ise ba��nda çiftçilik yapmakta veya gemicilik i�lerinde çal��maktad�r.

Kasaban�n halk� genel olarak Müslüman olup, Caferi mezhebinden ve dilleri Arapçad�r.

106 1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesine göre nüfusu yakla��k 3.000 civar�ndad�r. 107 Ahvar: Çeltik ve pirinç yeti�tirilen yerler. 108 1308 tarihli Basra Vilayet Salnameye göre nüfusu yakla��k 20.000 civar�ndad�r 109 Ma�lah: Alt� ve üstü bir olan, kol yerinde yar�klar olan bir çe�it üstlük elbise. Aba ise yünden yap�lan, bir cins kaba kuma�tan imal edilen üstlük veya h�rka. 110 1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesine göre nüfusu yakla��k 15.000 civar�ndad�r

88 89 90 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA bulunmaktad�r. Halk, yerli ve yabanc� olarak yakla��k 6.000–7.000106 civar�nda bir nüfusa Ahalinin ço�unlu�u hali vakti yerinde ise de, ya�am tarzlar� bedbaht ve üzüntü sahiptir. Bunlar�n %20’si Sünni, geri kalan halk �ii ve birkaç H�ristiyan, Yahudi ve Sabii’in vericidir. Halk�n ço�unlu�u bal�k, hurma ve yo�urt ile beslenmektedir. Kendi mahsulleri olan d��nda ba�ka hiçbir mezhep bulunmaz. hurma ve çeltikten ba�ka hiçbir ticaretle u�ra�mazlar.

Kurna’n�n baz� binalar� bir kat kârgîr ise de, ço�unlu�u çamur ve kam��tan yap�lard�r.

Kasaban�n halk� genel olarak Müslüman olup, Caferi mezhebinden ve dilleri Arapçad�r.

88 89 91 ORSAM

MUNTEF�K111 SANCA�I: Livan�n arazilerinin tamam� verimli ve tar�ma elveri�lidir. Ancak Sûkü’�-�üyûh kazas� (1292) y�l�nda Falih Pa�a, (1299) y�l�nda Sait Bey, (1300) y�l�nda Mehmet Pa�a, ve ona ba�l� Hammar buca�� arazileri tamamen suyun istilas�na u�ram�� ve büyük bir batakl�k (1301) y�l�nda Kadri Pa�a, (1308–1309) y�llar�nda Ziya Bey, (1311) y�l�nda Mehdi Pa�a, haline dönü�mü�tür. Bu nedenle ziraat yapmak mümkün olmad��ndan terkedilmi�tir. (1314) y�l�nda Mustafa Hulusi Efendi, 1318 y�l�nda (Bo�), (1318) y�l�nda Hasan Hüsnü Pa�a ve 1320 y�l�nda �hsan Pa�a mutasarr�fl�k görevinde bulunmu�lard�r. Muntefik livas�nda da�l�k engeller bulunmaz. Onun için tüm arazileri nehirden sulan�r. Ancak Garraf nehrinin A�ustos ay�ndan Ekim ve Kas�m ay�na kadar suyu azalmaya ba�lar. Her livan�n idarî te�kilat�nda bulunan birimlerin ayn�s� sancaklarda da bulunmaktad�r. Bu sebepten dolay� nehir boyunda ya�ayanlar�n ço�u içme suyu için kuyu kazmaya Bunlar: mecburdurlar.

Liva Erkân� (vilayetlerde oldu�u gibi bir naip, bir muhasebeci, bir tahrirat müdürü ve Suyun yeti�medi�i yerlerde su dolaplar� ile ba� ve bahçeler sulan�r ve bu dolaplara müftüden olu�maktad�r), Liva �dare Meclisi (4 asil ve 4 seçilmi� üyeden olu�ur), Tahrirat “kurud” ad� verilir. Ayr�ca bu livada hiçbir maden ve orman mevcut de�ildir. Kalemi, Muhasebe Liva Kalemi, Adliye Dairesi (Bütün Mahkemeler), Tapu Dairesi, Belediye Dairesi, Telgraf Memurlu�u ve livan�n Zaptiye Te�kilat� (4 bölükten olu�an bir tabur) ve Livan�n içinde bulunan nehirlerden biri Garraf nehridir ki, livan�n ya�am kayna��d�r. Nahiye Müdürleri te�kilat� bulunur. Ayr�ca bat� taraf�ndan ve Nas�riye kasabas� önünden F�rat nehri geçmektedir. Bu nehir daha sonra Sûkü’�-�üyûh kazas� ortas�ndan geçer ve oradan da Hammar buca��nda büyük bir batakl��a kar��t��ndan yine eski mecras�na döner. Daha sonra Kurna kazas� üzerinden geçip Hey Kazas� Kaymakaml��: kasaba önünde Dicle’ye kar��r. Livan�n su ile kapl� olmayan ve batakl�k halinde bulunmayan (1299) y�l�nda Fettah Bey, (1300) y�l�nda �smail Hakk� Efendi, (1301) y�l�nda Ali arazilerinin yar�s�ndan fazlas� terk edilmi�tir. Galip Bey, (1308–1309) y�llar�nda Hur�it Efendi, (1311) y�l�nda Ahmet Nuri Efendi, (1317) y�l�nda Mehmet Cezzar Efendi, (1318) y�l�nda Cemil Bey ve (1320) Mehmet As�m Sancakta yeti�en hayvanlar çok garip bir geli�me göstermektedir. Mesela koyunlar Bey kaymakaml�k görevi yapm��lard�r. y�lda iki defa do�ururlar.

Livan�n toprak mahsullerinin %70’i bu�day ve arpadan olu�turmaktad�r. %30’u da �atra Kazas� Kaymakaml��: çeltik, ak dar� ve kum dar�dan olu�turmaktad�r. (1299) y�l�nda Rüstem Bey, (1300–1301) y�l�nda Fettah Bey, (1308) y�l�nda Kadri Efendi, (1309–1311) y�llar�nda Cuma Efendi, (1317) y�l�nda Cemil Bey, (1318) y�l�nda �sa Sancaktaki tar�msal faaliyetlerde iki �ekilde sulama yap�lmaktad�r. Birinci yöntem Ruhi Efendi ve (1320) y�l�nda da Osman Vefik Bey, kaymakaml�k görevi yapm��lard�r. nehirlerden sulama yapmak. �kincisi ise “keps” diye tabir edilen yöntemle sulama yapmakt�r. Bu usul ile bahar aylar�nda topra�a su bast�r�p, topra��n suya doymas� sa�lan�r, yaza yak�n dönemde suyun çekilmesi ile zengin bir çamur tabakas� olu�ur ve güne�in etkisiyle çatlamaya Sûkü’�-�üyûh Kazas� Kaymakaml��: ba�lar. Bu çatlaklara tohumlar ekilip mahsullerin yeti�mesi beklenir. (1292) y�l�nda Mustafa Efendi, (1299–1300–1301) y�llar�nda Fettah Bey, (1308) y�l�nda Kaymakam Emin Efendi, (1309) y�l�nda Kaymakam Vekili Abdüssamad Efendi, Muntefik ovas�nda baz� bölgeler bir sene “keps” yöntemi ile di�er sene nehirden (1311) y�l�nda Ömer Lütfü Efendi, (1317) y�l�nda Ahmet Efendi, (1318) y�l�nda Mehmet sulama yöntemi ile ziraat yapmaktad�r. Ancak “keps” y�l�nda çok bereketli ve verimli Cezzar Efendi ve (1320) y�l�nda �sa Ruhi Efendi kaymakaml�k görevi yapm��lard�r. mahsuller al�n�r. “Keps” ile ziraat yap�lan arazide iki tür mahsul al�n�r. Biri k�� mevsiminde ekilen mahsul (bu�day, arpa ve kum dar�s�), di�eri ise ilkbahar ve yaz mevsiminde ekilen mahsuldür (akdar�, susam ve bazen de kum dar�s�). Müntefik Sanca��n�n Fiziki ve Be�eri Co�rafyas� Muntefik livas�, Merkez kazas� (Nas�riye) ile Hey, �atra ve Sûkü’�-�üyûh olmak üzere Muntefik livas�n�n do�u taraf�nda Ba�dat vilayetine ba�l� Kuttu’l-Amara sanca�� toplam dört kazadan olu�maktad�r. Kay�tl� olmayan a�iretler ile birlikte sanca��n toplam bulunur. Buradan itibaren sancak, bat�da bulunan �amiye Çölü’ne kadar eni 25 saat ve nüfusu yakla��k 250.000 civar�ndad�r. kuzeyde bulunan Divaniye ve Semave kazalar� s�n�rlar�ndan güneyde bulunan Amara sanca�� s�n�r�na kadar uzunlu�u 31 saati bulan bir alana yay�lmaktad�r. Kayna�� Kuttu’l-Amara kasabas� kar��s�nda olan Garraf nehri, s�ras�yla Hey, �atra ve Nas�riye arazilerini sulad�ktan 1- Merkez kazada (Nas�riye) be� kasaba bulunmaktad�r. Kasabalar�n birincisi liva sonra Nas�riye kasabas�n�n yar�m saat güneyinde bulunan F�rat nehrine dökülür. Muntefik merkezi olan Nas�riye kasabas�d�r. Bu kasabada bir hükümet kona�� olup, bir taraf�nda resmi sanca��nda en güzel hava Hey ve �atra kazalar�nda hissedilir ve en kötü hava Sûkü’�-�üyûh daireler bulunur, di�er taraf�nda da nizamiye askerlerinin ikamet ettikleri taburlar vard�r. kazas�nda bulunur. Nas�riye’nin havas� ise fena de�ildir. Hükümetin bulundu�u tarafta telgrafhane ve zabtiye kuvvetlerine ait birer özel daire mevcuttur. Kasaban�n içerisinde yakla��k 400-500 kârgîr ev bulunmaktad�r. Ayr�ca 120 çamur ve 500 kam��tan yap�lm�� “sârife” diye tabir edilen kulübe vard�r. 111 Bugünkü Irak’ta böyle bir yer ad�na rastlanmaz. Muntefik livas�n�n merkezi Nas�riye oldu�undan bugün de ayn� adla an�lmaktad�r.

90 91 92 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

90 91 93 ORSAM

Kasabada 3 hamam ve yakla��k 400 dükkândan olu�an 6 çar�� bulunmaktad�r. Halk�n�n u�ra��r ve mahsullerin büyük k�sm� bu�day, arpa, çeltik ve dar�dan olu�maktad�r. Bunun nüfusu tahminen yerli ve yabanc� 6.000112 civar�ndad�r. d��nda elde edilen mahsul pek nadirdir.

Muntefik livas�nda her çe�it ku� mevcuttur. Ancak su ku�lar� pek fazlad�r. Vah�i Kasaban�n ilk yerle�im yeri �imdiki yerin daha yukar�s�nda (yakla��k 3-4 saatlik hayvanlar bulunuyor ise de son dönemde aslan ve kaplan gibi y�rt�c� hayvanlar yok olmu�tur. mesafede) iken yirmi seneden beri buraya ta��nm��116 ve az bir zamanda 200 dükkânl� bir çar�� ve 300 çamur ev yap�lm��t�r.117 Ayr�ca burada 2 cami, 1 mescit, 1 iptidai mektebi, 1 Kasaban�n yerli halk� pek az olup, mevcut olan nüfus askerî, mülkî ve zaptiye hamam vard�r. memurlar ile yabanc� tacirlerden olu�maktad�r. Bunun yan� s�ra yukar�da arz etti�imiz kam��tan yap�lm�� kulübelerde ya�amlar�n� sürdürenler çiftçilik, gemicilik ve hamall�k gibi �atra’da bir tabur nizami asker bulunmaktad�r. Hükümet Kona�� d��nda bir de yeni hizmetlerde kullan�l�rlar. Sanayi dal�nda ise sadece Nas�riye kasabas�n�n etraf�nda oturan yap�lm�� bir Askeri K��la118 vard�r. Subbi113 aileler taraf�ndan kuyumculuk zanaat� yap�lmaktad�r. Bunlar yerli halk ile giyim, ku�am ve gelenek bak�m�ndan çok farkl�d�r. Kasaba içinde yerli ve yabanc� tahminen 4.000119 nüfus ya�amaktad�r. Memur ve yabanc�lar haricinde halk Arapça konu�ur ve �ii mezhebindendir. Bir tabur asker ve komuta merkezinin ikamet yeri Nas�riye’dir. Garraf nehrinin �atra taraflar�nda Temmuz ve Ekim aylar�nda sular� çekilir ve halk Nas�riye’nin ticareti, zahire ve sadeya�, deri ve hububat al��veri�inden ibaret içme suyu için kuyu kazmak zorunda kal�r. oldu�undan, livan�n di�er yerlerine oranla ticareti ikinci derecededir. 4- Hey Kazas�: Bu kasaba Garraf nehri üzerinde bulunup, a�iretlerin bol oldu�u Memur kesimi hariç, halk�n tamam�na yak�n�, Arap ve %95’e yak�n� Caferi yerdir. (1320) y�l� salnamesine göre yakla��k 600 kadar kârgîr ve çamurdan evleri oldu�u gibi mezhebindendir. Kazada az say�da Yahudi ve H�ristiyan’da bulunur. 300 dükkânl� bir çar��s� vard�r.120 Kasabada iki hamam, bir Hükümet Kona�� ve nizami askerlere has bir k��la, bir telgrafhane, bir rü�tiye mektebi ve iki iptidai mektebi vard�r. 2- Sûkü’�-�üyûh Kazas�: Bu kasaba, Nas�riye’nin kuzeyinde ve 5-6 saat mesafede Kasaba halk�n�n nüfusu yakla��k 4.000121 civar�nda olup ço�unluk yabanc�lardan bulunur. Tehlikeli havas�ndan dolay� me�hurdur. Arap a�iretlerinin ticaret merkezi olmas� olu�maktad�r. hasebiyle di�er livalara oranla nüfusu fazlad�r. Kasaban�n etraf�nda pek çok hurma bahçesi mevcuttur. Ba�lar�nda her çe�it meyveler yeti�ir. Kazan�n %70’i çiftçi, kalan k�sm� ticaretle Kasaba, bir ticaret merkezi olmas� hasebiyle, mahsullerin topland�� dönemde hem u�ra��r. Ba�dat hem de Basra’dan çok say�da al�c�y� bir arada görmek mümkündür. Ticaretin ana maddeleri bu�day, arpa, sadeya� ve deri olup, halk�n büyük ço�unlu�u bunlarla ve tar�mla Kasaba’da aba ve ma�lahlar üretilmesine ra�men, elbise ihtiyaçlar� d��ar�dan temin u�ra�maktad�r. En önemli mahsulleri bu�day, arpa ve dar�dan olu�maktad�r. Ziraat “keps” edilmektedir. yöntemi ile yap�lmaktad�r.

Halk�n tamam� Arap olup, �ii mezhebindendir. Kasabadaki sanayi faaliyetleri yok denecek kadar azd�r ve genelde ihtiyaçlar d��ar�dan sa�lanmaktad�r. Sûkü’�-�üyûh’ta, 400 dükkândan ibaret olan dört çar�� bulunmaktad�r. Bir hamam ve 400 kârgîr bina ile 200114 kam��tan yap�l� “sârife” diye tabir edilen kulübeler mevcuttur. Kasaban�n memurlar� hariç, di�erleri tamamen Arapça konu�ur ve Caferi Nüfusu yakla��k erkek ve kad�nlar 7.000115 civar�ndad�r. Sûkü’�-�üyûh halk�n�n %50’si emlâk mezhebindendir. Hey kasabas�nda bir tabur nizami asker bulunmaktad�r. sahibidir. Kasaba’da mübarek zatlardan Said b. Cebr (R.A) hazretlerinin ve Seyyid Ahmed Er- Rifai’nin türbeleri mevcuttur. Padi�ah taraf�ndan çevre in�aat masraflar� Hazine-i Hassadan 3- �atra Kazas�: Bu kaza Nas�riye ile Hey aras�nda ve Garraf nehri üzerinde kar��lanm�� ve o bölgeye su götürmek için çal��malara ba�lanm��t�r. Ayr�ca Düceyl nehrinin bulunmaktad�r. Nas�riye’den nehir yolu ile 6 ve karayolu ile 4 saattir. Kasaba, Muntefik yeniden kaz�lmas� ve do�udan bat�ya do�ru yönünün de�i�tirilmesi i�lemleri h�zla livas�n�n adeta ortas�nda bulunmaktad�r. Kazan�n merkezi �atra ad�yla bilinen bir köydür. ilerlemektedir.122 Havas� ve suyu ile me�hurdur. Pek çok Arap a�iretinin ticaret merkezi olmas� hasebiyle ticaret alan� geni� ve halk�n�n büyük ço�unlu�u ticaretle u�ra�an yabanc�lard�r. Yerel halk tar�mla

116 (1308) y�l� Basra Vilayet Salnamesine göre. 117 (1308) y�l� Basra Vilayet Salnamesine göre 150 dükkân ve 250 ev. 112 (1308) y�l� salnamesine göre halk�n nüfusu 4.000 civar�ndad�r. 118 (1311) y�l� Basra Vilayet Salnamesinde ilk defa yer almaktad�r. 113 Subbi: “Sabi” veya “sâibin” diye adland�r�l�rlar. Gökyüzünde bulunan gezegen ve y�ld�zlara tapan bir 119 (1311), (1318) ve (1320) y�l� Basra Vilayet Salnamelerinde ayn� nüfus miktar� verilmektedir. mezheptir. Bu mezhep ba�ta Cizre, �am ve Irak’ta bulunur. �anl�urfa’n�n Harran ilçesinde de uzun süre 120 (1308) y�l� Basra Vilayet Salnamesine göre 300 ev ve 150 dükkân� var, (1311) y�l� Basra Vilayet ya�am��lard�r. Salnamesine göre ise 500 ev ve 250 dükkân� varm��, 114 (1308) y�l� salnamesine göre “Safire” say�s� 100 adet. 121 (1308) y�l� Basra Vilayet Salnamesine göre: 3.000 115 (1308) y�l� salnamesine göre halk�n nüfusu 6.000 civar�ndad�r. 122 (1311) y�l� Basra Vilayet Salnamesinde.

92 93 94 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

92 93 95 ORSAM

Kaletü’s-Sükker Köyü (�eker Kalesi Köyü): Bu köy Hey kazas�n�n merkezi olup, AMARA SANCA�I: yakla��k 150 haneye sahiptir. Düzensiz 20 dükkânl� bir çar��s� vard�r. Bu köyün nüfusu (1292) y�l�nda Behcet Efendi, (1299) y�l�nda Vehbi Efendi, (1300) y�l�nda Yusuf yakla��k 1.500 ki�iden olu�maktad�r.123 Geçimini tar�mdan sa�layan köy halk�n�n dili Arapça Tali’ Pa�a, (1301) y�l�nda Salih Bey, (1308–1309) y�llar�nda Rü�tü Pa�a, (1311) y�l�nda ve mezhepleri Caferidir. R�fat Bey, (1314) y�l�nda Hac� Mustafa Pa�a, (1317) y�l�nda Mustafa As�m Bey, (1318) y�l�nda R�fat Pa�a ve (1320) y�l�nda Hamdi Pa�a, mutasarr�fl�k görevini yapm��lard�r.

Her livan�n idari te�kilat�nda bulunan birimlerin ayn�s� sancaklarda da bulunmaktad�r. Bunlar; Liva Erkân� (vilayetlerde oldu�u gibi bir naip, bir muhasebeci, bir tahrirat müdürü ve müftüden olu�maktad�r), Liva �dare Meclisi (4 asil ve 4 seçilmi� üyeden olu�ur), Tahrirat Kalemi, Muhasebe Liva Kalemi, Adliye Dairesi (Bütün Mahkemeler), Tapu Dairesi, Belediye Dairesi, Telgraf Memurlu�u ve Livan�n Zaptiye Te�kilat� (4 bölükten olu�an bir tabur) ve Nahiye Müdürleri te�kilat� bulunur.

Duveric Kazas� Kaymakaml��:

(1300–1301) y�llar�nda Kaymakam Mustafa Efendi, (1308–1309) y�llar�nda Hac� Ahmet Efendi, (1311) y�l�nda Kaymakam Vekili Necip Efendi, (1317) y�l�nda Ali Efendi, (1318–1320) Kaymakam Vekili Ali Efendi, kaymakaml�k görevini yapm��lard�r.

�atra Kazas� Kaymakaml��: (1300–1301) y�llar�nda Kaymakam Hac� Abdulkadir Efendi, (1308–1309) y�llar�nda Kaymakam Vekili Hüseyin Cemil Efendi, (1311) y�l�nda Salih Saip Efendi, (1317) y�l�nda Hac� Mehmet Emin, (1318) y�l�nda Kaymakam Vekili Hasan Bey ve (1320) y�l�nda Mahmut Aynî Efendi kaymakaml�k görevini yapm��lard�r.

Zübeyir Kazas� Kaymakaml��: (1300–1301) y�llar�nda Kaymakam Ömer Lütfi Efendi, (1308) y�l�nda Kaymakam Vekili Hüsnü Efendi, (1309) y�l�nda Kaymakam Vekili Akif Efendi, (1311) y�l�nda Kaymakam Vekili Emin Efendi, (1317) y�l�nda Behçet Efendi, (1318) y�l�nda Kaymakam Vekili Emin Efendi ve (1320) y�l�nda Kaymakam Vekili Yahya Efendi kaymakaml�k görevini yapm��lard�r.

Amara Sanca��n�n Fiziki ve Be�eri Co�rafyas� Amara livas�n�n uzunlu�u, Kuttu’l-Amara kazas� s�n�r�ndan Basra sanca��na ba�l� Kurna kazas�n�n s�n�rlar� olan Hazreti Aziz’e kadar 46 saat; eni, Tayip nehri kayna��nda

bulunan Garbiye’den Muntefik livas�n�n s�n�r� bulunan Cifcaka batakl��na kadar 20 saattir.

Livan�n arazisi her türlü tar�m ürününün yeti�mesine müsait olup, en fazla ekilen çe�it ve birinci derece ticareti yap�lan çeltiktir. Amara kasabas�n�n ortas�ndan Dicle nehri geçmekte ve �ehri iki yakaya bölmektedir. Nehrin üzerinde ah�aptan yap�lm�� bir köprü bulunmaktad�r. Amara livas�n�n en önemli yerleri Çehle, Me�reh, �beyci’, Maceri-i Kebîr, Maceri-i Sagîr, Hafire ve Kesre nehirleri olup, bu nehirler Dicle nehrinin dallar� olup ve bu dallar aralar�nda 238 küçük cetvele bölünürler. Do�rudan do�ruya Dicle nehrinden su alan bu nehirlerin d��nda bir de �ran topraklar�ndan gelen Duveric ile Tayip ad�nda iki nehir Amara bölgesinde Beni Lam ve Me�reh bölgelerinin bir k�sm�n� batakl�k hale getirir. Dicle’den do�an küçük

nehirler do�u taraf�nda olanlar� Huveyze ve Amara aras�nda bulunan batakl�klara ve bat� taraf�nda olanlar da Cezayir batakl�klar�na dökülür. 123 (1309) y�l� Basra Vilayet Salnamesinde.

94 95 96 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

Duveric Kazas� Kaymakaml��:

bulunan Garbiye’den Muntefik livas�n�n s�n�r� bulunan Cifcaka batakl��na kadar 20 saattir.

94 95 97 ORSAM

mensuptur128. Bu a�iret mensuplar� genelde �eyhlerinin ve a�iret reislerinin iste�i Amara’n�n kuzey bölgesinde bulunan ve �ran s�n�r� içerisine uzanan da��n d��nda bu do�rultusunda hareket etmekte, onlar taraf�ndan idare edilmekteydiler. Bununla birlikte bu bölgede hiçbir da� yoktur. Liva içinde önemli bir orman da yoktur. Sancakta yaln�z bir-iki tuz a�iret reisleri medeniyetten uzak ve her türlü geli�meden bihaberdirler ve bunlar�n %1’i bile madeni mevcut olup, bunun yan� s�ra kireç ve alç� madenleri var ise de bunlar okuryazar de�ildir.129 Ayr�ca bu a�iretlerin bir özelli�ide Irak’�n her tafa�nda suç i�leyenler, kullan�lmamaktad�r. hemen Muntefik veya Amara a�iretlerine iltica eder ve her türlü cezadan kurtulur. Daha sonra bunlar Basra – Ba�dat aras�nda ticaret yapan gemilerden “Hâve” diye tabir edilen sözde a�iret Bu bölgenin havas�, batakl�k bölgesi hariç tamamen kuru ve sa�lam olup, niteli�i vergisi zorla al�n�r ve bölgede her türlü kanunsuz i�leri yaparlar.130 me�hurdur. Sancaktaki araziler, Dicle ve �ran’dan gelen nehirler taraf�ndan sulanmaktad�r. Bu nehrin sular� çok tatl� oldu�undan bu bölge geli�meye elveri�li bir yerdir. Amara’da bir tabur nizami asker ve bir tabur zaptiye askeri bulunmaktad�r.

Amara’da at, k�srak, beygir, e�ek, koyun, inek, manda, öküz, tavuk, güvercin ve ördek Sancak, geni� arazisi, bol suyu ve ayr�ca havas�n�n güzelli�i bak�m�ndan Irak’�n en gibi evcil hayvanlar�n yan� s�ra vah�i hayvanlardan aslan, kurt, domuz, çakal, tilki, ceylan, güzel yerlerinden biridir. Bu nedenle eski tarihlerde Amara sanca��, Abbasi Halifeleri tav�an, kunduz, saka ku�u, kaz, çavu� ku�u, turna, bayku�, karga ve yabani ördek döneminde Irak’�n en mamur bölgeleri aras�nda gösterilmektedir. bulunmaktad�r. Bal�k ise en bol bulunan yemek çe�idi olup, halk�n ya�am kayna��d�r. Amara’da eski eserlerin izleri halen devam etmektedir. Filifle, Hurut, Çariz, Gatre, Amara sanca��n�n hükümet merkezi Amara kasabas�n�n merkezi olup, erkek ve Kuburu’l-Abttal, Vak�f ve Azize adlar� ile bilinen �ehir kal�nt�lar� bugün bile mevcuttur.131 kad�nlar�n nüfus say�s� yakla��k 9.000124 civar�ndad�r. Bunlar�n büyük ço�unlu�u ticaret ile ya�amlar�n� sürdürmektedir. Dilleri Arapçad�r. �atra kazas�, �atra kasabas�ndan ibaret olup içinde bir Hükümet Kona��, telgrafhane, bir cami, bir iptidai mektebi, Gümrük �daresi ve 300 kadar ev ile birkaç dükkânl� bir çar��s� Amara kasabas�nda bir Hükümet Kona�� ve nizami askerler için bir k��la ve Umman vard�r. 125 Gümrük i�leri için bir daire vard�r. Ayr�ca bir rü�tiye mektebi, iki iptidai mektebi vard�r. Telgrafhane ile Belediye Dairesi, Hükümet Kona��n�n içerisinde yer al�r. Kasaban�n etraf�nda yeni yap�lan 60 kadar bahçe �ehrin manzaras�na çok güzel hava vermi�tir.126 Livada yakla��k 800–900 adet kârgîr yap�l� ev mevcut olup, bunun d��nda 5.000 kadar kam��tan yap�lm�� kulübeler de mevcuttur. �ehrin büyük k�sm� do�u yakas�ndad�r. Livan�n üç kazas� bulunmaktad�r. Bunlar; Duveric, �atra ve Zübeyir kazalar�, ayr�ca dört de nahiyesi vard�r. Bunlar: Ali�arki, Aligarbi, Tafra ve El-Ezirc nahiyeleridir. Kazalar ikinci s�n�ftan ve nahiyeler de�i�ik s�n�flardand�r. 1320 y�l�na ait salnamede, livan�n birçok yeri henüz tahrir alt�na al�nmad��ndan, yaz�l� köylerin d��nda a�iretlerin nüfusu yakla��k 220.000127 kadard�r. Bu a�iretlerin dilleri Arapça ve mezhepleri Caferi’dir.

Amara’n�n birinci derece ihraç etti�i ticari mallar�; çeltik, koyun, inek, manda, deve, kunduz derileri, sade ya� ve yündür. �thal etti�i ticari mallar ise �unlard�r: Beyaz ve siyah pamuk, Amerikan bezi, çe�itli çitler, alafranga tekstil malzemeleri, gaz, bak�r, �eker, kahve ve temirhindi. �thalat, ihracat�n ancak %10’u oran�nda idi.

Livan�n etraf� ve çevresi batakl�klarla, çe�itli cetveller (arklar) ve büyük nehir yataklar� ile dolu oldu�undan ula��m arac� da ister istemez nehir gemileri ile olmaktad�r. Ba�dat ve Basra aras�nda çe�itli irili ufakl� gemiler çal��maktad�r. Bu gemiler ile her hafta, posta ve insan nakliyat� yap�lmaktad�r.

Sancakta bulunan Arap a�iret mensuplar� 40 f�rkaya bölünmü�lerdir. Bunlar 14 f�rka ile Beni Lam a�ireti, 5 f�rkas� Elbumuhammed a�ireti, 3 f�rkas� Seva’d a�ireti, 4 f�rkas� Elbuderaç a�ireti, 5 f�rkas� Rubey’den Es-Saray a�ireti ve 5 f�rkas� da Sudan a�iretine

124 (1299) y�l� Ba�dat vilayet salnamesine göre nüfus 4.000 civar�ndad�r. (1309) y�l� Basra Vilayet Salnamesine göre nüfusu 8.000 civar�ndad�r. 125 (1318-1320) y�l� Basra Vilayet Salnamesine göre. 128 (1299 ve 1300) y�l� Ba�dat Vilayet Salnamesine göre. 126 (1308) y�l� Basra Vilayet Salnamesine göre. 129 (1308) y�l� Basra Vilayet Salnamesine göre. 127 (1300) y�l� Ba�dat vilayet salnamesine göre nüfus 35.000 civar�ndad�r. (1308) y�l� Basra Vilayet Salnamesine 130 (1308) y�l� Basra Vilayet Salnamesine göre. göre nüfusu 90.000 civar�ndad�r. 131 (1308) y�l� Basra Vilayet Salnamesine göre.

96 97 98 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

96 97 99 ORSAM

NEC�D SANCA�I132: olur ki, ate� yakmadan oturulamaz. Buna kar��l�k k�� aylar�nda da içinde mangal yanm�� bir (1299–1300–1301) y�llar�nda Sait Pa�a, (1308) y�l�nda Ferik (Korgeneral) Akif odaya benzer.134 Pa�a, (1309–1311) y�llar�nda Sait Pa�a, (1314) y�l�nda Abdullah Pa�a, (1317–1318) y�llar�nda Sait Pa�a ve 1320 y�l�nda Seyit Talip Pa�a mutasarr�fl�k görevini yapm��lard�r. Livada yedi kadar tuz madeni ve üç adet kireç madeni bulunmaktad�r. Bu tuz madenlerinden dördünün ad� bilinmektedir. Geri kalan üç tanesi meçhuldür. Bu madenler Her livan�n idari te�kilat�nda bulunan birimlerin ayn�s� sancaklarda da bulunmaktad�r. çölde aç�k yerlerde bulundu�undan ve çöllerde çok say�da Arap bedevilerinin olmas�ndan Bunlar: Liva Erkân� (vilayetlerde oldu�u gibi bir naip, bir muhasebeci, bir tahrirat müdürü ve dolay� buralar�n emniyetini tekel alt�na almak çok zordur. Hofûf’a yar�m saat mesafede müftüden olu�maktad�r), Liva �dare Meclisi (4 asil ve 4 seçilmi� üyeden olu�ur). Tahrirat “Aynü’l-Necim” ad�yla bilinen bir kapl�ca ve Kat�f kasabas�nda maden suyu çe�meleri vard�r. Kalemi, Muhasebe Liva Kalemi, Adliye Dairesi (Bütün Mahkemeler), Tapu Dairesi, Belediye Dairesi, Telgraf Memurlu�u ve Livan�n Zaptiye Te�kilat� (4 bölükten olu�an bir tabur) ve Livada her zaman meyve yeti�ir, özellikle “Halas” ad�nda bir hurmas� ve �eftalisi Nahiye Müdürleri te�kilat� bulunur. me�hurdur.

Katif Kazas� Kaymakaml��: Necid’te at ve beygirin en âlâs� bulunurken, evcil hayvanlardan inek, beyaz merkep, (1292) y�l�nda Ahmet Efendi, (1299) y�l�nda Hac� Ali Efendi, (1300) y�l�nda �ekip deve ve koyunun yan� s�ra vah�i hayvanlardan kurt, çakal, ceylan, tilki, tav�an ve yaban kedisi Efendi, (1301) y�l�nda Selman Sad�k Efendi, (1308) y�l�nda �evki Efendi, (1309) y�l�nda de vard�r. Kaymakam Vekili Salih Efendi, (1311) y�l�nda Kaymakam Vekili Muhammet Efendi, (1317) y�l�nda Abdülkerim Efendi ve (1318–1320) y�llar�nda Yakup Efendi, kaymakaml�k Necid sanca��nda pirinç, bu�day, arpa, susam ve dar� gibi mahsuller ekilmekte ve görevini yapm��lard�r. bunun yan� s�ra “a’nes” ad� verilen mahsul, livan�n her yerinde halk taraf�ndan kullan�lmaktad�r. Katar Kazas� Kaymakaml��: (1292–1320) y�llar� aras�nda II. Casim Efendi133, kaymakaml�k görevini yerine Bölgenin en önemli do�al engeli kum y��nlar�d�r. Bu kum y��nlar� rüzgârla birlikte getirmi�tir. yer de�i�tirir. E�er bu rüzgâr yerle�im yerine tesadüf ederse büyük zararlar verir.

Necid Sanca��n�n Fiziki ve Be�eri Co�rafyas� Merkez liva sanca��n�n ortas�nda bulunan yer “Ahsa” ad� ile me�hur ise de, bu isim Necid sanca��, uzunlu�u güneydeki “Biriye” adl� bölgeden, do�uda bulunan El-Amair bölgenin ad� de�ildir. Bölgenin as�l ve gerçek ad� Hofûf’tur. adas�na kadar112 saatlik mesafeyi; eni ise Uceyr �skelesinden bat�da bulunan El-Arme’ye kadar 62 saatlik mesafeyi içine alan bir alana yay�lm��t�r. Uceyr �skelesinden merkez livaya Bu livaya Necid sanca�� deniliyor ise de, gerçekte Necid denilen bölge yaln�z bu liva kadar 12 saatlik bir mesafe vard�r. Bu alan tamamen kumluk ise de suyu çok oldu�undan sefer olmay�p, içeri taraflara yani Riyad, Kasam ve Arap yar�madas�n�n di�er bölgelerine de bu ad yapmak kolayd�r. Ancak merkez livadan bat�ya do�ru El-Arme’ye kadar 50 saatlik bir verilmektedir. mesafede suyun az olmas�ndan dolay�, burada sefer yapmak oldukça me�akkatli ve �st�rapl�d�r. Merkez liva olan Hofûf kasabas�n�n etraf� surlarla ku�at�lm�� olup, her yirmi otuz kademde bir eski tarz kule mevcuttur. �çerisinde bir Hükümet Kona��, bir askeri k��la, bir Livan�n genel olarak su sorunu yok ve topraklar�n�n verimlili�i iyidir. Ancak bu rü�tiye mektebi ve iptidai mektebi, 84 camii, 20 kadar s�byan mektebi, 17 medrese ve 3.000 topraklarda ürün yeti�tirmek, saman ve çal� ç�rp� gibi �eylerin arazide yanmas�na ba�l�d�r. ev bulunur. (1320) tarihli Basra Vilayet Salnamesine göre, bu kasaban�n erkek ve kad�n Liva içinde çe�itli küçük ve büyük nehirler mevcuttur. Bunlar�n say�s�n�n yakla��k 800 kadar olmak üzere hür ve kölelerin toplam nüfusu 40.000135 civar�ndad�r. oldu�u tahmin edilmektedir. Liva içinde su yönünden en güzel yer Hofûf, havas�n�n güzelli�i yönünden Muberriz çok iyidir. Kat�f’�n havas� ise çok kötüdür. Livan�n deniz sahilinde sadece Uceyr nahiyesi, sahilde bir kent oldu�undan livan�n en önemli iskelesidir. Zira üç nahiyesi vard�r. Bunlar: Katar, Kat�f ve Uceyr’dir. Bundan dolay� bu üç yerle�im yeri merkeze yak�n olmas�ndan dolay� ve yolda bol su bulundu�undan nakliye i�lerini liman olarak kullan�lmaktad�r. kolayla�maktad�r.

Necid sanca��nda orman bulunmaz, ancak da� ve tepeler çoktur. Uceyr bölgesinde Sancak halk� Arap dillerini konu�makta ve “di�da�e” denilen uzun gömlek giyip “Zahran” ve “Muderr’” ad�nda iki da� bulunmaktad�r ve merkez livan�n do�u taraf�nda ve üzerine “ma�lah” örtmekte ve ba�lar�na “kefiye” denilen pamuktan veya ipekten yap�lm�� örtü bahçeler içinde, 2000 zirâ’ uzunlu�unda ve 100 zirâ’ yüksekli�inde. “Kâre” ad�nda bir da� örterek giyinmektedir. Ayaklar�na da deriden yap�lm�� “na’l” giyerler. Ço�unlukla ellerinde vard�r. Bu da��n ete�inde alt� köy mevcuttur ve da��n içerisinde yakla��k 300 ki�inin “âsâ” ta��rlar. Buran�n halk� ya�amlar�n� ticaret ve tar�m�n yan� s�ra aba i�lemekle, s��abilece�i büyüklükte büyük bir ma�ara mevcuttur. Bu ma�ara yaz aylar�nda o kadar so�uk demircilikle, bak�rc�l�kla, terzilik ve devecilikle sürdürürler.

