The City of Aššur and the Kingdom of Assyria: Historical Overview

Home , Hale (Assyrian king), New Kingdom of Egypt

Assurlular Dicle'den Toroslar'a Tann Assur'un Kralhg1

The Assyrians .hm11.dum uf tltc (;,,._[ l ur ltm•J T1g1l '' Trmru~ Assur Kenti ve Assur Krall1g1 Tarihine Genel Baki§

The City of Assur and the Kingdom of Assyria: Historical Overview

KAREN RADN ER*

Assur medeniyetinin arkeolojik ke~fi MS 19. yüz}'ll ortalannda Tb.: a1< h.tcologu:al discoven ol A•sH ra brWJn m tlat mi•ll\1'1' et·tlf1H Y \0 (L1.rsen l!l\11)) >\1 rhat ume, ba~lamt~tJr (Larsen 1996). 0 zamanlarda Osmanh imparator frcnc h nnd Ar iri~h dip1om m ;md 1racl.- eh if•galt''i sta lugu topraklarmda görev yapan Franstz ve ingiliz diplomatlar uotwrl in thc Olll man Emp1re us d theu spare llme ile ticari temsilciler bo~ zamanlannda Musul kenti ~evresinde 10 c.;xplort' tht• rq~ion .mmnd Iht> < ity ot Mosul :md ke§if gczileri yaparken; inive, Kalhu ve Dur-~arrukin'de ki tlllcU\ercd the r<:mö&ins nftht' tO):&I cilie' ol ~mt wh, k.raliyet kentlerinin k.almulanm ortaya <;tkarmt§lardL Eski K.. ll•u nml Dur-~aa rukcn. Thc• cll~ro\• ry ot a lo5t civ1 Ji?~tinu wr1h .1 ~troug Bihlir .tl comwnion com Ahit ile gü~lü bir baglantlSt olan bu kaytp medeniyetin ke~ cidcd w1th thc creation of gr ancl nun. urns in l'.urs fi, Paris ve Londra'da bir yandan halk1 egiten bir yandan ,tnd l.onrlon tlr.•I '"11~h1 to t>dtiCllll' !Iw puhlic \\lalle da imparatorluklarm dünyayt sarsan gücünü orlaya koyma simuh.m.. uush clemtHISII.tling 1h• impt:tl.tl pLouvre'da hem de British Museum'da spit·cd b1 thes• muse11rns tlw llllJlf'l ial Mu

Assur galerileri olu§turulmu§tu. Bu müzelerden esinlenerek lst;,ubul w:u est lhlisht·d 11 1 11-1()1, sntte u~ lr>undauon 189l'de istanbul'da Müze-i Hümayun adtyla kurulan impara with ·111 \swrion •e• tiun Sm<.e the hcroi< ag•· of \•~)ridn ;uchteolt g} 10 torluk müzesinde de kurulu~undan itibaren Assur eserlerine the l'l' cenLul 1 m.uw mure \")'1"1<111 ~lllemems ayn lmt ~ bir bölüm yer almaktadtr. hm<' bcen irlelltilio::rlnwl c·xt ..\i llcd. 111'"' t:XIt~mil't'i\' Assur arkeolojisinin MS 19. yüzytldaki kahramanhk c;agm 111 Irnq, S) ria, hrn<"l and Turke). Wllh fn1ther 'ites 10 dan bu yana, c;ogu Irak, Suriye, israil ve Türkiye'de yer almak lru n, L··hanon anrl Jor dan p rm ahng llllpurt.nll Ln la heraber iran, Lübnan ve Ürdün'de de bulunan birc;ok As fm matiou (MacGmnis \\ id;.e I •I nnhcld ~Olo). llut II is her. ll'e of the fat I rhm rlnr.ahlc cl, \ und ~lOilC sur yerle~iminin tespit edilmesi ve kaztlmastyla önemli bilgiler wen.• 1h .. ,\ ~') 1 ian §' nt• ''' nullllltlll writtll!l, mnll'l" tals elde edilmi~tir (MacCinnis, Wicke, Creenfield 2016). Ancak that wc lmo" su much 3hmu tl ci1 lu>tory and cul Assur tarihi ve kültürüne dair bu denli <;:ok bilgi sahibi olma tun:. mizm astl nedeni, Assurlularm yaygm olarak kil ve ~ gibi Tbe Assyrian Heartland a nd its dayamkh malzemeler üzerine yazmt~ olmalandtr. Ct!ography fhe A S)t ian heattl:md (Radn 1 2111 Ja) hcs m what is Assur Anayurdu ve Cografyast wday ncmhern h-;aq lt 1s 1h.- llr.mgl< rldint:d by tllt' Assur Kralligt'nm anayurdu bugünkü Kuzey Irak'ta yer al ciLit:~ I)I Asstn (Qnla'at Shctq,II.Jil'tnortla of mmlctll ltkm) in the somh, Nutelch (C< \Cted h1 the modern maktadtr (Radner 20lla). Üc;gen bic;imli bu bölgenin stmr cit) ul MO>lliJ 111 lht· norlh .mrl Arb.11l roH·n·tl h} lanm üc; büyük kent belirler: Güneyde modern Tikrit'in he modern ft bil) 111 dw <'ll't. The 1t?S(IIlll ofll:rs ex< {')- men kuzeyindeki Kalat Serkat harabelerinin ait oldugu Assur

kenti, kuzeyde üzeri modern Musul kentiyle örtülmü~ Ninive ve doguda modern Erbil kentinin alunda kalan Arbail. Akde • Lwlwig-\laxnmhans Unhasttlt Mllll(hen niz ikliminin ctkisi altmdaki bölgede yag t ~ rejimi, tanm i<;in k.~t•·n . ratllllt ' 'lrz.lltll·lllltCII< hr tt.tle

