Libro Compuesto
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Arturo Izarzelaia Izagirre © Los Barrios Altos de Bilbao Edita:ALDAURI fundazioa Dirección: Plaza Corazón de María n.º 5 - 48003 BILBAO Diseño y Preimpresión: Estudio Zebra.Telf.: 944 414 900 Impresión y Encuadernación: Imprenta Luna.Telf: 944 167 518 Déposito Legal: BI-2850 - 01 LOS BARRIOS ALTOS DE BILBAO DOCUMENTOS SOBRE LA HISTORIA DE BILBAO LA VIEJA, SAN FRANCISCO Y LAS CORTES ARTURO IZARZELAIA IZAGIRRE BILBAO 2001 Antuan Montecatine lagunari, gorazarrez. Lehen San Frantzisko auzo ezaguna genuen bai hemen Bilbon baina oraintxe dagoen moduan ez da ezagutzen inon. Hau ikusita ezin gaitezke ezer egin gabe egon guk gure esku bait dugu orain ezagun daitela edonon. Ez litzaizueke gustatuko auzo on baten bizitzea, kalean hortik daozen guztiok etxe on bat eukitzea, langabezian dagoen jendeak behintzat lana aurkitzea, ta goseturik dagoen umeak bere tripa betetzea. Hau guztia lortzeko modua geure eskutan dagola hori argi dago baina arazoa da ez dakigula nola. Nik behintzat uste dut bide onean jarri egin garela hola eta ezin doguna da utzi honda daitela inola. Leire Montecatine Gallo I NDICE ■ HITZAURREKOA 11 ■ PRESENTACIÓN 15 ■ CAPÍTULO 1 19 BILBAO Y LA ANTEIGLESIA DE ABANDO. DE LOS ORíGENES A LA ANEXIÓN ■ CAPÍTULO 2 47 EL CONVENTO DE SAN FRANCISCO Y SU PROBLEMÁTICO PUENTE • El documento de Juan E. Delmas • El documento de los franciscanos • Otras ordenes y edificios religiosos • Los puentes ■ CAPÍTULO 3 85 LA ACTIVIDAD MINERA ■ CAPÍTULO 4 99 DEL ARRABAL AL SUBURBIO (1870-1915) • El barrio que conoció Indalecio Prieto • Hacimiento e insalubridad • Los suburbios: San Francisco y Las Cortes ■ CAPÍTULO 5 137 LA PROSTITUCIÓN • El reglamento de Higiene Especial de 1894 ■ CAPÍTULO 6 147 VIOLENCIA SOCIAL Y POLÍTICA:DOS REACCIONES FRENTE A LA MISERIA Y LA EXPLOTACIÓN • Sucesos • El asociacionismo obrero ■ CAPÍTULO 7 171 GALERÍA DE PERSONAJES, CALLES Y EDIFICIOS SINGULARES. • Toreros • Origen del nombre de las calles • Edificios singulares y equipamientos ■ BIBLIOGRAFÍA 203 9 H ITZAURREKOA Bilbao La Viejatik Zabalaraino Aurren aldiz San Antongo zubitik zehar La Peñatik aurrera iragan nintze- nean 65. urtea izan zitekeen. Lambretta gainean ninjoan, Ollarganaino heldu behar nuen,Derioko seminarioak igorrita,pastoral lanetan laguntzera.Garai haie- tan, niretzat Bilbo guztia eta Bilbo hegaleko paraje hauek oso-osoan erdaldunak zitzaizkidan. La Peña -orain eta lehenago ere Abusu deitua- atzean utzi nuenan, errekatxo baten alboan eta trokan, etxetxo bat ikusi nuen, ez oso aspaldikoa. Kaminorantz ematen zuen horman, Olatxu irakurten nion, baldosatxoetan ira- rria.Arraroa eta deigarria egin zitzaidan. Heldu nintzen, horregatio, Ollargan gai- nera. Diakono egin berria nintzelarik, bataiatzeko ahalmena omen nuen. Bataiatu ere egin nuen neskatotxo bat. Emilia izena jarri zioten eta ijitokumea zen. Harrezkero paraje hauek ezagunagoak zaizkit, noski. Dakikezuenez, ingu- rune honetantxe,eta pare bat urtetxo edo gerotxoago,Ramon Saizarbitoria ger- tatu zen, errabal hauei begira. Neskatila batekin gurutzatzean,“Adiós, morena!” bota omen ziola idatzi zuen Zeruko Argiako “Gazte naizen”. Ezaguna izango zaizue zein iskanbila sortu