Merkez livan�n bahçeleri pek çok olup, sular� da çe�me yolu ile yeterli derecede oldu�undan ya�mura pek ihtiyaçlar� yoktur. 132 Bu sancak, 1292 tarihli Ba�dat Vilayet Salnamesinde Ahsa sanca�� olarak geçmektedir. Katar ve Kat�f ad�nda iki kazas� mevcuttur. 134 (1299) tarihli Ba�dat Vilayet Salnamesine göre. 133 Kaymakam II. Casim Efendi, Kap�c�ba�� unvan�na haiz ve fahri olarak bu görevi yapmaktad�r. 135 (1299) tarihli Ba�dat Vilayet Salnamesine göre, �ehrin nüfusu 9.000 civar�ndad�r.

98 99 100 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

98 99 101 ORSAM

Necid sanca�� merkez kaza ile beraber üç kazadan olu�ur, en fazla ürün veren yer Livan�n ticareti o kadar fazla de�ildir. �thalat ve ihracat çe�itleri ilgili bölümde Katif kazas�d�r. Liva dâhilinde di�er kazalar Katar ve Kat�f kazas�d�r. anlat�lm��t�r. �thalat, ihracattan fazlad�r. Livada ula��m arac� deve ve merkeptir. Livan�n müstakil iki iskelesi vard�r. Katif Kazas�: Liva merkezi olan Hofûf’un kuzey yönünde sahil kenar�nda ve 40 saatlik mesafede bulunur, kaymakaml�k merkezi de Katif kasabas�d�r. Kasaba içinde bir Livan�n yollar�nda, kuzey ve güney bölgelerinde, yakla��k 250 su kuyusu vard�r. Hükümet Kona�� ve bir iptidai mektebi vard�r. Yolcular ve bedevi halk bu sular� kullanmaktad�r.

Katif kazas� ve ba�l� nahiyelerinin toplam nüfusu 6.000 civar�nda ve hane say�s� da Necid kad�nlar�n�n en önemli süs araçlar� “veres” diye tabir edilen sar� ve kokulu bir yakla��k 600 civar�ndad�r.136 boyad�r. Yöre kad�nlar� bu boya ile süslenmek ve güzel kokmak için çok heveslidirler.

Katar Kazas�: Livan�n güneydo�usunda ve sahil üzerinde bulunur. Livadan 60 saatlik Necid sanca��nda Suud ailesi zaman�ndan kalma ve ad�na “Tuveyle” denilen bir çe�it uzakl�ktad�r. Kaymakaml�k merkezi El-Bida’ kasabas�d�r. para vard�r. Bu al��agelmi� paralar�n d��ndad�r ve sadece bir e�ri çividen ibarettir. Bu e�ri çivi ile al��veri� yap�lmaktad�r. Ancak Necid’de yayg�n olarak kullan�lan para, birinci Katar kaymakaml�� bölgenin ahalisinden Casim Es-Sani (II. Casim) ad�nda bir ki�i derecede Riyal, Rübye ve Acem Kran�’d�r. Osmanl� Liras� ile sim mecidi ikinci derecede taraf�ndan yürütülmektedir. Yan�nda bir muvazzaf naip, kaymakam muavini, �er’i hâkim ve kullan�lmaktad�r. tahrirat kâtibi bulunmaktad�r. Bunun yan� s�ra bir nizami tabur asker ve bir tabur hecinli zaptiye bulunmaktad�r. Livada halk eskiden beri sarho� edici, tütün ve enfiye gibi tüm keyif verici maddeleri nadiren kullanmaktad�r. Vahabiler tütün ve enfiye gibi maddeleri de haram kabul etmektedir. Katar kazas� ve ba�l� nahiyelerinin toplam nüfusu 7.900 civar�nda ve hane say�s� da yakla��k 3.600 adettir137. Katar’da ticaret, inci av� üzerine kurulmu�tur ve ziraat�n hiçbir çe�idi Bu liva yabanc� memleketle s�n�r� olmayan livalardan birisidir. Yaln�z, Kat�f kazas�, burada bulunmaz. denizin kar��s�nda �ran taraf�nda �iraz’�n iskelesi olan Bender Bu�ehr ile kar�� kar��yad�r.

Livada, s�byan mekteplerinde, Kuran-� Kerim okutulmakta ve rü�tiye mektebinde fen Livada iki hecinli139 posta olup, biri Basra ile liva merkezi aras�nda çal��arak her Sal� bilgileri özel program dâhilinde verilmektedir. Bunlar�n d��nda livada 30 kadar medrese olup, günü hareket edip, sanca��n Basra ile olan yaz��malar�n� ta��maktad�r. Di�eri de her Pazar toplam ö�renci say�s� 200’dür. Bu medreselerde Nehu bilimleri138, f�k�h ve farizalar günü Kutayif-sancak merkezi aras�ndaki yaz��malar�n yap�lmas�n� sa�lamaktad�r. Katar ile okutulmaktad�r. Liva dâhilinde küçük ve büyük yakla��k 400 cami ve mescit bulunmaktad�r. ilgili posta i�lerine gelince, haftan�n belli günlerinde çal��an bir postas� yoktur. Ancak ihtiyaç Bunlar�n içinde ayr�ca eski komutanlardan Mehmet Pa�a taraf�ndan H. 1047 y�l�nda yap�lan halinde özel posta gönderilmektedir. bir cami bulunur. Bu cami yörenin, Osmanl� topraklar�n�n en eski bölgelerinden biri oldu�unun en bariz delilidir. Ayr�ca bu livada bir tabur piyade askeri ile bir tabur zaptiye ve bir miktar süvari asker mevcuttur. Liva dâhilinde çok say�da a�iretler bulunur. Bunlar çe�itli f�rkalara taksim olunur. Bölgenin en önemli a�iretleri El-Uçman, El-Murra, El-Devasir, Halid ve M�tayy�r Yabanc�lar�n pek fazla u�ramad�� bu livaya, ara s�ra Bender Bu�ehr’den baz� Acemler a�iretleridir. Bu a�iretlerin tamam� Hanbelî mezhebindendir. Do�rusu ne bu mezhep ve ne de al��veri� için gelir ve iki üç günden fazla kalmazlard�. Bundan dolay� livada yabanc� di�er mezhepler hakk�nda herhangi bir bilgiye sahip de�illerdir. Halk, burada iki kesimden konsoloslar yoktur. Liva ahalisinin tamam� Müslüman olup, �ii mezhebinden olan da vard�r. olu�ur. Bunlardan biri bedevilerdir. Ya�amlar� deve ve koyun yaylamakla, ticari mallar� ve Buralar�n yerlisi olan H�ristiyan, Yahudi ve di�er dinlere mensup kimse görülmemi�tir. insanlar� deve ile ta��mak ve odun getirerek satmakla geçer, ayr�ca mensup olduklar� a�iretler Livan�n güneyinde eserleri, bahçeleri ve arklar� halen mevcut olan “Birk” ad�nda bir eski �ehir aras�nda sald�r�lar hiç eksik olmaz. Di�er kesim ise köy ve kasabalarda yerle�ik düzene geçen vard�r ki, bundan 500 y�l önce harap olmu�tur140. k�s�md�r. Bunlar ziraat ve sanayi ile u�ra�maktad�r. Merkez livan�n do�u taraf�nda ve bir saatlik mesafede Ecved Beni Zemlek (nâm-� Liva içinde tahminen 14.000 bahçe bulunup, ba�l�ca mahsulleri hurmad�r. �çlerinde di�er Beni�afii)’in evinin eserleri bulunmaktad�r. Bu mesken 300 y�l önce harap olmu�tur. 3.500 kadar çeltik tarlas� ve 100 bu�day tarlas� bulunmaktad�r. Çeltik tarlalar�ndan yakla��k Son günlere kadar buran�n bir çe�mesi vard�. Ayr�ca merkez livan�n dört saat yak�n�nda 400 adedine hasat zaman�ndan sonra bu�day ekilir. “Cevana” adl� bir beldede tarihî eser bulunmaktad�r. Yine merkez livan�n bir buçuk saat yak�n�nda bulunan bir tarihi eser de “Karmata �ehri” ad�yla bilinen bir beldedir. Buras� Sanca��n, yukar�da adlar� zikredilen 2 kazas�ndan ba�ka (Katar ve Kat�f), Uceyr, hicretten sonra dördüncü as�rda y�k�lm�� ve camisinden ba�ka bir eseri kalmam��t�r. Mubriz ve Cefr ad�nda 3 nahiyesi ve toplam 53 köyü vard�r. Merkez livan�n iki saat do�usunda bulunan Fare köyü yan�nda bir eski kale harabesi mevcut olup, bu kalenin do�usunda be� ar��n yüksekli�inde duvarlar� vard�r. Bu duvarlar ta� ve kireçten yap�lm�� ve gayet muhkem bir yap�d�r. Üzerinde halen mevcut bulunan �branice 136 (1320) y�l� Basra Vilayet Salnamesine göre. 137 (1308–1320) y�l� Basra Vilayet Salnamesine göre. 139 Hecin: Bir cins h�zl� deve, genelde ko�ularda kullan�lan Yörük cinsi deve. 138 Nehu Bilimleri: Dilbilgisi, gramer. 140 1320 y�l� Basra Vilayet Salnamesine göre.

100 101 102 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

100 101 103 ORSAM

bir metin bulunmaktad�r. Bu metinden anla��laca�� üzere bu bina bundan 1844 y�l önce yap�lm�� ve çoktan beri harap olmu�tur.141

Merkez livan�n dört saat on be� dakika do�usunda “Bayku� Anas�” anlam�na gelen “Ümmülbum” ad�nda bir bölge vard�r. Bu bölge, tahminen 2.000 y�l önce yani hicretten uzun y�llar önce kurulmu�tur. Kale izlerine ve hende�ine rastlanan bu yerde bulunan duvar resimlerden de anla��ld��na göre buras� Mecusiler döneminde in�a edilmi� olmal�d�r.

Merkez liva olan Hofûf kasabas�n�n yan�nda 300 y�ld�r harap halde olan “Rekimiye” ad�nda bir belde vard�r. Bugün her taraf�nda ev kal�nt�lar�na rastlanan bu yerde, çok miktarda pazar ve dükkan kabartmalar� göze çarpmaktad�r. Ayr�ca içinde tatl� su ihtiva eden birçok kuyu mevcuttur. Bu kuyulardan bugün orada bulunan bu�day tarlalar� sulanmaktad�r. Bu bölgede nesilden nesile aktar�lan rivayetlerde, beldenin eski ça�larda çok büyük medeniyetlere sahne oldu�u ve bu medeniyetlere ait birçok tarihi eserin bulundu�u dile getirilmektedir. Ancak zamanla bunlar harap olmu�tur. �imdi yaln�z baz� eserler ve resimler gözleri ok�amakta ve tarihin izlerini bugüne ta��maktad�r.

Liva dâhilinde küçük büyük birçok nehir vard�r. Bu nehirler ile yakla��k 27.000 dönümlük ekili arazi sulanmaktad�r. Ziraate elveri�li olup, ekilmeyen arazi miktar� ise 9.000 dönümdür. Bu bölgenin çiftçileri ne bedevidir ne de herhangi bir a�irete mensuptur. Livada bulunan su kuyusu say�s� 4.000 civar�ndad�r. Livan�n güneyinde ve do�usunda bulunan araziler tamamen kumla kapl�d�r. Ancak Katar kazas�n�n arazisi, kumlu de�il ta�l� topraktan olu�maktad�r. Kuzey bölgesinde ise baz� yerler kumluk, baz� yerler ta�l�kt�r. Do�u bölgesine bak�ld��nda, burada sert topraklar oldu�u halde “Dehna” ad�ndaki bölge k�rm�z� kumla kapl�d�r.

141 (1300) tarihli Ba�dat Vilayet Salnamesine göre.

102 104 bir metin bulunmaktad�r. Bu metinden anla��laca�� üzere bu bina bundan 1844 y�l önce yap�lm�� ve çoktan beri harap olmu�tur.141

141 (1300) tarihli Ba�dat Vilayet Salnamesine göre.

102 103 ORSAM

6 45 63 10 39 42 95 10 63 23 56 15 54 69 71 632 241 241 353 105 308 100 120 1520 16400 Hane Say�s� Yekûn Yekûn 4040

�atra Kazas� �atra Kazas� 142 Yakla��k Nüfus Nüfus Yakla��k

4.000 6.000 30.000 32.000 18.000 90.000 6 El-Alavi Heface 5 6 Beni Zebde 3 Di�erleri 36 Sevaid Abuse’de 72 Etab 36 Abbude 26 El-Mi’n 26 �erahine 39 Herliye 26 Kara�ol 72 El-H�d�r Beni Rekab 45 Beni Said El-Ha�im 26 El-cevair Haf�z 18 Toveynat 10 24 Diyat 36 Helile Ebu Abuse’de 36 Rekab Beni 36 Helaliye 18 Uyude El-Batu� 204 El-Hamid 511 El-Hamali 3600

143 Yekûn Yekûn 5185 rim rim ’s-sabah ’s-sabah A�iret ad� Hane Say�s� A�iret ad� m m

nisaid 7.500 8.000 1.000 1.500 4.500 -�sa ve Bezzün ve Bezzün -�sa 262 El-Uyuf 104 105 Benimü�rif Benimü�rif El-Huvir Nüfus Yakla��k 23905 El-Cemian El-Cemian Asacire Hane Say�s� Hane Nüfuslar� Yakla��k El-Uyer Abusalih Beni Esed El-Ferec Seyyid Abbud A’de Di�erleri Yesinnu’l-meyyah 6 Evlat Zeyd Kara�ol 63 Keri 53 53 El 56 Ke�u 63 Eyord 63 Amamali 61 El-Kru� Hüseyin 63 Benihatit 56 Diyah 26 Ebuhalife 36 El-Hasan 255 255 Be 153 Ke�u’l-ke 102 El-Rahme 2500 Hane Say�s� Yekûn 22.500

Yekûn Yekûn 3606

Hey Kazas� Hey Kazas� Kazas� Sûkü’�-�üyûh Yakla��k Nüfus Nüfus Yakla��k 14424

A�iret ad� A�iret

7 7 20 Etab 51 Kara�ol 51 Tokiye 46 46 Menas�r�’l-h�d�r 56 19 51 El-Hemid 75 El-Miriyat 13 163 163 Yusuf Sultan 239 �ati 204 204 Akil 528 102 Sarifin 131 Di�erleri 196 Matrudu’l-hüseyin 211 El-Mera��t 281 El-Batvil

1012 �uveylat 14000 14000 Muntefik Livas�nda Bulunan A�iretler, Hane Say�lar� ve Yakla��k Nüfuslar� Yakla��k ve Say�lar� Hane A�iretler, Bulunan Livas�nda Muntefik Benilam Benilam Elbumuhammed Elbuderac Di�erleri Sevaid Yekûn Yekûn 3400 Nas�riye Kazas� Nas�riye Kazas� A�iret ad� A�iret Say�s� Hane ad� A�iret Göçebe A�iretler 11.271 El-Debisat El-Debisat Arabu’l-mena’ El-Refat �iya’l-ferun Zehiri El-Ezirc El-�tamine El-Asun Üteybiye El-Cevarin El-Bedur El-Subha El-A’rce El-�brahim Hüsniyat K�ra�ine Reile El-He�im Di�erleri Nüfus Yakla��k 1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesi verilerine göre. göre. verilerine Salnamesi Vilayet Basra tarihli 1308 göre. (1308) Vilayet y�l� Salnamesine Basra Nüfuslar�: �cmali Yakla��k A�iretlerinin Muntefik 142 Kazas� Nas�riye 14.000 Nüfuslar� Amara Livas�nda Bulunan A�iretler, Hane Say�lar� ve Yakla��k 143 Hey Kazas� Kazas� Hey �atra Kazas� Sûkü’�-�üyûh Kazas� 23.905 Genel Toplam 14.424 16.400 Yekûn 80.000 68.729

106 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA 4.000 6.000 30.000 32.000 18.000 90.000

143 7.500 1.000 8.000 4.500 1.500 105 Hane Say�s� Hane Nüfuslar� Yakla��k Yekûn 22.500

A�iret ad� A�iret

Benilam Benilam Elbumuhammed Sevaid Elbuderac Di�erleri Göçebe A�iretler 11.271 (1308) y�l� Basra Vilayet Salnamesine göre. (1308) Vilayet y�l� Salnamesine Basra Nüfuslar�: �cmali Yakla��k A�iretlerinin Muntefik Kazas� Nas�riye 14.000 Nüfuslar� Amara Livas�nda Bulunan A�iretler, Hane Say�lar� ve Yakla��k 143 Hey Kazas� Kazas� Hey �atra Kazas� Sûkü’�-�üyûh Kazas� 23.905 14.424 16.400 Genel Toplam Yekûn 80.000 68.729

107 ORSAM

144 Kasaba ve Köylerdeki Tahmini Nüfus 145 Kasaba ve Baz� Bölgelerde Kaydedilmeyen Nüfus

YAZILI YABANCILAR YERLE��M ADLARI YAZILI YABANCILAR YERLE��M YER� ADLARI OLMAYAN (YAKLA�IK) NÜFUS (YAKLA�IK) NÜFUS (ERKEKLER) (ERKEKLER) 1. Basra Kasabas� 3.256 7.500 1. Di’ce Bölgesinde 1.000 --- 2. Ebulhasip Köyü 555 2.500 2. Casim Nehri Bölgesinde 150 --- 3. Hoz Nehri ve Mu�eyre Köyü 206 100 3. Tennume ve G�rdelan Bölgesinde 100 300 4. Yahudi Köyü 155 50 4. Ketiban Bölgesinde 200 100 5. Hemdan Köyü 296 60 5. El-Ayin Adas� Bölgesinde 1.000 --- 6. Muhciran Köyü 190 60 6. Kübbasi-i Kebîr Bölgesinde 100 --- 7. Yusufan Köyü 14 30 7. Kübbasi-i Sagîr Bölgesinde 50 --- 8. Seraci Köyü 714 200 8. Reyyan Bölgesinde 30 --- 9. Kuttu’z-zin Köyü 20 25 9. Cebbarat Bölgesinde 30 --- 10. Belcan Köyü 9 12 10. Hota-i Kebîr Bölgesinde 60 --- 11. Feyazi Köyü 22 20 11. Hota-i Sagîr Bölgesinde 60 --- 12. Belcaniye �elhesi Köyü 17 -- 12. Bâb-� Celi’ Bölgesinde 60 --- 13. Fav Köyü 84 150 13. Huveyre Bölgesinde 20 --- 14. Devasir Köyü -- 250 14. Kuttu’l-Co’ Bölgesinde 100 --- 15. Uveys ve Kuttu’l-Hest Köyü 20 10 15. Kuttu’s-Seyyide Bölgesinde 40 --- 16. Ziyadiye ve Bahriye �elhesi 34 100 16. Kuttu’s-Sinni Bölgesinde 60 --- 17. Kuttu’l-Helife ve Kuttu’l-Abbas Köyü 21 10 17. Kuttu’l-Gazban Bölgesinde 60 40 18. Sufiye Köyü 7 -- 18. Kuttu’�-�eyh Bölgesinde 30 --- 19. Hor Vehde Köyü 15 -- 19. Kuttu’z-Zeyir Bölgesinde 30 --- 20. �arki ve �imali Köyü 13 -- 20. Kuttu’l-Kevvam Bölgesinde 30 --- 21. El-Fida�iye Köyü 28 75 21. Kut Bin Nime Bölgesinde 15 --- 22. Seyhan Köyü 6 20 22. Dere ve Tavile Bölgesinde 60 --- 23. Meamir Köyü 38 60 23. Acir ve Aye Bölgesinde 200 --- 24. Dore Köyü 19 20 24. Alihiye Bölgesinde 200 --- 25. Zeyci ve Mustafa�iye Bölgesinde 200 --- Yekûn 5.739 11.252 26. Kuveyt Kasabas� 4.000 10.000 27. Zübeyir Kasabas� 3.000 2.000

YEKÛN 10.885 12.440

144 (1308) tarihli Basra Vilayet Salnamesi verilerine göre. 145 (1308) tarihli Basra Vilayet Salnamesi verilerine göre.

106 107 108 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

144 Kasaba ve Köylerdeki Tahmini Nüfus 145 Kasaba ve Baz� Bölgelerde Kaydedilmeyen Nüfus

YEKÛN 10.885 12.440

144 (1308) tarihli Basra Vilayet Salnamesi verilerine göre. 145 (1308) tarihli Basra Vilayet Salnamesi verilerine göre.

106 107 109 ORSAM

Amara Livas� Dâhilinde Mevcut A�iretlerin Nüfusu Basra Vilayetinin Toplam Nüfusu146: KAYITLI KAYDA G�RMEYEN Basra Sanca�� A��RET ADLARI NÜFUS NÜFUS

KAYITLI KAYDA G�RMEYEN 1. Elbu-Muhammed A�ireti - 22.000 YERLE��M ADLARI NÜFUS NÜFUS 2. Beni Lam A�ireti - 4.000 3. Elbu-Derac A�ireti - 7.000 1. Basra Kasabas� 3.595 6.000 4. Seva’d A�ireti - 5.000 2. Ebulhasip Kasabas� 3.505 5.000 5. Sudan A�ireti - 4.000 3. Fav Kasabas� 379 1.500 6. Es-Seraç A�ireti - 10.000 4. Zübeyir Kasabas� - 5.000 7. E�-�edde A�ireti - 5.000 5. Harise Kasabas� - 2.500 8. Elbu-Abud A�ireti - 5.000 6. �attü’l-Arap Kasabas� - 1.000 9. Fricat A�ireti - 1.000 7. Kazada Mevcut Katolikler 61 - 10. Umran A�ireti - 1.000 8. Kazada Mevcut Ermeniler 32 - 11. Da��n�k A�iretler - 1.000 9. Kazada Mevcut Yahudiler 214 700 Yekûn - 65.000 10. Kazada Mevcut Yabanc�lar 204 2.500 Amara Livas� Yekûnu 2396 65.000 11. Kurna Kasabas� 768 - Not: Bu a�iretler çe�itli f�rkalara bölünmü� olup, nüfusun henüz kay�t alt�na al�nmas� ile ilgili 12. �er�er Kasabas� - 2.000 i�lemler yerine getirilmemi� ve bu rakamlara kad�n nüfusu dâhil edilmemi�tir. 13. Ne�ve Kasabas� - 2.500

14. Beni Mansur Kasabas� - 3.000 15. Medine Kasabas� - 3.000 147 Muntefik Sanca�� Basra Livas� Yekûnu 8.758 34.700 KAYITLI KAYDA G�RMEYEN YERLE��M ADLARI NÜFUS NÜFUS

Amara Sanca�� 1. Muntefik Kasabas� - 26.800 2. Hey Kasabas� - 34.700 KAYITLI KAYDA G�RMEYEN 3. �atra Kasabas� - 24.800 YERLE��M ADLARI NÜFUS NÜFUS 4. Suk Kasabas� - 64.700 5. Gayrimüslim Nüfus - 1.200 1. Amara Kasabas� 2.039 - Yekûn - 152.200 2. �atra Kasabas� 222 - 3. Zübeyir Kasabas� 63 - Not: Bu livada nüfusun henüz kay�t alt�na al�nmas� ile ilgili i�lemler tamamlanmam�� olup, verilen rakamlar tahmin yolu ile tespit edilmi�tir. 4. Ali’l-Garbi Kasabas� 72 -

Yekûn 2.396 - Necid Sanca�� Not: Bu kasabalarda ahalinin görü�üne göre daha kayda geçmeyenler vard�r. KAYITLI KAYDA G�RMEYEN YERLE��M ADLARI NÜFUS NÜFUS

1. Hofûf Kasabas� - 40.000 2. Kat�f Kasabas� - 35.000 3. Katar Kasabas� - 7.900 Yekûn - 82.900 146 (1311) y�l� Basra Vilayet Salnamesine göre. 147 Orijinal metinde sehven 7.758 olarak yaz�l�d�r.

108 109 110 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

Amara Livas� Dâhilinde Mevcut A�iretlerin Nüfusu Basra Vilayetinin Toplam Nüfusu146: KAYITLI KAYDA G�RMEYEN Basra Sanca�� A��RET ADLARI NÜFUS NÜFUS

14. Beni Mansur Kasabas� - 3.000 15. Medine Kasabas� - 3.000 147 Muntefik Sanca�� Basra Livas� Yekûnu 8.758 34.700 KAYITLI KAYDA G�RMEYEN YERLE��M ADLARI NÜFUS NÜFUS

Yekûn 2.396 - Necid Sanca�� Not: Bu kasabalarda ahalinin görü�üne göre daha kayda geçmeyenler vard�r. KAYITLI KAYDA G�RMEYEN YERLE��M ADLARI NÜFUS NÜFUS

108 109 111 ORSAM

Basra Genel Toplam�

KAYITLI KAYDA G�RMEYEN YERLE��M ADLARI NÜFUS NÜFUS

1. Basra Sanca�� 8.758 34.000 2. Amara Sanca�� 2.398 65.000 3. Muntefik Sanca�� - 152.200 4. Necid Sanca�� 82.900

Genel Yekûn 11.156148 334.100

Basra Vilayeti Nüfus Cetveli 149

Milliyet Erkek Kad�n Genel Toplam 1. Kayda Geçirilmi� Müslüman Nüfus 9.850 12 9.862

2. Ermeniler 36 - 36

3. Katolik 112 - 112

4. Yahudi 445 - 445

5. Ecnebiler 559 - 559

6. K�pti Müslümanlar 9 - 9

7. Yabanc�lar 290 - 290

8. S�bbiler 171 - 171 9. Basra Sanca�� çinde Kayda 68.860 99.839 168.699 Geçmeyen A�iretler 10. Necid Sanca�� çinde Kayda 138.185 147.440 285.625 Geçmeyen A�iretler 11. Muntefik Sanca�� çinde Kayda 121.210 125.160 246.370 Geçmeyen A�iretler 12. Amara Sanca�� çinde Kayda 109.813 113.210 223.023 Geçmeyen A�iretler Yekûn 449.540 485.661 935.201

148 Orijinal metinde sehven 10.156 olarak yaz�l�d�r. 149 (1317) Basra Vilayet Salnamesi verilerine göre.

110 112 Basra Genel Toplam�

KAYITLI KAYDA G�RMEYEN YERLE��M ADLARI NÜFUS NÜFUS

1. Basra Sanca�� 8.758 34.000 2. Amara Sanca�� 2.398 65.000 3. Muntefik Sanca�� - 152.200 4. Necid Sanca�� 82.900

148 Genel Yekûn 11.156 334.100

149 Basra Vilayeti Nüfus Cetveli

Milliyet Erkek Kad�n Genel Toplam 1. Kayda Geçirilmi� Müslüman Nüfus 9.850 12 9.862

2. Ermeniler 36 - 36 V. �KT�SADÎ DURUM 3. Katolik 112 - 112 4. Yahudi 445 - 445

5. Ecnebiler 559 - 559

6. K�pti Müslümanlar 9 - 9

7. Yabanc�lar 290 - 290

148 Orijinal metinde sehven 10.156 olarak yaz�l�d�r. 149 (1317) Basra Vilayet Salnamesi verilerine göre.

110 111 ORSAM 30 Para

155 Yekûn Kuru� Kuru� 6.484.313 Yekûn 16.947.271

Para Para -- -- 39.600 -- 0.000 25 12.590.361 Amara

Sanca�� Kuru� Kuru� Kuru� Kuru� ve Müstakil �darelerin Düyun-i Umumiye Amara Sanca�� Amara 1.205.258 1.205.258 --

152 : 150

-- 7.938 -- 32.802 -- Para Para

154

olarak verilen miktard�r. miktard�r. verilen olarak Necid Sanca�� Kuru� Kuru� al�nan �irket ve idare. ve �irket al�nan 1.570.174 Kuru� 2.635.266 -- 5.125.665 25 Necid Sanca��

Para 30 1.694.848 -- 4.35 Para Para ------53.556 19.620 -- 135.768 -- 112 113 -- -- 39.600 Sanca�� Muntefik Muntefik in onda birini devlete vergi devlete birini onda in Kuru� Kuru� Kuru� Kuru� � tekel ve taahhüt alt�na taahhüt alt�na tekel ve � Para Para 30 1.388.415 -- Para

-- -- Basra Vilayetinin Bir Senelik Masraflar�: Senelik Bir Vilayetinin Basra 153 Basra Vilayetinin Bir Senelik Varidat� (Geliri) 104.900 -- 108.300 1.236.548 -- 123.995 -- 11 330.000 -- -- 737.084 -- 872.800 -- -- 67.618 581.000 -- 37.600 -- -- 157.065 1.922.448 -- 1.348.700 1.085.762 Kuru� Kuru� yaz�l�d�r. yaz�l�d�r. yaz�l�d�r. 51.900 59.016 -- 57.600 18.300 -- 186.816 -- 24.864 -- 62.592 -- 44.754 -- 7.200 -- 3.600 8.400 -- 63.954 -- 4.129.693 95 2.415.820 Basra Sanca�� 657.050 20 138.260 -- 222.434 306.542 10 -- 148.960 -- 267.772 250.860 -- 91.835 259.524 153.106 -- 69.720 87.780 1.473.976 -- 20 -- 448.775 731.092 -- 10 BASRA V�LAYET�N�N GEL�R VE G�DERLER� Kuru� Kuru� 1.118.612 -- 598.925 -- 920.017 733.976 -- 3.371.530 -- Basra Sanca�� Muntefik Sanca�� 2.320.466 2.319.467 1.579.174 6.492.314 Yekûn 4.466.888 6 4.719.452 30

Yekûn Gelir Nevi Nevi Gelir Hâs�lat� Hâs�lat� 151 Ö�r Koyun Vergisi Vergiler Çe�itli Muhtelif Gelirler Gider Nevi Kelime anlam�yla onda bir demektir. Osmanl� Maliyesinde ise, gelir Maliyesinde ise, Osmanl� demektir. bir onda anlam�yla Kelime ��bu gösterilen varidat do�rudan do�ruya Maliye Hazinesinden al�nan varidat olup, Reji Di�er Giderler Dâhiliye Giderleri Dâhiliye Adliye Giderleri Giderleri Maliye Personel Maa�lar� Masraflar� Polis Masraflar� Jandarma Posta ve Telgraf �erî Giderler Giderler �erî Ö�r: mahsullerin tekeli bunlar gibi ve ve maddeler sarho� Tütün edici Reji: 1308 tarihli salnamede yer almaktad�r. salnamede 1308 tarihli olarak yanl�� toplam metinde Orijinal olarak yanl�� toplam metinde Orijinal olarak yanl�� toplam metinde Orijinal Not: 150 151 152 153 154 155 varidat� dâhil de�ildir. Basra vilayetince henüz emir yaz�lmam�� oldu�undan dolay� temettü (nema) ve emlak vergisi yoktur. (nema) ve emlak oldu�undan dolay� temettü yaz�lmam�� vilayetince henüz emir varidat� dâhil de�ildir. Basra

al�nm��t�r. Masraflar�ndan ve Varidat Tarihli H.(1308) �daresinin Rüsûmat Basra veriler Bu �thalat �hracat Yekûn 1.959.085 : 228.382 : : 2.187.467 Sarfiyat� 851.349 :

114 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA 30 Para

155 Yekûn Kuru� Kuru� 6.484.313

Para -- -- 39.600 -- Kuru� Kuru� Amara Sanca�� Amara 1.205.258 1.205.258 --

-- 7.938 -- 32.802 --

154

Necid Sanca�� 1.570.174 Kuru�

Para ------53.556 19.620 -- 135.768 -- 113 -- -- 39.600 Kuru� Kuru� 30 1.388.415 -- Para

-- -- Basra Vilayetinin Bir Senelik Masraflar�: Senelik Bir Vilayetinin Basra 153 yaz�l�d�r. yaz�l�d�r. yaz�l�d�r. 51.900 59.016 -- 57.600 18.300 -- 186.816 -- 62.592 -- 44.754 -- 7.20024.864 -- -- 3.600 8.400 -- 63.954 -- 657.050 20 138.260 -- 222.434 306.542 10 -- 148.960 -- 267.772 250.860 -- 91.835 259.524 153.106 -- 69.720 87.780 1.473.976 -- 20 -- 448.775 731.092 -- 10 Kuru� Kuru� 1.118.612 -- 598.925 -- 920.017 733.976 -- 3.371.530 -- Basra Sanca�� Muntefik Sanca�� 2.320.466 2.319.467 1.579.174 6.492.314

Yekûn Gider Nevi �erî Giderler Giderler �erî Giderleri Dâhiliye Adliye Giderleri Giderleri Maliye Personel Maa�lar� Masraflar� Polis Masraflar� Jandarma Posta ve Telgraf Di�er Giderler Orijinal metinde toplam yanl�� olarak olarak yanl�� toplam metinde Orijinal olarak yanl�� toplam metinde Orijinal olarak yanl�� toplam metinde Orijinal al�nm��t�r. Masraflar�ndan ve Varidat Tarihli H.(1308) �daresinin Rüsûmat Basra veriler Bu �thalat �hracat Yekûn 153 1.959.085 : 154 228.382 : 155 : 2.187.467 Sarfiyat� 851.349 :

115 ORSAM

156 Basra Vilayetinin Bir Senelik (1307) Varidat� : Basra Vilayetinin Bir Senelik (1307) Masraflar� (Gideri):

Basra Vilayeti Basra Vilayeti Gelir Nevi Gider Nevi Kuru� Para Kuru� Para A�iretler Vergisi 438.881 22 �erî Giderler 186.716 -- Bedel-i Askerî 11.788 25 Dâhiliye Giderleri 1.361.006 20 Koyun Vergisi 1.792.152 -- Adliye Giderleri S��r Vergisi 187.350 -- 337.140 -- Maliye Giderleri Deve Vergisi 194.704 -- 699.037 20

Ö�r Hâs�lat� 10.399.333 10 Personel Maa�lar� 160.380 --

Ö�r Emaneti 3.283.748 -- A�ar 18.000 -- Orman Hakk�, Kereste ve Pul 1.400 -- Zaptiye Giderleri 3.370.531 -- Emlak ve Tapu 23.722 24 Polis Masraflar� Mahkeme Harçlar� 54.200 -- 63.954 -- Di�er Giderler Muhtelif Vergiler 1.338.955 -- 32.802 --

Çe�itli Tahsilâtlar 118.138 10 Yekûn 6.229.567 --

Yekûn 17.844.373 --

156 1309 tarihli salnamede yer almaktad�r.

114 115 116 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

156 Basra Vilayetinin Bir Senelik (1307) Varidat� : Basra Vilayetinin Bir Senelik (1307) Masraflar� (Gideri):

Ö�r Hâs�lat� 10.399.333 10 Personel Maa�lar� 160.380 --

Çe�itli Tahsilâtlar 118.138 10 Yekûn 6.229.567 --

Yekûn 17.844.373 --

156 1309 tarihli salnamede yer almaktad�r.