2 ASSURLU LAR: Diele' den Toroslar'a Tann Assur'un Kralltgt TJJE CITY m' ASSUR AND THE IUNGDOM Or' ASSYlUA: H JS1'0KICAL OVERVIEW kut t<>ut!niml' lur •'f\1 iuthlll t·, as thc Mcdtlt:l l .mean verimli topraklardan istifade edilmesine olanak tamyan mü• !Im tc and rt"suhant gvod rainfall conrl111ons allow kemmel ko§ullar sunmaklad1r. II t" n I .1hle cx pluil .. uon oi the fertile smls. Küc;ük ve Büyük Zap Suyu ba~ta gelmek üzere Dicle'nin Th rJVl"Jinc tr.llfl< network fonut•d bv the east- m tnb llEuphrates and Ti~ts whosc ptolmse ofp1mpc1il\ "tlmt:l) linkcd 10 thc abiltty ta~km ovalan yer al1 r ki bu nehirlerin vaat ettigi refah, yogun 1(1 maunain largt" ~cJk :111d lthour tntt•nsive artifioal emege dayah büyük öl<;ekli yapay sulama sistemleri kurabile trrigallun, .smltht"rclo• e 10 thc pohLKoll 01 g

J\!niJI<•t I ollll,IJI l"OilSl t I j(' Ollt tTOSSl SI he 'J\11 t\bdtl\ güney eteklerini takip eden yol, bölgeyi Akdeniz ktydanna ran~c • r full w-. tht uplu o~tc' ( f 1g I non hwa1 ds baglar. Yine bu yol üzerinde yer alan Tur Ab- a1 Kiu kl'lllJSh, to An.uniJ,,. St \u,tl l'•"ses at 1 oss lht din Daglan gec;ilerek ya da Karkaml§'lan ku i'-t:.:ros Mmunam~ pru\ldc .sct c" to Iran .md fur zeye dogru Ftrat (Fig. 1) boyu lakip edilerek Fig. 1: ther on, c, 11 Ii \" 1. llUJIIlf.\ th< 11 tltler, thc roull s F11·ac Nehri Vadisi, tltr

3 THE ASSYRIANS Kmgdom oi' thc God AUur from Tigns to Taurus ASSUR KENTi VE ASSUR KRALLICH TARiHiNE GENEL BAKI1;1

MELID e ' HAITI TÜRKIYE 0

IR AN

ePalmua

AKDENiZ \ y E 9 d \)~ 1.. ()

0 100 200 300 400 500km

Fig. 2: Zagros Daglan, baudaki Diele Nehri gibi, As T he City of Assur and the God As~ur Yeni AssurDöncmi'nde sur anayurdunu korunakl1 kllmt ~tJr (Fig. 2). A~~\ 11,111 lmtcuv hc•gms in the Cll\ ol -\siur whu·h Mezopotamya ve ~ev re si was ümnrl<•d c· tri) in the 3"1 mlllenuium ßC, 111nst (K. Köroglu}. hkcl} ~" .t 1r.uhng empmmm to suppl} the SunH~• \lcsupotd.UÜ -•temple rlommatcd th:u Cll} The god AB\11 and the Ien ticari mallart temin etmek i~in bir tica- < ity of AUur arc insepaiable. as the ÖCII} i the )JCI ret merkezi olarak, MÖ 3. binytlm ba~Jarmda son i lll':JIIOII of a I oCk) CI ag that IO\\CTS hiqh lhO\ t

kurulmu~ Assur kentinde ba~lar. Assur hem bu kentin hem a bcnd orthc 11\t;l Ttgrh. Shaped hl.:c the )'IU\Vol a de buraya egemen olan tapmagm adand1g.• tannnm adtdtr. sht)>. the roughl) trinngular crag of A.s,tll nscs 4U 111 obove th<' 1 .t lkv. JHnl'iding 'helle1 aud oppcu u uli Tann Assur ve Assur kenti birbirinden aynlamaz; ~ünkü bu ties fot tlw pcopl•• th.u ~uleclthere . As 1hc cit1 rl< - tann, Diele Nehri'nin bu mevkide yer alan büklümünün üs• 1eln) 11·d, 1hc• ll:llut.ll tld'ences pruvidecl i 11 1 hc n eu 1 h