zuen agur honek. Kuestio da Ollargan honi deutsola-deutsola bizi dela Arturo Izarzelaia eta Arturo honengan ere jakin mina sortu duela lurralde honek, lehenago, orain 10 urte, edo 100 urte edo 1.000 zer zen, zein ziren bertoko biztanleak, zelan bizi ziren, zein penak eta esperantzak zituzten jakin nahi duela, eta liburu bat edota dokumendu bilketa bat egin digula berak ikusi eta ikasi duena guk ere eskuar- tean izan dezagun. Hitzaurretxo bat egin diezaiodan eskatu dit, eta horretan ari naizela kasik ezin dut burutik kendu zergatik baietza eman nion, ez baita nire lurraldea historia kontu hauena, ez baitakit irakurten zein arrazoik higitzen dituen gauza guzti hauek,zelan interpretatzen diren paperetara ekarri dizkigun gertaera hauek. Dirudienez,Arturok eta nik joera bat daukagu amankomunean, biok gaude antzeko jakin min batek joak, Bilbo eta Bilboren hegal hauetan zer gertatzen den eta zer gertatu izan zen jakin nahiak, alegia. 11 L OS BARRIOS ALTOS DE B ILBAO Arturok Bilbao La Viejatik Zabalaraino kokatzen den lurraldea begiratzen dihardu. Jakin nahi du noiz eta zelan lotu zitzaion Abando zaharraren alderdi hau Bilboko hiri berriagoari.Abandoko alderdi guztia “tejavanas o casetas”beterik omen zen. Hasiera batean, Bilboko Kontsoladuaren ahalegina Ronda eta Arenal inguruan etxe eta almazenak eraikitzea omen zen, hiri albotxoan, “hutsik” ziren lurretan “plano y cálculo”delakoan oinarrituz “casetas y tevajanas”delakoak jasoaz. Guzti honen indar eragilea “carga y descarga de navíos” omen zen, Ibaizabal ibaiak zekartzanak eta zeramatzanak. Eragin haundikoa gertatu omen zen, baita ere, Bilbao la Viejatik Zabalarainoko lurralde honentzat, Urduñatik zehar ireki zen bide berria. Jakin behar omen dugu, baita ere,“Bakearen Portuak” edo Zamakolaren asmoek izan zuten eragina, eragin haundia izan baitzuen San Franziskotik Olabeagarainoko lurralde guzti hauetan. Zamakolada amaitukeran, Hiria eta Abando Elizatearen arteko harrema- nak ilundu egin omen ziren: portua onuragarria gertatu zen Abandorentzat, baina, ordez, Zamakolatarrek soldadutza egin beharra eskaini zioten Madrileko gobernukoei? “Bizkaia y Bilbao pierden su “autonomía” y, además, tienen que aceptar el acantonamiento de las tropas reales” irakurten diogu Arturori. Era berean, begiratu beharko ea Bilbo hiriko jauntxoek Abando honetan zeukaten indar eta agintea zein zen, edota zein zen Abandoko “baserritar”jaunt- xo handiek Bilboko hiri barnean zeukatena. Hots, badirudi ez dagoela hain garbi ikertua jada haiek hauengan ala hauek haiengan agintzea lortu zuten, ala haiek eta hauek haiengana eta hauengana higitzen ziren:“¿Quiénes fueron los amos de las tierras de Abando?”galdetzen zaigu behin. Abandoko nekazarien alaba asko eta asko Bilbo hiriko jauntxoen zerbit- zariak ziren. Baina, era berean, hiritarrek Abandora joten zuten fabrikan eraikit- zera, hala nola teneriak (kurtiduriak) Bilbao La Viejan. (Jakina bai bada, ordea, Sabino Aranak Bilboren anexio ofiziala heldu zenean, aurkako botoa eman zuela,Aranaren ustez Bilbo Hiria herbestekoen eta fenizioen izaera pekoa baitzen, eta Abando, aldiz, euskal asaba zaharrena). Ikertu beharrekoak omen ditugu,baita ere,Karlisten gerrateetan Hiria eta Elizatearen artean izaniko gora beherak: liberaltzat ematen zen Hiri barnean jaiki omen zen karlisten insurrekzioa. 