114 115 117 ORSAM

umiye umiye Basra Vilayetinin Bir Senelik (1308) H. Masraflar� (Gideri):

700,0 15.868,0 11.788,25 164.575,0 138.000,0 95.249,20 yoktur. yoktur. 438.881,22 132.990,37 1.541.634,0 1.910.151,20 10.249.543,0 3.467.955,29 Basra Muntefik Yekûn

18.167.337,33 Necid Sanca�� Amara Sanca�� Gider Sanca�� Sanca�� Nevi

Kuru� Para Kuru� Para Kuru� Para Kuru� Para Para -- 0 -- 0 -- 0

700 0 �erî Giderler 51.900 -- 18.300 -- 59.730 -- 56.016 -- 5.000 0 58.000 0 35.000 0 15.868 0 18.000 0

592.550 0 102.500 0 : Dâhiliye Kuru� Kuru� 4.423.550 0 157 Giderleri 559.036 -- 260.024 -- 262.360 -- 301.322 --

Adliye Para Para Giderleri 138.510 -- 53.880 -- 20.220 -- 119.860 -- -- 0 -- 0 -- 0 -- 0 -- 0 -- 0 Maliye

20.000 0 Giderleri 215.034 -- 103.032 -- 127.870 -- 271.561 20 Kuru� Kuru� Personel

Maa�lar� 63.682 10 23.472 -- 44.916 -- 1.992 -- Para Para 116 Bahriye �lmam�� oldu�undan dolay� temettü (nema) ve emlak vergisi emlak ve (nema) temettü dolay� oldu�undan �lmam�� -- 0 -- 0 Giderleri 1.186.208 30 -- -- 3.376 10 300.000 -- 93.000 0 24.518 30 21.168 9.000 37 0 3.000 0

118.000 0 925.561 0 400.000 0 1.000.000 0 Jandarma Kuru� Kuru� 1.223.601 20 1.263.661 29 2.000.000 0 Masraflar� 1.003.184 37 713.491 3 959.699 22 733.481 28

0 Polis Para Masraflar� 43.962 -- 8.197 20 -- -- 8.196 20 -- -- 0 -- 0

8.250 0 3.522 30 388.381 22 8.265 35 42.350 0 S�hhiye 94.000 0 13.575 0 43.731 0 39.134 0 Basra Vilayetinin Bir Senelik (1308) Varidat� (Geliri) Varidat� (1308) Senelik Bir Vilayetinin Basra

161.286 0 103.822 0 Giderleri -- -- 900 ------Kuru� Kuru� 4.990.429 0 Basra Sanca�� Muntefik Sanca�� Necid Sanca�� Amara Sanca�� Di�er Giderler 32.314 -- 17.512 -- 1.601 -- 912 --

Yekûn 5.375.749 30 4.466.070 03 3.074.350 0 5.251.168 0 Yekûn 3.293.831 27 1.198.808 23 1.479.779 32 1.523.349 158 28

Genel Yekûn = 7.495.769,30 Gelir Nevi Nevi Gelir

A�iretler Vergisi Vergisi A�iretler Bedel-i Askerî Koyun Vergisi S��r Vergisi Deve Vergisi Hâs�lat� Ö�r Emaneti Ö�r Hâs�lat� Orman Tapu ve Emlak Harçlar� Mahkeme Muhtelif Vergiler Çe�itli Tahsilâtlar

��bu gösterilen varidat do�rudan do�ruya Maliye Hazinesinden al�nan varidat olup, gerek Reji ve Müstakil �darelerin Düyun-i Um 158 Amara’n�n gider toplam� 1.793.340 ç�kmas� gerekirken 1.523.349 gibi bir rakam mevcut. Tercüme hatas� 1311 tarihli salnamede yer almaktad�r. salnamede 1311 tarihli idarelerinin varidat� dâhil de�ildir. Basra vilayetince henüz emir yaz emir henüz vilayetince Basra de�ildir. dâhil varidat� idarelerinin Not: 157 de�il orijinal metinde ayn� rakam mevcuttur.

117 118 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

Basra Vilayetinin Bir Senelik (1308) H. Masraflar� (Gideri):

Basra Muntefik Necid Sanca�� Amara Sanca�� Gider Sanca�� Sanca�� Nevi

Kuru� Para Kuru� Para Kuru� Para Kuru� Para

�erî Giderler 51.900 -- 18.300 -- 59.730 -- 56.016 -- Dâhiliye Giderleri 559.036 -- 260.024 -- 262.360 -- 301.322 --

Adliye Giderleri 138.510 -- 53.880 -- 20.220 -- 119.860 --

Maliye Giderleri 215.034 -- 103.032 -- 127.870 -- 271.561 20

Personel Maa�lar� 63.682 10 23.472 -- 44.916 -- 1.992 --

Bahriye Giderleri 1.186.208 30 -- -- 3.376 10 300.000 --

Jandarma Masraflar� 1.003.184 37 713.491 3 959.699 22 733.481 28

Polis Masraflar� 43.962 -- 8.197 20 -- -- 8.196 20

S�hhiye Giderleri -- -- 900 ------

Di�er Giderler 32.314 -- 17.512 -- 1.601 -- 912 --

Yekûn 3.293.831 27 1.198.808 23 1.479.779 32 1.523.349 158 28

Genel Yekûn = 7.495.769,30

158 Amara’n�n gider toplam� 1.793.340 ç�kmas� gerekirken 1.523.349 gibi bir rakam mevcut. Tercüme hatas� de�il orijinal metinde ayn� rakam mevcuttur.

117 119 ORSAM

Basra Vilayetinin Bir Senelik (1315) Varidat� (Geliri):159

Basra Muntefik Necid Amara Yekûn Sanca�� Sanca�� Sanca�� Sanca�� Gelir Nevi Kuru� Kuru� Kuru� Kuru� Kuru�

Bedel-i Askerî 18.887 8.239 -- 17.673 39.800

A�iretler Vergisi 8.140 388.280 42.350 -- 438.770

S��r Vergisi 42.450 103.947 -- 56.320 202.716

Koyun Vergisi 195.250 974.623 -- 400.703 1.570.576

Deve Vergisi -- 82.090 22.896 -- 104.926

Ö�r Hâs�lat� 5.037.751 1.321.859 -- 4.489.313 10.848.924

Ö�r Emaneti 114.521 880.356 2.536.598 54.280 3.585.755

Muhtelif 297.475 444.402 954.947 153.147 1.849.972 Vergiler Mahkeme 57.616 17.168 23.078 24.028 121.890 Harçlar�

Emlak ve Tapu 47.427 14.245 -- 68.021 129.694

Çe�itli 33.000 5.526 2.628 4.767 45.921 Tahsilâtlar

Yekûn 5.847.510 4.240.677 3.582.497 5.268.253 18.938.945160

159 1317 tarihli salnamede yer almaktad�r. 160 Genel toplam rakamlarda, yatay topland�� zaman 18.938.937 Kuru� sonuç vermekte, dikey topland�� zaman 18.938.944 kuru� sonuç vermektedir.Rakamlarda birkaç kuru� hatalar büyük bir ihtimal matbaa hatas�ndan kaynaklanmaktad�r.

118 120 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

Basra Vilayetinin Bir Senelik (1315) Varidat� (Geliri):159 Basra Vilayetinin Bir Senelik (1315) Masraflar�:

Basra Muntefik Necid Amara Yekûn Basra Muntefik Necid Amara Sanca�� Sanca�� Sanca�� Sanca�� Yekûn Gelir Nevi Gelir Nevi Sanca�� Sanca�� Sanca�� Sanca�� Kuru� Kuru� Kuru� Kuru� Kuru� Kuru� Kuru� Kuru� Kuru� Kuru� Bedel-i Askerî 18.887 8.239 -- 17.673 39.800 �erî Giderler 62.332 57.721 66.365 22.191 208.609 Dâhiliye Giderleri A�iretler Vergisi 8.140 388.280 42.350 -- 438.770 595.159 267.592 262.231 202.246 1.327.228 Adliye Giderleri S��r Vergisi 42.450 103.947 -- 56.320 202.716 231.148 113.200 20.700 55.630 420.678 Maliye Giderleri 231.038 191.593 108.306 76.307 607.244 Koyun Vergisi 195.250 974.623 -- 400.703 1.570.576 Bay�nd�rl�k 50.800 ------50.800 Giderleri Deve Vergisi -- 82.090 22.896 -- 104.926 Personel Maa�lar� 117.271 9.357 57.821 45.366 229.815 Hazine Giderleri Ö�r Hâs�lat� 5.037.751 1.321.859 -- 4.489.313 10.848.924 450.000 ------450.000 6.Ordu Basra 1.964.699 3.115.637 1.230.449 2.798.123 9.108.908 Ö�r Emaneti 114.521 880.356 2.536.598 54.280 3.585.755 Muhassasat� Yaverlik ve Muhtelif 600.000 ------600.000 297.475 444.402 954.947 153.147 1.849.972 Nizamiye Giderleri Vergiler Bahriye 932.567 -- -- 100.000 1.032.567 Mahkeme Muhassasat� 57.616 17.168 23.078 24.028 121.890 Harçlar� Jandarma 1.038.992 489.633 892.117 485.736 2.906.479 Giderleri Emlak ve Tapu 47.427 14.245 -- 68.021 129.694 Polis, Posta, telgraf ve S�hhiye 125.806 33.855 31.992 24.055 215.708 Çe�itli Giderleri 33.000 5.526 2.628 4.767 45.921 Tahsilâtlar Sarf� Emir Olunan 2.825.000 ------2.825.000 160 Giderler Yekûn 5.847.510 4.240.677 3.582.497 5.268.253 18.938.945 Düyun-� Umumiye -- 250.000 -- 250.000 500.000

Yekûn 9.224.813 4.528.588 2.669.981 4.059.654 20.483.036

118 119 121 ORSAM

BASRA’DA YET��EN MAHSULLER

Basra Vilayetinin (1316) y�l� Varidat� ve Masrufat� (Geliri ve Gideri)161 Basra’da Yeti�en Hurma Çe�itleri

1. Halavi 14. Petres Varidat (Gelir) Masrufat (Gider) 2. Sayir 15. Zehdi 3. Hadravi 16. Kantar 4. Öse Ümran 17. Tayyibü’l-isim 5. Berhi 18. �eker Gelir Kalemi Kuru� Gider Kalemi Kuru� 6. Beryem 19. Umu’d-dihin 7. Süveydan 20. Vekü’l-cuma A�iretler Vergisi 438.881 Yerel Masraflar 2.701.549 8. Avit 21. Binti’l-seb’ 9. Fersi 22. A�kar Nizamiye 10. E�resi 23. Asabiu’l-acuz Bedeli Askerî 48.008 Muhassasat� ve 10.876.308 11. Cevzi 24. Benati Giderleri 12. Mektum 25. Leylevi Koyun Vergisi 1.615.700 Jandarma Giderleri 4.219.980 13. Hesabi 26. Hedl

Not: Bu hurma çe�itlerinin en lezzetlisi ve muteber olan� Halavi, Hadravi ve Zehdi S��r Vergisi 185.000 Bahriye Giderleri 884.097 olan�d�r. Geri kalan çe�itler, “di�erleri” ad� alt�nda her yerde sat�labilir.

Deve Vergisi 115.390 Polis Giderleri 52.172 Meyveler Ö�r Hâs�lat� 10.964.261 S�hhiye Giderleri 6.600 1.Erik 6. Turunç 2.Elma 7. Muz Ö�r Emaneti 4.937.066 Muhtelif Giderler 100.760 3.Üzüm 8. Portakal 4.Üzüm Koras� 9. Limon 5.�ncir 10. Nar Emlak ve Tapu 116.640 Hicaziye Giderleri 1.600.000

Mahkeme Harçlar� 126.726 Mahsuller

Muhtelif Vergiler 1.819.609 1. Bu�day 5. Ak Dar� 2. Arpa 6. M�s�r Çe�itli Tahsilâtlar 74.185 3. Çeltik 7. Mad�mak 4. Kum Dar� 8. Susam

Yekûn 20.441.466 Yekûn 20.441.466

161 1318 tarihli Basra vilayet salnamesinde yer almaktad�r.

120 121 122 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

BASRA’DA YET��EN MAHSULLER

Basra Vilayetinin (1316) y�l� Varidat� ve Masrufat� (Geliri ve Gideri)161 Basra’da Yeti�en Hurma Çe�itleri

Mahkeme Harçlar� 126.726 Mahsuller

Muhtelif Vergiler 1.819.609 1. Bu�day 5. Ak Dar� 2. Arpa 6. M�s�r 3. Çeltik 7. Mad�mak Çe�itli Tahsilâtlar 74.185 4. Kum Dar� 8. Susam

Yekûn 20.441.466 Yekûn 20.441.466

161 1318 tarihli Basra vilayet salnamesinde yer almaktad�r.

120 121 123 ORSAM

Sebzeler Amara Sanca��

1. Bakla 13. Fasulye 2. Lahana 14. Lobiye Ürünün Ad� Üretim Miktar� Yerel Tüketim �hracat 3. Domates 15. Semiz Otu (Okka) (Okka) (Okka) 4. Kavun 16. Turp 5. Karpuz 17. Kereviz 1. Bu�day 3.250.000 812.500 2.437.500 6. So�an 18. Maydanoz 2. Arpa 4.000.000 1.000.000 3.000.000 7. Bamya 19. Patl�can 3. Pirinç 9.000.000 4.500.000 4.500.000 8. Salatal�k 20. Biber 4. D�h�n165 100.000 100.000 -- 162 9. Donbalan 21. �algam 6. Dar� 4.000.000 1.000.000 3.000.000 10. Sar�msak 22. Çevender 5. Susam 50.000 10.000 40.000 11. Kabak 23. Havuç 7. Ma� 50.000 10.000 40.000 12. Yer Elmas� 8. Penbe166 500.000 500.000 -- 9. Meyve ve Sebze 31.000 31.000 -- 163 Yerel Tüketim ve �hracat� Yekûn 20.981.000 7.963.500 13.017.500

Basra Merkez Sanca�� Ahsa (Necid) Sanca��

Ürünün Ad� Üretim Miktar� Yerel Tüketim �hracat (Okka) (Okka) (Okka) Ürünün Ad� Üretim Miktar� Yerel Tüketim �hracat (Okka) (Okka) (Okka) 1. Bu�day 230.000 230.000 -- 2. Arpa 200.000 200.000 -- 1. Bu�day 100.000 100.000 -- 3. Çeltik 200.000 200.000 -- 2. Arpa 50.000 50.000 -- 4. Dar� 200.000 200.000 -- 3. Dar� 20.000 20.000 -- 5. Hurma 35.000.000 5.000.000 30.000.000 4. �ilep167 2.000.000 2.000.000 -- 6. Meyve 410.000 320.000 90.000 5. Susam 100.000 100.000 -- 7. Sebze 50.000 50.000 -- 6. Anason 100.000 100.000 -- Yekûn 36.290.000 6.200.000 30.090.000 7. Lobya168 150.000 150.000 -- 8. Yabani Nohut 50.000 50.000 -- 9. Basurek169 50.000 50.000 -- Muntefik Sanca�� 10. So�an 200.000 200.000 -- 11. Hurma 30.000.000 15.000.000 15.000.000 Ürünün Ad� Üretim Miktar� Yerel Tüketim �hracat 12. �ççice�i Tohumu 100.000 100.000 -- (Okka) (Okka) (Okka) 13. Kitre170 400.000 100.000 300.000 14. Tütün 100.000 100.000 -- 1. Bu�day 3.000.000 1.500.000 1.500.000 15. Meyve 200.000 200.000 -- 2. Arpa 6.000.000 3.000.000 3.000.000 16. Sebze 300.000 300.000 -- 3. Pirinç 500.000 250.000 250.000 Yekûn 33.920.000 18.620.000 15.300.000 4. Duhun 200.000 100.000 100.000 5. Susam 20.000 10.000 10.000 6. Dar� 500.000 250.000 250.000 7. Ma�164 100.000 50.000 50.000 8. Hurma 100.000 50.000 50.000 165 Bir çe�it dar�, kum dar�s�. Yekûn 10.420.000 5.210.000 5.210.000 166 Pamuk. 167 Çeltik 162 Bir çe�it etli mantar. 168 Bir çe�it börülce. 163 (1292) tarihli Ba�dat Vilayet Salnamesine göre. 169 Ne oldu�u tespit edilememi�tir. 164 Bir çe�it börülce. 170 Bez dokurken pamu�unu yap��t�rmak için sürdükleri beyaz sak�z.

122 123 124 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

Sebzeler Amara Sanca��

Basra Merkez Sanca�� Ahsa (Necid) Sanca��

122 123 125 ORSAM

Kullan�lan A��rl�k Ölçü Birimleri: Basra Ticaretinde Önemli Bir Yer Tutan �nci ve �nci Av� �le �lgili Bilgiler

171 �nci avlanma yeri, Basra Körfezinin bat�s�nda bulunan Bahreyn, Katif, Katar ve Okka : Eski �stanbul okkas� ile 2,5 okkad�r. Umman sahillerinin karasular�d�r. Bu sularda, inci avlamak için binlerce gemi kullan�l�r. Batman : Eski �stanbul okkas� ile 60 okkad�r. Bunlar birinci derecede Bahreyn adas�, ikinci derecede Umman ve Katar, üçüncü derecede Kâre-i Kebîr : �stanbul okkas� ile 2000 okkad�r. Katif ve ondan sonra Kuveyt gemileridir. Bu gemiler her sene Nisan ortas�ndan Eylül sonuna Kâre-i Sagîr : �stanbul okkas� ile 1000 okkad�r. kadar, her birinin geni�li�ine göre, 30 ile 100 tayfa ile avlanma bölgesine giderler. Denizden Ta�ar : 1200 okkad�r. 172 inci ç�kartmak için dalg�çlar�n üçte biri denize dalar. Dalg�çlar�n tamam�na yak�n� bu bölgenin Cerib : Her biri alt� zira’ olan 20 kam�� karedir. insanlar�ndan ve de�i�ik a�iretlerindendir. Her dalg�ç denize gitmeden önce bir y�ll�k erzak� Büyük Kam�� : Her biri yedi zira’t�r. Nehir kaz�lar�nda kullan�l�r. verilir ve ya�amlar� temin edilir. Basra Zira’� : 45 parmak uzunlu�undad�r. Halep Zira’� : 34 parmak uzunlu�undad�r. Toplanan incilerin daha sonra de�erleri tespit edilir ve gemilerde çal��anlar�n yiyecek ve içecek giderleri dü�üldükten sonra kalan k�s�m, genel uygulama ve kabul görmü� NOT: Basra’da sebze ve meyve çe�itleri “okka” ile sat�l�r ve al�n�r. Hububat ve tüm zahire yöntemlerle, gemi sahibi ile gemide bulunan dalg�çlar ve tayfalar�n say�s�na ve kontenjan�na çe�itleri ise “batman” ve “ta�ar” ile ölçülüp de�erlendirilir. “Kâre-i Kebîr” ve “Kâre-i Sagîr” göre da��t�l�r. Ancak bazen elde edilen av miktar� gemide çal��anlar�n yiyecek ve içecek ise, hurma ölçümünde kullan�l�r. giderlerini bile kar��lamaz veya hiç av elde edemeden geri dönenler de vard�r. Bazen de bolla��r ve iyi bir mevsim geçirilir. �nci elde edemeden geri dönen dalg�çlar ve tayfalar, üzerlerindeki masraf ve hesaplar� Tekstil ve �malât gelecek sene elde edilecek gelirden mahsup edilmek üzere tacirden yiyecek ihtiyac�n� talep Gerek Basra’da ve gerek etraf�nda hiçbir tekstil imalat� yoktur. Ancak Kurna’da gayet eder. E�er o tacir kabul etmez ise di�er bir tacir veya destekleyiciye giderek hem bu senenin nefis ma�lahlar imal edilir. hem de gelecek senenin anla�mas�n� yap�p, yiyeceklerini al�r ve geri dönerler. Tacirler ve Basra’da kazanc�, kuyumcu ve demirci gibi sanat erbab� var ise de say�lar� s�n�rl� ve destekleyiciler her sene bu �ekilde dalg�çlardan incileri sat�n alarak Hindistan ve di�er ço�u yabanc�d�r. ülkelerle inci ticaretini yaparlar. Basra’da en çok ra�bet gören sanat dallar� çanak, çömlek ve tabakç�l�kt�r. Fakat bunlar da ihtiyac� kar��layacak derecede de�ildir. Yukar�da izah etti�imiz gibi dalg�çlar�n, genel olarak sahil bölgelerinde ya�ad�klar� ya da bedevi a�iretlerinden olduklar� için, dalg�ç malzemeleri ve düzenli modern aletleri yoktur. Bunlar�n avlanma yöntemleri özetle �öyledir: Denize inmek için, öncelikle dalg�çlar�n Madenler: Basra’ya ba�l� Ebulhasip’te ve Kurna’ya ba�l� Medine taraflar�nda birer tuz madeni ve bellerine ve ayaklar�na birer ip ba�lan�r. Daha sonra hurma dal�ndan yap�lm�� bir sepeti Zübeyir’de kireç madeninden ba�ka bir maden yoktur. Amara’da iki adet küçük tuz madeni boyunlar�na takar ve denize inerler. �pin bir ucu gemide bir tayfa taraf�ndan tutulur ve denizin bulunur, bu madenlerden y�ll�k iki ton tuz elde edilmektedir. Necid sanca��na ba�l� Kat�f derinliklerine h�zl� inebilmesi için ayaklar�na a��r bir kur�un ve ta� ba�larlar. Burunlar�n� da kazas� önünde deniz içinde inci avlama yeri bulunmakta ve halk buradan inci ç�karmaktad�r. a�aç veya kemikten yap�lm�� “hutam” diye tabir edilen bir aletle s�karlar. Daha sonra Ayr�ca Necid kazas� sahilinde bir çe�it kum tuzu bulunmaktad�r. Bu kum tuzundan cam imal dalg�çlar denizin dibinde h�zla toplayabilecekleri incileri sepetlerine atarlar ve verecekleri bir edilmektedir. i�aretle denizden h�zl� bir �ekilde yukar�ya çekilirler.

Ormanlar: Basra’da orman yoktur. Amara sanca��nda Aligarbi ve Ali�arki nahiyelerinde, yar�m saat eninde ve on be� dakika uzunlu�unda birer küçük orman vard�r. A�açlar� �lg�n ve sö�ütten ibarettir. Halk�n odun ihtiyac�, hurma a�ac� ve dallar� ile baz� a�açlardan sa�lan�r. Bu a�açlar Amara ile Karun’dan getirilir.

171 Okka; 400 dirhemlik bir a��rl�k ölçüsü, yeni dirhem veya dirhem-i ü�ri de denilir. Yeni okka kilonun binde biri k�sm� bir dirhemdir. Eski dirhemin üçte biridir. 172 Sadece Arabistan bölgesinde kullan�lan bir ölçü birimidir. Uzunlu�u ve eni 60 ar��n olan bir arazi ölçüsüdür.

124 125 126 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

Kullan�lan A��rl�k Ölçü Birimleri: Basra Ticaretinde Önemli Bir Yer Tutan �nci ve �nci Av� �le �lgili Bilgiler

124 125 127

VI. S�LAHLI GÜÇLER

126 ORSAM

KARA ORDUSU: ASKERÎ GÜÇ 4. Basra’da konu�land�r�lm�� 43 ncü Alay�n 1 nci Taburu: (1311) tarihli salnamede, 43 ncü alay�n 1 nci Taburu yerine 4 ncü tabur yerle�tirilmi�tir.

Basra ve Havalisi Komutan� (1317 ve 1318) y�l�nda Ferik (Korgeneral) Mehmet Tabur Mevcudu; Muhsin Pa�a ve (1320) y�l�nda Ferik (Korgeneral) Mustafa Nuri Pa�a’d�r. a. Bir Binba�� (1299, 1308, 1309 ve 1314) tarihli Basra vilayet salnamelerinde, Basra’n�n askerî gücü b. Bir Kd. Yüzba�� a�a��daki gibidir: c. Bir Alay Müftüsü d. Bir Tabur Kâtibi e. 1 nci Bölük Yüzba��s� 1. Basra Redif Taburu: 98 nci Alay�n Basra Taburu, dört bölükten olu�maktad�r. f. 1 nci Bölük Üste�meni Taburun mevcudu: g. 1 nci Bölük Te�meni a. Bir Binba�� (Komutan) h. 2 nci Bölük Yüzba��s� b. Bir Kd. Yüzba�� i. 2 nci Bölük Üste�meni c. Bir Tabur Kâtibi j. 2 nci Bölük Aste�meni d. Çakmakç� Usta kadrosu k. 3 ncü Bölük Yüzba��s� e. Depo Memuru (Üste�men) l. 3 ncü Bölük Üste�meni f. Depo Muavini (Ba�çavu�). m. 3 ncü Bölük Te�meni n. 3 ncü Bölük Aste�meni Her bölükte üç veya dört subay vard�r. o. 4 ncü Bölük Yüzba��s� p. 4 ncü Bölük Üste�meni q. 4 ncü Bölük Te�meni 2. Fav �stihkâm Komisyonu: Komisyon mevcudu: r. 4 ncü Bölük Aste�meni s. Esvap (K�yafet) Emini a. Bir Binba�� (Komutan) t. Bir Tabip b. Üç Subay u. Bir Eczac� c. Bir Komisyon Kâtibi v. Bir Cerrah d. Tabur Kâtibi.

173 3. �stihkâm Bölü�ü: Bölük mevcudu: Mevcut Silah Endaz :

Rütbe Nefer Rütbe Nefer a. Bir Kd. Yüzba�� (Komutan) b. Bir Bölük Kâtibi Çavu� 16 Ba�çavu� 4 c. Bir �mam Onba�� 32 Bölük Emini 4 d. Bir Cerrah. Eskici Onba�� 1 Borazan 16 e. Bir Eczac� Terzi Onba�� 1 Borazan Çavu�u 1 f. Bir Üste�men Baltac� Onba�� 1 Borazan Onba�� 1 g. �ki Te�men. Kola�as� Çavu�u 1 Sakalar 8 h. Çavu�, Onba�� ve Erler 90 Nefer Depo Çavu�u 1 Yaz�c� Onba�� 1 Er 176 ______

(1317) tarihli Basra Vilayet salnamesinde, Basra’da bulunan askeri birliklerin hacminde büyük bir art�� dikkat çekmektedir. Bu tarihten sonra, a�a��daki birlikler Basra’da konu�land�r�lm��t�r.

173 Endaz: At�c� anlam�nda kullan�l�r. Osmanl� Ordu te�kilat�nda ise; Silahl� at�� gücü anlam�nda kullan�l�r.

127 128 130 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

KARA ORDUSU: ASKERÎ GÜÇ 4. Basra’da konu�land�r�lm�� 43 ncü Alay�n 1 nci Taburu: (1311) tarihli salnamede, 43 ncü alay�n 1 nci Taburu yerine 4 ncü tabur yerle�tirilmi�tir.

173 3. �stihkâm Bölü�ü: Bölük mevcudu: Mevcut Silah Endaz :

173 Endaz: At�c� anlam�nda kullan�l�r. Osmanl� Ordu te�kilat�nda ise; Silahl� at�� gücü anlam�nda kullan�l�r.

127 128 131 ORSAM

Her tabur dört bölükten olu�maktad�r. Tabur mevcudu a�a��daki gibidir: 1. 41 nci Alay�n 1 nci Taburu 2. 41 nci Alay�n 2 nci Taburu 1. Bir Binba�� 3. 42 nci Alay�n 3 ncü Taburu 2. Bir Kd. Yüzba�� 4. 42 nci Alay�n 4 ncü Taburu 3. Bir Alay Müftüsü 5. 43 ncü Alay�n 2 nci Taburu 4. Alay Kâtibi 6. 43 ncü Alay�n 1 nci Taburu 5. Kâtip Muavini 7. 44 ncü Alay�n 4 ncü Taburu 6. Tabip 8. 45 nci Alay�n 1 nci Taburu 7. Eczac� 9. 11 nci Ni�anc� Taburu 8. Cerrah 10. 6 nc� Alay�n 4 ncü Taburunun 1 nci Topçu Bölü�ü 9. Tüfekçi Ustas� 11. �stihkâm Komisyonu 10. 1 nci Bölük Yüzba��s� 12. �stihkâm Bölü�ü 11. 1 nci Bölük Üste�meni 12. 1 nci Bölük Te�meni Redif 22 nci F�rka 43 ncü Liva Komutan� Mirliva (Tu�general) �smail Tevfik Pa�a 13. 1 nci Bölük Te�meni Komutas�nda 14. 2 nci Bölük Yüzba��s� 15. 2 nci Bölük Üste�meni 13. Redif 85 nci Alay�n 1 nci Basra Taburu 16. 2 nci Bölük Te�meni 14. Redif 85 nci Alay�n 2 nci Fav Taburu 17. 2 nci Bölük Te�meni 15. Redif 85 nci Alay�n 3 ncü Amara Taburu 18. 3 ncü Bölük Yüzba��s� 16. Redif 86 nc� Alay�n 1 nci Muntefik Taburu 19. 3 ncü Bölük Üste�meni 17. Redif 86 nc� Alay�n 2 nci Kuttu’l-Amara Taburu 20. 3 ncü Bölük Te�meni 18. Redif 86 nc� Alay�n 3 ncü Divaniye Taburu 21. 3 ncü Bölük Te�meni 22. 4 ncü Bölük Yüzba��s� (1320) tarihli Basra vilayet salnamesinden sonra, yukar�daki birlikler geri çekilmi� ve bu 23. 4 ncü Bölük Üste�meni tarihten sonra a�a��daki birlikler Basra’da konu�lanm��t�r. Redif birliklerinde bir de�i�iklik 24. 4 ncü Bölük Te�meni yap�lmam��t�r.174 25. 4 ncü Bölük Te�meni

1. 41 nci Alay�n 3 ncü Taburu 2. 42 nci Alay�n 2 nci Taburu 3. 42 nci Alay�n 1 nci Ester Süvari Taburu 4. 46 nci Alay�n 3 ncü Taburu 5. 43 ncü Alay�n 3 ncü Taburu (Nas�riye) 6. 43 ncü Alay�n 4 ncü Taburu (�atra) 7. 41 nci Alay�n 4 ncü Taburu (Humeysiye) 8. 45 nci Alay�n 1 nci Taburu (Amara) 9. 42 nci Alay�n 3 ncü Taburu (Ahsa) 10. 42 nci Alay�n 4 ncü Taburu (Ahsa) 11. 43 nci Alay�n 1 nci Taburu (Katar) 12. 11 nci Ni�anc� Taburu 13. 12 nci Ni�anc� Taburu 14. 6 nc� Alay�n 4 ncü Taburunun 1 nci Topçu Bölü�ü 15. �stihkâm Komisyonu 16. �stihkâm Bölü�ü

174 1320 tarihli Basra Salnamesine göre.

129 130 132 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

174 1320 tarihli Basra Salnamesine göre.

129 130 133 ORSAM

�Ç GÜVENL�K: ZABT�YE KUVVET�

Yay�nlanm�� Basra vilayet salnamelerinin tamam�nda, Basra’n�n zabtiye gücü a�a��da ç�kart�lm��t�r:

ALAY MECL�S�

Basra vilayetinin Alay Meclisi a�a��daki kadrolardan olu�maktad�r:

1. Alay Beyi 5. Piyade Bölük A�as� 2. Tabur A�as� 6. Piyade Bölük Muavini 3. �dare Emini 7. Piyade Jurnal Emini 4. Hesap Emini

1 nci Basra Taburu Bu tabur be� bölükten olu�maktad�r. Taburun kadro mevcudu a�a��ya ç�kart�lm��t�r.

1. Alay Beyi 3. Tabur A�as� 2. �dare Emini 4. Hesap Emini

Her bölükte bir Bölük A�as�, Bölük Muavini ve Bölük Jurnal Emini bulunmaktad�r. Be�inci bölük �ebane175 bölü�üdür. Mevcudu 6 Onba��, 6 Çavu� ile toplam 492 neferdir176.

2 nci Amara Taburu Bu tabur, iki piyade bölü�ü ile iki süvari bölü�ü ve �ebane bölü�ünden olu�maktad�r. Taburun kadro mevcudu, bir Tabur A�as� ve bir Hesap Emini ve her bölükte bir Bölük A�as�, Bölük Muavini ve Bölük Jurnal Emini bulunmaktad�r.

3 ncü Muntefik Taburu Bu tabur, bir piyade bölü�ü ile üç süvari bölü�ü ve �ebane bölü�ünden olu�maktad�r. Taburun kadro mevcudu, bir Tabur A�as� ve bir Hesap Emini ve her bölükte bir Bölük A�as�, Bölük Muavini ve Bölük Jurnal Emini bulunmaktad�r.

4 ncü Necid Taburu Bu tabur iki piyade bölü�ü ile dört süvari bölü�ünden olu�maktad�r. Taburun kadro mevcudu, Bir Tabur A�as� ve bir Hesap Emini ve her bölükte bir Bölük A�as�, Bölük Muavini ve Bölük Jurnal Emini bulunmaktad�r.

Çavu�, Onba�� ve Er mevcudu �öyledir177:

Piyade 823 Süvari 554 �ebane 175 Yekûn 1.552

175 �ebane (�abana): Gece bölü�ü. 176 1308 ve 1309 y�l� salnamelerine göre Onba�� Er toplam� 68 nefer. 177 1317, 1318 ve 1320 y�llar�na ait salnamelerde, taburlar�n mevcudu verilmi�tir. Bu y�llarda mevcut hiç de�i�memi�tir.

131 134 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

�Ç GÜVENL�K: ZABT�YE KUVVET� DONANMA: BASRA TERSANES�

Yay�nlanm�� Basra vilayet salnamelerinin tamam�nda, Basra’n�n zabtiye gücü a�a��da Yay�nlanm�� tüm Basra vilayet salnamelerinde Basra’n�n tersane gücü ve kuvvetinde pek ç�kart�lm��t�r: önemli de�i�iklikler olmam��t�r. Basra Tersanesi a�a��daki kadrolardan olu�maktad�r.

ALAY MECL�S� Rütbe ve Görev: Basra vilayetinin Alay Meclisi a�a��daki kadrolardan olu�maktad�r:

1. Alay Beyi 5. Piyade Bölük A�as� 1. Mirliva (Tu�general) – Komutan 2. Tabur A�as� 6. Piyade Bölük Muavini 2. Tersane Memuru – Kd. Yüzba�� Muhasebe Memuru 3. �dare Emini 7. Piyade Jurnal Emini 3. Masraflar Mukayyidi – Firkateyn Kâtibi 4. Hesap Emini 4. Jurnal Mukayyidi – Korvet Kâtibi 5. Tahrirat Kâtibi 1 nci Basra Taburu 6. Evrak Memuru Bu tabur be� bölükten olu�maktad�r. Taburun kadro mevcudu a�a��ya ç�kart�lm��t�r. 7. Mübeyyiz – Telgraf Kâtibi 8. Divan-� Harp Kâtibi – Telgraf Kâtibi 1. Alay Beyi 3. Tabur A�as� 9. Tersane ve Ambar Kâtibi – Telgraf Kâtibi 2. �dare Emini 4. Hesap Emini 10. Güverte Memuru – Kd. Yüzba�� 11. Bölük Subay� – Yüzba�� Her bölükte bir Bölük A�as�, Bölük Muavini ve Bölük Jurnal Emini bulunmaktad�r. 12. Bölük Subay� – Te�men Be�inci bölük �ebane175 bölü�üdür. Mevcudu 6 Onba��, 6 Çavu� ile toplam 492 neferdir176. Sanayi Bölü�ü: 2 nci Amara Taburu Bu tabur, iki piyade bölü�ü ile iki süvari bölü�ü ve �ebane bölü�ünden olu�maktad�r. Taburun kadro mevcudu, bir Tabur A�as� ve bir Hesap Emini ve her bölükte bir Bölük A�as�, 1. Marangoz – Yüzba�� Bölük Muavini ve Bölük Jurnal Emini bulunmaktad�r. 2. Marangoz – Te�men 3. Tabip – Yüzba�� 3 ncü Muntefik Taburu 4. Cerrah Bu tabur, bir piyade bölü�ü ile üç süvari bölü�ü ve �ebane bölü�ünden olu�maktad�r. 5. Ambar Memuru Taburun kadro mevcudu, bir Tabur A�as� ve bir Hesap Emini ve her bölükte bir Bölük A�as�, 6. K��la Memuru – Kd. Yüzba�� Bölük Muavini ve Bölük Jurnal Emini bulunmaktad�r. 7. �mam – Dördüncü S�n�f 8. Bölük Yüzba�� 4 ncü Necid Taburu 9. K��la Kâtibi– Korvet Kâtibi Bu tabur iki piyade bölü�ü ile dört süvari bölü�ünden olu�maktad�r. Taburun kadro 10. K 1 Muhaf�z – Üste�men mevcudu, Bir Tabur A�as� ve bir Hesap Emini ve her bölükte bir Bölük A�as�, Bölük 11. K 1 Muhaf�z – Te�men Muavini ve Bölük Jurnal Emini bulunmaktad�r. 12. Cephane Memuru 13. Sevk Memuru – Yüzba�� Çavu�, Onba�� ve Er mevcudu �öyledir177: 14. M�z�ka Muallimi – Yüzba�� 15. M�z�ka Muallim Muavini-Üste�men Piyade 823 Süvari 554 �ebane 175 Yekûn 1.552

131 132 135 ORSAM

Basra Tersanesinin Menavi �lyas Pa�a Mahallesinde bulunan “Bahriye K��las�” Kadrosu:178 2- MÜJDE RESSAN VAPURU

1. K��la Memuru (Kd. Yüzba��) 1. Süvari Kd. Yüzba�� 2. �mam (Üçüncü S�n�f) 2. Gemi Kaptan� – Üste�men 3. Bölük Subay� (Te�men) 3. Bölük Subay� – Üste�men 4. Müzik Muallimi (Yüzba��) 4. Kâtip – Telgraf Kâtibi 5. Müzik Muallim Yard�mc�s� (Gedikli Ba�çavu�) 5. Ba�çarkç� – Kd. Yüzba�� 6. K��la Kâtibi 6. �kinci Çarkç� – Yüzba�� 7. Üçüncü Çarkç� – Üste�men 8. Cerrah BASRA BAHR�YE HASTANES� 9. K�zg�nc� 10. K�lavuz Yay�nlanm�� Basra Vilayet Salnamelerin tamam�nda, Basra Bahriye Hastanesi kadro mevcudu a�a��da verilmi�tir: 3- AKKA GAMBOTU

1. Ba�hekim (Yarbay) 1. Süvari Kd. Yüzba�� 2. �kinci Tabip (Kd. Yüzba��) 2. Süvari Yüzba�� 3. Hastane Müdürü (Kd. Yüzba��) 3. Gemi Kaptan� – Üste�men 4. �mam (Dördüncü S�n�f) 4. Bölük Subay� – Te�men 5. Kâtip (Korvet Kâtibi) 5. Kâtip – Telgraf Kâtibi 6. Cerrah (Sivil) 6. Ba�çarkç� – Kd. Yüzba�� 7. Ba� Eczac� (Sivil) 7. �kinci Çarkç� – Yüzba�� 8. Eczac� (Sivil) 8. Üçüncü Çarkç� – Üste�men 9. Cerrah 10. K�zg�nc� 1- ZÜHHAF KORVET� 4- DERYA AVCISI GAMBOTU

1. Süvari Binba�� 1. Süvari Kd. Yüzba�� 2. Süvari Yüzba�� 2. Gemi Kaptan� Üste�men 3. �mam 3. Bölük Subay� – Te�men 4. Gemi Kaptan� – Yüzba�� 4. Kâtip – Telgraf Kâtibi 5. Bölük Subay� – Yüzba�� 5. Topçu Muallimi – Gedikli 6. Kâtip – Korvet Kâtibi 6. Ba�çarkç� – Kd. Yüzba�� 7. Bölük Subay� – Te�men 7. �kinci Çarkç� – Yüzba�� 8. Topçu Muallimi – Te�men 8. Üçüncü Çarkç� – Üste�men 9. Ba�çarkç� – Kd. Yüzba�� 9. Dördüncü Çarkç� – Te�men 10. �kinci Çarkç� – Kd. Yüzba�� 10. Cerrah 11. Üçüncü Çarkç� – Yüzba�� 11. K�lavuz 12. Dördüncü Çarkç� – Üste�men 13. Cerrah 5- ULUS VAPURU 14. K�zg�nc� 15. K�lavuz 1. Süvari Kd. Yüzba�� 2. Bölük Subay� – Yüzba�� 3. Bölük Subay� – Üste�men 4. Kâtip – Telgraf Kâtibi 5. Ba�çarkç� – Kd. Yüzba�� 6. �kinci Çarkç� – Üste�men 7. Üçüncü Çarkç� – Üste�men 8. Cerrah 178 Bu kadro son iki salnamede (1318 ve 1320) verilmektedir. Daha önceki salnamelerde bahsi geçmemi�tir.