tünde yükselen yalc;m kayahgm ki~ile~tiri l mesidir. Vadiden 40 and •• "' h~ I hc 1 '" k diffs and 1he Tigns heln\\ 1\Crc m yüksekte yer alan ve bir geminin burnunu andtran kabaca complct< d with a crcscent->h:lp"d foruhcauon w.lll, üc;gen bic;imli sarp Assur kayahgt, insanlara korunaklt ve el rest~lting m m cnclo)ed area ol c . b5 hcnare Assur's ~hdnc :n the top ol the crag wa• thc Yeri~li bir ye rle ~im kurma olanag1 sunmu~tur. Kent ge li ~tikc;e, h<>art of thc clt) nnd late1 th(" lanrl of AHur. II kuzeyinde ve dogusunda yer alan sarp yama~ l ar ile asag1da was l:.nown u ncll"t SL'\et-al nam("s: a' E.unktukuna Dicle'nin sagladtgl dogal savunma, hilal ~eklindeki bir sur ile "Thc H"'"' of thc Wild Ru II of tlw L 11cls 111 thc cad1 2"" 111ill••nllllllll ßC i'lnd as Ehlti';JgkulkUII.I tamamlanrm~ ve yakla~1k 65 hektan kapsayan kapalt bir alan "llou'< ctf tiiC' 1\lcullllain of th<' Lmth" in t hc latt'l olu§turulmu~tur. 2"'1 m illt 1111111111 .111<1 ,1, F~arra "llou'<' nl thc lilli Assur'un yamactn tepesindeki tapwagt, öncelikle kentin ~cr n.wws arf' all in the Sume1t:ln bn manlardafarkh isimlerle LamnmaktaydL MÖ 2. binytlm erken guagc LI .11 \\as spokc-n m thf' 'Oltth of Ir. 'I m thc 3•d mlllt nnmm BC when the citv of \Um " 1s l'i rsl

4 ASSURLULAR: Diele' den Toroslar'a Tann Assur'un Kralhg1 THE CITY OF ASSI RAND lHE KINGDOM OF ASSYRIA HlSTORICAL OVERVIEW

foundcd ancl latt 1 continued 10 be lhNI 111 I IttTal evresinde "Ülkenin Ya bani Bogasmm Evi" Fig. 3: Kanath güne~ sembolü .mhu t Ier ple rnmpl :.: timt 3. biny1lda lrak'm güneyinde konu~ulan Sü• MusetUt) Jl 1 h.11 1imc on IIJHnl thl' top .. r tlw ' rag t<. r 11 'on mer dilindeki bu isimler, daha gec; dönemler• llJ87: IH5) . Th1· \s<1 ri 111 rull'n<.,, < nn,idcn·cl \•mr' de törenscl ve bilimscl metinler kapsammda hum.m agent im 1 I b1 tht clt ll} \ g r.tre \\ llh thc kullamlmaya devam etmi~ tiT. po~>cr lO rulc md 1t the 1me 111111' all.tt~ Ci'lll ed 111 tht' south üstünü kaplayan devasa tapmak kompleksinin öncüsü olan Mi h:.~ loi\Sl i r. mektedir (Grayson 1987: 185). Assur hükümdan, Assur'un yeryüzündeki vekili olarak kabul edilir ve yönetme gücünün kendisine tannmn inaye tiyle bah ~ed ildigine inamhrd1. Aym