12 L OS BARRIOS ALTOS DE B ILBAO Arturorentzat interesgarri bihurtzen da San Frantzisko komentuaren sorrera, -Enperadoreak berak ere babestua-, garapena eta azken urteotako alda- keta. Bilbo hiriko elizak itzalpean jarri omen zituen komentu honek, bereziki musikaren aldetik. Hain omen zen erakargarri non “hasta cuatro sacos llenos” betetzen omen zituzten ihardunaldi batean. Napoleonen gerrate denboran frai- leok apenas geldi eta mutu izan ziren, gogor ihardun omen baitzuten, ezpatak biluzik gerrian,“persiguiendo y castigando a aquellos que habían abrazado el régimen constitucional, no siendo extraños a este inhumano ejercicio, según pública fama, los frailes franciscanos”. 1834an exklaustratuak frantzizkotarrak, gero Klaretianoen esku gertatuko da. Abandoko alderdi hau zeharo jendetsua bihurtzen da XIX. gizaldian, mehategien eraginez batik bat, Ibarra, Mier, Etxebarri eta Llano, Gandarias, Aburto, Etxebarrieta, Larrinaga, eta Lezama eta Legizamonek eraikiak, bes- teak beste, Miravilla, Malaespera,Abandonada, Mina del Morro eta San Luis deituak. Jaube guzti hauen artean ospetsuena Txabarri gertatuko da: “Acusábase al caciquismo omnipotenete del gran industrial Víctor Chávarri propósitos de impedir a toda costa cualquier triunfo obrero”. Lanera etorri dator jendea, hots, etorkinak dira, “temporarios”, “permanentes”… katego- rietan banatuak. Guzti honek, eta Garellano Kuartelak -lehen ingurune honetan zegoena- prostituzio bizi-bizia sortuko du, Prieto, Meabe… autoreengan sarri agertzen dena, salatuaz. Hauetariko emakume bati Gangarrona zeritzon, Bilbok euskara egiteari utzi zionean geldituriko euskal hitz bakanetarikoarekin. Bizitza modu honek kopla politak ere sortu zituen: “El amigo verdadero / ha de ser como la sangre / que siempre acude a la herida / sin esperar que llamen.” Inmigrazioak bete duen inguruari deitura “liberalak” ezarriko zaiz- kio: Cortes, Constitución, 2 de Mayo, Hernani, General Castillo, Conde Mirasol… Deigarria, bai, zein euskal toponimo gutxik iraun duen: Urazurrutia, Marzana, Iturburu… eta gutxik gehiago. Izarzelaiaren historia arakatze honetan, aparteko kapitulua merezi dute inguruko komentuek, hala nola Merzedekoak, zeintzuen lana gartzelatuak ziren “redención de cristianos” baitzen. Komentuekin batera, hiria eta Abando elkartzen dituzten zubiak ikertzen ditu. 13 L OS BARRIOS ALTOS DE B ILBAO Ikerketetan gauza deigarriak irakur daitezke. Adibidez, frantsestearena garaian eta konkretuago Napoleonen tropak Espainia guztiaren jaube egikeran, bizkaitar oligarkia “decididamente partidaria de los Napoleones” izan omen zen. Nobela edota pelikula bat merezi duena, Kapiñarri izeneko mehategi jaube baten semeak, “Mala Cabeza” deituak, zelan gurasoen ondasun guztiak xahutu zituen Afrika aldean. Euskarari dagokionetik, San Frantzizko komentuan kantatzen ziren Nay duen ezquero sein ederrac, Urte guztijetaco gabongo leguia, Nor? Nor? Irutik bat eliz-kantak. (Azken hau dela eta, Bermeorekin auziren bat izan zen, kantak Bilbo dela Bizkaiko hiririk handiena baitzioen). Izarzelaiak begiratu duen iturrietako bat “El Nervión” egunkaria da: “coches sin caballos” hasiak ziren gune