133 134 136 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

Basra Tersanesinin Menavi �lyas Pa�a Mahallesinde bulunan “Bahriye K��las�” Kadrosu:178 2- MÜJDE RESSAN VAPURU

133 134 137 ORSAM

6- NASRU’L-AZ�Z ISKUNASI179 1. Bahriye Reisi Komutan� (Albay) 1. Süvari Kd. Yüzba�� 2. Muhasebeci 2. Süvari vekili – Üste�men 3. Müfetti� 4. Varidat Kâtibi 7- C�RAN NEHR� ISKUNASI 5. Masraflar Kâtibi 6. Varidat Kâtip Yard�mc�s� 1. Süvari Yüzba�� 7. Masraflar Kâtip Yard�mc�s� 8. Ambar Memuru 8- �EBAR NEHR� ISKUNASI 9. Bir Sand�k Emini (Veznedar) 10. Tahrirat Kâtibi 1. Süvari Yüzba�� 11. Tahrirat Kâtip Yard�mc�s� 2. Süvari vekili – Üste�men 12. Bir Acente 13. Bir Acente Kâtibi 9- T�MSAH NEHR� ISKUNASI 14. Acente Kâtibi ve Aktarma Memuru 15. Aktarma Memuru Muavini 3. Süvari Yüzba�� 16. Kantarc� 4. Süvari vekili – Te�men (1309 ve 1311) tarihli vilayet salnamesinde ise, Umman Merkez �dare Heyeti’nin kadrosu a�a��da �ekilde de�i�mi�tir. BASRA L�MAN DA�RES� 1. Bahriye Reisi Komutan� (Albay) (1308) tarihli vilayet salnamesinden (1317) tarihli vilayet salnamesine kadar, Basra 2. Muhasebeci Liman Dairesi kadrosu, bir liman reisi ile bir liman reis muavininden olu�uyor iken, (1318 ve 3. Müfetti� 1320) tarihli salnamelerde Liman Dairesinin kadrosu a�a��daki �ekli alm��t�r. Ayr�ca (1318) 4. Varidat Kâtibi tarihli salnameden önce Basra’da iki Liman Dairesi (Basra ve Katar) var iken, bu tarihten 5. Masraflar Kâtibi sonra liman say�s� 19’a ç�km��t�r. 6. Varidat Kâtip Yard�mc�s�

1. Liman Reisi (Kd. Yüzba��) (1314) tarihli vilayet salnamesinden sonra, Umman Merkez �dare Heyeti’nin kadrosu 2. Tahrirat ve Muhasebe Kâtibi a�a��daki gibidir: 3. �ki Liman Kâtibi 4. Kurna, Amara, Kuttu’l-Amara, Ba�dat, Müseyyip, Mahmudiye, Hille, Kûfe, Divaniye, �unafiye, Semava, Muntefik, Sûkü’�-�üyûh, Medine, Ebulhasip, Merkez �dare Heyeti Fav, Kat�f ve Uceyir Limanlar�na birer Liman Reisi. 1. Basra Tersanesi Komutan� Mirliva Emin Pa�a 2. Güverte Müfetti�i (Kd. Yüzba��) 3. Makine Müfetti�i (Çarkç� Kd. Yüzba��) 4. Ba�kâtip UMMAN OSMANLI �DARES� VAPURLARI 5. Tahrirat Kâtibi 6. Varidat Kâtibi Umman Merkez �daresi 7. Masraflar Kâtibi 8. Tahrirat Kâtip Yard�mc�s� Mithat Pa�a, 1870 tarihinden sonra, bir taraftan Dicle nehri üzerinde i�lemekte olan 9. Varidat Kâtip Yard�mc�s� �ngiliz vapurlar� ile rekabet etmek için “�dare-i Nehriye” ve di�er taraftan da yeni aç�lm�� olan 10. Masraflar Kâtip Yard�mc�s� Süvey� kanal� yolu ile Basra’dan �stanbul’a do�ru vapurlar i�letmek üzere “Umman-� 11. Sand�k Emini (Veznedar) Osmanî” adl� birer seyr ü sefer idaresi tesis etmi�tir.180 12. Ambar Memuru

(1308) tarihli vilayet salnamesinde, Umman Merkez �daresinin kadro mevcudu a�a��da verilmi�tir:

179 Iskuna : �ki direkli brikten küçük yelkenli gemi. Bkz. Büyük Türkçe Sözlük, s.511. 180 Darkot-Gökbilgin, “Basra”, s.326.

135 136 138 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

(1308) tarihli vilayet salnamesinde, Umman Merkez �daresinin kadro mevcudu a�a��da verilmi�tir:

179 Iskuna : �ki direkli brikten küçük yelkenli gemi. Bkz. Büyük Türkçe Sözlük, s.511. 180 Darkot-Gökbilgin, “Basra”, s.326.

135 136 139 ORSAM

Umman-� Osmanî �dare Komisyonu 1. Ba� Marangoz 2. K�zg�nc�ba�� 1. Ba�kan 3. Dökmeciba�� 2. �dare Muhasebecisi 4. Kâtip 3. Merkez Acentesi 5. Sanayi Yüzba��s� 4. Güverte Enspiktörü181 Musul Vapuru Basra Acentehanesi 1. Bir Acente Makinesinin �tibar�: 80 Beygir, Kuvveti: 126, Kapasite Büyüklü�ü: 165 Hamule 2. Bir Acente Kâtibi (Yük), H�z�: 10 mil/saat.. Ayr�ca vapura bir de Hille Dubas� ba�l�d�r. Yay�nlanm�� tüm Basra 3. Yabanc� Yaz��ma Kâtibi ve Aktarma Memuru vilayet salnamelerindeki Musul Vapurunun kadrosu a�a��ya ç�kart�lm��t�r. 4. Aktarma Memuru Muavini (�ki Ki�i) 5. Bir Kantarc� 1. Birinci Kaptan (Bahriye Kd. Yüzba��) 4. Birinci Çarkç� 2. �kinci Kaptan 5. �kinci Çarkç� 3. Kâtip 6. K�lavuz Ba�dat Acentehanesi 1. Bir Acente 2. Bir Acente Kâtibi Ba�dat Vapuru 3. Acente Aktarma Memuru 4. Aktarma Memuru Muavini Makinesinin �tibar�: 50 Beygir, Kuvveti: 40, Kapasite Büyüklü�ü: 50 Hamule (Yük), 5. Bir Kantarc� H�z�: 10 mil/saat. Ayr�ca vapura bir de De�are Dubas� ba�l�d�r. Yay�nlanm�� tüm Basra vilayet salnamelerindeki, Ba�dat vapurunun kadrosu a�a��ya ç�kart�lm��t�r.

Amara Acentehanesi 1. Birinci Kaptan (Bahriye Kd. Yüzba��) 4. Birinci Çarkç� 1. Bir Acente 2. �kinci Kaptan 5. �kinci Çarkç� 2. Bir Kantarc� 3. Kâtip 6. K�lavuz

Kuttu’l-Amara Acentehanesi 1. Bir Acente F�rat Vapuru 2. Bir Kantarc� Makinesinin �tibar�: 60 Beygir, Kuvveti: 84, Kapasite Büyüklü�ü: 115 Hamule (Yük), Fabrika �dare Heyeti H�z�: 9 mil/saat. Ayr�ca vapura bir de Amara Dubas� ba�l�d�r. Yay�nlanm�� tüm Basra vilayet salnamelerinde, F�rat vapurunun kadrosu a�a��ya ç�kart�lm��t�r. (1308) tarihli vilayet salnamesinde, fabrikan�n idaresinde a�a��daki kadrolar mevcuttur. 1. Birinci Kaptan (Bahriye Kd. Yüzba��) 4. Birinci Çarkç� 2. �kinci Kaptan 5. �kinci Çarkç� 1. Bir Ustaba�� 3. Kâtip 6. K�lavuz 2. Bir Ba� Marangoz 3. Kâtip 4. K�zg�nc�ba�� Rusafe Vapuru 5. Dökmeciba�� Makinesinin �tibar�: 60 Beygir, Kuvveti: 84, Kapasite Büyüklü�ü: 115 Hamule (Yük), (1309) tarihli vilayet salnamesinde ise, üç kadro ilave edilmi� bunlar: Bir memur, bir H�z�: 9 mil/saat. Ayr�ca vapura bir de Mutemet Dubas� ba�l�d�r. Yay�nlanm�� tüm Basra Çarkç� Yarbay ve Bahriye Sanayi Yüzba��s�. vilayet salnamelerindeki, Rusafe vapurunun kadrosu a�a��ya ç�kart�lm��t�r.

(1318) tarihli vilayet salnamesinde fabrikan�n idare heyeti son �eklini alm��t�r. Bunlar: 1. Birinci Kaptan (Bahriye Kd. Yüzba��) 4. Birinci Çarkç� 2. �kinci Kaptan 5. �kinci Çarkç� 3. Kâtip 6. K�lavuz 181 Dedektif.

137 138 140 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

Amara Acentehanesi 1. Birinci Kaptan (Bahriye Kd. Yüzba��) 4. Birinci Çarkç� 1. Bir Acente 2. �kinci Kaptan 5. �kinci Çarkç� 2. Bir Kantarc� 3. Kâtip 6. K�lavuz

137 138 141

VII. BASRA’DA E��T�M-Ö�RET�M

SA�LIK

139 ORSAM

BASRA V�LAYET�NDE BULUNAN MEKTEPLER182 3. Basra Hamidiye �ptidai Mektebi

(1308 ve 1309) y�llar�na ait Basra vilayet salnamelerinde Basra’da mevcut olan okul Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l say�s� dört ilkokul ve bir ortaokuldur. Bu okullar �unlard�r: Birinci Muallim Abdullah Efendi (1308 – 1309) �kinci Muallim Molla R�za Efendi (1308 – 1309) Birinci Muallim Halil Efendi (1314) 1.Basra Mektebi Rü�tiyesi �kinci Muallim Abdülcelil Efendi (1314) Birinci Muallim Abdurrezzak Efendi (1317) Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Birinci Muallim Mahmut Efendi (1317) Birinci Muallim Mahmut �ükrü Efendi (1311) �kinci Muallim Halil Efendi (1317) �kinci Muallim Mehmet Efendi (1311) Mektep Muallimi Mahmut Efendi (1317) Birinci Muallim �brahim Fevzi Efendi (1314) Birinci Muallim Mahmut Efendi (1318) �kinci Muallim Mehmet Salih Efendi (1314–1317) Birinci Muallim Seyyid Ahmet Efendi (1320) Üçüncü Muallim Mahmut Efendi (1314–1317–1318) �kinci Muallim Halil Efendi (1318–1320) 185 Birinci Muallim Emin Efendi (1317–1318) Ö�renci say�s�: 20. Matematik Muallimi Üste�men Hamdi Efendi (1311) Matematik Muallimi Salih Efendi (1318) Frans�zca Muallimi Mir Efendi (1314) 4. Ebulhasip Mektebi Rü�tiyesi Frans�zca Muallimi R�za Efendi ve Salih Efendi (1317) Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Güzel Yaz� Muallimi Hur�it Efendi (1317) Birinci Muallim R�za Efendi (1317) Mubass�r (Gözetmen) Mehmet Efendi. (1311–1314) Birinci Muallim Abdullah Efendi (1317) Yaz� Muallimi �brahim Efendi (1317–1318) Yaz� Muallimi Abdurrezzak Efendi (1320) Birinci Muallim Ahmet Nuri Efendi (1320) 5. Ebulhasip �ptidai Mektebi �kinci Muallim Mahmut �ükrü Efendi (1320) Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Bir Kap�c� (1317) Birinci Muallim Mehmet Esat (1308) Ö�renci say�s�: 70.183 Birinci Muallim Abdülkerim Efendi (1309) �kinci Muallim Molla Abdullah Efendi (1308–1309) Mektep Muallimi R�za Efendi (1311–1314) 186 (Okullarda görev yapan ö�retmenlerin hepsi ayn� dönemde bu okullarda bulunmam��t�r. Ö�renci say�s�: 25. Görev yapt�� tarihler kar��s�nda parantez içinde yaz�l�d�r)

(1311) y�ll�na ait Basra vilayet salnamelerinde Basra’da mevcut olan okul say�s�na 2.Basra Feyziye �ptidai Mektebi ilaveten üç ilkokul ad� daha verilmektedir. Bu okullar �unlard�r:

Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Birinci Muallim Mahmut Efendi (1308–1309) 6. Menavi Pa�a �ptidai Mektebi �kinci Muallim Molla Mahmut Efendi (1308–1309) Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Birinci Muallim Abdullah Efendi (1311–1314) Birinci Muallim Mehmet Efendi (1311–1314) �kinci Muallim �brahim Efendi (1311–1318) �kinci Muallim Molla Halil Efendi (1314) �kinci Muallim Mehmet Efendi (1314–1317) Birinci Muallim Sait Efendi (1317) Birinci Muallim Mehmet Efendi (1318–1320) �kinci Muallim Salih Efendi (1317) Ö�renci say�s�: 80.184 Birinci Muallim Hac� Hamit Efendi (1320) �kinci Muallim Hüseyin Efendi (1320) Ö�renci say�s�: 25187

182 Osmanl� e�itim sisteminde mektepler (okullar); iptidai (ilkokul), rü�tiye (ortaokul) ve idadi (lise)’den olu�maktad�r. Bkz. Cahit Baltac�, “Osmanl� E�itim Sistemi”, Osmanl� Ansiklopedisi, �stanbul 1996. 183 1308 ve 1309 y�l� Basra Vilayet Salnamelerine göre okulun ö�renci say�s� 42, (1311) y�l� salnamesine göre 80, (1317) y�l� salnamesine göre 90, (1318) y�l� salnamesine göre 93 ve (1320) y�l� salnamesine göre 70’dir. 185 1308 ve 1309 y�l� salnamelerine göre ö�renci say�s� 34 184 1308 ve 1309 y�l� Basra Vilayet Salnamelerine göre ö�renci say�s� 29 ve (1314) y�l� salnamesine göre 80’dir. 186 1308 y�l� salnamesine göre ö�renci say�s� 25 iken, bu say� 1309’da 30 olmu�tur. 187 1308 y�l� salnamesine göre ö�renci say�s� 25 iken, bu say� 1309’da 35’e yükselmi�tir

140 141 144 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

BASRA V�LAYET�NDE BULUNAN MEKTEPLER182 3. Basra Hamidiye �ptidai Mektebi

140 141 145 ORSAM

7. Seyif �ptidai Mektebi 14. Sûkü’�-�üyûh �ptidai Mektebi Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Birinci Muallim Cuma Efendi (1317) Mektep Muallimi Abdülcelil Efendi (1311) Ö�renci say�s�: 25. 15. Basra Ünas (K�z) �ptidai Mektebi 8. Sabha �ptidai Mektebi Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Mektep Muallimi Abdullah Efendi (1311) Birinci Muallime Sebile Han�m (1317) Ö�renci say�s� 10. �kinci Muallime Tizi Han�m (1317–1318) Birinci Muallime �eyhe Han�m (1318) Birinci Muallime Fehime Han�m (1320) (1314) y�l�na ait salnamede Basra’da dört yeni ilkokulun ad� daha verilmektedir. Bu �kinci Muallime Sendera Han�m (1320) okullar �unlard�r:

16. Basra Musevi Mektebi 9. �attü’l-Arap �ptidai Mektebi Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Müdür: �shak Efendi (1317) Birinci Muallim (Bo�) (1314) Müdür: Abdullah Efendi (1320) �brani Dili Muallimi Nesim Efendi (1317) 10. A��ar �ptidai Mektebi �brani Dili Muallimi Azra Efendi (1317) Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l �brani Dili Muallimi Sadiya Efendi (1317) Mektep Muallimi Mehmet Salih Efendi. (1314) Türk Dili Muallimi Abdülnebi Efendi (1320) Birinci Muallim Seyit Mehmet Re�it Efendi (1318) Arap Dili Muallimi (Bo�) (1320) �kinci Muallim Hüseyin Efendi 1318) Birinci Muallim Mahmut Efendi (1320)

11. Zübeyir �ptidai Mektebi 188 (1320) tarihli Basra Salnamesinde, Basra’da �ki yeni ilkokulun ad� daha verilmektedir. Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Bu okullar�n ad�: Birinci Muallim Abdurrahman Efendi (1314–1320) 17. Hamdan �ptidai Mektebi 12. Kurna �ptidai Mektebi Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Birinci Muallim Mahmut �ükrü Efendi (1320) Mektep Muallimi Mehmet Emin Efendi (1314) �kinci Muallim (Bo�) (1320)

18. Sebiliyat �ptidai Mektebi (1317) tarihli Basra salnamesinde, Basra’da dört yeni ilkokulun ad� daha Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l verilmektedir. Bu okullar�n ad�: Birinci Muallim Abdulhalim Efendi (1320) �kinci Muallim Mehmet Eyüp Efendi (1320) 13. M��rak �ptidai Mektebi Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Birinci Muallim Mehmet Efendi (1317–1318) �kinci Muallim Abdulhalim Efendi (1317) Birinci Muallim Mahmut �evki Efendi (1318)

188 1292 tarihli Ba�dat Vilayet Salnamesinde, Basra sanca��nda “Zübeyir Mektebi Rü�tiyesi” ad� alt�nda bir okul ad� verilmekte ve Muallimi Habip Efendi olup, ö�renci say�s�:12 ‘dir. Ancak di�er y�llarda bu okulun ad�na rastlanmam��t�r.

142 143 146 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

142 143 147 ORSAM

Basra’ya Ba�l� Muntefik Livas�nda Bulunan Mektepler: 2. Amara �ptidai Mektebi Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l 1. Nas�riye Mektebi Rü�tiyesi Mektep Muallimi Abdullah Efendi (1314) Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Mektep Muallimi Hamit Efendi (1317) Mektep Muallimi Seyyid Halil Efendi (1311) Birinci Muallim Abdürrezzak Efendi (1320) Birinci Muallim Seyyid Halaf Efendi (1314) �kinci Muallim Mahmut Efendi (1320) �kinci Muallim Seyyid Mehmet Es’d Efendi (1314) Mubass�r (Gözetmen) Hac� Ali Efendi. (1314) Güzel Yaz� Muallimi Abdülmecid Efendi (1314) 3. Amara-�atra �ptidai Mektebi Birinci Muallim Seyyid Mahmut �ükrü Efendi (1317–1318–1320) Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l �kinci Muallim Seyyid Ha�im Efendi (1317) Mektep Muallimi Hüseyin Efendi (1314) �kinci Muallim Seyyid H�d�r Efendi (1318) Birinci Muallim Abdurrezzak Efendi (1317) �kinci Muallim Seyyid Abdullah Efendi (1320) �kinci Muallim Mahmut Efendi (1317) Güzel Yaz� Muallimi Mehmet Ali Efendi (1318–1320) Ö�renci Say�s� 58.189

Basra’ya Ba�l� Necid Livas�nda Bulunan Mektepler: 2. Nas�riye �ptidai Mektebi Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l 1. Hofûf �ptidai Mektebi Mektep Muallimi Seyyid Hüseyin Efendi (1314) Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Birinci Muallim Seyyid Mehmet Efendi (1318) Mektep Muallimi Abdurrazzak Efendi (1311) Birinci Muallim Abdülkerim Efendi (1320) Mektep Muallimi Abdurrahman Efendi (1314) �kinci Muallim Seyyid Mehmet Sait Efendi (1318–1320) Mektep Muallimi Muhammet Efendi (1317) Ö�renci Say�s�: 20.191

3. Muntefik -�atra �ptidai Mektebi Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Mektep Muallimi Seyyid Ali Efendi (1314) Mektep Muallimi Ahmet Efendi (1317)

4. Hey �ptidai Mektebi Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Mektep Muallimi Hac� Mehmet Efendi (1314) Mektep Muallimi Mustafa Efendi (1317)

Basra’ya Ba�l� Amara Livas�nda Bulunan Mektepler:

1. Amara Mektebi Rü�tiye-i Mülkiye Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Mektep Muallimi Seyyid Ahmet Faz�l Efendi, (1308–1309–1311) Mektep Muallimi Mahmut �ükrü Efendi (1314) �kinci Muallim Mehmet Emin Efendi (1317) Birinci Muallim Vekili Rag�p Efendi (1318) �kinci Muallim Mehmet Emin Efendi (1318) Birinci Muallim Emin Efendi (1320) �kinci Muallim Seyyid Mehmet Efendi (1320) Ö�renci Say�s� 50.190

189 1308 ve 1309 y�l� salnamelerine göre ö�renci say�s� 40 ve 1317 y�l� salnamelerine göre ö�renci say�s� 79. 190 (1308) ve (1309) y�l� salnamelerine göre ö�renci say�s� 40 ve 1314 y�l� salnamelerine göre ö�renci say�s� 70. 191 (1311) tarihli Basra Vilayet Salnamesine göre.

144 145 148 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

3. Muntefik -�atra �ptidai Mektebi Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Mektep Muallimi Seyyid Ali Efendi (1314) Mektep Muallimi Ahmet Efendi (1317)

4. Hey �ptidai Mektebi Ö�retmenin Ad� Görev Yapt�� Y�l Mektep Muallimi Hac� Mehmet Efendi (1314) Mektep Muallimi Mustafa Efendi (1317)

Basra’ya Ba�l� Amara Livas�nda Bulunan Mektepler:

144 145 149 ORSAM

BASRA V�LAYET SALNAMELER�NDE HIFZISSIHHA dilimizde “Sam Yeli” denilir. Bu rüzgara M�s�rl�lar “Hamsin”192 ad�n� verirlerken, di�er Arap 193 (SA�LIK B�LG�S�) dillerinde ayn� rüzgar için “sumum” tabiri kullan�lmaktad�r. Rüzgarlar�n s�cakl�k, so�ukluk ve sa�l��a yarar� konusu da, geçti�i bölgeye göre de�i�ir. �öyle ki, rüzgâr her ne zaman s�cak bir bölgeden serin bir bölgeye do�ru eserse, s�cak bölgenin s�cakl��n� serin bölgeye ta��r. Keza serin bölgeden s�cak bölgeye esen rüzgâr�n hükmü bunun aksi olur. S�cak �klimlere Mahsus H�fz�ss�hha (Sa�l�k Bilgisi): Denizden esen rüzgâr dopdolu olur, karadan esen rüzgâr ise kuru olur ve mevsimlere S�cak �klimlere Dair Baz� Bilgiler: göre rüzgârlar�n tabiat� de�i�ir.

Yerküre üzerinde, farz olunan iki dönence dairesi ve iki kutup dairesi mevcuttur. Bu Sa�l��a zararl� veya faydal� rüzgârlar konusuna gelince, do�u ve kuzeydo�u rüzgârlar� daireler yeryüzünü be� büyük parçaya böler. Bu parçalardan s�cak iklim havas�n�n hâkim durgun sular ve batakl�k bölgesinden esti�i sürece, insan sa�l��na t�bben zararl� oldu�u tespit oldu�u parçaya “M�nt�ka-i Hare/s�cak bölge” veya “yanm�� bölge” ad� verilmekte ve bu bölge edilmi�tir. Bu havay� soluyanlar çe�itli s�tma hastal��na kap�l�rlar. Rüzgârlar�n, esti�i yere Yengeç Dönencesi ve O�lak Dönencesi aras�nda kalmaktad�r. Di�er iki bölgelere de “so�uk” göre faydal� veya zararl� oldu�unu ay�rmak mümkündür. Arabistan yar�madas� kuzeyinden veya “buzlu bölgeler” ad� verilir. Bu bölgeler Kuzey Kutup ile Kuzey Kutup Dairesi ve esen kuzey rüzgâr�, her zaman insana kuvvet ve afiyet bah�eder. Rüzgârlar�n geçti�i yerlerde Güney Kutup ile Güney Kutup Dairesi aras�nda kalan bölgelerdir. Bu iki bölge aras�nda kalan batakl�k veya durgun su bulunuyorsa, bu batakl�klar�n içinden ç�kan buhar genelde çe�itli di�er iki bölgeye de “Mutedil/Il�ml� bölge” ad� verilir. Il�ml� bölgeler Yengeç Dönencesi ile hastal�klara neden olur. Böylece batakl�k s�tmas� yay�l�r. Kuzey Kutup Dairesi aras�nda ve O�lak Dönencesi ile Güney Kutup Dairesi aras�nda kalan bölgelerdir. Yengeç ve O�lak Dönencesi aras�nda bulunan yere (30 derece kuzey ve 35 derece Havan�n s�cak-kuru veya s�cak-nemli olmas� bölgede ya�am� çok etkilemektedir. güney paralelleri aras�) “s�cak bölge” ad� verilmektedir. Mesela; sam yeli �iddetli bir �ekilde esti�i zaman insanlarda bir çe�it nefes darl�� ve bo�ulma meydana gelmekte ve sanki zehir etkisi yaratmaktad�r. S�cak ve nemli olan rüzgârlarda insan Yeryüzünün bu �ekilde bölünmesinin nedeni, bu bölgelerde meydan gelen hava vücudu üzerinde hâlsizlik ve bitkinlik meydan getirir ve dizanteri ile karaci�er iltihab� de�i�imidir. Bu da güne� ��n�n yeryüzüne dü�ü� aç�s�ndan kaynaklanmaktad�r. hastal�klar� ortaya ç�kar.

S�cak bölgelerde s�cakl��n en fazla hissedildi�i yer, Ekvator Düzlemi ve civar�nda Sam yeli, her zaman ve her yerde ayn� �ekilde esmeyebilir. Bölgenin bitki örtüsü ve bulunan bölgelerdir. S�cakl�k de�erleri Ekvatordan kutuplara do�ru genel olarak azal�r. Ancak a�açl�k miktar� bu rüzgâr�n esmesini önler, ayr�ca denize yak�n olan sahillerde de sam yeli s�cak bölgelerde, hava s�cakl�� ayn� paralel üzerinde olsa dahi e�it olamaz, zira bölgelerin esmeyebilir. Her ne zaman hava s�cakl�� artarsa havan�n kendisine has olan yo�unlu�u azal�r, s�cakl�� co�rafi tabiat�na göre de�i�ir. Örne�in; a�aç örtüsü, deniz seviyesinden yüksekli�i ve bu da nefes almay� zorla�t�rarak akci�erde ve deride baz� rahats�zl�klar meydana getirir. Vücut denize olan yak�nl��, en önemli etkenlerdir. içinde bulunan su, buhara dönü�tü�ünden s�cakl�k hissi insan� fazla su içmeye mecbur b�rak�r. Bu durumda bolca su içmek faydal� olaca��ndan s�cak ve nemli hava bölümünde daha detayl� S�cak bölgelerde, gündüz ile gece aras�nda s�cakl�k fark� bazen 20 dereceyi bulur. bir �ekilde anlat�lacakt�r. Bunun nedeni ise, gökyüzü mesafesinin s�cakl��n�n s�f�rdan 60–70 dereceye kadar a�a�� olmas�d�r ve bu deneylerle sabittir. Bu bölgelerde güne� bat�m�ndan sonra, güne�in s�cakl�� Sam yeli esti�i zaman, sular bir derece so�ur. Deneyler göstermi�tir ki hava ile aradaki yeryüzünü kavurmu� oldu�undan, sabaha kadar bu �s� havay� �s�tmakta ve havan�n so�uklu�u s�cakl�k fark� yakla��k 15 dereceye kadar varmaktad�r. S�cak bölgelerin her taraf�nda özellikle da azalmaktad�r. �ayet hava bulutlu olur ise, yeryüzünün so�umas� gecikir. Ancak bilindi�i Arabistan’da kullan�lan ve adlar� “�erbe”, “cerre”, “berrade” ve “tenge” diye tabir olunan su gibi s�cak bölgelerin havas� her zaman bulutsuz ve berrak olur, bu nedenle gündüz ile gece testileri özel bir çamurdan yap�lmaktad�r. Bu çamur cinsi testilerde bir çe�it bo�luklar aras�nda her zaman s�cakl�k fark� olur. meydana getirerek sular sürekli testilerden d��ar� süzülmekte ve testi her zaman �slak bir �ekilde durur. Esen sam yeli, s�cak ve kuru oldu�undan testilerden s�zan sular h�zla buharla��r Hava iki çe�it olup, birincisi cari hava yani rüzgârl�, ikincisi de durgun havad�r. ve bu buharla�ma s�ras�nda testilerin içinde bulunan sulardan alaca�� harareti suyun so�umas�na neden olur. S�cak bölgelerde yeryüzünün günlük ve y�ll�k hareketine göre, birbirini takip eden rüzgârlar vard�r. �öyle ki: Günlük hareketlere ba�l� olan rüzgârlara “meltem” ad� verilir. Bu Ayr�ca bilinen bir vaka da sam yelinin sürekli esmesi sonucunda, çöllerde ya�amlar�n� rüzgârlar deniz sahillerine yak�n bölgelerde eser. “Sabah Meltemi” güne�in do�u�undan sonra sürdüren Arap göçebelerinin, köylerinde ve yerle�im yerlerinde bulunan su kaynaklar� ikindi saatine kadar denizden karaya do�ru eser. “Ak�am Meltemi” ise güne�in bat��ndan kurumu�tur. Yak�nlar�nda bir su kayna�� bulunmad�� takdirde de susuzluktan kuruyarak sonra karadan denize do�ru eser ve �afak vaktine kadar devam eder. Y�ll�k harekâta ba�l� olan mahvolup gitmi�lerdir. rüzgârlar ise güne�in kavurdu�u bölgeye do�ru eser ve güne� Ekvator düzleminden di�er tarafa geçti�i zaman rüzgar da yön de�i�tirmeye ba�lar.

Bu rüzgârlar s�cak bölgelerin her yerinde görülmekle birlikte, daha çok Ekvator 192 düzleminde bulunur. Bu da güne�in Ekvator düzleminde daha fazla hareket etmesinden Hamsin: Elli. K��tan sonra gelen elli günlük s�cak mevsime verilen add�r. Bu nedenle, bu mevsimde esen rüzgâra da elli anlam�nda “Hamsin” ad� verilmi�tir. meydana gelmektedir. S�cak bölgelerin ola�anüstü s�cak rüzgârlar� da vard�r, bunlara 193 Sumum: Arapçada “zehir” anlam�ndaki “sam” kelimesinin ço�uludur.

146 147 150 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

146 147 151 ORSAM

Sam yelinin esmeye ba�lad�� zaman, gölgeli bir bölgede yer sulanarak havan�n batakl��ndan ç�kan maddelerden daha çok zararl�d�r. Ayr�ca tatl� ve tuzlu su batakl��ndan rutubetli olmas� sa�lan�r ve sulu bir yelpaze veya �slak mendil ile havaland�r�lmas� çok faydal� ç�kan zararl� maddeler, her iki sudan ç�kan maddelerden daha zararl� ve tehlikelidir. olur. Durgun sular ile batakl�klar�n içinde bulunan maddelerin çürümesine yard�m eden d�� Rutubetli bir bölgede hareketsiz bir havada, havaya dikkatlice bak�ld��nda bir çe�it etkenler; s�cakl�k ve rutubettir. S�cak bölgelerin batakl�k ve durgun sular�ndan ç�kan bulan�k ve yo�un bir nesne görülür. Bu cisimler rutubetten dolay� bölgede bulunan çürümü� koku�mu� maddeler, �l�ml� ve so�uk bölgelerin batakl�k veya durgun sular�ndan ç�kan organik maddelerin paçac�klar�n�n buharla�m�� ve kötü koku yayan k�s�mlar�d�r. Bu cisimler koku�mu� maddelerinden daha etkili ve daha tehlikelidir. Hatta so�uk bölgelerde bulunan havadan daha a��r oldu�u için di�er bölgelere yay�lmaz ve havan�n kirlenmesine neden batakl�klardan dolay� s�tma hastal��n�n basit ve kolay �ifa bulan türleri yayg�n iken; �l�ml� ve olurlar. Böyle bir yerde rüzgâr esmedi�i zaman ve hava yenilenmedi�inde söz konusu buhar s�cak bölgelerde s�tman�n en tehlikelisi ve habis diye tabir edilen türleri yayg�nd�r. ve parçac�klar baz� hastal�klara neden olurlar. Doktorlarca da onaylanm�� bir gerçek var ki, kutuplardan Ekvator düzlemine yakla�t�kça s�tma hastal��ndan vefat edenlerin say�s� artmaktad�r. Batakl�k s�tmas�n�n, pek çok çe�idi S�cak bölgelerde, ormanlar ve nehirler gayet derin bir vadide bulunur. Bu bölgelerin bulunmakta ve bunlar farkl� belirtiler göstermektedir. Bununla beraber, hepsinin nedeni havas� do�al olarak rüzgâr esmedi�i için kolay kolay de�i�mez, dolay�s�yla havas� çok kritik batakl�k zehirlenmesidir. Bu s�tmalar�n tek bir tedavi imkân� vard�r, o da titre�imleri kesen ve ve tehlikeli olur. hastal�� yok eden “kinakina”195 ve benzeri kar��mlard�r. Ara s�ra s�cak bölgelerde görülen bir k�s�m veba hastal�� ve sar� s�tmaya, durgun sular�n neden oldu�u birçok doktor taraf�ndan dile getirilmi�tir. Baz� doktorlar aç�kça taun, kolera, sar� s�tma ve veba gibi hastal�klar�n, S�cak Bölgelerin Nehirleri: durgun sular ve batakl�klardan kaynakland��n� kabul etmektedirler.

S�cak bölgelerdeki nehirlerin derin yerlerde bulunmas�ndan dolay�, sel oldu�u zaman Batakl�k bölgesinde görülen hastal�klar iki k�sma ayr�l�r: Birinci k�s�m, ishal, dizanteri havaya çok faydas� olur. Zira nehirlerin h�zl� hareketi havan�n hareket etmesini sa�lar. Ayr�ca ve kolera gibi ate�siz ve titremenin gözlenmedi�i hastal�klard�r. �kinci k�s�m ise ate�li ve bu nehirlerin kenar�nda birikmi� olan kirli birikintilerde suyla beraber yok olur gider. Ancak nöbetli olup, titreme ile ba�layan s�tma çe�itleridir. nehir yata�� düzgün olmad�� zaman, sel suyu ta�arak batakl�k ve göller olu�turur. Bu da her türlü hastal��n kayna�� haline gelir ve insan sa�l�� için tehlikelidir. Bu tür nehirlerden en Batakl�k ve durgun sularda meydana gelen koku�man�n nedenleri, bu sular�n içinde bir önemlileri �unlard�r: çe�it bitkinin büyümesi ve daha sonra ayn� suda çürüyerek yok olmas�ndan, ayr�ca baz� ölü böcek ve ha�aratlar�n bu sularda birikmesinden kaynaklan�r. Bu sulardan ç�kan zararl� Nil Nehri (Afrika K�tas�nda) maddeler, insan sa�l��na yemek, içmek ile solunum yollar� ve deri yolu ile etki yapmaktad�r. Senegal Nehri (Afrika K�tas�nda) Etkileri bazen çok h�zl� ve bazen de aylar sonra ortaya ç�kmaktad�r. Durgun sular�n negatif etkileri gündüzden ziyade gece, k�� mevsiminden ziyade yaz mevsiminde, so�uk-kuru Misisipi Nehri (Kuzey Amerika) havadan ziyade s�cak-nemli havada ve poyrazlardan ziyade lodoslarda çok daha etkili Oranok Nehri (Güney Amerika) olmaktad�r. Ayr�ca yaz günlerinde güne�in a��r� s�cakl�� sular�n buharla�mas�na neden olup, bu buharlar geceleyin çi� �eklinde yerüstüne inerek insan sa�l��n� etkilemektedir. Bundan Ganj Nehri (Hindistan’da) dolay� bu tip yerlerde gece d��ar�da yatmamak ve sefere ç�kmamak gerekir.