5 THE ASSYRIANS: Kingdom of tlw Gnd As~ur frum Tignm tu 'l'aurus ASS UR KENTi VE ASS UR KRALLIG I TARiHili.TE GENEL BAKI$ zamanda Assur'un b~rahibi de olan hükümdar, böylece hem The Old Assyrian Period: dini hem de siyasi otoriteye sahipti. Hem bir ayncahk hcm de A City State with a Tradition of Collective Government bir görev olarak tannmn tapmagmm bak1m1 U~pia ve halefle After the diSintegmtton ofthc kmgd0111 uf Ur ,uound rine aitti. Bu kutsal alanda, alan i~inde ger~ekle§tirilen in~aat 20011 BL. AB 11 '1\.\s .tg;~in an tildependent dly-~tale. ~ah§malannm övüldügü ~ok say1da yaz1t bulunmu~tur. h ~inhnh t lll lts~ p okc!\s,yriau. l l isaSe111i1it bnguage, Ya21li kaynaklar, kemin MÖ 3. binyilm ortalarmdan iti like modern Arabic, Hl'l>rC\1' nt S) riar ( \1 am.tk). As syrian i5 tltstHh t from, alhdt clnselr rrlatcd tu ßah) lo- baren dcfalarca merkezi güneyde yer alan büyük devletlerin 111.111, whtllt w.t.~ ust·d 111 1hc n;J:.(ion~ wudt ol Ass111.ln himayesine girdigini onaya koymaktadtr (Michalowski 2009). anttqUII) onl) thc l;utcr w-as c.•ll~d "Aid.. udiau~. Totlay ilk olarak Akkad krallannm yönetim alanma giren Assur both AsS} nau and Babvlon1a11 at e usuall) de,cuhcd kentinde daha sonra yerel bir yönetici hüküm sürmü~ ve ar olS rlialctls nt tht' ,\1-;k,td i.lll l.tll!(ll dhtiugtmh f01 expcrt<- Eski Assur Dönemi: Afler tntlcpendence hcredlt.IIY hxa1 rnlcrs gm Kolektif H ükümet Gelenegi Olan Bir Ken t Devleti r;mcd ~IH nl\', b11 1 thcy tlid IIIH ~tyk themsdH:• .1s kmgs, as thc ove1lords from Akk.tcl and l'r had <'lll·ilii'C ol Ass ur,'' .t~ olle insc 1 i(JllOn ol thl: konustugu dil Assurcayd1. Assurca, modern Arap~a. i brani carly 2' nulknmum BC pu1s 1 (G• illson 1987: 12- 15)- The gocl A!sur wa~ comc1Vl'd .u; 1hc smerctgn in ce ya da Süryanice (Aramice) gibi Semitik bir dildir. Assurca, '~lw.,e natnl 1he h umatl l lllt:'t ~uvcrn< Letl.tho ehcwhc1 c in thc a11 ise hem Assurea hem de Babilce, ~ogunlukla Akkad dilinin C-tent '•Otld, for example in Athensand R•>mc, I) ptrnl- l eh~eleri olarak tarumlanmaktad1r; ancak, modern terminolo 1) 111 COill ll li ii Üitt'~ wilh a ' l1o11~ tradllion of collc< U\c ji bu dillerin eski kullammma uygun degildir. Her iki dil de gtJ\Ctlllll tll Tht ufhte wa> hclrl itt annu.tl wtnlion ~;iviyaz1st kullantlarak yazilm1~ olmakla beraber, bu dilleri yaz h) the hcad of uuc of the maJor A__,, nan frumhes and, Ul le,\SI <" IHin,dly, 1lt lt't mined l1}" 101 (<>l po5sihl} \'OlCJ. makta kullamlan ~iv i yaztst i~aretleri birbirlerinden farkhdn· ve During thc 19'1' U'llllll ~ BC, lh< Assn t.m poliU•.•Itll nzmanlar bu farklan kolayhkla aytrt edebilmektedir. utuuon cmet e rdau'cl clearl; C: m th l\\-aJitblc Bagtms1zhktan sonra kentin yönetimi yerel hanedanlara >< llltCI''· J\ldrto LIH: t.llli {~11 11 ~fi1) hns tcctnlly d o• ge~mi~; ancak bu yerel beyler, Akkad ve Ur hükümdarlannm S<7ibt·d the A'')rian "mixnl constituti•'ll" '" ,-ornpo o5- mg "a n ouucl.tllc power n:ptcs ntcd bl thc [rultrl. aksine, kendilerini kral olarak tasavvur etmemi~lerdir. Bunun ol ll ari~lllll .tlk jlVlHI I eprc•cnll·cl h\ th<" /mwm .tllcl a ye rine, yönetici ki~inin, esas egemcn olan Tann Assur'un adma •lenwn.tll< powet ICJJI<."entcd Iw ll ll eil) a'scuthh ". hükümdarhk euigini ileri sürmü~ l erdir ki bu egemenlik anla All thc~e msmutiom werc m.:untnin~d unulthe end of 1 y t ~Jm MÖ 2. binydm b~lanna tarihlenen bir yaz1tta ge~en "As t l1 e A,.,, 1i,111 l::ntp tt t 111 1hc latc 7' ' n·nllll} BC. HmH H I, C\ II bt·ttcr diiCSI< cl Lh:tll the polllic-al sur krald1r ve Silulu Assur'un temsilcisidir" ifadesi ac;tkc;a orta 11 stitmi ms ;ue thc famtl}-nmmcr hnm fim1s ba~ed ya koyrnaktadu (Grayson 1987: 12-13). Siyasi iktidar, Assur hü• 111 A,S,tll lit.tl e 1.1hlishcd a tlCIWork lll prolltahle kümdan ile halkm toplu iradesini temsil eden kem meclisinin lla. bltlnotlim< utd gelenegine sahip topluluklarda kar~ JffilZa ~1kmaktadlr. Limurn tltslalllt', drlt nnincd wh<.rc IHt~mc's w l' gning Iu hc prof1t.tbl lf the pncc ..,.., ~ 11ght tht A sHian mcr yetkilisi, her yil dönü~ümlü olarak ileri geien Assurlu ailelerin t h.ull~ IHtl' willing '" lt·avcl \Cl'} f.u . A Jur's llll<>hc reisleri arasmdan se~ilmekte ve cn azmdan ba~langt~ta kura IIH'llllll Amilolia • t.twd whcn 1 h,, loc.t 1 t mergen(C of (ya da oylama) ile belirlenmekteydi. MÖ 19. yüzytla carihle lar~e tel morial ~~ tc5 mbhcd thc tradcr collecll\c of nen mevcut kaynaklardan, Assur Devleti'nin siyasi kurumlan lht legal .ual P"hloc_al bag1~ th.•l mad< l"ng-di tauce u adt· lwa .ttn c nispeten a~1k bir ~ekilde ortaya ~tkmaktad lf. Mario Liverani Thc bcst docmncnt d of the A sp ian 11 ad111~ (2011: 263) yakm zamandaki bir degerlendirmesinde, Assur < olonics ''a' $illtalcd m thc I{ wer lo,Ht of dw a n< ienl Devleti'nin yönetim bic;imini, "[hükümdann] temsil ettigi bir 'it~ o l ICtnc~. mod, 111 Küh<'PC ({lzgiic; 2(111~).1 h•• ar monaqi, kent meclisinin temsil ettigi bir demokratik iktidar

6 ASSURLULAR: Diele' den Toroslar'a Tanrt ~sur'un Kralhip TH 1•: C'f'rY fW ASSUR A:.\1 D THE KINGDOM OF ASSYRIA: H ISTORICAL OVERV lEW

IIICIItilw ll Mlc1s' lives 11 "Thc ll,trbolll" (/uuum the MÖ 7. yüzytlln ge<; safhalan nda Assur imparatorlugu'nun ytkt u ual Ass)nan \\ord for a tradmg post) ofKanc~. and h ~ ma dek muhafaza ed il mi~tir. <''Jlt.'<'i.tiiY the organiz,uaon nf t hcia hu~illess t:lllt'l Ancak Assurlulann siyasi kur:-umlarmdan t;ok daha iyi prises. ßut thcsc documcnts also gl\e lllstghtmto thc

onteJnporary Cll) of r\Um, whc•~ uulr \CI'V Junited bilinen yönü, MÖ 2. binyllm ba~Jannd a Assur kentinde aile 1 tdl'nrt• for thh pcrio•l h01.s hc:cn uncovcred due to ~ irketi olarak örgütlenmi~ tüccarla nn kurdugu ve bol kazant; he fact th<~t massn-e latcr occupauonal le1cls CQ\Cf sagladtklan, Anadolu'ya bir ag gibi yay tl mt.~ ticaret kolonileri dw reit·\ ,am arl' haeologi< .ol lap·• s. Fuotll uart II 101 u" dir (Fig. 4). Assurlu tüccarlar, kuzeyde Karadeniz'e, baudaysa the A!>sHians b.ucd abr11l hutlll anrltooTC>jllllldcd Afyon bölgesine kadar uzanan gen i~ bir cografi bölgede faa cxtcnsnd) witl familv mcmbers and bu i nc~s ,1 SOCI liyet göstermi~ ve Anadolu topraklannda bir düzineyi a~km illts in \Bur, ,imply c:allnl "Th• \.ol\" (Cllllm. I hete- ticaret merkezi kurm u~lardtr (Barjamovic 2011). Ticareün ne 1 1re. mmt of "lt.tt wc km•11 a hout AHur's pohucal rede karh olacagm t zaman ve mesafe degil, ula ~t m maliyetleri nd sooal cuullllstanccs dcd\(~ from the K,m, ~ ma lert.lf. Dut ing th.tl 1i111c tloe de~JJ.{llllinll ··A,\H ian" ve vergiler belirlemi~tir. Kar pay1 yük.sek oldugu takdirde As rdertccl onlv 1o the < ity of t\ilur and 1 s mhabtlanl,. surlu tüccarlann t;ok uzak d iyarlara dahi seyahat etmekten ka Thc oldc'l 11.1 1 L> uf 1lw Asl111 Tr·ntplc· r<•ll lr\lw that t;mmadtklan anla~1 Jmaktadtr. Assur kentinin Anadolu' daki rc.tch( d dunng 1h•• at

"1 he name of thal Iernpie is \\ Iid B I!I' tht cimde tan1mlamrumza olanak saglar. <;iviyaztstyla ve Assurea u,ame o( I he door IS ' P lflic•rtilt ( ot>rldt ,s', lflt' yaz1lmt§ bu kil tabletler, tüccarlann Kani~; Kannn'undaki ya

name of th< lock ts ßt· Su ong •nd the n une ol $amlanm ve özellikle de ticari i ~l etm el er inin th<: thrc•hold 1s ße >,Je 111 • ,r., }"'n 1!187. 20) örgütlenme bit;imini belgeler. "Liman" anlamma geien kanun sözcügü Assurcada ah~Ila Fig. 4: The 'anctuar> and 1!5 comlllucnt parts '"''c on MÖ 2. binytlda Ass ur ile ,jdcn·cl .mimale, ~ven ~c 111ienr Thev .1 tul .11 1 ••hjects geldigi üzere ticaret merkezleri i<;i n kullanl Anadolu arasmdaki yollar U'ed tn the temple 1\erc creat< d and m inta ncd b lan bir tabirdir. Diger taraftan bu belgeler, (K. Köroglu). 'xpert

BoOazköy .::• AlacahöyOk Hattu~ '•, HATTI ... ' ~ .. ----·--- ··- ~~~:~p:~~:~~------•• Äcemhöyük •