Dicle ve F�rat Nehirleri (ikisinin birle�ti�i ve döküldü�ü yer) Psikolojik rahats�zl�� olan ve vücudunda sürekli bir yorgunluk hissi olan �ah�slar ile aniden rahats�zlananlar�n bu tür havada vücutlar� direnç gösteremez. Vatan hasreti çekenler ve S�cak Bölgelerin Batakl�klar� ve Durgun Sular�194: kötü beslenmeden dolay� vücutlar�nda yorgunluk ve güçsüzlük hissi var olan ki�iler, bu havadan çok çabuk etkilenirler. Bunun çaresi ise, et yeme�ine daha fazla a��rl�k vermek ve Durgun sular ile batakl�klar ve göller, birtak�m zararl� maddelerin ve çürümü� sebzelerden uzak durmakt�r. Ancak sebze yemek isteyenlere, sadece so�an, sar�msak ve p�rasa cisimlerin kayna��d�r. Genel olarak batakl�k ve durgun sular� üç grupta toplayabiliriz. Bunlar: yemeleri tavsiye olunur. Böyle yerlerde de evden aç ç�kmak uygun de�ildir ve çay ile kahve içmek de vücut sa�l�� için gereklidir. Tatl� Su Batakl�� Tuzlu Su Batakl�� Durgun sularda ve batakl�klarda birikmi� sudan asla içmemek laz�m. Ancak temiz su bulunmaz ise, durgun suyu, önce kaynat�p daha sonra temiz bir bez içinde bulunan bir miktar Tatl� ve Tuzlu Su Batakl�� temiz kum yard�m�yla süzmek laz�md�r. Daha sonra etinin yenmesi helal olan bir hayvan�n

kemi�ini yak�p bir bez içine koyduktan sonra, daha önce kumdan süzülen suyu tekrar bu Bu batakl�klar�n verdi�i zararlar bir çe�it de�ildir. Deneyler göstermi�tir ki, her birinin kemikten süzmek laz�m gelir. Bu i�lem tamamland��nda su, zararl� maddelerden ar�nm�� olur zarar� farkl� derecededir. Mesela tuzlu su batakl��ndan ç�kan çürümü� maddeler, tatl� su ve içilecek hale gelir.

195 Kinakina: �ngilizcede “Cinchona” diye bilinen (Quinine) bir ilaçt�r. Efsaneye göre, Peru kral�n�n e�i 194 Bu eserede sa�l�k ad� alt�nda verilen bilgiler, bugünkü sa�l�k bilgileri ile örtü�meyebilir. Bu yüzden yap�lacak Countess D.EL Chinchon 1632 y�l�nda Quinine maddesini üreten bir a�açtan elde edilen bir ilaçtan �ifa herhangi bir de�erlendirmede o günün �artlar�n�n göz önünde bulundurulmas�nda fayda vard�r. bulmu�tur ve o ilaca Contesin ad� verilmi�tir. W.Brown Harold, Basic Clinical Parasitology, New York, 1980.

148 149 152 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

148 149 153 ORSAM

Havas� s�cak-nemli olan yerlerde ya� ifrazat� art�� için, a��r� �i�manl�k da artmaktad�r. Durgun sular ve batakl�klar yan�na yerle�memek laz�md�r ve elden geldi�i kadar bu Bu bölge insanlar�n�n boylar�, endamlar� ve �i�manl�klar� dengelidir. sulardan uzak bir yerde oturmak icap eder. Evlerin pencerelerini güne�in batmas�ndan önce kapat�p, güne� do�u�undan sonra açmak gerekir ve ev temizli�ine özen gösterilmelidir. Bu tip S�cak bölgelerde, yaz mevsiminin k�� mevsimine ve k�� mevsiminin yaz mevsimine yerlerde ikamet edenlerin vücut temizli�ine ve elbise temizli�ine en yüksek itinay� göstermesi dönü�tü�ü zamanlarda havan�n tamamen de�i�ti�ini görmekteyiz. Bu mevsimlerde, havas� elzemdir. S�kça �l�k su ile y�kanmas�, yün atlet giymesi ve s�k s�k elbise de�i�tirmesi tavsiye s�cak-kuru ve zemini yüksek olan yerlerde insanlar�n, karaci�er iltihab�, bron�it, kar�n zar� edilir. iltihab�, zatürrie, nefes darl��, sinir sistemi bozuklu�u, tetanos, ishal, dizanteri ve kar�n a�r�s� hastal��na kap�ld�klar� görülmü�tür. Havas� s�cak-kuru olup da zemini alçak olan yerlerde ise ��te bu sa�l�k tedbirleri gerek s�cak bölgelerde ve gerekse so�uk bölgelerde bulunan insanlar dizanteri, basit karaci�er iltihab�, ishal, keyifsizlik ve kar�n a�r�s� hastal��na durgun sular ve batakl�klar için geçerlidir. Ancak s�cak bölgelerde bulunan durgun sular ve kap�ld�klar� tespit edilmi�tir. Fakat havas� nemli olan yerlerde ishal, dizanteri, kar�n a�r�s� ve batakl�klar�n, b�rak�n yanlar�nda ya�amay�, h�zl� bir �ekilde yak�n�ndan geçmek dahi zararl� s�tma hastal��n�n birçok çe�idinin ortaya ç�kt�� doktorlar taraf�ndan gözlemlenmi�tir. olabilir. Bu tür yerlerden her ne suretle olursa olsun kaç�nmak gerekir ve yerle�mek için yüksek bölgeler seçilmelidir. S�cak bölgelerde, havan�n �iddetli bir �ekilde de�i�mesinden dolay� vücut, so�uk almakta ve yukar�da zikredilen hastal�klar ortaya ç�kmaktad�r. Zira yaz mevsiminde s�cakl��n S�cak bölgelerde kurakl�k sonras� ya�an ilk ya�mur, kurumu� olan topra�� slatt�� etkisi ile insan vücudu terleyerek derinin üzerinde bulunan gözenekler daha fazla geni�lemi� zaman toprak üzerinde mevcut bulunan organik maddeler mayalan�r ve buharla��r. Buharla�an olur. Bu arada havan�n birden bire de�i�mesi vücudu etkiler, terlemeyi durdurur ve vücut bu maddeler çe�itli s�tma hastal�klar�na, dizanteri, karaci�er hastal�� ve basit yaralar�n so�ur. Bilindi�i üzere hastal�klar�n ço�u terlemenin engellendi�i zaman ortaya ç�kmaktad�r. kangren olmas�na sebep olur. Dolay�s�yla s�cak bölgelerde ya�ayan insanlar kendisini imkânlar dâhilinde muhafaza etmek zorundad�r. Zira s�cak bölgelerde havan�n birazc�k so�umas� insan vücudunu çok etkiler.

S�cak-Kuru Havan�n �nsan Sa�l��na Etkileri: Güne� Is�s�n�n �nsan Sa�l��na Etkileri: Deneylerle sabittir ki; vücudu gev�ek ve rutubetli olan �ah�slar�n s�cak-kuru havada i�tahlar� artmakta ve yemek sindirmeleri de yolunda olur, vücutlar�na kuvvet gelerek S�cak bölgelerde yaz�n d��ar�da gezmemek laz�md�r. Zira bu bölgelerde saat dörtten �i�manlamalar�na neden olur. dokuza kadar güne� s�cakl�� gayet etkili olup, güne�te gezip dola�an ve vücutlar�n�n aç�k olan k�s�mlar�nda birinci derecen yan�k izleri olan k�zar�kl�klar görünmeye ba�lar. �ayet güne�te Verem hastal�� olanlar�n s�cak bölgelerde hava de�i�imi geçirmeleri doktorlar uzun süre ba� üzerine herhangi bir �ey almadan gezilirse, o zaman ba� a�r�s�, vücutta �i�me, taraf�ndan tavsiye olmas�na ra�men, bu tip hastalar�n s�cak-kuru havalarda kalmalar� uygun beyin kanamas�, beyin zar�nda iltihaplanma, tüberküloz, dengesizlik ve göz a�r�lar� gibi de�ildir. Çünkü öksürükleri artarak hastal�l�klar� ilerler ve çok �st�rap çekerler. G�rtlak iltihab� tehlikeli hastal�klar görünmeye ba�lar. Bu tip hastal�klar insan�n ölümüne neden olabilir. olan kimselerin de s�cak-kuru havada kalmalar� hiç uygun de�ildir. �nsan, s�cak-nemli havadan ziyade s�cak-kuru havaya dayanabilir. Bu bölgelerde ya�ayan halk, uzun y�llar�n tecrübesiyle, genelde uzun, beyaz ve bol elbise ile ba�lar�na “kefiye” denilen pamuk veya ipekten yap�lm�� beyaz örtü örterek giyinmektedirler. Ço�unlukla yal�n ayak gezerler ve saçlar�n� da t�ra� etmezler. Ayr�ca bu S�cak-Nemli Havan�n �nsan Sa�l��na Etkileri: bölgenin halk� genelde yaz mevsiminde i�lerini sabah�n erken saatlerinde yapt�ktan sonra saat dörtte evlerine dönerek saat dokuz ve on’a var�ncaya kadar yani güne� s�cakl�� azal�ncaya S�cak-nemli hava, insan vücuduna gev�eklik ve metanetsizlik getirir. Yemeye i�tah� kadar d��ar�ya ç�kmazlar. Halk, bir yandan ya�ad�� iklimin havas�na ve tecrübelerine göre kalmaz ve sindirim sistemi zor çal��r. Ayr�ca ani bir zaaf geçirerek vücudun direnci azal�r, davranmaktad�r. Herhalde onlar� taklit etmek gerekir. Bölgede bulunan askerî personel ve s�cakl�k ve rutubetten kaynaklanan küflenmeye kar�� direnç gösteremez. Bu yüzden çe�itli memurlar, görevleri gere�i güne�te gezdikleri zaman fes üzerine beyaz Kefiye sarmak veya batakl�k hastal�klar�na kap�l�r. Bu mevsimlerde, di�er bölgelerden, havalar� güzel ve sa�lam beyaz �emsiye kullanmak zorundad�rlar. Çünkü güne�in s�cakl��n� azaltmak özellikle beyaz olan yerlerden gelen insanlar�n birtak�m hastal�klara kap�ld�klar� görülmektedir. renkli kuma�larla mümkündür.

S�cak-nemli hava ayn� zamanda sinir sistemine etki yaparak, insan�n aklî dengesini ve idrak kabiliyetini azaltmaktad�r. S�cak Bölgelerin Bina ve Ev �n�aat�:

Deneyler göstermi�tir ki: S�cak-nemli havalarda nefes almak zorla�t�� için böyle bir �nsan vücudu do�al olarak mevsimlerin ve havan�n de�i�mesinden etkilenir. Bu çe�it yerin havas� akci�er hastal��na, bron�ite, �i�me hastal��na ve kalp hastal�klar�na müptela hava de�i�iminden dolay� insanlar�n kendilerini koruyacak evler in�a etmesi her iklimde olanlara, uygun de�ildir. oldu�u gibi burada da zorunludur. Binalar�n ve evlerin tesisinde ve in�as�nda mutlaka uyulmas� gereken baz� kurallar vard�r. Bu kurallara uyulmad�� zaman elde edilmesi Havaso s�cak ve nemli olan yerlerde, buharla�ma azald��ndan terlemede azalmakta amaçlanan sa�l�kl� ya�am engellenmi� olur. dolay�s�yla idrar olay� artmaktad�r.

150 151 154 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

S�cak-nemli hava ayn� zamanda sinir sistemine etki yaparak, insan�n aklî dengesini ve idrak kabiliyetini azaltmaktad�r. S�cak Bölgelerin Bina ve Ev �n�aat�:

150 151 155 ORSAM

Özellikle s�cak bölgelerde evlerin yüksek, havadar ve rutubetsiz bölgelerde in�a Havalar� s�cak ve kuru olan bölgelerde halk, yaz aylar�nda gündüzleri bodrumda, edilmesi laz�m gelir. Derin bölgelerde rutubetsiz yer bulunamad��ndan ve hava ak�m� ak�amlar� da damda vakit geçirir. “Sam yeli” alt�nda yatman�n hiçbir zarar� yoktur. Çünkü olmad�� için buralar�n insan sa�l��na zararl� oldu�u konusunda hiç �üphe yoktur. s�cak ve kuru havas� olan bölgelerde gece ve gündüz aras�nda s�cakl�k fark� fazla olmaz ve çi� dü�mez. Ancak havalar� s�cak ve nemli olan bölgelere, özellikle sahil kenarlar�na, yaz S�cak bölgelerde bulunan ülkelerin sokaklar�na bakt��m�z zaman genelde kuzeyden aylar�nda geceleri çok fazla çi� dü�tü�ü için bu tür rutubetli yerlerde aç�kta yatmak vücuda güneye ve do�udan bat�ya do�ru aç�lm��t�r. Kuzeyden güneye do�ru aç�k bulunan sokaklar�n zarar verir. bir taraf�na güne� vurdu�u zaman di�er taraf� gölge olur, dolay�s�yla bu sokaklarda hava s�cakl�� her zaman �l�ml� olur. Do�udan bat�ya do�ru aç�k bulunan sokaklarda ise, sabahtan Evlerde bulunan tuvaletlerin mümkün oldu�unca ikamet ve yatak odalar�ndan uzakta ak�ama kadar içinden güne� eksik olmaz ve güne�in s�cakl��ndan fazlas�yla �s�n�rlar ve bu in�a edilmesi gerekir. S�cak yerlerde kireç veya “saç� k�br�s�” denilen bir madde su ile durum do�al olarak evlere de yans�r. Evlerin cepheleri do�u yönünde ise sabahlar� güne� al�r, kar��t�r�larak tuvaletlere dökmek gerekir. Bu �ekilde pislik ve çürümelerin önünü almak ve bat� yönündeyse ö�leden sonra güne� almaya ba�lar. Bu �ekilde bat�ya do�ru cephesi bulunan zararlar� en aza indirmek mümkündür. evler çok s�cak olurlar. Cepheleri kuzeye do�ru olan evler serin, güneye do�ru olanlar ise çok s�cak olurlar. Geni� caddelerin k�y�lar�nda bulunan evler de gayet s�cak olurken, dar sokaklarda bulunan evler yeterince güne� almad�� için tabi ki serin olur. S�cak Bölgelerde Lâz�m Olan Yatak Tak�mlar�:

Güne� ��n�n ev içine girmesiyle, havan�n yenilenmesi ve içeride ak�m�n sa�lanmas� S�cak bölgelerin özelli�inden dolay�, burada insanlar�n yataca�� yatak ve çar�af için evlerde pencereler açmak önemlidir. Ancak bu pencereler kar��l�kl� olmal� ve evin pamuklu bezden olmal� veya serinli�i yüzünden has�r üzerinde yatmal�. Bu �ekilde uykular ayd�nlanmas�na yetecek say�da olmal�d�r. rahat olur, ancak bu �ekil yatmaya al��mayanlar hiç olmazsa yataklar�n�n üzerini has�rdan yap�lm�� malzemelerle kapatarak yata��n s�cakl��ndan kurtulur ve istenilen serinlik ve rahat S�cak bölgelerde ya�am için yap�lacak evlerin yön ve planlar�na dikkat edildi�i gibi bu uykuyu elde ederler. evlerin tavan ve zeminlerine de dikkat edilmesi gerekir. Bu bölgelerin bir özelli�i de sivrisinek ve tatarc�k böce�inin fazla olmas�ndan dolay� geceleri gayet ince tülden yap�lm�� cibinlik kullan�m�n�n önemli ve gerekli olmas�d�r. �n�a Edilecek Binalar�n Zeminleri:

Zemin seçiminde en önemli unsur her�eyden önce rutubetsiz toprak seçmektir. Bir S�cak Bölgelerde Yiyecek ve �çecekler: topra��n rutubetli olup olmad��n� anlamak için, seçilen bölgenin yak�n�nda bulunan kuyulara bakmak gerekir. Kuyu sular� yeryüzüne yak�n ise bu zemin rutubetli olur, yok sular derinlerde S�cak bölgelerde yemek ve içmek oldukça önemlidir ve insan vücudunun büyümesi ve ise zemin kuru olur. geli�mesi buna ba�l�d�r. Yemekler ve içecekler, bölgeden bölgeye ve iklimden iklime de�i�mektedir. S�cak bölgelerde genel olarak evler kârgîrden yap�l�r. Fakat yoksul aileler evlerini bazen hurma dal�ndan bazen de kam��tan yaparlar. Bu evler Hicaz’da “i��e”, Yemen’de “ari�” Havas� s�cak ve kuru olan bölgelerde insanlar�n az yemeye kanaat etmeleri gerekir. ve Basra’da “sârife” diye adland�r�l�r. Bu evlerin üzerleri ot ile kaplanm�� olur, ya�mur suyu S�cak bölge insanlar�n�n sindirim sistemleri her an tahri� olmaya ve iltihaplanmaya yatk�n bunlar�n içine giremez ise de, güne�in �iddetli s�cakl�� bu otlar� kurutur ve s�cakl�k tamamen oldu�u için fazla yemek mideye zarar verir. Ayr�ca et yeme�i vücutta safra salg�s�na neden içeriye akseder. Bu tip evler gayet s�cak olur. Baz� mahallelerin binalar�n�n çat�lar�, �l�ml� olur. Bu da midede etin sindirimini engeller ve sindirilmemi� et ba��rsaklara ula��r ve tahri� bölge evleri gibi kiremitten yap�l�r. Ancak özellikle Arap yar�madas� bölgesinde bulunan olmas�na neden olur. Tahri� olan ba��rsak iltihaplanmaya maruz kal�r ve ishal ile dizanteri evlerin çat�s� olmaz. Genelde “dam” diye tabir olunan aç�k ve çamurdan yap�l�r. Yaz�n, hasatl�� görülmeye ba�lar. Bu havan�n bir di�er özelli�i de vücut fazla su kaybetti�i için ak�amlar� serin olmas� nedeniyle halk bu damlarda sabaha kadar uyur. Bunlara ilaveten, beyaz cildin kurumas� ve kan�n koyula�mas�na neden olmas�d�r. Bu da genel olarak sindirim rengin güne� ��n� daha fazla yans�tmas�ndan dolay� evlerini beyaz kireç ile badana ederler. sisteminde ve özellikle midede rahats�zl�klar meydana getirir. Böyle bölgelerde yeme içme Bu da gözün görme gücüne etki yapmaktad�r. konusunda yap�lacak seçimler, vücut kabiliyeti göz önünde bulundurularak yap�lmal�d�r. Dolay�s�yla bu bölgelerde tavuk eti, dana eti, tatl� su bal�� ve kuzu eti az tüketmek laz�m Bu bölgelerde hava s�cak ve kuru oldu�u zaman yaz aylar�nda “sam” diye tabir olunan gelir. Bunlar�n yerine esas yemekler sebzelerden seçilmeli, bunlar�n yan� s�ra pirinç, dar�, bir rüzgâr esti�inde, gündüzleri evlerin üst katlar� fazlas�yla �s�n�r ve bu evlerde oturmak bu�day, yer elmas� ve patates yenmesinde bir sak�nca yoktur. imkâns�zla��r. Bu yüzden genelde evlerin bodrum kat� bulunur ve üst katlardan daha serin oldu�u için ev halk� vakitlerini buralarda geçirirler. Bodrum kat�na, Ba�dat’ta “serdab”, Sebzelerin yan� s�ra meyvelerden, özellikle portakal, nar, kavun ve karpuz gibi sulu ve Basra’da “anbar”, Medine’de “ka’a” ve Mekke’de “divan” denir. serinletici meyvelerin yenmesi çok faydal�d�r.

Hava s�cak ve nemli oldu�unda evlerin alt katlar�, her zaman oldu�u gibi, fazlas�yla Güzelce beslenmi� hayvanlardan al�nan sütün kaynat�ld�ktan sonra içilmesi vücuda rutubetli olur ve özellikle geceleri buralarda yatmak ve uyumak insan sa�l�� için zararl�d�r. büyük fayda sa�lar. Göçebe Arap kabilelerinin a��rl�kl� olarak süt ve yo�urt ile beslendikleri görülmektedir.

152 153 156 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

152 153 157 ORSAM

hastal�ktan korur. Yine bu bölgelerde, günde üç-dört ö�ün yemek yiyenlerin ishal hastal��na Havas� s�cak ve kuru olan yerlerde yumurta yemek kab�zl��a neden olur. Bu yüzden kap�ld�klar� görülmü�tür. Bu yüzden günde en fazla iki ö�ün yemek laz�m gelir. çok su tüketmek laz�m gelir. Çay, kahve, sarho� edici içkiler ile uyar�c� me�rubatlar�n S�cak bölgelerde ya�ayan halk genel olarak yemeklerini abart�l� bir �ekilde baharatl� tüketilmesi kan�n galeyana gelmesini sa�lad�� için içilmemesi daha uygundur. Bu bölgelerde pi�irirler ve ac� biber kullanmay� severler. Bölgeye ilk gelenler halk� taklit etmekten genel olarak insan vücudu çok fazla su kaybetti�inden mümkün oldu�unca su içmek ve ara kaç�nmal�d�rlar. Bölgenin yemeklerini ilk yiyenlerin a��zlar�nda kabarc�klar ve midelerinde s�ra limonata, portakal suyu ve temirhindi196 suyu ile bunlara benzer s�v�lar� tüketmek yan�k meydana gelir. Abart�l� bir �ekilde baharat kullanmak, insan vücuduna faydal� de�ildir. yararl�d�r. Ancak havas� s�cak ve nemli olan bölgelerde çok az miktarda baharat kullanmak faydal� olur, havas� s�cak ve kuru olan bölgelerde ise baharat kesinlikle kullan�lmamal�d�r. Havas� s�cak ve nemli olan bölgelerde ise, insan vücudu daha önce izah edildi�i gibi tembelle�ir ve havan�n etkisi ile terleme ve salg�lama a��rla��r. Ayr�ca solunum yolu ile akci�erden su kayb� da azal�r. Bu nedenle kan�n yap�s� da de�i�ime u�rar. Bütün bu S�cak Bölgelerde So�uk ve Buzlu �çecekler: sebeplerden dolay� yiyecek olarak besleyici ve uyar�c� özelli�i olan, et ve et yemekleri gibi yemekler al�nmal�d�r. En az�ndan her yeme�in yar�s� et, kalan yar�s� da sebze olmal�d�r. Vücudun so�umas� yaln�z içilen me�rubat�n so�ukluk derecesine ba�l� de�il, ayn� Çünkü s�cak ve rutubetli hava, insan vücudunda özellikle sindirim sisteminin gücünü azalt�r. zamanda vücut s�cakl�� seviyesinde içilen me�rubat�n miktar�na da ba�l�d�r. Dolay�s�yla yaln�z sebze yemek sindirim sisteminin a��rl��n� ikiye katlar. Bunlar�n d��nda iyi pi�irilmi� pirinç ve sebze çe�itlerinden iyi pi�irilmi� az miktarda her türlü et yeme�inden Doktor Basil, “Sa�l�k Kanunu” adl� eserinde, insanlar�n üç-dört bardak so�uk suyu pe� sonra al�nmas� uygundur. pe�e içtikten sonra, �iddetli bir �ekilde sanc�land�klar�n� defalarca gözlemledi�ini beyan etmektedir. S�cak ve rutubetli bölgelerde yumurta yemek kesinlikle uygun de�ildir. Zira yumurta i�tah azalt�c� ve sindirimi zor bir yiyecektir. Bu bölgelerde sütün de sindirimi zordur ve Bu bilgiden s�cak bölgelerde so�uk su içilmesinin zararl� oldu�u anlam� devaml� içilmesi ishal, dizanteri ve s�tma hastal��n� getirir. Özellikle sahil bölgelerinde ç�kar�lmamal�d�r. Burada anla��lmas� gereken nokta, so�uk sular�n birden de�il, yava�ça içilmesi hiç uygun de�ildir. içilmesidir. Yola giderken ve bir i�te çal��rken su içmek gerekti�inde biraz dinlendikten sonra suyun içilmesi daha faydal� olur. Ayr�ca buzlu su içmenin beyine lezzet ve mideye Meyve çe�itleri özellikle, limon, portakal, mandalina, nar, kavun, karpuz, muz, ananas, kuvvet verdi�i bilinmektedir. Ancak buzun fayda ve zararlar�, kullanma �ekline göre de�i�ir. hindistancevizi ve temirhindi gibi meyvelerin yenmesi insan bünyesine büyük zararlar getirir. Mesela, bir miktar buz parças�n� a�za al�p, yava� yava� eriterek yemekte bir sak�nca yoktur. Çünkü bu bölgelerde özellikle ya�murlu havalarda bunlar�n tüketilmesi s�tma, ishal ve Fakat ayn� buz parças�n� yutmak, mideye �iddetli a�r�lara yol açar. Buz ile so�utulmu� dizanteri hastal��n�n görülmesine neden olur. Bu bölgelerde sadece kurakl�k mevsimlerinde içecekleri bir anda içmek kötü sonuçlar do�urur. Buzlu su veya buz ile so�utulmu� içecekler yukar�da ad� geçen meyvelerin yenmesi uygundur. susuzlu�u gidermez, sadece geçici bir süre rahatl�k verir. Bunun yan� s�ra tehlikesi her zaman var oldu�u için doktorlar taraf�ndan terk edilmesi tavsiye edilir. Çay, kahve ve benzeri uyar�c� içeceklerin tüketilmesi uygun ve faydal�d�r. Lakin portakal suyu, limonata ve temirhindi suyu gibi serinletici me�rubatlar�n içilmesinden vazgeçilmelidir. So�uk Suya Girmenin ve Ya�murda Islanman�n Sak�ncalar�:

�nsano�luna en faydal� içecek sudur. Susuz hayat mümkün de�ildir. Susuzlu�un So�uk içecekler ne �ekilde vücudu etkilerse, so�uk suya girmek de en az o kadar giderilmesinde tek çaredir. Yemeklere lezzet veren, hazm� kolayla�t�ran ve ilave edilen her etkiler. Denemeler sonucu anla��lm��t�r ki; insan�n vücudu terli iken zaman so�uk suya yeri serinleten varl�kt�r. Özellikle s�cak ve kuru bölgelerde ne kadar su içilirse o kadar faydal� girmesi, çok a��r hastal�klara maruz kalmas� demektir. olur, ne kadar susuz kal�n�rsa o kadar zararl� olur. Bununla birlikte s�cak ve rutubetli bölgelerde ise, fazla su tüketmek pek fayda getirmez. Çünkü rutubetli havalarda vücut, fazla Il�man bölgelerde de, terli iken so�uk suya girmek akci�er iltihab� ile kas ve eklem su kayb� ya�amaz. Dolay�s�yla fazla su almak sadece mideye a��rl�k verir ve yemeklerin yerleri iltihab�na sebep olur. S�cak bölgelerde ise s�tma, dizanteri ve kar�n a�r�s� hastal�l�klar� sindirimini zorla�t�r�r. S�cak ve rutubetli bölgelerde de insan susuzluk hissi çeker, ancak görülür. Vücudunun tamam� de�il de ayaklar� bir müddet so�uk suda bekletmek, yukar�da burada su içmek susuzlu�u gidermez. Susuzlu�un giderilmesi için, çay ve kahve içilmelidir. anlat�lan hastal�klar�n tamam� görülmesinde ba�l�ca etkendir. Yemek yerken hazm� kolayla�t�rmak için az miktarda su içilmelidir. Ya�mur ya�d�� zaman yolda veya çölde mecburen �slanan ki�i, ya�mur durduktan S�cak iklimlerde, çürümü� maddelerin su ile birlikte buharla�mas� nedeniyle sonra derhal elbiselerini de�i�tirmelidir. Elbiselerini de�i�tirmeyenlerin, �slak elbiseleri insanlar�n, sabahlar� evden kahvalt� yapmadan d��ar�ya ç�kmalar� çok tehlikeli olur. Zira aç üzerlerinde kurudukça çok tehlikeli hastal�klara kap�ld�klar� deneyler sonucu görülmü�tür. kar�n, tok kar�ndan daha fazla etkilenir ve i�e ba�lamadan önce al�nan g�da insan� pek çok

196 Temirhindi (Demirhindi): Yemen ve civar�nda yeti�en bir çe�it bitki, sert bir a�ac� oldu�u için ad�na demirhindi denmi�. Mayho� ve ek�imsi bir tad� vard�r. �erbeti yap�l�r, s�cak bölgelerde çok arzu edilen bir içecektir.

154 155 158 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

154 155 159 ORSAM

Rüzgâr ile Serin Havan�n Etkileri: Vücut terli olmad�� zamanlar evin içinde pencere kar��s�nda oturmakta bir sak�nca yoktur. Ancak terli terli rüzgâra kar�� veya evin içinde hava ak�m�na kar�� önlem almadan durmak veya oturmak tehlikeli hastal�klara maruz kalmak demektir. S�cak bölgelerde terlemek faydal� bir göstergedir. Bu terlemeyi engellememek laz�m, çünkü vücudun s�cakl�k dengesini ayarlar.

Giyim Meselesi:

�nsano�lunun d�� etkenlerden korunmak için üstünü örtecek giysilere ihtiyac� vard�r. Bölgelere, iklim ve mevsimine göre elbiselerinin kal�nl�k ve rengi de�i�ir. Beyaz renkli elbise güne�in s�cakl��n� yans�tt�� için vücudu serin tutar. S�cak bölgelerde ahali genelde beyaz renkli elbiseleri tercih eder ve di�er mevsimlerde de beyaza yak�n renkleri tercih etmektedirler. Bu bölgelere ta��nanlar halk�n giyimine göre elbiselerini uydurmak zorundad�r.

Doktorlar�n baz�lar� s�cak bölgelerde yünden yap�lan atlet giyinmeyi tavsiye ederler. Ancak bu bölgelerin yaz mevsimi o kadar s�cak olur ki, atlet insan üzerinde sanki suya dalm��ç�s�na terden tamamen �slan�r hale gelir. Böyle s�cak mevsimde atlet giymek uygun de�ildir. Çünkü fazla terden atlet �sland�� için havan�n etkisiyle vücuda so�uk dokundu�undan hastal��a davetiye ç�kar�r.

So�uk ve �l�man iklimlerde insanlar�n atlet giymeye al��t�klar� halde, s�cak bölgelere geldikleri zaman atletlerini ç�kard�klar� görülmektedir. Bu bölgelerde kar�n organlar� daha çok hassas oldu�undan, hava s�cakl��nda en basit de�i�iklik ishal, dizanteri ve kar�n a�r�s� gibi hastal�klara neden olmaktad�r. Kar�n bölgesini d�� etkenlerden korumak için her zaman yün veya pamuktan örülmü� ku�ak ba�laman�n faydal� oldu�u denenmi�tir. S�cak iklimlerde kar�n bölgesini di�er bölgelerden daha fazla s�cak tutmak gerekir.

Ketenden yap�lan bezler vücudu serin tutu�undan, bunlardan pantolon, entari ve ceket yap�labilir. Yaz aylar�nda en uygun giyim budur, ancak ter ile çabuk �slanmas�ndan dolay� bu bezlerden don ve gömlek yapmak uygun de�ildir.

Temizlik ve Y�kanmak:

Vücut temizli�inin insano�lu için ne kadar önemli oldu�unu izah etmeye gerek yoktur. �nsan�n vücudu kirli olursa kir kokar ve bir sürü cilt hastal��na da neden olur. S�cak bölgelerde çok terlemeden dolay� vücutta fazla kir toplanmaya ba�lar. Bu kirlerden kurtulmak için, yaz aylar�nda her gün çama��r de�i�tirilmeli, �l�k su ve sabun ile banyo yap�lmal�d�r. Hiç olmaz ise en az iki günde bir bu usulü tatbik etmek pek kolayd�r.

Y�kanman�n etkisi kullan�lan suyun s�cakl��na göre de�i�ir. E�er suyun s�cakl�� vücut s�cakl��ndan dü�ük ise vücuda kuvvet, yüksek olursa vücuda metanetsizlik ve zafiyet kazand�r�r. Bu bölgelerin bir di�er özelli�i de, gecelerinin s�cak olu�udur. Böyle gecelerde insan, uykusu kaçt��nda so�uk su ile banyo yaparsa hem rahatlar, hem de güzelce uyur. Gündüzleri de yine so�uk su ile banyo yapmak teri dengeler ve s�cakl�k etkisinden kurtararak afiyet bah�eder.

156 160 Rüzgâr ile Serin Havan�n Etkileri: Vücut terli olmad�� zamanlar evin içinde pencere kar��s�nda oturmakta bir sak�nca yoktur. Ancak terli terli rüzgâra kar�� veya evin içinde hava ak�m�na kar�� önlem almadan durmak veya oturmak tehlikeli hastal�klara maruz kalmak demektir. S�cak bölgelerde terlemek faydal� bir göstergedir. Bu terlemeyi engellememek laz�m, çünkü vücudun s�cakl�k dengesini ayarlar.

Giyim Meselesi:

So�uk ve �l�man iklimlerde insanlar�n atlet giymeye al��t�klar� halde, s�cak bölgelere geldikleri zaman atletlerini ç�kard�klar� görülmektedir. Bu bölgelerde kar�n organlar� daha çok VIII. HABERLE�ME VE ULA�IM hassas oldu�undan, hava s�cakl��nda en basit de�i�iklik ishal, dizanteri ve kar�n a�r�s� gibi hastal�klara neden olmaktad�r. Kar�n bölgesini d�� etkenlerden korumak için her zaman yün veya pamuktan örülmü� ku�ak ba�laman�n faydal� oldu�u denenmi�tir. S�cak iklimlerde kar�n bölgesini di�er bölgelerden daha fazla s�cak tutmak gerekir.

Temizlik ve Y�kanmak:

156 157 ORSAM

Vilayetin Posta ve Telgraf Hatlar� Hakk�nda Genel Bilgi : Ula��m Araçlar�

Basra’dan 110 km. uzakl�kta ve Basra Körfezi Bo�az�nda bulunan ve Fav diye bilinen Basra’dan Kurna’ya ve oradan da �atra-Amara, Ali�arki, Aligarbi, Kuttu’l-Amara ve yerde bir telgraf hatt� bulunmaktad�r. Osmanl�ca (Türkçe) ve yabanc� dillerde telgraflar� kabul Ba�dat’a kadar ula��m Dicle nehri üzerinden yap�lmaktad�r. Ula��m araçlar� ise Umman etti�i gibi oradan da Hindistan ve Avrupa’n�n her taraf�na irtibat� mevcuttur. Osmanl� �daresi Vapurlar� olup Musul, F�rat, Rusafe, Ba�dat ve Meskene adlar�yla be� vapur ve onlara ba�l� 2–3 duba ile yap�lmaktad�r. Bunun yan� s�ra �ngiliz Lynch �irketinin Mecidi ve Telgraf hatt� Basra’dan kuzeye do�ru uzan�r ve 60 km. sonra Kurna kasabas�na kadar Halife adlar� ile bilinen iki vapuruyla yap�lmaktad�r. Bunlar�n yan� s�ra halka ait olan küçük ula��r. Bu kasaban�n ç�k��nda hat iki kola ayr�l�r. Birinci kol Muntefik livas�-Hammar- büyük yakla��k 250 adet küçük yelkenli gemilerle ula��m sa�lanmaktad�r. Bu muhtelif Sûkü’�-�üyûh-Nas�riye-Semave-Divaniye ve Hille hatt�n� takip ederek Ba�dat’a kadar uzan�r. vapurlar, 60.000 okkadan 300.000 okkaya kadar yük çekebilmektedir. Ayr�ca gemilerin en Yaln�z bu noktalarda sadece Nas�riye’de yabanc� dil bilen personel vard�r. �kinci kol ise büyü�ü 50.000-60.000 ve en küçü�ü 4.000-5.000 okka yük ta��yabilirler. Basra kazas� ile Kurna’dan �atra-Amara-Aligarbi-Kut-Aziziye ve oradan da Ba�dat’a ba�lan�r. Bu telgraf Amara livas� dahilinde ula��m araçlar� sadece yelkenli gemiler ile “belem” ve “me�huf” diye hatt� ile Osmanl�ca, Farsça ve Arapçan�n yan� s�ra tüm Avrupai dillerinde telgraf al�n�r ve tabir edilen küçük kay�klarla yap�lmaktad�r. Basra’dan Zübeyir bölgesine yük ta��mac�l�� ise gönderilir. 1309 tarihli vilayet salnamesinde bahsi geçen, Hey Kazas� ile Kuttu’l-Amara kat�rlarla yap�lmaktad�r. Necid kazas�nda ula��m arac� olarak sadece develer kullan�lmaktad�r. aras�nda yeni hat plan�, (1318) tarihli vilayet salnamesinde yap�lm�� olarak kar��m�za �ehir ve köylerin içinde ise, ula��m bazen kat�rlarla ve bazen de merkeplerle yap�lmaktad�r. ç�kmaktad�r. Telgraf hatt� Ba�dat vilayet salnamesine göre Basra’da eski tarihlerden beri Sahillerde ise ula��m yelkenli gemiler ile sa�lanmakta ve Basra’dan Bahreyn’e kadar mil mevcut olup, ancak bu hatlar�n Urban taraf�ndan tahrip edildi�i yaz�lmaktad�r197 . vapurlar� on be� günde bir sefer düzenlenmektedir.