TÜRKiYE

• Hasantu

iRAN

SURiYE

AKDENiZ Ana yoUar

0 100 200 300 400 500km

7 THE ASSYRIANS· Kingdom ofthe God Al.ll cm g ' ulllu a l 1rlt:n t it). Iu mo>t famou' fntcign 111ler~ \\er .S llll'i Acldu, 11 ho i~ ortaklan ile stkhkla mektupla~mt~ l a rdi r. Bu nedenle, As l\1\S re\ll·d at the ume l<, ltf'.r 2002-;.>) but alter"ards sur'da ki siyasi ve sosyal ~artlar hakktnda bildiklcrimizin ~ogu adnpted as an nn.tgmary anrc 101 b) the Inter \•,VI 1 Kani§ te ele ge.;:en kaynaklara dayanmaktadtr. Bu dönemde ian k.ings t Yamacb 19114\, .md I hlllllllltrabl nf ß;1h\ "Assurlu" stfau yalmzca Assur kenti ve bu kentin halk1 i ~in lon hcst known for 1lw lt>gr•llll\C c.olle< 11011 of tlte kullan Il ffi l§tlr. Codex Hanunur:tbr ll hnrpin 2012 20. yüzytlm ba~lannda ger~eklqti rilen arkeolojik kaztlarda The Middle Assyrian Period: The at;tga .;1kanlan Assur Tapmagt'nm heybetli kerpit; yaptsmm Emergencc of thc Kingdom of Assyria korunabilmi§ en erkerr kahnttlan, kcntin hazinesinin Anado Thc ag•• of lltc cirr-~1:ue' mberlcf d 10 I arg• r p •llllcal lu'daki ticaxet kolonilerinden edinilen gelir sayesinde dolup •tr urtun•s ended wltt'n Assm· s 1,1,1 .,ovet e1~11 pnwer Mntanr (Han1galha1 10 the A~l!)Tians \\elll tnto rk ta~ngt döneme tarihlenmekledir. Eie gc~en en erken yap1 kita clme mth II cemmy BC.1 hc ulers of A' u t u·IX). Smn' t lun. As'\IT1, ot the 1.111<1 ol tadJr. Eri~um, Assur Tapm agt hakkmda ~unlan yazdu·mt ~Ur: \burw. o~s 11 wa, kno" n then. ''· s couceiH:d as ,, terri torial 'tal<' an I a h rechtan mon rchy. But .ts beforc. 0 tapmagm adt "Yabani Boga", kapintn ad1 "Koruyucu 1!1( A.-1rt ur 1 ulet \\,ts constde~t llll ptmte .tn• , JUStJ [u d llkolt >~ll.dl) b) MÖ 18. yüzy.ldan itibaren, Assur kenti yine büyük böige tl1t::i1 umlrlhuuon 111 tlu worsh1p ,,fgod A>nu. Uy tl1e sei devletlerin egcmenligi alttna girmi§, ancak kendine özgü I ue 13 ccmm \ BC, Ass}na wntwlltd mo~t uf Mlt t.uu ~ fotm r holthngs ( fenn .!1 0~ and hc bordera kültürel kimligini gü<;lü bir bic;imde korumaya devam e t ul 1he k1ugc lurn n:u< hell in 1he west the Fuplu·,ttn mi~tir. Kentin en tanmmt ~ iki yabanct hükümdanndan bui, and llllll<' north the l pflCI Tigns. \ cadnlu u vfth< cgemenlik sürdügü dönemde yerilen (Calter 2002-5), ancak r< •l"31 famll} was gncn the hcu:d11 1n offi~.e uf King daha sonraki Assur kraUan tarafmdan kurgusal bir ata ola of H« tlll{·tlh\1 (C.111< 1k KirS< ttt •• ucm 199!1. 2.!0-221). 1he A•~y11.111 rle~i!l"l <,lllnn l•ll M11t.1111, and !Uicd rht rak kabul edilen (Yamada 1994) Sam~i-Adad ve ününü Co \\cHeln part of tht ktngdom. Hammurabi'dir (Charpin 2012). ln 1l1c ~nuth anti l!llrthwt•st, A>,)·ria ·'"'·Jted it ~el r poltUt o~ll) and <•n thc battl• lldu u\et 11' main compemors 1hc ß.1b lmian a td llittile kmgdoms_ O rta Assur Dönemi: ln the I 1e ~~~ Ct'lllliiY, Lhc \~))li,w kt1114 lukuhi Assur Kralhgt'nm Ortaya <;tkt~ t Ninulla I tJIL~hcd 1h• llittitc 11 in llte ßatdt· Assur'un büyük siyasi ol~umlarm bünyesinde bir kent devleti of !\ihi1 i\a (po-sihh Ko~zane Ho) uk.) on du 8al1kh olarak ya$amt, kentin üzerinde en son egemenlik kuran vc As 11\t'r tnd hrt liRCd 1II • politit al b tl.mre irre>-ocahly 111 Assv1 1.1\ hl\·our (( .a111 1k-Ki1"' hh;cunl 'i!Ullti). La tel, surlularca Hanigalbat olarak bilinen Mittani Devleti'nin MÖ hc:- dde

8 ASSURLULAR: Diele' den Toroslar·a Tann Assur'un Kralhg1 THE CITY OF ASSUH ANn 'rliE KINGD0:\1 OF ASSYRIA· IUSTORICAL OVERVIBW

\\Iu I( he hirnself woL. on the t•tle of Kinc: of ßab) Ion gan iktidar bo~iugundan yararlanan Assur bükümdarlan, ktsa \ m.~ sürede kenti bugünkü Kuzey Irak toprakiannw büyük ktsmmt llllll dc1 < d h\ h1~ sons, thc m.1in lme of thc As~) 1 i,cu kapsayan bir bälgesei devietin merkez.i hal1ne getirirler. I. As hou,t < ,,u,ed its owu cxtinctirm 111 thc tOIII ".: ol .1 lrngt h struggk lor power that sa\\ 1 Iu ee of thr o~J- sur-uballit, kral unvamna kullanan iik yöneticidir (Faist 2010: 1 mated ruler' sons taL.e the throne fot bt u f pc· 16-18). Bu dönemden itibaren Assur Krallt8J, ya da metinlerde noimi verasete dayanan kralhga dönü~ür. Fakat thc wc tt•rn cadc.:t hnt of thc ro)"l huusc (C ~ntti.:. Kir chbaum 1999 . Tlu officc of King ol Hanagalhat daha önce oldugu gibi, Tann Assur'un yeryüzündeki temsilci '' hol"hcd si olduguna inamlan ve yönetme gücünü tannntn inayetinden \·\ hu1 Babylonia .utd Hatti Wl!.JLe ut'rl :tnd, 111 the alan Assur hükümdan, aym zamanda Assur'un ba~rahibi de [_.,,, r, ,, c, compktc h· riismtc~t •t< rl dunug thc tune oidugundan hem dini hem de siyasi otoriteyi eiinde buiundu of th great mtg1 t1ons markmg thc end ofthc L.ttC Brenze A~;e hom o1hnut 1200 ß( o nwards,the pohu ruyordu. ister veliaht prens olup miras yoluyla tahta hak kazan r.d .111d M>CJal organisation ofthur Jnnnc:~ tt·•rilnllC' ffil~ olsun, ister zorla yönetime el koysun istisnast7. bütün Assu r c h.lll~··d cllaslic.JIIv \ ssj•na, Jou mc 111 red g1c.JC l ,_ krallan kökeni Assur kentine dayanan tek bir ailenin üyesi ntona o~'es lll the 11"' ccntun 8< n lhot g h the say1 hru~lardu (Radner 2010: 26-27). Assur krallannm uiusia kmgdom at fiJst w,s nbic 10 hold off lUldCh fo a "rtJIII cxtellt, rigiJth pilcscr I ( 1114-!0ih B(.) w• . rarast diplomasi oyununu ustahkla oynaytp Babil ve Mtstr gibi Jhlc to t·x ploit the W{ .Jkuess ol' Iu~ 1 ;, ,tls in llnbYlt "' ia büyük devletierle ili~kilerini kendi emelleri dogruitusuna t;e md A 1 .uoha as hc 1mp·li(\"no:d fi U< ces5tulh m thc c virmeyi ba~armal an sayesinde Assur Devleti, ktsa süre ic;inde reg ons but also ~ s~ na wa, bc c 1gt ercd. \ cmdmg Kuzey Mezopotamya'nm baskm gücü haline gelmi~tir. to Jus Jmtnpuons, 11gl.1lh-plle~rr lo_pcl cd .m lllhl 'ln" ol the MushJ,, pcople (~A ltll' ,\S')''"ns •.tllr·d Assur, Ninive ve Arbail arasmdaki üc;:gen, daha sonra t!11 l'lu )'glans), who h.1d comc do" n front tlt< Upp< Onadogu'nun büyük k1smm1 yönetecek olan bu devietin ana T1~ 1s teg1on into th Mesopotanuan lo\\lands 111 hu yurdunu olu~turuyordu. Egemenlik altma ahnan bölgeier, ;•~c< ~"oll ye:u, Rnd Iu er on nossc d thc Euplu te~ 28 devletin yeni eyaletlerine dönü~türüldügünde bu bölgelerin ttlll< ~ to cngagc lht ,\1 am~ean~ 11 1 IJ.Ht le, p1<'Yt'llllng rJ lllll lrnm enterin~ \s~y rian tl'rrllOr) (Ftg. > Bill yerle~ik halkt da Assurlu say1llyordu ki bu tantmlama idco sornc 1\cJe already s u Ce ful, as chrolllcle wxt~ hrn lojik olarak devletin yeni mensuplannm da Tann Assur'un Wlllt h lßt'lllJOO fillßlllC ,md LhC tlt I sa) of \ flßn p ibadetine katktda bulunmalanna dayandmlarak me~rula ~ u ":-ulc11lt'nt~ (Bake• 2011: 20). l ncl< r I •gl;;~.rh-pilc- lllt· dönemde, kraliyet sülalesinin bir koluna, kalttSai bir makam ur ch.lllgr~ in the rcgwnal pohuc. I setup re~ulrc Im 'P c1fu local responses which on the basts or t < xtu.tl olan Hanigaibat Krall unvaru verilmi~ (Cancik-Kirschbaum ""'" c • :-~nd archacc.log1cal cxplor.Hnm can h< hc st 1999: 220-221) ve kralltgt n baust büyük olast!tkla Habur Neh ,tnalvsc•rl for the Khnh111 lt'gion lllllt>tlhea'it r11 S1 1ia ri üzerinde yer alan Dur-Katlimmu kentinde ikamet eden bu (1':11luu 2009, Pnng1:~tz-l ciw~u 21111 :-.Jo, •k ~(113) yöneticinin sorumlulugu aluna girmi§li. Rt~t·nt discmeues hrlp to brmg thts period ortransi llllll to ltght abo in lltc l ppl!r f1g1 is 1:1llc) (Ra lt~e•. Assur Kralltgt, güneyde ve kuzeybaudaki ba~hca rakipleri Srh;~chnrr 2001: 115 118; \I.Jlltc'l 2013) .illd "" lhe olan Babil ve Hitit kralhklart kar-~uHnda siyasi ve askeri alanda I owrr z,,h (Pappi ''012· 601-hllll; Soldt r/ ol. 201~). üstünlük sagiamt~ttr. MÖ 13_ yüzythn sonianna dogru Assur But .1hsolute conrrol was mamt:uncd O\er 11s weil krah I. Tukuiti-Ninw-ta, Balih Nehri üzerinde, muhtemelen prntr• rNI hearrland wuhuut an~ ~tgnific:-~nt thrcat to tlw \"ynan mm•;ll< h) anrltiH· k tn~:~dum\ l(ltuiu Kazane Höyük'te meydana gelen Nihiriya Sava~1'nda Hitit or t,tt.ICt\'1' ancl irlrolo • 11 d ~I nKC urc dulanm bozguna ugratmt~ ve böigen in siyasi dcngesi geri dö• I hlOnghoUt thll llln<' a ll A~"ll.tß .ts the prhtlq.~~ .1ucl va~ta yenilgiye ugratan Assur kralt, Ka~tilia§u'yu ve maiyetini rltrty of the