Muntefik livas�ndaki, ula��m ise �öyledir: Kut kasabas� kar��s�nda Garraf nehri Postalar bo�az�ndan Hey, Kale-i Sükker ve �atra’dan geçerek Nas�riye’nin on be� dakika do�usunda bulunan kayna��na ve ondan Sûkü’�-�üyûh, Hammar ve Kurna’ya kadar F�rat nehri üzerinde Basra’dan Kurna’ya oradan da Kuttu’l-Amara’ya ve Ba�dat’a kadar emanet e�ya gemi i�letilmektedir. Yaln�z Garraf nehri kurudu�u zaman ula��m araçlar� olarak kat�r ve kabul eden posta çal��maktad�r. Basra’dan Muntefik’e ve Necid’e yaln�z mektup kabul merkepler kullan�lmaktad�r. edilmekte, emanet e�ya kabul edilmemektedir. �ki liva içindeki posta i�lerini zabtiye kuvvetleri yürütmektedir. Basra-Ba�dat aras�nda posta i�leri buharl� gemilerle ve di�er ilçeler Basra’dan Hindistan’a ve Avrupa’ya i�leyen deniz vapurlar�, ilgili bölümde aras�nda ise “me�huf”198 diye tabir edilen araçlar ile yap�lmaktad�r. Basra’dan Necid’e kadar anlat�lacakt�r. postalar ise hecin develeriyle ula�t�r�lmaktad�r.

Yol ve Köprüler

Basra ve Amara livalar�nda ula��m yolu olarak, genelde nehirler kullan�lmaktad�r. Amara’n�n iki yakas�n� bir birine ba�layan köprü dahi dubalar üzerinde ah�ap yap�l�d�r. Küçük nehirler üzerinde hurma a�ac�ndan yap�l� küçük köprüler bulunur. Nehirler üzerinde yok denecek kadar az say�da, ta� yap�l� köprü bulunur. Büyük nehirlerde kar��dan kar��ya geçi�, gemilerle sa�lan�r. Muntefik’te Garraf nehrinde su bulundu�u zamanlar ula��m genellikle nehirden gemiler vas�tas� ile olur. Bu nehirden çok say�da ufak cetveller ayr�lmakta ve sel oldu�u zaman bölge tamamen bir batakl�k haline gelmekte, bu nedenle de yolculuk yapmak zorla�maktad�r. Garraf’ta su bulunmad�� zamanlar (Temmuz-Ekim aylar�) yolculuk karadan yap�l�r ve gelen giden yolcular�n ayak izleri yolun göstergesi ve rehberi olur.

Necid sanca��nda ise yolculuk, sahil kenar�nda olunca deniz yolu ile sahilden uzakla�t�kça da karayolu ile yap�lmaktad�r. Bu bölgenin büyük bir k�sm� kumla kapl� oldu�undan, �ose yolu yapmak imkâns�z ve zordur. Dolay�s�yla yolculu�a ç�kan insanlar hayatlar�n� bu yollar� bilen rehberlere ve kafilelerini de kervanc�lara emanet etmek zorundad�r.

197 (1299) y�l� Ba�dat Vilayet Salnamesi. 198 Me�huf: A�aç ve zift ile yap�lan küçük sandal.

158 159 162 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

Vilayetin Posta ve Telgraf Hatlar� Hakk�nda Genel Bilgi : Ula��m Araçlar�

Yol ve Köprüler

197 (1299) y�l� Ba�dat Vilayet Salnamesi. 198 Me�huf: A�aç ve zift ile yap�lan küçük sandal.

158 159 163

IX. BASRA V�LAYET�NDE ÇALI�AN YABANCI ��RKETLER VE KONSOLOSLUKLAR

160 ORSAM

LONDRA-BASRA ARASINDA ÇALI�AN VAPUR ��RKETLER� Distribütörlerin adlar�

Bulundu�u �ehir Distribütörün Ad� 1- Haliç Faris ve Ortaklar� �irketinin Vapurlar�, Bombay McKenzi Makine ve Ortaklar� Karaçi McKenzi Makine ve Ortaklar�

Maskat Tavl And Kpne ve Ortaklar� Vapurun Ad� Yük / Saat / Çal��t�� Yerler Bender Abbas Cary Paul ve Ortaklar� Ton Mil Lence Cary Paul ve Ortaklar� Dicle Vapuru 3500 12 Basra, Bu�ehr, Lence, Bender Bahreyn Cary Paul ve Ortaklar� Basra Vapuru 2800 9 Abbas, Aden, Cidde, Süvey�, Ba�dat Vapuru 2500 10 Port Said, Marsilya ve Londra. Bu�ehr Cary Paul ve Ortaklar� Gürcü Vapuru 2400 10 Muhammara Cary McKenzi ve Ortaklar� Melek Vapuru 2300 10 Basra Cary McKenzi ve Ortaklar� F�rat Vapuru199 3500 --

Distribütörlerin Adlar� 3- Bombay ve �ran Vapur �irketi,

Bulundu�u �ehir Distribütörün Ad� Vapurlar�n�n Ad� Saat / Mil Yük / Ton Kaptan’�n Ad� Bu�ehr Deksin �skilipter Vapuru 10 2800 Mr. Meln Lence Bedir Bender Abbas Bedir Hüseyni Vapuru -- 1500 -- Aden Aden Gör �irketi Mobil Vapuru -- 1800 Yüz Cidde Hasan Ba�dadi Henry Palko Vapuru -- 1200 Mr. Fin Süvey� Sabliyon Port Said Sanapliyon Kaldir Vapuru -- 500 -- Marsilya Sakon Karde�ler Kesinkartr Vapuru -- 2600 -- Londra Cons Prais ve Ortaklar� Basra Darbi Andoras ve Ortaklar� Ba�dat Darbi Andoras ve Ortaklar� Distribütörlerin Adlar�

2- British India Vapur �irketi, Bulundu�u �ehir Distribütörün Ad� Vapurlar�n�n Saat / Mil Yük / Ton Beygir Gücü Kaptan’�n Ad� Basra A�a Mehmet Cevat Ad� Bu�ehr Hac� Ali Ekber ve Hac� Ebulkas�m Kistene Vapuru 15 256 1115 Sport Penbe Vapuru 12 200 1536 Hosyent Lence Ali Sümeyye o�lu Hasan Prolya Vapuru 12 200 1554 Kelbit Bender Abbas Hac� Mehmet Hasan Semle Vapuru 12 180 1615 Robinson Karaçi Mehmet Hüseyin Han Ba�dat Vapuru 12 180 1271 Wayht Hid Bombay A�a Abdülhüseyin Kilve Vapuru 12 200 1552 Bon

199 1308 y�l�nda Tamir Alt�nda

161 162 166 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

LONDRA-BASRA ARASINDA ÇALI�AN VAPUR ��RKETLER� Distribütörlerin adlar�

Bulundu�u �ehir Distribütörün Ad� 1- Haliç Faris ve Ortaklar� �irketinin Vapurlar�, Bombay McKenzi Makine ve Ortaklar� Karaçi McKenzi Makine ve Ortaklar�

Distribütörlerin Adlar� 3- Bombay ve �ran Vapur �irketi,

199 1308 y�l�nda Tamir Alt�nda

161 162 167 ORSAM

BASRA V�LAYET�NDE BULUNAN KONSOLOSLUKLAR 6. Rusya Devleti:

Konsolos : Mösyö Edmof (1320) 1. �ngiltere Devleti Konsoloslu�u: Konsolos Vekili : Mösyö Safinof (1320) Ba�kâtip : A�a Hasan Hac� Molla R�za (1320) Konsoloslar : (1299–1300–1301) y�l�nda Mr. Webertsun, (1308–1309) Tercüman : Jan Hayyat Efendi (1320) y�llar�nda Leftend Siptiranten, (1311) y�l�nda Mr. Bewel, (1317) y�l�nda Mr. Elbert �arl, (1318) y�l�nda Mr. �ibli ve (1320) y�l�nda Mr. A.W. Ratislo

Birinci Tercüman : Refail Efendi (1308–1309–1311–1317–1318–1320) BASRA’DAK� GAYR�MÜSL�MLER�N RUHAN� L�DERLER� �kinci Tercüman : Yusuf Efendi (1308–1309), Matos Efendi (1311–1317) 200 Üçüncü Tercüman : Matoz Efendi (1308–1309) Keldanî Milleti Papaz� Kes �srail Efendi Konsolosluk Kâtibi : Rezzuk Efendi (1317–1318–1320) Keldanî Milleti Papaz� Kes Mansur Efendi Basra-�ngiltere Posta Müdürü: Mr. Ton Salvis (1317–1318–1320) Süryani Milleti Papaz� Kes Yusuf Efendi Posta Kâtibi : Na’um Efendi (1317–1318–1320) Ermeni Milleti Papaz� Kes Hemazasp Efendi Konsolosluk Tabibi : Dr. Wok�r (1317–1318–1320) Musevi Milleti Muallimi Yehuda Efendi

2. �ran Devleti �ehbenderli�i:

�ehbenderler : (1300) y�l�nda �ehbender A�a R�za, (1301) y�l�nda �ehbender (yok), (1308) y�l�nda �ehbender Vekili Nas�r Bey, (1309) y�l�nda Faracullah Han, (1311) y�l�nda Molla R�za Han (1317) y�l�nda Hac� Abülresul Han, (1318) y�l�nda Mirza Musa Han ve (1320) y�l�nda Hac� Mirza Mehmet Teki Han.

Tercüman : Hac� Mustafa Efendi (1317–1318) ve Seyit Hadi Efendi (1320) Türkçe Kâtip : (1317) y�l�nda Mirza Mehdi Han ve (1318) y�l�nda Ali Efendi Farsça Birinci Kâtip : (1317–1318) y�llar�nda Mirza Mehmet Bak�r ve (1320) y�l�nda Muzaffer Han Farsça �kinci Kâtip : (1317–1318) y�llar�nda A�a Mirza Hasan

3. Fransa Devleti Konsoloslu�u:

Konsolos : (1299) y�l�nda Mösyö Tesarzek, (1300–1301) y�l�nda Mösyö Peyat, (1308) y�l�nda Konsolos Vekili Cebrail Efendi Asfar.

Tercüman : Na’um Loka Efendi (1308)

4. Flemenk Devleti Konsoloslu�u:

Konsolos vekili : Fredrik Ledil (1308) Tercüman : Yok

5. Amerika Konsolos Memurlu�u:

Konsolos Memuru : Mr. Jemis Hemilton (1317–1318–1320) Konsolos vekili : Mr. Tichok

200 Kes: Papaz, ke�i�. Mevlüt Sar�, El-Mevarid Arapça-Türkçe Lûgat, �stanbul 1980, s.1226.

163 164 168 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

BASRA V�LAYET�NDE BULUNAN KONSOLOSLUKLAR 6. Rusya Devleti:

2. �ran Devleti �ehbenderli�i:

3. Fransa Devleti Konsoloslu�u:

Konsolos : (1299) y�l�nda Mösyö Tesarzek, (1300–1301) y�l�nda Mösyö Peyat, (1308) y�l�nda Konsolos Vekili Cebrail Efendi Asfar.

Tercüman : Na’um Loka Efendi (1308)

4. Flemenk Devleti Konsoloslu�u:

Konsolos vekili : Fredrik Ledil (1308) Tercüman : Yok

5. Amerika Konsolos Memurlu�u:

Konsolos Memuru : Mr. Jemis Hemilton (1317–1318–1320) Konsolos vekili : Mr. Tichok

200 Kes: Papaz, ke�i�. Mevlüt Sar�, El-Mevarid Arapça-Türkçe Lûgat, �stanbul 1980, s.1226.

163 164 169

X. BASRA V�LAYET� �LE �LG�L� ÖZEL B�LG�LER

165 ORSAM

BASRA’YA MAHSUS YAPILMASI GEREKEN ��LER

�LG�L� YAPILACAK ��LEMLER

GÜN / AY 202 1 Mart Kalemlerde Kay�tlar�n Yenilenmesi MERKEZ V�LAYET�N B�R SENEL�K YAZI�MA �STAT�ST�� 1 Mart Erzaklar�n Münakasas� (Eksiltmesi) 1 Mart Mekkârelerden201 Ücret Kesilmesi Vilayet Evrak�na Gelenler: 1 Mart Bedelli Askerlik Tahsilât� 15 Mart Daire �statistiklerinin Düzenlenmesi Geldi�i Makam Yaz� (Adet) Telgraf (Adet) 15 Mart K�� Mahsullerinin Müzayedeye Ç�kart�lmas� Bâb-� Âlî 12 20 20 Mart Koyunlar�n Yoklamas� Dâhiliye 311 134 25 Mart Hurma A�ac�n�n A��lanmas� Maliye 81 81 31 Mart Maa�lardan Mekke ve Medine �kramiyesinin Kesilmesi Seraskerlik, Naf�a, Maarif ve Emekli Sand��. 207 95 1 Nisan Develerin Say�lmas� Muhtelif Yaz��malar 2000 689 1 Nisan Belediye Hesaplar�n�n Görülmesi Muntefik Livas� 257 383 10 Nisan K�� Mahsullerinin Tahmini Amara Livas� 226 291 10 Nisan Basra’da Hasat Mevsimi Necid Livas� 271 -- 1 May�s Koyun vergilerinin K�s�t Tahsili Yak�n Vilayetler 148 -- 10 May�s Erik, Elma ve Sebzelerin Basra’da Yeti�mesi Kurna Kaymakaml�� 168 219 10 Haziran Yoklamas� Yap�lmam�� Koyunlardan Dolay� Memurlar�n Sorumlulu�u Ba�dat Vilayeti 305 76 31 Haziran Koyunlar�n �ran ve �amiye’den Dönmesi 1 Temmuz Hurma ve Yazl�k Mahsullerin Müzayedeye Ç�kart�lmas� ve �halelerinin Yap�lmas� 5 A�ustos Hurma Çardaklar�n�n Kurulmaya Ba�lamas� 30 A�ustos Piyasaya Zübeyir Kavununun Ç�kart�lmas� 1 Eylül Kamu Arazisinin Taksimi ve Ekilmeye verilmesi Vilayet Taraf�ndan Yaz�lanlar: 1 Eylül Yaz Mahsullerinin Tahmini ve Ekilmesi 10 Eylül Hurmalar�n Kesilme Zaman�n Gitti�i Makam Yaz� (Adet) Telgraf (Adet) 15 Eylül Rubyan Bal��n�n Avlanmas� Bâb-� Âlî 7 37 20 Eylül “Ço�an” Denilen Hurman�n Paketlenmesi Dâhiliye 61 63 10 Ekim Belediye Bütçe Toplanmas� Maliye 35 97 10 Ekim Hurma Çardaklar�n�n Kald�r�lmaya Ba�lanmas� Seraskerlik, Naf�a, Maarif ve Emekli Sand��. 155 130 20 Ekim Bakla Ekimi Muhtelif Yaz��malar 1161 530 30 Ekim Kanal ve Nehirlerin Kaz�lmaya Ba�lanmas� Muntefik Livas� 302 374 1 Kas�m Vilayet Bütçesinin Takdim Tarihi Amara Livas� 228 207 1 Aral�k Arpan�n Ekimi �çin Çift Sürülmesi Necid Livas� 340 -- 15 Ocak Arpa Mahsulleri �çin Tohumlar�n Ekilmesi Yak�n Vilayetler 177 -- 25 Ocak Basra’da A�açlar� Budama Zaman� Kurna Kaymakaml�� 177 147 10 �ubat “Subbur” Ad� verilen Bal�klar�n Avlanmas� Ba�dat Vilayeti 94 88 Vilayetlere Yaz�lan Genel Yaz��malar 370 129

201 Mekkâre: Hayvanlarla malzeme nakletme i�lemi. Mekkârî, Osmanl� ula��m örgütlenmesinde canl� unsur olan ta��y�c�lard�r. Mekkârîleri ele alan bir çal��ma için bkz: Ümit Ekin, 17 ve 18. Yüzy�llarda Osmanl� �mparatorlu�unda Ula��m ve �letim Örgütlenmesi Üzerine Bir Ara�t�rma, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yay�nlanmam�� Doktora Tezi, Ankara 2002. 202 1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesi verilerine göre.

166 167 172 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

BASRA’YA MAHSUS YAPILMASI GEREKEN ��LER

�LG�L� YAPILACAK ��LEMLER

166 167 173 ORSAM

BASRA V�LAYET�NDE BULUNAN CAM� VE MEDRESELER Basra’da Harap Olmu� Camiler:

Basra’da Bulunan Camiler: 1. Heydarani Camii 7. Büstan Kasap Camii 2. Hoca Mahmut Camii 8. Mecmua Camii 3. Gönü Camii 9. Feres Camii 1. Abdullah A�a Camii 4. Muhsin Mehasin 10. Ba�dadi Camii 2. Seyif Camii (minarelidir) 5. Kible Camii 11. Devasir’de Hest Camii 3. Aziz A�a Camii 6. Hefafe Camii 12. Güneyde Hamdan taraflar�nda 1 cami 4. Ebu Minareteyin Camii 5. Kitane Camii 6. Kasab Camii 7. Arap Camii 8. Gevaz Camii (minarelidir) 9. �bni Abid Camii 10. Gename Camii 11. Hidade Camii 12. Makam Ali Camii 13. Sinan Pa�a Camii

Basra’da Bulunan Medreseler:

1. Rahmaniye Medresesi 2. Süleymaniye Medresesi 3. Hille Medresesi (Bu medresede Müftü Efendi bugüne kadar ders vermektedir). Y�l (1308).

Basra’ya Ba�l� Yerlerde Bulunan Camiler:

1. Seraci Camii 2. Üveysan Camii 3. Ferik El-Sahir Camii 4. Menavi Lecmede-i Kebîr Camii 5. Menavi Lecmede-i Sagîr Camii 6. Muhciran Köyü Camii 7. Hamdan’da Bezir Camii 8. Hamdan’da Yeni Camii 9. Hamdan’da Ceride Camii 10. Feyazi Köyü Camii 11. Zin Camii 12. Abulhasip’de 5 cami ve medrese 13. Zübeyir’de 15 cami ve 8 medrese

168 169 174 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

BASRA V�LAYET�NDE BULUNAN CAM� VE MEDRESELER Basra’da Harap Olmu� Camiler:

Basra’da Bulunan Medreseler:

1. Rahmaniye Medresesi 2. Süleymaniye Medresesi 3. Hille Medresesi (Bu medresede Müftü Efendi bugüne kadar ders vermektedir). Y�l (1308).

Basra’ya Ba�l� Yerlerde Bulunan Camiler:

168 169 175 ORSAM

BASRA V�LAYET�NDE BULUNAN MADALYA VE N��AN ALAN BASRALI SAYGIN K��LER ASHÂB-I K�RÂM, EVL�YA VE �EYHLER�N TÜRBELER�

SIRA ADLARI RÜTBE ve N��AN BULUNDU�U YER ADLARI NO

Basra �eyh Muhammed Emin El-Gevaz (R.A) 1 Abdullah b. Halife Dördüncü Derece Basra �eyh Abdullah (R.A) 2 Abdullah Senyan Pa�a Rumeli203 (�uray-� Devlet Üyesi) Basra �eyh Cebare (R.A) Abdulvahidzade 3 Mütemayiz204 Basra �eyh �zzettin (R.A) Hac� �brahim Çelebi Basra �eyh Habibullah (R.A) 4 Abdulvahidzade Abdulvahap Çelebi Üçüncü Derece Basra �eyh Muhammed El-Cozi (R.A) 5 Abdulvahidzade Ahmed Çelebi Mütemayiz Basra �eyh Ali Abdulselam (R.A) Basra �eyh �brahim El-Redini 6 Abdulvahidzade Salih Bey �kinci Derece Zübeyir Kasabas� Hz. Zübeyir b. Â’vam Türbesi 7 Abdulvahidzade Yusuf Çelebi Mütemayiz Basra ile Zübeyir aras�nda Hz. Talha’n�n Türbesi Zübeyir Kasabas� Enes b. Mâlik Türbesi 8 Abdulvahidzade Halaf Çelebi �kinci Derece Zübeyir Kasabas� Hz. �ey Hasan El-Basri Türbesi 9 Abdülaziz Naci Efendi (Mülkiye) Müderris Zübeyir Kasabas� Hz. Hasan ibn-i Seyreyin El-Muabber Türbesi Abulhasib Kasabas� Hz. Abdurrahman b. A’vf Türbesi 10 Abdülhamid Efendi (Mülkiye) Müderris Abulhasib Kasabas� Hz. Mikdad ibn-i Esved El-Kindi Türbesi �zmir Payesi ve Gümü� �mtiyaz 11 Amara Nakibi Seyyit Ahmed Efendi Zübeyir Kasabas� Basra Eski Valilerinden Utbe b. Gazvan Madalyas� Amara Nakibi’nin O�lu 12 Bursa Müderrisli�i Zübeyir Kasabas� Utbe El-Gulam Seyyid Ha�im Efendi Zübeyir Kasabas� Evliyadan Süheyl b. Abdullah Beni Lam A�iret Reisi Bünyan 13 Gümü� �mtiyaz Madalyas� Zübeyir Kasabas� Ahmet b. Harun Er-Re�it El-Mezban Hey Kazas� Hz. Ebu Ye’lâ Türbesi 14 Bereketzade Seyit Muhammed Efendi Üçüncü Derece Hey Kazas� Hz. Ebulzülgafari Türbesi 15 Bessamzade Hac� Ali Çelebi Üçüncü Derece Hey Kazas� Hz. Said b. Cebir Türbesi 16 Bessamzade Muhammed Çelebi Üçüncü Derece Bataih bölgesinde Hz. Gavsiâzam Ahmet Er-Rufa’i Türbesi Amara Kazas�nda Hz. Aziz Peygamberin (R.A) Makam� 17 Bessamzade Muhammed Çelebi Üçüncü Derece Amara Kazas�nda Hz. Ali’nin o�ullar�ndan Hz. Abdullah’�n Makam� Elbu Muhammed A�iret Reisi 18 Üçüncü Derece �eyh Yasir El-Faysal Basra Hz. Yahya b. Zekeriya Makam� Elbu Muhammed A�iret Reislerinden 19 Kap�c�ba��205 Basra Hz. �mam Ali’nin Makam� U’reybî El-Vadi 206 Basra �mam Abbas’�n Makam� 20 Halid’l-U’n Pa�a Emirü’l-Ümera Basra Hz. Yahya b. Musa (R.A) Türbesi 203 Mülkiye rütbeleri içinde hiyerar�ik olarak ilk s�rada gelir. 204 Mülkiye rütbeleri içinde hiyerar�ik olarak “Albayl�k” rütbesi ile ayn� s�rada. 205 Mülkiye rütbeleri içinde hiyerar�ik olarak “Binba��” rütbesi ile ayn� s�rada. 206 Emirü’l-Ümera: Mülkiye rütbelerinden olup, �stabl-� Amire ile Mirmiran rütbesi aras�nda Pa�a unvan�.

170 171 176 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

BASRA V�LAYET�NDE BULUNAN MADALYA VE N��AN ALAN BASRALI SAYGIN K��LER ASHÂB-I K�RÂM, EVL�YA VE �EYHLER�N TÜRBELER�

SIRA ADLARI RÜTBE ve N��AN BULUNDU�U YER ADLARI NO

170 171 177 ORSAM

21 Humud El-Mellak Çelebi Üçüncü Derece 46 Sadun Ailesinden Mezid Pa�a Mirmiran

22 Huzayrizade Kas�m Çelebi �kinci Derece 47 Sadun Ailesinden Miz’l Pa�a Rumeli

23 �brahim b. Tok Dördüncü Derece 48 Sadun Ailesinden Mutlak Bey Gümü� �mtiyaz Madalyas�

24 Kertaszade Abdulvahap Çelebi Pa�a Emirü’l-Ümera 49 Sadun Ailesinden Mühelhel Pa�a Rumeli (�ura-y� Devlet Üyesi)

25 Mecmu’izade Mahmut Efendi Müderris 50 Sadun Ailesinden Süleyman Bey Istabl-� Amire 26 Mendilzade Yusuf Efendi Üçüncü Derece 51 Sadun Efendi Üçüncü Derece 27 Men�i Meslün Efendi Üçüncü Derece 52 Salih El-Bekir Çelebi Üçüncü Derece 28 Mirza Hamza Efendi �kinci Derece Saray A�iret Reisi Istabl-� Amire ve Gümü� �mtiyaz 53 Kasap El-Attar Madalyas� 29 Mübarek Bey Es-Sabah �stabl-� Amire207 54 Seyyid Selman Efendi Müderris 30 Mü�rizade Hüseyin Pa�a Emirü’l-Ümera 55 �eyh Abdullah Efendi Edirne Payesi 31 Nakipzade Ha�im Bey Mütemayiz Emirü’l-Ümera ve Gümü� �mtiyaz 56 �eyh Muhammed b. Abdulvahap Pa�a �stanbul Payesi ve �ftihar Madalyas� 32 Nakipzade Kaymakam Recep Efendi Madalyas� 57 Tüccardan Yakup Nevah Efendi Üçüncü Derece 33 Nakipzade Seyyid Abdulvahap Bey Üçüncü Derece 58 Yasinzade Abdulkadir Efendi Üçüncü Derece 34 Nakipzade Seyyid Ahmed Efendi Edirne Payesi ve Rumeli 59 Züheyirzade Abdulmuhsin Pa�a Emirü’l-Ümera 35 Nakipzade Seyyid Halaf Pa�a Emirü’l-Ümera 60 Züheyirzade Ahmed Pa�a Rumeli (�ura-y� Devlet Üyesi) 36 Nakipzade Seyyid Hamid Bey Üçüncü Derece 61 Züheyirzade Hac� Ali Pa�a Rumeli 37 Nakipzade Seyyid Talip Pa�a Rumeli 62 Züheyirzade �sa Pa�a Emirü’l-Ümera 38 Nakipzade Seyyid Zeyd Bey �kinci Derece 63 Züheyirzade Mustafa Bey �kinci Derece 39 Nakipzade Yusuf Efendi Mütemayiz Emirü’l-Ümera ve Gümü� �mtiyaz 64 Züheyirzade Yusuf Pa�a Emirü’l-Ümera ve Madalyas� 40 Necid Eski �eyhlerinden Abdullah Es-Sadun Gümü� �mtiyaz Madalyas�

41 Nimetzade Abdullah Efendi Üçüncü Derece

42 Nimetzade Hac� Mahmut Çelebi Dördüncü Derece

43 Sadun Ailesinden Falih Pa�a Mirmiran

44 Sadun Ailesinden Fehd Pa�a Mirmiran

45 Sadun Ailesinden Mansur Pa�azade Sadun Pa�a Emirü’l-Ümera

207 Istabl-� Amire payesi: Kap�c�ba��’ndan yukar� ve Emirü’l-Ümera payesinden a�a�� mülkiye rütbesidir.

172 173 178 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

21 Humud El-Mellak Çelebi Üçüncü Derece 46 Sadun Ailesinden Mezid Pa�a Mirmiran

22 Huzayrizade Kas�m Çelebi �kinci Derece 47 Sadun Ailesinden Miz’l Pa�a Rumeli

23 �brahim b. Tok Dördüncü Derece 48 Sadun Ailesinden Mutlak Bey Gümü� �mtiyaz Madalyas�

24 Kertaszade Abdulvahap Çelebi Pa�a Emirü’l-Ümera 49 Sadun Ailesinden Mühelhel Pa�a Rumeli (�ura-y� Devlet Üyesi)

41 Nimetzade Abdullah Efendi Üçüncü Derece

42 Nimetzade Hac� Mahmut Çelebi Dördüncü Derece

43 Sadun Ailesinden Falih Pa�a Mirmiran

44 Sadun Ailesinden Fehd Pa�a Mirmiran

45 Sadun Ailesinden Mansur Pa�azade Sadun Pa�a Emirü’l-Ümera

207 Istabl-� Amire payesi: Kap�c�ba��’ndan yukar� ve Emirü’l-Ümera payesinden a�a�� mülkiye rütbesidir.

172 173 179

XI. TÜM EYALET SALNAMELER�NDE MEVCUT GENEL B�R B�LG�: ÖNEML� TAR�HÎ OLAYLAR

174 ORSAM

Vilayet salnameleri ayn� zamanda bir genel kültür deposudur. Her konuda bilgi 2520 K�l�ç’�n �cad� verdi�i gibi tarihte meydana gelen önemli olaylar� da kapsam� içine alm�� ve halk� bu konularda da bilgilendirmeyi amaç edinmi�tir. Burada kitab�n hedefinin d��nda kald�� için 2506 Ok ve Yay’�n �cad� Basra’y� ilgilendirmeyen konular� ele almad�k. Bununla birlikte salnamelerde yer alan ve önemli kronolojik tarihi bilgileri içeren a�a��daki bilgileri vermeyi gerekli gördük. 2470 Kalkan’�n �cad�

Tarihte Meydana Gelen Önemli Olaylar (Hicretden Önce) 2426 Madeni Aynalar�n �cad�

2335 Okuma Yazma Sanat�n�n �cad� YIL OLAYLAR 2317 Hazreti Yakup’un M�s�r’a Geli�i

183961 Evrenin Yarat�l��, Kifaye’ye Göre 2291 Me�hur M�s�r Kurakl��

183685 Evrenin Yarat�l��, Ulu� Bey’e (Türk as�ll� Uzay Bilimci) Göre 2275 Gemilerin Denize Aç�l�� (Y�ld�zlara Göre)

6213 Evrenin Yarat�l��, Takvimu’t-Tevarih’e Göre 2225 �lk Güne� Takviminin (365 Gün) M�s�rl�lar Taraf�ndan Kullan�lmas�

5446 Hazreti Âdem’in Yarat�l�� (Muncemin’e Göre) 2176 M�s�r’da Erkek Çocuklar�n Öldürülmesi �le �lgili Firavun’un Emri

4386 Hazreti Âdem’in Yarat�l�� (Sezar’�n Takvimine Göre) 2075 Hazreti Musa’n�n M�s�r’dan Ç�k��

3974 Nuh Peygamber’in Tufan� 2021 Demir Madeninin Ke�fi 3548 M�s�r’�n �mar� 2005 Sava�larda Kalkan�n �lk Defa Kullan�lmas� 3262 Babil Devleti’nin Te�kili 1883 M�s�r’da Haritan�n �cad�

3236 ��ne’nin Ke�fi 1425 M�knat�s Gücünün Ke�fi

2962 Üzümden �arap Elde Edilmesi 1359 Denizlerde Sava��n Ba�lamas�

2825 Zeytin A�ac�n�n �lk Ekilmesi 1345 Gemi Liman�n �cad� 2812 Asuri Krall��n�n Tarih Sahnesine Ç�k�� 1229 Satranç ve Tavlan�n �cad� 2750 Hz. �brahim’in Do�umu 1155 M�s�r ve Suriye’nin Nabukadnasar taraf�ndan y�k�lmas� 2725 Terzilik Mesle�inin Ke�fi 1110 Kur�un Kalemin �cad� 2725 K�rm�z� Boyan�n Ke�fi 1108 �ranl�lar Taraf�ndan M�s�r’�n ��gali 2640 Bak�rc�l�k Sanat�n�n Meydana Ç�k�� 1107 Tarih Biliminin Yaz�lmaya Ba�lanmas� 2625 Madenlerin Ke�fi 916 �skender Taraf�ndan M�s�r’�n Geri Al�nmas�

175 176 182 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

Tarihte Meydana Gelen Önemli Olaylar (Hicretden Önce) 2426 Madeni Aynalar�n �cad�

2335 Okuma Yazma Sanat�n�n �cad� YIL OLAYLAR 2317 Hazreti Yakup’un M�s�r’a Geli�i

183961 Evrenin Yarat�l��, Kifaye’ye Göre 2291 Me�hur M�s�r Kurakl��

183685 Evrenin Yarat�l��, Ulu� Bey’e (Türk as�ll� Uzay Bilimci) Göre 2275 Gemilerin Denize Aç�l�� (Y�ld�zlara Göre)

6213 Evrenin Yarat�l��, Takvimu’t-Tevarih’e Göre 2225 �lk Güne� Takviminin (365 Gün) M�s�rl�lar Taraf�ndan Kullan�lmas�

5446 Hazreti Âdem’in Yarat�l�� (Muncemin’e Göre) 2176 M�s�r’da Erkek Çocuklar�n Öldürülmesi �le �lgili Firavun’un Emri

4386 Hazreti Âdem’in Yarat�l�� (Sezar’�n Takvimine Göre) 2075 Hazreti Musa’n�n M�s�r’dan Ç�k��

3236 ��ne’nin Ke�fi 1425 M�knat�s Gücünün Ke�fi

2962 Üzümden �arap Elde Edilmesi 1359 Denizlerde Sava��n Ba�lamas�

175 176 183 ORSAM

915 �ran’�n �skender Taraf�ndan ��gali ve Dara’n�n Öldürülmesi Tarihte Meydana Gelen Önemli Olaylar (Hicretten Sonra)

910 Roma’da Gümü� Para Bas�m� YIL OLAYLAR

885 Yang�n �çin Tulumban�n �cad� 1 Hazreti Muhammed’in Medine’ye Hicreti 1 Bedir Sava�� 665 N��ad�r’�n (Amonyak Tuzu) �cad� 4 �eker Kam��ndan �eker Elde Edilmesi 10 Peygamber Efendimizin Son Haç Farz�n� Yerine Getirmesi (Heccet’ül-Veda) 585 Hazreti �sa’n�n Do�umu 10 Peygamber Efendimizin vefat� 10 Hazreti Ebubekir’in Hilafeti 517 Roma’da Papa’n�n Tahta Ç�k�� 13 Hazreti Ömer’in Hilafeti 14 Basra’n�n Yap�l�� 484 Cam’�n �cad� 14 �am’�n Fethi 16 Kûfe’nin Yap�l�� 234 Ayasofya’n�n Yap�m� 16 �slam’da Tarihin Kullan�lmas� 19 Kayseri’nin Fethi 201 Su Terazisi �cad� 20 M�s�r’�n Fethi 22 Denizcilik ve Ticarette �slami Kurallar�n Uygulanmas� 163 Fransa Krall��n�n Ortaya Ç�k�� 24 Hazreti Osman’�n Hilafeti 27 K�br�s Adas�n�n Fethi 53 Hazreti Muhammed’in (SA) Dünyaya Geli�i 35 Hazreti Ali’nin Hilafeti 36 �lk �stanbul Ku�atmas� 40 Tüy Kaleminin �cad� 42 �slam’da Postan�n �cad� 60 Kerbela Vakas� 75 �slam’da �lk Para Bas�m� 25 �skoç Krall��n�n �ngiltere’de Ortaya Ç�k�� 82 �talya’da Sicilya Adas�n�n Fethi 92 Müslümanlar�n Endülüs’e Geçi�i 14 �ngiltere Krall��n�n Ortaya Ç�k�� 96 Pamuktan Kâ��t Elde Edilmesi 121 Araplar Aras�nda Kimya �lminin Yay�lmas� 11 �spanya Krall��n�n Ortaya Ç�k�� 145 Ba�dat’�n �n�as� 161 Harun Re�id’in Üsküdar’a Geli�i 182 Danimarka Krall��n�n Kurulu�u 286 Basra’n�n Bir Köyünde Ta� Ya�mas� (Her Ta� 12 Okka) 308 Petrol Madeninin Ke�fi 422 Selçuklu Devleti’nin Kurulu�u 490 Harezm Devleti’nin Ortaya Ç�k�� 492 Haçl�lar Taraf�ndan �eker Kam��n�n Suriye’den �talya’ya nakli. 511 Atabeylik Devleti’nin Ortaya Ç�k�� 516 Saatin �cad� 616 Cengiz Han’�n Ortaya Ç�k�� 619 Atabeylik Devleti’nin Çökü�ü 652 Etrak Devleti’nin (Türk Devleti – M�s�r) Ortaya Ç�k�� 653 Hulagü’nun Ortaya Ç�k�� 662 Hulagü’nun Çökü�ü 685 Barutun Yayg�n Bir �ekilde Kullan�lmas� 686 Gözlü�ün �cad� 687 Gemi Pusulas�n�n �cad�

177 178 184 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

915 �ran’�n �skender Taraf�ndan ��gali ve Dara’n�n Öldürülmesi Tarihte Meydana Gelen Önemli Olaylar (Hicretten Sonra)

910 Roma’da Gümü� Para Bas�m� YIL OLAYLAR

177 178 185 ORSAM

688 Osmanl� Devleti’nin Ortaya Ç�k�� 1199 Balon’un �cad� 699 Osmanl� Devleti’nin Kurulu�u 1206 Telgraf’�n �cad� 727 Bursa’n�n Fethi 1213 Napolyon’un M�s�r �stilas� 728 Osmanl�da Para Bas�m� 1216 M�s�r’�n Frans�zlardan Geri Al�nmas� 728 Osmanl� Devleti’nde, Düzenli Ordu Te�kilatlanmas� 1222 Buharl� Vapurlar�n �cad� 758 Süleyman Pa�a Taraf�ndan Gelibolu’nun Fethi 1229 Bükre� Anla�mas� 762 Topun �cad� 1233 Avrupa Genel Anla�mas� 773 Edirne’nin Fethi 1240 Demiryolunun �cad� 783 Etrak Devleti’nin (Türk Devleti – M�s�r) Çökü�ü 1241 Yeniçeri �syan� ve Nizamî Ordu Te�kilat�n�n Kurulmas� 784 M�s�r’da Çerkez Devleti’nin Ortaya Ç�k�� 1242 �stanbul’da T�bbiye Mektebinin Kurulmas� 796 Selanik ve Yeni�ehir’in Fethi 1246 Edirne Anla�mas� 797 I. Kosova Muharebesi 1247 �stanbul’da Takvim-i Vekai Gazetesinin Yay�nlanmas� 804 Timur Vakas� 1247 Yunanistan’�n Ba��ms�zl�� 807 Timur’un Çökü�ü 1254 Karantina Nizamnamesinin Yaz�lmas� 835 Yanya’n�n Fethi 1255 Sultan Abdülmecit Han’�n Tahta Ç�k�� ve Tanzimat Ferman�n�n Yay�nlanmas� 848 Varna Muharebesi 1263 Rü�tiye Mekteplerin Kurulmas� 852 Matbaan�n �cad� 1270 K�r�m Sava�� 853 II. Kosova Muharebesi ve II. Sultan Murat’�n Zaferi 1279 �stanbul’da Sergi Aç�l�� 858 �stanbul’un Fethi 1284 Sultan Abdülaziz Han’�n Avrupa Seyahati 858 Eski Saray’�n �n�as� 1286 Süvey� Kanal�n�n Aç�l�� 862 Amerika’n�n Ke�fi 1287 Alman �mparatorlu�unun �lan� 868 Fatih Camii �n�aat�n�n Tamamlanmas� 1288 �stanbul’a Tramvay’�n geli�i 875 Yeni Saray �n�aat�n�n Tamamlanmas� 1288 Tütün’ün Tekel Alt�na Al�nmas� 893 Sultan Beyaz�t Camii Yap�m� 1289 Tersanelerde Havuz Sisteminin Kullan�lmas� 903 Ümit Burnu Yolunun Ke�fi 1290 Galata’da Tünel Yolu Aç�l�� 922 Cep Saati’nin �cad� 1290 �zmit �imendifer Demiryolunun �n�as� 922 M�s�r’da Çerkez Devleti’nin Çökü�ü 1291 Postalar�n �cad� 922 Halep’in Fethi 1293 Mekteb-i Mülkiye-i �ahane’nin Kurulmas� 923 M�s�r’�n Fethi 1293 II. Abdülhamit Han’�n Tahta Ç�k�� 923 Tersane-i Amire’nin Yap�m� 1293 Kanun-� Esasi (Anayasa)’nin �lan� 932 Kanuni Sultan Süleyman’�n Fransa’y� Himayesi 1293 Mebuslar Meclisinin Toplanmas� 935 Birinci Viyana Ku�atmas� 1295 Osmanl�-Rus Sava�� 941 Ba�dat’�n Fethi 1295 Berlin Anla�mas� 944 Aden’in Fethi 1297 �stanbul’da �lk Müze’nin Aç�l�� 957 Macaristan ve Avusturya’n�n Birle�mesi 1300 M�s�r Olay� 926 �stanbul’da �lk Defa Kahve Kullan�m� 1305 Ziraat Bankas�n�n Kurulu�u 985 Müslümanlar�n Endülüs’ten Göçü 1307 Ankara’ya �imendifer Demiryolunun Geli�i 987 Rasathane’nin �n�as� 1315 Osmanl�-Rus Sava�� Zaferi 997 �ngiltere’de �lk Gazete Bas�m� 1012 Osmanl� Devleti’nde Tütün Kullan�m� 1050 �stanbul’da Enfiyenin Yayg�nla�mas� 1094 �kinci Viyana Ku�atmas� 1110 Karlofça Anla�mas� 1135 Üsküdar’da Bas�mevinin Kurulmas� 1160 Çiçek A��s�n�n �cad� 1167 Paratoner’in �cad� 1180 �stanbul’da Büyük Deprem 1188 Kaynarca Antla�mas�

179 180 186 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

179 180 187

KAYNAKÇA

181 ORSAM

KAYNAKÇA DARKOT, Besim-Tayyib Gökbilgin, “Basra”, �slam Ansiklopedisi, MEB Yay�nlar�, II, �stanbul 1979, s.320-327.

DARLING, Linda, Revenue-Raising And Legitimacy, Tax-Collection and Finance Salnameler: Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden: E. Brill, 1996, 123-125. 1308 (1890) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 187 sayfa. DUMAN, Hasan, Osmanl� Salnameleri ve Nevsâlleri, I-II, Ankara 2000. 1309 (1891) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 355 sayfa. EK�N, Ümit, 17 ve 18. Yüzy�llarda Osmanl� �mparatorlu�unda Ula��m ve �letim 1311 (1893) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 199 sayfa. Örgütlenmesi Üzerine Bir Ara�t�rma, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yay�nlanmam�� Doktora Tezi, Ankara 2002. 1314 (1896) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 140 sayfa. ERGENÇ, Özer, “Salnamelerde �zmir”, 1885-1985 Türkiye Ekonomisinin 100 Y�l� 1317 (1899) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 174 sayfa. ve �zmir ve �zmir Ticaret Odas� Sempozyumu, 21-23 Kas�m 1985 Atatürk Kültür Merkezi, 1318 (1900) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 293 sayfa. �zmir. 1320 (1902) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 249 sayfa. ______, XVI. Yüzy�l�n Sonlar�nda Bursa: Yerle�imi, Yönetimi, Sosyal ve 1292 (1875) Tarihli Ba�dat Vilayet Salnamesi, 176 sayfa. Ekonomik Durumu Üzerine Bir Ara�t�rma, (Türk Tarih Kurumu taraf�ndan yay�na kabul edilmi� eser). 1299 (1882) Tarihli Ba�dat Vilayet Salnamesi, 199 sayfa. FAROQHI, Suraija, “Crisis and Change, 1590-1699”, in An Economic and Social 1300 (1883) Tarihli Ba�dat Vilayet Salnamesi, 288 sayfa. History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. �nalc�k with D. Quataert, Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p.412-636. GENÇ, Mehmet, “�ltizam”, D�A, XXII, �stanbul 2000, s.156-157. Ara�t�rmalar: ______, “Osmanl� Maliyesinde Malikâne Sistemi”, Türkiye �ktisat Tarihi 2 Semineri (Metinler/Tart��malar, 8-10 Haziran 1973), Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1975, “Basra”, EI , Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands. s.231-296. “Basra”, The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition Copyright, Columbia University HALAÇO�LU, Yusuf, “Basra: Osmanl� Döneminde”, D�A, V, �stanbul 1992, s.112- Pres. 2001. 114. “Sâl-nâme”, �slam Ansiklopedisi, X, �stanbul 1967, s.134-136. HAROLD, W.Brown, Basic Clinical Parasitology, New York, 1980. AFYONCU, Erhan, Osmanl� Devlet Te�kilat�nda Defterhâne-i Âmire (XVI-XVIII. IRAQ, A Tourist Guide, State Organization For Tourism, General Establishment For Yüzy�llar), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiyat Ara�t�rmalar� Travel and Tourism Services, Ba�dat, 1982. Enstitüsü Tarih Anabilim Dal�, Yeniça� Tarihi Bilim Dal�, Yay�nlanmam�� Doktora Tezi, �stanbul 1997. �NALCIK, Halil, “Adâlet-nâmeler”, Belleten, II/3-4 (1965), s.49-145. Ankara Vilayeti Salnamesi: 1325 (1907), Ankara Enstitüsü Vakf� Yay�nlar�, Ankara ______, “Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire”, 1995. Archivum Ottomanicum, VI/1980, Peeters-Leuven, 327-332. BAKER, Yasin, History of Bloody Violance in Iraq, Beyrut. 1999. ______, The Otoman Empire, The Classical Age, 1300-1600, London 1973. BÂK�R, Abdulhâl�k, “Basra”, D�A, V, �stanbul 1992, s.108-111. �P��RL�, Mehmet, “Beylerbeyi”, D�A, VI, �stanbul 1992, s.69-74. BALTACI, Cahit, “Osmanl� E�itim Sistemi”, Osmanl� Ansiklopedisi, �stanbul 1996. KARAL, Enver Ziya, Osmanl� Tarihi, VIII, TTK Bas�mevi, Ankara 1988. BARTHOLD, W., Orta Asya Türk Tarihi Hakk�nda Dersler, �stanbul, 1926. KHOURY, Dina Rizk, Osmanl� �mparatorlu�u’nda Devlet ve Ta�ra Toplumu: BATMAZ, Eftal, “�ltizam Sisteminin XVIII. Yüzy�ldaki Boyutlar�”, Tarih Musul, 1550-1834, Tarih Vakf� Yurt Yay�nlar�, �stanbul 2003. Ara�t�rmalar� Dergisi (1996), XVIII/29, Ankara 1997, s.39-50. KILIÇ, Orhan, 18. Yüzy�l�n �lk Yar�s�nda Osmanl� Devleti’nin �darî Taksimat�: ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Eyalet ve Sancak Tevcihat�, Elaz�� 1997. Yap�s�, TTK Yay�nlar�, Ankara 1997. KUNT, Metin, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Aras�nda Osmanl� Ümeras� ve �l ______, “Osmanl� Ordusunda Yeni Düzenlemeler”, I. Askeri Tarih �daresi, Bo�aziçi Üniversitesi Yay�nlar�, �stanbul 1978. Semineri Bildiriler II, Gnkur ATASE Yay., Ankara 1983, s.85-98. KUR�UN, Zekeriya, Basra Körfezi’nde Osmanl�-�ngiliz çeki�mesi Katar’da Ç�ZAKÇA, Murat, “Tax-Farming and Financial Decentralization in Ottoman Osmanl�lar 1871-1916, TTK.Yay�nlar�, VII.Dizi-Say�:207, Ankara, 2004. Economy, 1520-1697”, Journal of Economic History, 22, 1993.

182 183 190 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

KAYNAKÇA DARKOT, Besim-Tayyib Gökbilgin, “Basra”, �slam Ansiklopedisi, MEB Yay�nlar�, II, �stanbul 1979, s.320-327.

182 183 191 ORSAM

LEVY, R., “Piri Reis”, �slam Ansiklopedisi,.IX, �stanbul 1964, s.561-565. MANSURO�LU, Mecdûd, “Efrâsiyâb”, �slam Ansiklopedisi, MEB Yay�nlar�, IV, Eski�ehir,1997, s. 192-193. Musul-Kerkük �le �lgili Ar�iv Belgeleri, Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivi Daire Ba�kanl�� Yay�nlar�, Yay�n no:11, Ankara 1993. NAGATA, Yuzo, Tarihte Ayânlar: Karaosmano�ullar� Üzerinde Bir �nceleme, TTK Yay�nlar�, Ankara 1997. ÖZ, Mehmet, Osmanl�’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcular�, Dergah Yay�nlar�, �stanbul 1997. ÖZBARAN, Salih, Yemen’den Basra’ya S�n�rdaki Osmanl�, Kitabevi Yay�nlar�, �stanbul 2004. ÖZVAR, Erol, Osmanl� Maliyesinde Malikâne Uygulamas�, Kitabevi Yay., �stanbul 2003. PAMUK, �evket, “Money in the Ottoman Empire, 1326-1914”, in An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. �nalc�k with D. Quataert, Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p. 945-985. PAMUKÇU, Ekrem, Ba�dat’ta �lk Türkler, Kültür Bakanl�� Yay�nlar�, Ankara 1994. SAH�LL�O�LU, Halil, “Bir Mültezimin Zimem Defterine Göre XV. Yüzy�l Sonunda Osmanl� Darbhane Mukataalar�”, �Ü�FM, XXIII/1-2, (1962-1963). ______, “Osmanl� Döneminde Irak’�n �dari Taksimat�”, Çeviren: Mustafa Öztürk, Belleten, LIV/211, Ankara 1991, s.1233-1257. �AH�N, Canay, The Rise and Fall of an Ayan Family in Eighteenth Century Anatolia: The Caniklizades (1734-1808), Bilkent Üniversitesi, Bas�lmam�� Doktora Tezi, Ankara 2003. TABAKO�LU, Ahmet, Gerileme Dönemine Girerken Osmanl� Maliyesi, Dergah Yay�nlar�, �stanbul 1985. TURAN, Osman, “Iktâ”, �slam Ansiklopedisi, MEB, 5/2, Eski�ehir 1997, s.949-959.

Sözlükler: Büyük Türkçe Sözlük, Ankara 1996. Ferit Devellio�lu, Osmanl�ca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1996. Mehmet Kanar, Büyük Farsça-Türkçe Sözlük, �stanbul 1993. Mehmet Zeki Pakal�n, Osmanl� Tarihi Deyimleri ve Terimleri Sözlü�ü, MEB. Yay�nlar�, �stanbul 1993. Mevlüt Sar�, El-Mevarid Arapça-Türkçe Lûgat, �stanbul 1980. Örnekleriyle Türkçe Sözlük, MEB. Yay�nlar�, Ankara 1995. �emseddin Sami, Kamus-i Türkî, �stanbul 1317(1901). Türkçe-Arapça Sözlük, Ba�dat 1981.

184 192 LEVY, R., “Piri Reis”, �slam Ansiklopedisi,.IX, �stanbul 1964, s.561-565. MANSURO�LU, Mecdûd, “Efrâsiyâb”, �slam Ansiklopedisi, MEB Yay�nlar�, IV, Eski�ehir,1997, s. 192-193. Musul-Kerkük �le �lgili Ar�iv Belgeleri, Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivi Daire Ba�kanl�� Yay�nlar�, Yay�n no:11, Ankara 1993.

NAGATA, Yuzo, Tarihte Ayânlar: Karaosmano�ullar� Üzerinde Bir �nceleme, TTK Yay�nlar�, Ankara 1997. ÖZ, Mehmet, Osmanl�’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcular�, Dergah Yay�nlar�, �stanbul 1997. ÖZBARAN, Salih, Yemen’den Basra’ya S�n�rdaki Osmanl�, Kitabevi Yay�nlar�, �stanbul 2004.

ÖZVAR, Erol, Osmanl� Maliyesinde Malikâne Uygulamas�, Kitabevi Yay., �stanbul 2003. PAMUK, �evket, “Money in the Ottoman Empire, 1326-1914”, in An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. �nalc�k with D. Quataert, Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p. 945-985. PAMUKÇU, Ekrem, Ba�dat’ta �lk Türkler, Kültür Bakanl�� Yay�nlar�, Ankara 1994. SAH�LL�O�LU, Halil, “Bir Mültezimin Zimem Defterine Göre XV. Yüzy�l Sonunda �NDEKS Osmanl� Darbhane Mukataalar�”, �Ü�FM, XXIII/1-2, (1962-1963). ______, “Osmanl� Döneminde Irak’�n �dari Taksimat�”, Çeviren: Mustafa Öztürk, Belleten, LIV/211, Ankara 1991, s.1233-1257. �AH�N, Canay, The Rise and Fall of an Ayan Family in Eighteenth Century Anatolia: The Caniklizades (1734-1808), Bilkent Üniversitesi, Bas�lmam�� Doktora Tezi, Ankara 2003. TABAKO�LU, Ahmet, Gerileme Dönemine Girerken Osmanl� Maliyesi, Dergah Yay�nlar�, �stanbul 1985. TURAN, Osman, “Iktâ”, �slam Ansiklopedisi, MEB, 5/2, Eski�ehir 1997, s.949-959.

184 185 ORSAM

�NDEKS Âmiye Arazi-i Seniye Vekâleti, 80 Ba�dat Valisi Süleyman Pa�a, 61 Ântara Nehri, 60 Ba�dat Vapuru, 138 Arabistan Ordusu, 25 Baharat Yolu, 26 A Arabistan Yar�madas�, 147 Bahattin Efendi, 69 Arabu’l-mena’ A�ireti, 104 Bahauddevle, 49 A’de A�ireti, 104 Ahmed Pa�a, 173 Ahmet Bey, 65 Arap, 20, 23, 26, 28, 40, 43, 44, 51, 88, 89, 92, 96, Bahreyn, 40, 41, 42, 46, 125, 159, 162 Abbasi, 5, 12, 14, 15, 39, 44, 53, 55, 97 99, 147, 153, 168 Bahriye, 17, 25, 61, 87, 117, 119, 120, 136 Abbasi Devleti, 39, 44 Ahmet Çelebi, 65 Ahmet Efendi, 84, 90, 98, 144 Arap A�iretleri, 20 Bahriye Hastanesi, 87 Abbasiler, 39 Arap Yar�madas�, 51, 99 Bahriye K��las�, 133 Abbude A�ireti, 104 Ahmet El-Mevlüd, 44 Ahmet Hilmi Efendi, 69 Arap Yar�madas�, 152 Bahriye Komutan� Emin Bey, 66 Abdulgani A�a, 65 Arapça, 12, 86, 88, 93, 94, 96, 164 Bahriye �elhesi, 106 Abdulhalim Efendi, 142, 143 Ahmet Nuri Efendi, 90, 140 Ahmet �evki Efendi, 69 Araplar, 32, 51, 178 Bahtiyar, 48 Abdullah b. Abbas, 35 Arif Efendi, 84 Basra, 5, 6, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, Abdullah b. Amir, 33 Ahsa, 46, 57, 58, 62, 80, 98, 99, 123, 129 Ahsa A�ireti, 51 Arpa Han Sülalesi, 54 23, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 32, 33, 34, 35, 36, 37, Abdullah b. Davut El-Herbi, 42 Arslan El-Besasiri, 50 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, Abdullah b. El-Carud, 37 Ahsa Mutasarr�f� Mehmet Pa�a, 57, 58 Ahvaz, 36, 41, 43, 44, 49, 52 Asacire A�ireti, 104 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, Abdullah b. El-Hazremi, 35 Asaf b. Kays, 36 64, 68, 71, 72, 73, 74, 75, 77, 78, 79, 80, 81, 84, Abdullah b. Geylan, 35 Ahvaz Hâkimi Beridi, 47 Akabe b. Salim, 40 Asâkir-i Mansure-i Muhammediye, 13 85, 86, 87, 88, 89, 93, 94, 95, 96, 97, 99, 100, Abdullah b. Haris, 36 a�ar komisyonu, 27 101, 104, 105, 106, 107, 108, 110, 112, 113, Abdullah b. Hilal, 37 Akabe b.Abdulâlâ Amil, 38 akci�er iltihab�, 155 A��ar, 17, 26, 77, 79, 86, 87 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Abdullah b. Hilal El-Kelayi, 37 A��ar �ptidai Mektebi, 142 124, 125, 127, 128, 129, 131, 132, 133, 135, Abdullah b. Ömer, 39 Akif Efendi, 95 Akil, 62 A��ar Kanal�, 26 138, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 152, 158, Abdullah b. Ömer b. Abdülaziz, 39 A��ar Nehri, 87 159, 161, 162, 163, 166, 167, 168, 169, 170, Abdullah b.Amir, 35 Akil A�ireti, 104 Akil b. Muhammed, 62, 63 Avrupa, 26, 32, 42, 158, 159, 180 175, 178, 181, 182, 183 Abdullah Efendi, 140, 141, 142, 143, 145, 172, 173 Avrupal�, 26, 28 Basra Acentehanesi, 137 Abdullah El-Ezedî, 35 Akil b. Muhammed b. Samir, 62 Akka Gambotu, 134 Ayas Pa�a, 56 Basra Askeri Komutan� El-Hasan b. Halil b. Remal, Abdullah Es-Sabah Pa�a, 84 Ayniye b. Musa b. Ke’b, 40 46 Abdullah Pa�a, 98 Akkoyunlu, 5, 12, 54, 55 Aksungur, 52 Aynü’l-Necim, 99 Basra Bahriye Hastanesi, 133 Abdulmelik, 40, 41 Azdüddevle, 48 Basra Camii, 41, 46 Abdurrahman, 32, 34, 37, 38, 59, 170 Ali b. Ahmet, 43 Ali b. Ahmet b. Muhammed, 43 Azdüddevle b. Büveyh, 48 Basra Feyziye �ptidai Mektebi, 140 Abdurrahman b. Ebubekir, 32 Azdüddevle’nin o�lu Ebu Tahir, 48 Basra Guraba Hastanesi, 75 Abdurrahman b. El-E�’s, 37 Ali b. Sekban, 52 Ali Efendi, 95, 163 Azerbaycan, 54 Basra Hamidiye �ptidai Mektebi, 141 Abdurrahman b. Selman El-Kelbi, 38 Aziz A�a, 65, 168 Basra Körfezi, 15, 26, 85, 158 Abdurrahman Efendi, 142, 145 Ali Galip Bey, 69, 90 Ali Pa�a, 56, 60, 173 Azize, 97 Basra Liman Dairesi, 135 Abdurrahman Pa�a, 59 Azra Efendi, 143 Basra Matbaa Müdürü, 30 Abdurrazzak Efendi, 145 Ali Pa�a o�lu Hüseyin Pa�a, 64 Ali Usta, 65 Basra Mektebi Rü�tiyesi, 140 Abdurrezzak Efendi, 140, 141, 145 Basra Musevi Mektebi, 143 Ali’l-Garbi, 108 B Abdussamad b. Ali, 41 Basra Mütesellimi Abdullah A�a, 62 Abdusselam A�ireti, 57 Aligarbi, 79, 96, 124, 158, 159 Alihiye Bölgesi, 107 Bâb-� Âlî, 11, 167 Basra Mütesellimi �brahim A�a, 62 Abdülcelil Efendi, 141, 142 Basra Mütesellimi Mehmet Kaz�m A�a, 62 Abdülhamit Efendi, 69 Ali�arki, 96, 124, 159 Bâb-� Celi’ Bölgesi, 107 Âliyano�lu, 56 Badiye, 12 Basra Redif Taburu, 127 Abdülkerim Efendi, 98, 141, 144 Basra Taburu, 129, 131 Abdülmecid Efendi, 144 Amamali A�ireti, 104 Badiye (Mukataa), 12 Amara, 5, 6, 13, 18, 19, 20, 28, 68, 79, 80, 81, 86, Ba�dad demir yolu, 14 Basra Tersanesi, 136 Abdülmecit Sabit Efendi, 69 Basra Ünas (K�z) �ptidai Mektebi, 143 Abdülnebi Efendi, 143 90, 95, 96, 97, 105, 108, 109, 110, 112, 113, Ba�dad Valisi Ahmed Pa�a, 13 116, 117, 118, 119, 123, 124, 129, 135, 144, Ba�dat, 11, 12, 13, 15, 25, 26, 32, 37, 38, 40, 41, Basra Valisi Beridi, 47 Abdürrezzak Efendi, 145 Basra Valisi Mütesellim �brahim Bey, 61 Abusalih A�ireti, 104 158, 159, 167, 170, 171 42, 44, 45, 46, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, AMARA, 95 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 68, 84, 86, 87, 90, 93, Basra Valisi Osman b. Hafif, 33 Abuse’de Ebu Helile A�ireti, 104 BasraTersanesi, 133 Abuse’de Sevaid A�ireti, 104 Amara Acentehanesi, 137 96, 97, 98, 99, 102, 122, 135, 142, 152, 158, Amara Arazi-i Seniye Vekâleti, 80 159, 161, 167, 178, 179, 183 Batna, 12 Abülhasib, 43 Baysungur, 55 Acemler, 101 Amara A�ireti, 97 Ba�dat Acentehanesi, 137 Amara Dubas�, 138 Ba�dat Kethüdas� Mustafa A�a, 60, 64 Bedevi Araplar�, 89 Acep Kran�, 101 Behcet Efendi, 95 Acif b. Anbese, 42 Amara �ptidai Mektebi, 145 Ba�dat Muhaf�z� Hasan Pa�a, 64 Amara Mekteb-i Rü�diyesi, 28 Ba�dat Valisi Abdurrahman Pa�a, 59 Behçet Efendi, 95 Acir ve Aye Bölgesi, 107 Behram A�a, 65 Aden, 27, 161, 179 Amara Mektebi Rü�tiye-i Mülkiye, 144 Ba�dat Valisi Ayas Pa�a, 56 Amara Taburu, 129, 131 Ba�dat Valisi �brahim Pa�a, 57, 58 Bekir A�a, 65 Âdî b.Ertat, 38 Bekir Bey, 65 Âdî b.Ertat El-Fezari, 38 Amara-�atra �ptidai Mektebi, 145 Ba�dat Valisi Murtaza Pa�a, 57 Amaye b. Sabara El-Yesribi, 38 Ba�dat Valisi olan Ayas Pa�a, 15 Belcan Köyü, 106 Adliye Dairesi, 84, 90, 95, 98 Belcaniye �elhesi Köyü, 106 Afrika, 148 Amerika, 26, 163, 179 Ba�dat Valisi Ömer Pa�a, 60 Âmiduddin, 52 Ba�dat Valisi Silahtar Hüseyin Pa�a, 59 Belediye, 74, 84, 87, 90, 95, 96, 98, 166 Ahmed, 13, 16, 44, 45, 46, 62, 171, 172, 173 Bender Bu�ehr, 101 Ahmed b. Muhammed El-Hanife, 46 Âmir b. Âmmar, 43 Ba�dat valisi Süleyman Pa�a, 61

186 187 194 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

186 187 195 ORSAM

Beni Abdulkays, 35 Cevana, 101 Ebka Han, 53 Elbumuhammed A�ireti, 105 Beni Am�r, 53 Ceza Dairesi, 73 Ebu Ahmed, 44, 45 Elbu-Muhammed A�ireti, 109 Beni Am�r A�ireti, 51 Cezayir, 56, 58, 59, 95 Ebu Ahmed El-Muvaffak, 44, 45 El-Büveyh’i Ailesi, 50 Beni Am�r Kabilesi, 53 Cezayir A�ireti, 57 Ebu Ali, 49, 50 El-Cemian A�ireti, 104 Beni Esat Kabilesi, 52 Cezayir Hâkimi Âliyano�lu, 56 Ebu Delef Ha�im b. Muhammed El-Huza’, 46 El-Cevarin A�ireti, 104 Beni Esed A�ireti, 104 Cezayir Urban�, 59 Ebu Galib, 49 El-Debisat A�ireti, 104 Beni Lam, 95, 96, 171 Cidde, 27, 161 Ebu Hallane, 61 El-Devasir A�ireti, 100 Beni Lam A�ireti, 109 Cifcaka, 95 Ebu Kalicar, 49, 50 El-Ehvas El-Bahaîli, 43 Beni Mansur, 19, 84, 86, 108 Cihan�ah, 54 Ebu Mansur, 49 El-E�’s, 37 Beni Rekab A�ireti, 104 Ciran Nehri Iskunas�, 135 Ebu Mansur b. Bahtiyar, 49 El-Ezirc, 96 Beni Rekab El-H�d�r A�ireti, 104 Cuma Efendi, 90, 143 Ebu Musa, 32 El-Ezirc A�ireti, 104 Beni Said El-Ha�im A�ireti, 104 Ebu Sait Bahad�r, 54 El-Farac b. Osman (El-Karmati), 46 Beni Zebde A�ireti, 104 Ebu Tahir Süleyman b. Said, 46 El-Fida�iye Köyü, 106 Ç Benihatit A�ireti, 104 Ebû’l-harba b. As�m Delef, 32 El-Hacib, 43 Benilam A�ireti, 105 Çariz, 97 Ebuhalife A�ireti, 104 El-Hamali A�ireti, 104 Benimü�rif A�ireti, 104 Çehle, 95 Ebulabbas, 39, 45, 49 El-Hamid A�ireti, 104 Benisaid A�ireti, 104 Çin, 26, 32, 42, 89 Ebulabbas Abdullah Es-Seffah, 39 El-Hasan, 41, 46, 48 Beridi, 47, 48 Ebulabbas b. Vas�l, Butayha, 49 El-Hasan A�ireti, 104 Beser b. Ebi Ertat, 35 Ebulabbas Es-Seffah, 39 El-Hasan b. Cemil, 41 Beytülmal, 33, 36, 43 D Ebulcafer El-Mansur, 40 El-Hasan b. Halil b. Remal, 46 Bidayet Mahkemesi, 73 Ebulfarac b. Baka, 51 El-Hasan b. Muhammed El-Mehlebi, 48 Bilal b. Ebûbekir, 38 Dar-� �ura, 27 Ebulfaz�l El-Abbas b. El-Hüseyin, 48 El-Havaricü’l-ezarika, 36 Bilal Mehmed Pa�a, 15 Davut b. Mashûr, 42 Ebulfeth Muhammed b. Erde�îr, 49 El-Hemid A�ireti, 104 Bin Alane, 50 Davut Han, 60 Ebulhasib, 44, 45, 49 El-He�im A�ireti, 104 Bin Eyüp Es-Sakafi, 37 Defterdar Vezir Hüseyin Pa�a, 64 Ebulhasip, 13, 19, 28, 40, 85, 86, 87, 108, 124, 135 El-Huvir A�ireti, 104 Bin Maruf, 52 De�are Dubas�, 138 Ebulhasip �ptidai Mektebi, 141 El-�brahim A�ireti, 104 Biriye, 98 Dehna, 102 Ebulhasip Köyü, 106 El-�sa ve Bezzün A�ireti, 104 Birk, 101 Dei’ce Rüsumat Müdürlü�ü, 76 Ebulhasip Mektebi Rü�tiyesi, 141 El-�tamine A�ireti, 104 Bombay ve �ran Vapur �irketi, 27, 162 Dere ve Tavile Bölgesi, 107 Ebulhasip Rüsumat Müdürlü�ü, 76 El-Ka’ka’, 33 Bosna, 28 Dervi� A�a, 65 Ebulhüseyin El-Anbari, 48 El-Karmati, 46 British India Vapur �irketi, 27, 161 Dervi� Ali Pa�a, 15, 56, 64 Ebulkas�m, 47, 48, 50, 162 El-Mansur, 41 bron�it, 151 Derya Avc�s� Gambotu, 134 Ebussait El-Cenabi, 46 El-Mansur b. Mehdi, 41 Busayra (Küçük Basra), 32 Devasir Arazi-i Seniye Vekâleti, 80 Ebusseraya Et-talibi, 41 El-Mehlebi, 48 Butayha Hâkimi Muhezzebüddevle, 49 Devasir Köyü, 106 Ecved Beni Zemlek (nâm-� di�er Beni�afii), 101 El-Melik’ül-rahim, 50 Büyük Süleyman Pa�a, 64 Devasir Rüsumat Müdürlü�ü, 76 Efrâsiyâb, 15, 28, 57, 183 El-Melikülaziz, 50 Devrek, 60 Efrâsyâb, 15, 57, 64 El-Melikürrahim b. Ebu Kalicar, 50 Di’ce Bölgesi, 107 Efrasyab o�lu Ali Pa�a, 16 El-Mera��t A�ireti, 104 C Dicle, 40, 41, 44, 50, 51, 85, 86, 88, 91, 95, 96, Efrâsyâb o�lu Hüseyin Pa�a, 57 El-Mesur b. Ömer b. �bat, 39 135, 148, 159, 161 Efrâsyâbo�lu Ahmet, 64 El-Mesur b. Ömer b.�bat, 39 Cafer, 41 Dilimî, 49 Caferi, 88, 92, 93, 94, 96 Efrâsyâbo�lu Ali Pa�a, 64 El-Mi’n A�ireti, 104 Dilimî A�ireti, 49 Efresyâb Hanedan�, 15 El-Miriyat A�ireti, 104 Caferi Mezhebi, 88, 93 Dir, 19, 49, 59, 84, 86 Carud, 37 Efresyâb o�lu Ali, 15 El-Muhtar (Muhtar b.Übeydullah Es-Sakafi), 36 Dir �er�er, 19, 84, 86 El-A’rce A�ireti, 104 El-Muhtara, 45 Casim Es-Sani (II. Casim), 100 Divaniye, 90, 135, 158 Casim Nehri Bölgesi, 107 El-Abbas b. Muhammed El-Caferi, 41 El-Murra A�ireti, 100 Divaniye Taburu, 129 El-Abbas b. Terkes, 45 El-Muti’lillah, 48 Ce’lan Et-Türkî, 43 Diyah A�ireti, 104 Cebbarat Bölgesi, 107 El-Ahve�, 42 El-Muvaffakiye, 45 Diyarbak�r, 54, 57, 59, 60 El-Amair Adas�, 98 El-Rahme A�ireti, 104 Cebrail, 46, 163 Diyarbak�r Muhaf�z� �brahim Pa�a, 57 Cefr, 80, 100 El-Amit b. Asma, 51 El-Refat A�ireti, 104 Diyarbak�r Valisi Ali Pa�a, 59 El-Arme, 98 El-Subha A�ireti, 104 Ce�ar, 12 Diyar-� Rum, 54 Celalettin b. Harezm�ah, 53 El-Asun A�ireti, 104 El-Temimi, 36 Diyat A�ireti, 104 El-Ayin Adas� Bölgesi, 107 El-Uçman A�ireti, 100 Celalüddevle, 49, 50 dizanteri, 147, 149, 150, 151, 153, 154, 155, 156 Celalüddevle b. Ebu Tahir b. Bahauddevle El- El-Batvil A�ireti, 104 El-Uyer A�ireti, 104 Dore Köyü, 106 El-Bedur A�ireti, 104 El-Uyuf A�ireti, 104 Büveyh, 49 Duveric, 19, 95, 96 Cemel Vak’as�, 15 El-Bida’, 100 El-Zahaf, 35 Düceyle Nehri, 93 Elbu-Abud A�ireti, 109 El-Zahik b. Kays, 39 Cemel Vakas�, 5, 33, 34 Düyun-� Umumiye �daresi, 77 Cemil Bey, 90 Elbuderac A�ireti, 105 emânet ber vech-i iltizâm, 23 Cengiz Han, 54, 178 Elbu-Derac A�ireti, 109 Emevi, 5, 12, 15, 35, 38, 39 Cengiz Han Sülalesi, 54 E Elbuderaç A�ireti, 96 Emevi Devleti, 39 Cengiz Sülalesi, 55 Elbumuhammed, 96 Emin, 41, 170 Cerir b. Yezid, 41 Ebele, 43, 44, 47, 49 Elbumuhammed A�ireti, 96 Emin Efendi, 95, 140

188 189 196 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

188 189 197 ORSAM

Emin Efendi, 144 G�rdelan Bölgesi, 107 Hammar, 50, 79, 80, 86, 91, 158, 159 Huveyze, 95 emîn-i mültezimlik, 23 Gicantu Han, 53 Hammar Tekin, 50 Hûveyze, 58, 60, 61 Emir Aksungur, 51 Gümrük �daresi, 97 Hamza b. Abdullah Ez-Zübeyir, 36 Hûveyze Hâkimi, Faracullah Han, 60 Emir K�pçak, 51 Gümrükçü Hüseyin Pa�a, 64 Hanbelî Mezhebi, 100 Hülagû, 53 Emir Mültekin, 53 Güney Amerika, 148 Hares b. Ebi Rubeya El-Kebba, 36 Hülagû’nun di�er o�lu Ahmet, 53 Emir �ah Mehmet, 54 Gürcü �brahim Pa�a, 57 Hares b.Abdullah El-Ezderi, 35 Hülagû’nun o�lu Ebka Han, 53 Emlak-� Hümayun Dairesi, 79 Gü�tekin (Ke�tekin), 52 Harezmliler, 53 Hülagû’nun torunu olan Baydu Han, 53 En-Nas�r Lidinillah, 53 Haris b. Ebi Rebia, 36 Hüseyin Cemal, 59, 64 Ermeniler, 18, 108, 110 Harise, 13, 19, 86, 88, 108 Hüseyin Cemil Efendi, 95 H Eski Basra, 15, 45 Harman b. Aban, 35 Hüseyin Efendi, 141, 142, 145 Es-Sabah Ailesi, 86 Habe�, 23 Harun El-Re�id, 14 Hüseyin El-Kru� A�ireti, 104 Es-Saray A�ireti, 96 Habe�i, 48 Hasan b. Süheyl, 41 Hüseyin Pa�a, 15, 16, 57, 58, 59, 60, 64, 172 Es-Seraç A�ireti, 109 Haccac, 37 Hasan Bâsri, 38 Hüseyin Pa�a o�lu Efrâsyâb, 64 E�-�edde A�ireti, 109 Haccac b. Yusuf Es-Sakafi, 37 Hasan Bey, 95 Hüseyin Pa�a’n�n o�lu Efrâsyâb, 58 Etab A�ireti, 104 Hac� Abdulkadir Efendi, 95 Hasan Hüsnü Pa�a, 90 Hüsniyat A�ireti, 104 Evlat Zeyd A�ireti, 104 Hac� Ahmet Efendi, 95 Hasan �lhanl�, 54 Hüsnü Efendi, 95 Eyord A�ireti, 104 Hac� Ali A�a, 64 Hasan Pa�a, 59 Hz. Ali, 33, 34, 40, 170 Ez-Zat, 42 Hac� Ali Efendi, 144 Ha�im b. Abdülmelik, 38 Hz. Ay�e, 33, 34 Hac� Ali Efendi, 98 Hâve, 97 Hz. Hasan, 35, 170 Hazine-i Hassa, 93 Hz. Hasan b. Ali, 35 F Hac� Hamit Efendi, 141 Hac� Hasip, 40 Haznedar Mustafa A�a, 64 Hz. Osman, 33, 34 Falih Pa�a, 90, 172 Hac� Mehmet Efendi, 144 Hazreti Aziz, 95 Hz. Ömer, 12, 15, 32 Fare Köyü, 101 Hac� Mehmet Emin, 95 Hecer, 46, 47, 48 Hz. Üzeyir, 12, 85 Fars, 27, 32 Hac� Mustafa Pa�a, 95 Heface El-Alavi A�ireti, 104 Hz. Zübeyir, 33, 34 Fârs, 54 Hafaca A�ireti, 53 Helaliye A�ireti, 104 Hemdan Köyü, 106 Fav, 12, 13, 19, 75, 79, 81, 85, 86, 88, 108, 135, Haf�z El-cevair A�ireti, 104 I 158 Hafire, 95 Hendek Rüsumat Müdürlü�ü, 76 Fav Bo�az�ndan, 89 Halep, 11, 26, 28, 57, 60, 124, 179 Herliye A�ireti, 104 I. Dünya Sava��, 14 Fav �stihkâm Komisyonu, 127 Halep Valisi Ali Pa�a, 64 Hey, 19, 26, 79, 90, 91, 92, 93, 94, 104, 105, 109, II. Casim Efendi, 98 Fav Köyü, 106 Haliç Fars ve Ortaklar� �irketi, 27 158, 159, 170 II. Mahmud, 13, 25, 27 Fav Rüsumat Müdürlü�ü, 75 Halid, 171 Hey �ptidai Mektebi, 144 Irak, 11, 14, 15, 32, 33, 37, 38, 39, 41, 46, 47, 48, Fav Taburu, 129 Halid A�ireti, 100 H�ristiyan, 17, 87, 88, 92, 101 50, 52, 53, 54, 55, 61, 63, 68, 90, 92, 97, 183 Faysal, 62, 171 Halife Abdulmelik, 36 H�zar Esp b. Tekir, 50 Irak Sultan� Ma’züddevle, 48 Fazile, 61 Halife Abdulmelik b. Mervan, 36 Hicaz, 44, 46, 71, 152 Irak Valisi Abdullah b. Ömer b. Abdülaziz, 39 Fehime Han�m, 143 Halife Ebulcafer El-Mansur, 40 Hicazî Mustafa A�a, 61 Irak Valisi Haccac b. Yusuf Es-Sakafi, 37 Ferik Akif Pa�a, 98 Halife El-Mu’temed, 44 Hilaliye, 43 Irak Valisi Ömer b. Hebire, 38 Ferik Mehmet Muhsin Pa�a, 127 Halife El-Muktedir, 46 Hille, 51, 52, 58, 135, 158, 168 Irak Valisi Yusuf b.Ömer Es-Sakafi, 38 Ferik Mustafa Nuri Pa�a, 127 Halife El-Muti’lillah, 48 Hille Dubas�, 138 Fettah Bey, 90 Halife El-Mü’temed, 44 Hille Hâkimi Dubeys b. Sadaka, 52 � Feyazi Köyü, 106, 168 Halife El-Razi, 47 Hindistan, 26, 32, 42, 89, 125, 148, 158, 159 Hint Denizi, 56 F�rat, 60, 61, 85, 86, 88, 90, 91, 148, 159, 161 Halife Emin b. Harun Er-Re�it, 41 �beyci’, 95 F�rat nehri, 60, 91, 159 Halife En-Nas�r Lidinillah, 53 Hint Okyanusu, 26 Hintli, 28 �bn-i Raik, 47 F�rat Nehri, 61 Halife Harun Er-Re�it, 41 �bni �engah, 52 F�rat Vapuru, 138 Halife Hz. Ali, 33 Hofuf, 19 Hofûf, 98, 99, 100, 102, 109 �brahim, 11, 40, 58, 170, 171, 172, 175 Fihrist-i Vilayet-i Haleb, 11 Halife Hz. Osman, 33 �brahim A�a, 62, 65 Filifle, 97 Halife Hz. Ömer, 32 Hofûf �ptidai Mektebi, 145 Hollanda, 26 �brahim Bey, 84 Frans�z, 26 Halife Mansur, 40 �brahim Efendi, 140 Fricat A�ireti, 109 Halife Me’mun, 41 Hollandal�, 28 Hor, 86 �brahim Fevzi Efendi, 140 Halife Mervan, 39 �brahim Halet Bey, 11 Halife Müster�id Billah, 52 Hor Vehde Köyü, 106 G �brahim Pa�a, 57, 58 Halife Ömer, 14, 38 Horasan, 35, 38, 39 Hota-i Kebîr Bölgesi, 107 �branice, 101 Gaffât, 12 Halife Ömer b. Abdülaziz, 38 �btidai Mektebi, 28 Halil Efendi, 141 Hota-i Sagîr Bölgesi, 107 Ganj Nehri, 148 Hoz Nehri, 106 �cra Dairesi, 74 Garbiye, 95 Halil Pa�a, 59, 60 �dare Meclisi Mahkemesi, 69 Halit b. Abdullah, 36, 38 Hukuk Dairesi, 73 Garraf nehri, 90, 159 Hulefâ-i Râ�idîn, 15 �dare-i Nehriye, 135 Garraf Nehri, 91, 92, 93 Halit b. Abdullah El-Kusri, 38 �dare-i Nehriyye, 27 Hamd b. Humud, 61, 62 Hur�it A�a, 65 Gatre, 97 Hur�it Efendi, 90, 140 �hsan Pa�a, 90 Gayrimüslim, 69, 73, 109 Hamdan �ptidai Mektebi, 143 �lhanl�, 5, 12, 54, 55 Hamdi Pa�a, 95 Hurut, 97 Gazan, 12 Huveyre Bölgesi, 107 �lhanl� Devleti, 54 Gazgali, 52 Hamit Efendi, 145 �ngiliz, 26, 27, 28, 135, 159, 182

190 191 198 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

190 191 199 ORSAM

L Mehmet Emin Efendi, 142 Muhammed b. Abbad El-Mehlebi, 42 Müdde‘î-i Umumî, 70 Mehmet Emin Efendi, 144 Muhammed b. Abdullah El-Faruki, 47 Mühelleb, 36, 37, 38, 39 Lahsa, 23 Mehmet Emin Efendi, 144 Muhammed b. Abdullah Es-Seffah, 40 Mühelleb b. Ebi Safer, 36 Le�keristan, 49 Mehmet Esat, 141 Muhammed b. �shak b. Kündecik, 46 Mühelleb b. Ebû Safer, 36 Liman ve Gümrük Dairesi, 87 Mehmet Eyüp Efendi, 143 Muhammed b. �smail, 53 Müjde Ressan Vapuru, 134 Liva Erkân�, 84, 90, 95, 98 Mehmet Han, 54 Muhammed b. Reca, 43 mültezim, 22, 23 Liva �dare Meclisi, 84, 90, 95, 98 Mehmet Hidayet Pa�a, 68 Muhammed b. Sakip b. Vatban, 62 Müsellime b. Abdülmelik, 38 Londra, 6, 27, 161 Mehmet Kaz�m A�a, 62, 65 Muhammed b. Selman, 40, 41 Müsenna El-Abdi, 36 Mehmet Muhsin Pa�a, 68 Muhammed b. Süleyman, 41 Müseyyip, 135 Mehmet Münib Pa�a, 65 Muhammed b. Yezdadi, 47 Müslüm b. Kuteybe, 39 M Mehmet Ne�et Efendi, 84 Muhammet Efendi, 98, 145 Müslüman, 14, 15, 18, 57, 69, 88, 101, 110 Mehmet Pa�a, 57, 58, 84, 90, 100 Muhammet �ekerci, 53 Müster�id Billah, 52 Ma’kal nehri, 44 Mehmet Pa�a Es-Sabah, 84 Muhasebe Kalemi, 71, 80 Mütesellim Abdullah A�a, 65 Ma’kale nehri, 51 Mehmet Re�it Efendi, 142 Muhasebe Liva Kalemi, 84, 90, 95, 98 Mütesellim �brahim Bey, 64 Ma’züddevle b. Büveyh, 47 Mehmet Sabit Efendi, 69 Muhciran Köyü, 106, 168 Mütesellim Numan Bey, 64 Ma’züddevle’nin o�lu Habe�i, 48 Mehmet Salih Efendi, 142 Muhezzebüddevle, 49 Mütesellim Süleyman Bey, 65 Maceri-i Kebîr, 95 Mehmet Salih Efendi, 140 Muhkem, 47 Mütesellim Süleyman Efendi, 64 Maceri-i Sagîr, 95 Mehrecan günü, 46 Mukâta‘a-i Mîrlivâ-i Bâdiye, 12 Macit, 62, 63 Mekatib-i Maarif-i Ali, 27 Mukâta‘a-i Mîrlivâ-i �u�, 12 N Magamis, 55, 56 Mekatib-i Rü�diye Nezareti, 27 Mukavelat Muharriri Dairesi, 74 Mahmudiye, 135 Mekatib-i Umumiye Nezareti, 27 Muntefik, 5, 6, 13, 17, 18, 19, 20, 26, 28, 51, 52, Nafi’ b. Ezrek, 36 Mahmut Aynî Efendi, 95 Mekke, 152 56, 59, 61, 62, 68, 81, 90, 91, 92, 95, 97, 104, Mahmut Efendi, 140, 141, 142, 145, 172 Nafi’ b. Ezrek (Mavi), 36 Menas�r�’l-h�d�r A�ireti, 104 105, 109, 110, 112, 113, 116, 117, 118, 119, Nafia Dairesi, 77 Mahmut Hamdi Pa�a, 68 Menavi Pa�a �ptidai Mektebi, 141 122, 135, 144, 158, 159, 167 Mahmut �evki Efendi, 142 Nas�riye, 19, 79, 86, 90, 91, 92, 104, 105, 129, 158, Mensûr, 12 Muntefik Araplar�, 51 159 Mahmut �ükrü Efendi, 140, 143, 144 Mesih �sa, 46 Muntefik A�ireti, 53, 57, 61 Makam Ali, 17, 20, 87, 168 Nas�riye �ptidai Mektebi, 144 Mesrur El-Belhi, 45 Muntefik -�atra �ptidai Mektebi, 144 Nas�riye Mektebi Rü�tiyesi, 144 Malik b. Ali El-Huzay’i, 41 Me�reh, 95 Muntefik �eyhi Hamd b. Humud, 62 Mani Magams, 64 Nas�riyye, 26, 28 M�s�r, 23, 28, 39, 56, 121, 175, 176, 178, 179, 180 Muntefik �eyhi Mâni’, 59 Nas�riyye Rü�diye Mektebi, 28 Mani o�lu Magamis, o�lu Ra�it, 55 M��rak �ptidai Mektebi, 142 Muntefik �eyhi Me�ams, 60 Mansur b.Cafer El-Hayyat, 43 Nasrane, 46 M�tayy�r A�ireti, 100 Muntefik Taburu, 129, 131 Nasru’l-Aziz Iskunas�, 135 Mansur El-Hayyat, 43 M�zh�r Pa�a, 84 Muntefik Urban�, 59 Mardinli �sa Bey, 62, 64 Necid, 5, 6, 13, 18, 19, 26, 28, 56, 60, 68, 77, 80, Midhat Pa�a, 17, 27 Murtaza Pa�a, 57, 64 98, 99, 100, 101, 109, 110, 112, 113, 116, 117, Marsilya, 27, 161 Mir Efendi, 140 Musa Amil, 38 Maskat Emiri Seyyid Said, 62 118, 119, 123, 124, 145, 158, 159, 167, 172 Mirahor Mehmet A�a, 65 Musa b. Bo�a, 44, 45 NEC�D, 98 Matrudu’l-hüseyin A�ireti, 104 Miran �ah’�n o�lu Mirza Ebubekir, 54 Musa Han, 54, 163 Mavi Hariciler, 36 Necid Taburu, 131 Mirliva Emin Pa�a, 136 Musab b. Zübeyir, 36 Necip Efendi, 69, 95 Me’mun, 41 Mirliva �smail Tevfik Pa�a, 129 Musevi, 17, 28, 87, 164 Me’mun’un Serdar� Tahir, 41 nefes darl��, 147, 151 Mirliva Mehmet �efik Pa�a, 65 Musevi Mektebi, 28, 87 Nesim Efendi, 143 Meamir Köyü, 106 Mirmiran Ahmet Pa�a, 60, 64 Mustafa A�a, 61, 64, 65 Meclis-i Maarif-i Muvakkat, 27 Ne�et Efendi, 84 Mirmiran Ali Pa�a, 57 Mustafa As�m Bey, 95 Ne�ve, 19, 76, 84, 86, 108 Meclis-i Maarif-i Umumiye, 27 Mirmiran Hüseyin Pa�a, 64 Mustafa Efendi, 90, 95, 144, 163 Meclis-i �ura, 13 Ne�ve Rüsumat Müdürlü�ü, 76 Mirmiran Ma�uk Pa�a, 65 Mustafa Hulusi Efendi, 90 Nevruz günü, 46 Meclis-i Umur-� Nafia, 27 Mirza Cihan�ah, 54 Mustafa Nuri Pa�a, 68 Meclis-i Vala, 27 Niebuhr, 26 Mirza Yakup, 55 Musul, 17, 50, 57, 58, 59, 60, 159, 182, 183 Nil Nehri, 148 Mecusiler, 102 Misisipi Nehri, 148 Musul Mirmiran� Musa Pa�a, 58 Medain (Ba�dat güneyinde bir �ehir), 32 nizamiye ordular�, 24, 25 Mithat Pa�a, 14, 68, 135 Musul Mutasarr�f� Gürcü �brahim Pa�a, 57 Nizamiye Ordusu, 25 Medine, 19, 32, 33, 34, 44, 84, 86, 108, 124, 135, Mo�ol, 5, 12, 53, 54 Musul Vapuru, 138 152, 166, 178 Nuhbe b. Salim, 40 Molla Abdullah Efendi, 141 Mutasarr�f Asaf Efendi, 65 Numan Bey, 61 Megamiso�lu Ra�id, 15 Molla Halil Efendi, 141 Mutasarr�f E�ref Efendi, 65 Mehdi, 46, 163 Molla Mahmut Efendi, 140 Mutasarr�f Haf�z Pa�a, 65 Mehdi Pa�a, 90 Molla R�za Efendi, 141 Mutasarr�f Halil Bey, 65 O Mehmet A�a, 65 Muaviye, 35, 36, 39, 40, 41 Mutasarr�f Mazhar Pa�a, 66 Mehmet Akif Efendi, 84 Muberriz, 98 Mutasarr�f Sait Efendi, 65 Oranok Nehri, 148 Mehmet Ali Efendi, 144 Mubriz, 100 Mutasarr�f Vekili Kurbi Bey, 65 Osman b. Hafif, 33 Mehmet Ali Han, 61 Muderr, 98 Mutasarr�f Veysi Pa�a, 65 Osman Pa�a, 60, 61 Mehmet Ali Pa�a, 65 Mugayret b. �uaybe, 32 Mutasarr�f Yahya Pa�a, 66 Osman Pa�azade Vezir Ahmet Pa�a, 59, 64 Mehmet As�m Bey, 90 Mu�eyre Köyü, 106 Mutemet Dubas�, 138 Osman Vefik Bey, 90 Mehmet Bey, 65 muhacir komisyonu, 27 Muzur A�ireti, 48 Osmanl�, 5, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 21, 22, 23, Mehmet Cezzar Efendi, 90 Muhaf�z Hüseyin Pa�a, 64 Mübarek Es-Sabah, 84 24, 25, 26, 27, 28, 50, 55, 56, 57, 60, 61, 64, 72, Mehmet Efendi, 140, 141, 142

193 194 200 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

193 194 201 ORSAM

100, 112, 128, 140, 159, 166, 179, 180, 181, Rü�tiye Mektebi, 28, 73 Seyyid Ali Efendi, 144 �ati A�ireti, 104 182, 183 Rü�tü Pa�a, 95 Seyyid Halaf Efendi, 144 �atra, 80, 90, 91, 92, 93, 95, 96, 97, 104, 105, 108, Osmanl� Devleti, 12, 55 Seyyid Halil Efendi, 144 109, 129, 159 Osmanl� Liras�, 101 Seyyid Ha�im Efendi, 144, 171 �attü’l-Arap, 13, 14, 17, 19, 20, 26, 45, 85, 86, 87, S Seyyid H�d�r Efendi, 144 88, 108 Seyyid Hüseyin Efendi, 144 �attü’l-Arap �ptidai Mektebi, 142 Ö Sa’diye, 43 Sabha �ptidai Mektebi, 142 Seyyid Mahmut �ükrü Efendi, 144 �attü’l-Arap Nehri, 85 Ömer b. Abdullah El-Temimi, 36 Sabusne, 12 Seyyid Mehmet Efendi, 144 �avizade Süleyman Bey, 61 Ömer Hulusi Efendi, 69 Sad�k Han, 61 Seyyid Mehmet Es’d Efendi, 144 �ebar Nehri Iskunas�, 135 Ömer Lütfi Efendi, 95 Sadiya Efendi, 143 Seyyid Mehmet Sait Efendi, 144 �ekip Efendi, 98 Ömer Lütfü Efendi, 90 Safavî Devleti, 5, 55 S�bbiler, 18, 110 �emsettin Mehmet, 53 Özdemiro�lu Osman Pa�a, 15 Safevi, 12 s�tma, 17, 147, 149, 150, 151, 154, 155 �erahine A�ireti, 104 Safiye, 12 Silahtar Hüseyin Pa�a, 59, 64 �erefüddevle, 48 Said b. Cebr, 93 sinir sistemi bozuklu�u, 151 �eri Mahkeme, 73 P Said b. Ebi Vakkas, 32 Sivas, 60 �er�er, 58, 108 Said b. Salih El-Hacib, 43 Sudan A�ireti, 96, 109 �evki Efendi, 98 Pa�a Sanca�� (Basra), 12 Sufiye Köyü, 106 �eyh Abdullah Er-Rehbi, 62 Pir Budak, 54 Saidüddevle Gevher E�in, 51 Sait Bey, 90 Suk, 109 �eyh Ebulhezil Muhammed b.El-Âllaf, 42 Pîrî Reis, 56 Sûkü’�-�üyûh, 19, 26 �eyh Hasan �lhanl�, 54 Polis Dairesi, 81 Sait Efendi, 141 Sait Pa�a, 65, 98 Sûkü’�-�üyûh, 20, 77, 79, 86, 90, 91, 92, 104, 105, �eyh Kefl, 57 Port Said, 27, 161 135, 158, 159 �eyh Mâni’, 59 Portekiz, 26 Salih, 17, 23, 41, 46, 171, 173, 183 Salih Bey, 95 Sûkü’�-�üyûh �ptidai Mektebi, 143 �eyh Muntefik Mani’, 64 Salih Efendi, 98, 140 Sûkü’�-�üyûh Rüsumat Müdürlü�ü, 77 �eyh S�rr�, 57 R Salih Efendi, 141 Sultan Abdulhamit Han, 60 �eyhe Han�m, 143 Salih Saip Efendi, 95 Sultan Ahmet, 54 �ii, 17, 19, 87, 88, 92, 93, 101 Rafi’zade Abdülhamit Efendi, 69 Samarra, 44 Sultan Halil, 55 �ii Mezhebi, 87 Rag�p Efendi, 144 Samir, 61, 62 Sultan Hüseyin, 54 �iraz, 61, 101 Rakka Beylerbeyi Dilaver Pa�a, 58 Sar� Mehmet Pa�a, 57 Sultan Mehmet, 51, 54 �iya’l-ferun A�ireti, 104 Rakka Beylerbeyi Sar� Mehmet Pa�a, 57 Sarifin A�ireti, 104 Sultan Melik�ah, 50, 51 �unafiye, 135 Ra�it, 56 Sebek El-Muflehi, 46 Sultan Musa, 54 �u�, 12 Ra�it Magams, 64 Sebile Han�m, 143 Sultan Üveys, 54 �u� (Mukataa), 12 Ra�it Pa�a, 65 Sebiliyat �ptidai Mektebi, 143 Sultan Yusuf A�ireti, 104 �uveylat A�ireti, 104 Rebia Araplar�, 51 Secistan, 35 Sungur El-Bayati, 51 Reddan El-Haruri, 41 Suud Ailesi, 101 Seffah, 39, 40 T redif kuvvetleri, 24 Selem b. Kuteybe b. El-Bâhili, 40 Suud b. Abdülaziz El-Vahabi, 62 Reile A�ireti, 104 Selim Bey, 62, 65 Süfyan b. Abdullah El-Kindi, 37 Tafra, 96 Reji Dairesi, 78 Selman Sad�k Efendi, 98 Süfyan b. Muaviye, 39, 40 Tahaffuzhane, 81 Rekimiye, 102 Semava, 135 Süfyan b. Muaviye b. Yezid b. Mühelleb, 39 Tahir, 41, 48 Resle, 12 Semave, 90, 158 Süleyman b. Cafer, 41 Tahrirat Kalemi, 80, 84, 90, 95, 98 Re�it Efendi, 84 Sendera Han�m, 143 Süleyman b. Ebu Cafer, 41 tahsilat komisyonu, 27 Reyyan Bölgesi, 107 Senegal Nehri, 148 Süleyman b.Ali, 40 tahvîl, 22 R�dvan A�a, 65 Seraci Köyü, 106 Süleyman Bey (Nâm-� Di�er Büyük Süleyman Talha, 33, 34, 170 R�fat Bey, 95 Seremle, 12 Pa�a), 60 Tapu Dairesi, 84, 90, 95, 98 R�fat Pa�a, 95 Seva’d A�ireti, 96, 109 Süleyman Pa�a, 60, 61, 62, 179 Tatar, 53 R�safe Vapuru, 138 Sevad, 40 Sümra b. Cindeb, 35 Tavaf, 35 R�za Bey, 69 Sevaid A�ireti, 105 Sünni, 19, 88 Tayip Nehri, 95 R�za Efendi, 140, 141 Sevar b. Abdullah, 41 Süvey�, 17, 27, 161, 180 Tekirda�, 28 Riyad, 99 Sevini, 61, 62 Süvey� Kanal�, 17 Telgraf Memurlu�u, 84, 90, 95, 98 Riyal, 101 Seyfüddevle Sadaka b. Debis b. Mezid, 51 Süvey� Kanal�, 135 Telgraf ve Posta �daresi, 78, 79 Rubey, 96 Seyfüddevle Sadaka b. Mezid, 51 Telkih �ubesi, 75 Rubeya, 36 Seyhan Köyü, 106 � Temerrüt Ali Pa�a, 56, 64 Rubeya A�ireti, 48 Seyif �ptidai Mektebi, 142 Tennume, 87 Ruh b. Hasim, 41 Seyit �brahim Efendi, 65 �ah �smail, 55 Tennume Bölgesi, 107 Ruhu’l-Kudüs, 46 Seyit Mehmet Efendi, 65 �ah �smail Safavî, 55 Tercüme Odas�n�n, 70 Rus, 60, 180 Seyit Talip Pa�a, 98 �ah Mahmut, 54 tetanos, 151 Rusya, 26, 164 Seyyid Abbud A�ireti, 104 �ah Tahmasb, 55 Ticaret Mahkemesi, 74 Rübye, 101 Seyyid Abdullah Efendi, 144 �am, 25, 28, 33, 37, 38, 39, 44, 92, 178 Timsah Nehri Iskunas�, 135 Rüstem Bey, 90 Seyyid Ahmed Er-Rifai, 93 �amiye Çölü, 85, 86, 90 Timur, 54, 55, 179 Rüstem Mirza, 55 Seyyid Ahmet Efendi, 141 �arki ve �imali Köyü, 106 Tizi Han�m, 143 Rüsumat Dairesi, 75 Seyyid Ahmet Faz�l Efendi, 144 �arta, 19, 158, 159 Tokiye A�ireti, 104

195 196 202 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

100, 112, 128, 140, 159, 166, 179, 180, 181, Rü�tiye Mektebi, 28, 73 Seyyid Ali Efendi, 144 �ati A�ireti, 104 182, 183 Rü�tü Pa�a, 95 Seyyid Halaf Efendi, 144 �atra, 80, 90, 91, 92, 93, 95, 96, 97, 104, 105, 108, Osmanl� Devleti, 12, 55 Seyyid Halil Efendi, 144 109, 129, 159 Osmanl� Liras�, 101 Seyyid Ha�im Efendi, 144, 171 �attü’l-Arap, 13, 14, 17, 19, 20, 26, 45, 85, 86, 87, S Seyyid H�d�r Efendi, 144 88, 108 Seyyid Hüseyin Efendi, 144 �attü’l-Arap �ptidai Mektebi, 142 Ö Sa’diye, 43 Sabha �ptidai Mektebi, 142 Seyyid Mahmut �ükrü Efendi, 144 �attü’l-Arap Nehri, 85 Ömer b. Abdullah El-Temimi, 36 Sabusne, 12 Seyyid Mehmet Efendi, 144 �avizade Süleyman Bey, 61 Ömer Hulusi Efendi, 69 Sad�k Han, 61 Seyyid Mehmet Es’d Efendi, 144 �ebar Nehri Iskunas�, 135 Ömer Lütfi Efendi, 95 Sadiya Efendi, 143 Seyyid Mehmet Sait Efendi, 144 �ekip Efendi, 98 Ömer Lütfü Efendi, 90 Safavî Devleti, 5, 55 S�bbiler, 18, 110 �emsettin Mehmet, 53 Özdemiro�lu Osman Pa�a, 15 Safevi, 12 s�tma, 17, 147, 149, 150, 151, 154, 155 �erahine A�ireti, 104 Safiye, 12 Silahtar Hüseyin Pa�a, 59, 64 �erefüddevle, 48 Said b. Cebr, 93 sinir sistemi bozuklu�u, 151 �eri Mahkeme, 73 P Said b. Ebi Vakkas, 32 Sivas, 60 �er�er, 58, 108 Said b. Salih El-Hacib, 43 Sudan A�ireti, 96, 109 �evki Efendi, 98 Pa�a Sanca�� (Basra), 12 Sufiye Köyü, 106 �eyh Abdullah Er-Rehbi, 62 Pir Budak, 54 Saidüddevle Gevher E�in, 51 Sait Bey, 90 Suk, 109 �eyh Ebulhezil Muhammed b.El-Âllaf, 42 Pîrî Reis, 56 Sûkü’�-�üyûh, 19, 26 �eyh Hasan �lhanl�, 54 Polis Dairesi, 81 Sait Efendi, 141 Sait Pa�a, 65, 98 Sûkü’�-�üyûh, 20, 77, 79, 86, 90, 91, 92, 104, 105, �eyh Kefl, 57 Port Said, 27, 161 135, 158, 159 �eyh Mâni’, 59 Portekiz, 26 Salih, 17, 23, 41, 46, 171, 173, 183 Salih Bey, 95 Sûkü’�-�üyûh �ptidai Mektebi, 143 �eyh Muntefik Mani’, 64 Salih Efendi, 98, 140 Sûkü’�-�üyûh Rüsumat Müdürlü�ü, 77 �eyh S�rr�, 57 R Salih Efendi, 141 Sultan Abdulhamit Han, 60 �eyhe Han�m, 143 Salih Saip Efendi, 95 Sultan Ahmet, 54 �ii, 17, 19, 87, 88, 92, 93, 101 Rafi’zade Abdülhamit Efendi, 69 Samarra, 44 Sultan Halil, 55 �ii Mezhebi, 87 Rag�p Efendi, 144 Samir, 61, 62 Sultan Hüseyin, 54 �iraz, 61, 101 Rakka Beylerbeyi Dilaver Pa�a, 58 Sar� Mehmet Pa�a, 57 Sultan Mehmet, 51, 54 �iya’l-ferun A�ireti, 104 Rakka Beylerbeyi Sar� Mehmet Pa�a, 57 Sarifin A�ireti, 104 Sultan Melik�ah, 50, 51 �unafiye, 135 Ra�it, 56 Sebek El-Muflehi, 46 Sultan Musa, 54 �u�, 12 Ra�it Magams, 64 Sebile Han�m, 143 Sultan Üveys, 54 �u� (Mukataa), 12 Ra�it Pa�a, 65 Sebiliyat �ptidai Mektebi, 143 Sultan Yusuf A�ireti, 104 �uveylat A�ireti, 104 Rebia Araplar�, 51 Secistan, 35 Sungur El-Bayati, 51 Suud Ailesi, 101 Reddan El-Haruri, 41 Seffah, 39, 40 T redif kuvvetleri, 24 Selem b. Kuteybe b. El-Bâhili, 40 Suud b. Abdülaziz El-Vahabi, 62 Reile A�ireti, 104 Selim Bey, 62, 65 Süfyan b. Abdullah El-Kindi, 37 Tafra, 96 Reji Dairesi, 78 Selman Sad�k Efendi, 98 Süfyan b. Muaviye, 39, 40 Tahaffuzhane, 81 Rekimiye, 102 Semava, 135 Süfyan b. Muaviye b. Yezid b. Mühelleb, 39 Tahir, 41, 48 Resle, 12 Semave, 90, 158 Süleyman b. Cafer, 41 Tahrirat Kalemi, 80, 84, 90, 95, 98 Re�it Efendi, 84 Sendera Han�m, 143 Süleyman b. Ebu Cafer, 41 tahsilat komisyonu, 27 Reyyan Bölgesi, 107 Senegal Nehri, 148 Süleyman b.Ali, 40 tahvîl, 22 R�dvan A�a, 65 Seraci Köyü, 106 Süleyman Bey (Nâm-� Di�er Büyük Süleyman Talha, 33, 34, 170 R�fat Bey, 95 Seremle, 12 Pa�a), 60 Tapu Dairesi, 84, 90, 95, 98 R�fat Pa�a, 95 Seva’d A�ireti, 96, 109 Süleyman Pa�a, 60, 61, 62, 179 Tatar, 53 R�safe Vapuru, 138 Sevad, 40 Sümra b. Cindeb, 35 Tavaf, 35 R�za Bey, 69 Sevaid A�ireti, 105 Sünni, 19, 88 Tayip Nehri, 95 R�za Efendi, 140, 141 Sevar b. Abdullah, 41 Süvey�, 17, 27, 161, 180 Tekirda�, 28 Riyad, 99 Sevini, 61, 62 Süvey� Kanal�, 17 Telgraf Memurlu�u, 84, 90, 95, 98 Riyal, 101 Seyfüddevle Sadaka b. Debis b. Mezid, 51 Süvey� Kanal�, 135 Telgraf ve Posta �daresi, 78, 79 Rubey, 96 Seyfüddevle Sadaka b. Mezid, 51 Telkih �ubesi, 75 Rubeya, 36 Seyhan Köyü, 106 � Temerrüt Ali Pa�a, 56, 64 Rubeya A�ireti, 48 Seyif �ptidai Mektebi, 142 Tennume, 87 Ruh b. Hasim, 41 Seyit �brahim Efendi, 65 �ah �smail, 55 Tennume Bölgesi, 107 Ruhu’l-Kudüs, 46 Seyit Mehmet Efendi, 65 �ah �smail Safavî, 55 Tercüme Odas�n�n, 70 Rus, 60, 180 Seyit Talip Pa�a, 98 �ah Mahmut, 54 tetanos, 151 Rusya, 26, 164 Seyyid Abbud A�ireti, 104 �ah Tahmasb, 55 Ticaret Mahkemesi, 74 Rübye, 101 Seyyid Abdullah Efendi, 144 �am, 25, 28, 33, 37, 38, 39, 44, 92, 178 Timsah Nehri Iskunas�, 135 Rüstem Bey, 90 Seyyid Ahmed Er-Rifai, 93 �amiye Çölü, 85, 86, 90 Timur, 54, 55, 179 Rüstem Mirza, 55 Seyyid Ahmet Efendi, 141 �arki ve �imali Köyü, 106 Tizi Han�m, 143 Rüsumat Dairesi, 75 Seyyid Ahmet Faz�l Efendi, 144 �arta, 19, 158, 159 Tokiye A�ireti, 104

195 196 203 ORSAM

Toveynat A�ireti, 104 Vali Nas�r Pa�a, 66 Ziya Bey, 90 Zübeyir �ptidai Mektebi, 142 Tömbeki ve Tütün �dare Tekeli, 78 Vali Übeydullah b. Muammer, 36 Ziyad b. Ümeyye, 35 Zühhaf Korveti, 133 Tu�rul Bey, 50, 53 Vali Vekili Abdüllatif Pa�a, 66 Ziyadezade Mehmet Salih, 65 Zühirzade Ailesi, 62 Tuna, 14, 25 Vali Vekili Ferik Mehmet Münir Pa�a, 66 Ziyadiye Köyü, 106 Zülfikar, 55 Tunta�, 51 Vali Ziyad, 35 Zübeyir, 13, 15, 19, 32, 33, 34, 36, 38, 62, 63, 85, Turfay o�lu Baydu Han, 53 Vas�t, 37, 41, 44, 47, 48, 50, 52, 56 86, 87, 95, 96, 107, 108, 124, 142, 159, 166, Tuveyle, 101 Vehbi Efendi, 95 168, 170 tüberküloz, 151 Vekil Bahriye Komutan� Ahmet Pa�a, 65 Vekil Bahriye Komutan� Miralay Halit Bey, 65 Vekil Bahriye Komutan� Mirliva Ali R�za Pa�a, 66 U Vekil Galip Bey, 65 Uceyir, 135 Vekil Hac� Ali Efendi, 65 Uceyr, 98, 99, 100 Vezir Abdurrahman Pa�a, 64 Uceyr �skelesi, 98 Vezir Ahmet Pa�a, 64 U�ur b. Ebu Said Sabur, 50 Vezir b. Bukayye, 48 Ulus Vapuru, 134 Vezir Halil Pa�a, 64 Umman, 17, 40, 47, 48, 125, 159 Vezir Hasan Pa�a, 64 Umman hâkimi Yusuf b. Vecih, 48 Vezir �lyas Pa�a, 64 Umman Hâkimi Yusuf b. Vecih, 47 Vezir Osman Pa�a, 64 Umman Merkez �daresi, 135 Vilayet Evkaf Muhasebesi, 72 Umman Osmanl� Dairesi, 87 Vilayet Evrak Kalemi, 70 Umman-� Osmanî, 135 Vilayet �dare Meclis �tham Heyeti, 69 Ummân-� Osmanî, 27 Vilayet �dare Meclisi, 14, 69, 70 Umman-� Osmanî �dare Komisyonu, 137 Vilayet Maarif Dairesi, 72 Umran A�ireti, 109 Vilayetin �statistik Komisyonu, 70 Utbe b. Ebi Süfyan, 35 Utbe b. Gazvan, 32 Y Uveys Köyü, 106 Uyude El-Batu� A�ireti, 104 Yahudi, 18, 50, 88, 92, 101, 110 Uzun Hasan, 54, 55 Yahudi Köyü, 106 Yahudiler, 108 Yahya b.Muhammed El-Bahrani, 44 Ü Yahya Efendi, 95 Übeydullah b. Muammer, 36 Yahya Nüzhet Efendi, 84 Übeydullah b. Ziyad, 35, 36 Yahya Pa�a, 58, 59, 64 Ümmü’l-Abbas, 61 Yakup A�a, 65 Ümmülbum (Bayku� Anas�), 102 Yakup Efendi, 98 Üste�men Hamdi Efendi, 140 Yakup o�lu Murat, 55 Üteybiye A�ireti, 104 Yemame, 42 Yemen, 17, 23, 25, 26, 68, 152, 154, 183 Yesinnu’l-meyyah A�ireti, 104 V Yezid b. Hubeyre, 39 Yezid b. Mühelleb, 37, 39 Vahabiler, 62, 101 Yezid b.Mühelleb, 38 Vak�f, 97 Yusuf b. Vecih, 47, 48 Vali Abdullah Pa�a, 66 Yusuf b.Ömer Es-Sakafi, 38 Vali Acif, 42 Yusuf Tali’ Pa�a, 95 Vali Ahmet Pa�a, 59 Yusufan Köyü, 106 Vali Arif Pa�a, 66 Vali Ferik Hamdi Pa�a, 66 Vali Ferik Mahmut Hamdi Pa�a, 66 Z Vali Ferik Muhsin Pa�a, 66 Vali Ferik Mustafa Nuri Pa�a, 66 Zahran, 98 Vali Ferik Sabit Pa�a, 66 Zalim Haccac b. Yusuf Es-Sakafi, 37 Vali Ferik �aban Pa�a, 66 Zaptiye Te�kilat�, 90, 95, 98 Vali �zzet Pa�a, 66 zatürrie, 151 Vali Mehmet Enis Pa�a, 66 Zehiri A�ireti, 104 Vali Mehmet Haf�z Pa�a, 66 Zekeriya o�lu Yahya, 46 Vali Mü�ir Mehmet Hidayet Pa�a, 66 Zeki Han, 61 Vali Mü�ir Nafiz Pa�a, 66 Zenci Ayaklanmas�, 5, 15, 43 Zeyci ve Mustafa�iye Bölgesi, 107

197 198 204 OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

197 198 205 ORSAM

ORSAM orsam.org.tr