9 THE ASSYRIANS. Kmgdom oftht God Ai<§ur fl'mn Tigris to Tauru:; ASSUR KENTi VE ASSUR KRALLIGI TAR1HtNE GENEL BAKI$

egemenligi altJnda sürdürmü~tü (Cancik-Kirschbaum 1999). ti1• h ,; merl't'CI 111 rneo pan;:a l anm t~, sonut; olarak bu bölgelerin siyasi ve sosyal \ su1 Cuhnarv splC;i tlists ma) pea h.ps not 1mmt d organizasyonu büyük ölt;üde degi§mi~ti. Ba~langtt;ta saldm a1d match conunonl} held Cflnnowuons ol puc t lan savu~lUrmakta ba~anh olunsa da MÖ 11. yüzyt!da Assur hood hut m a contcx1 ''here the mual prepar.1110n Kralhgt'nda da büyük ölc;:ckli toprak kaytplan meydana gel .a nti celehc.IIH111 o[ ,a tl.uh 1ca-t 111 ltonour ol tht dt'll\ mi~ti. MÖ 1114-1076 ytllan araswda hüküm süren I. Tiglat \1 as .t l I h.: n>n· n l temple wor,lup, 1he1 11 t'l • • 11. ttur.tl h pileser, düzenledigi askeri scferler sayesjnde Babil ve Anado .unong th .. p1 1cM I) pt tsonnd. A god~ weae thought ''' c.on tmc thci m<>nls lu'daki rakiplerinin zay1fhklarmdan bir nebze yararlanmayt h\ s mellm~. the "I fto\cr,· of ABtu'~ feast (Parpola ba~arm1~ olsa dahi, sonunda Assur topraklan da ku§aUlm t ~tl. 200 I. J •annr 5 ..!OIJ1, .as tlu· tli lt cl IIom tlll' olll1 ing IJhlc•, • nuld Yukan Diele bölgesindcn Mezopotamya'ya inerek aktn cden ht lurther flo\ers "1th 111~ Mu~ki kabilelerini geri püskürtmeyi ba~arm•~. ardmdan da of m• tt bemg constdeot>d tht• mnst JliCSltf:IJOUS T h Aramilerle sava~mak it;in F• rat'• 28 kez gec;:erek AU\ tllll rulet, r• g tnlt•rl a> the e.orl hlv fCJHCSCttl'ct' Assur topraklanna girmelerini engellemi$ti ot Ihr gml A'''~~ ' · 11 ,oturallv t opp~~ral gu .II' cl. lt waR not Fig. 6). Tiglat-pilescr'in halcflerinin yönetimi altanda, .111 h'll<' t h.tl tlu.· I uul was 110 lung< I r.... h, .ts ln c ll rrom alte dl\ inc fca t I\3S Cl ble,slltg r IUlCJ than a Cll Buklnnl, 1~1 reh l•••t,.dut" Yukan Diele Vadisi, F1rat'10 dogusundaki böl Iman expericnc . 1'.1r1ak.ing in A iur's meal in tlus (For r I cf of figl;uh geler ve Kuzcy Irak'taki Rüt;ük Zap Suyu'nun pllt rr I s • Schachn<'o maune1 was a lmg•· pnv 1le~e nrl ht und the \ ~) r \ ltddlt As•\ot.m fig. G) yukan boylan kaybedilmi~tir. 1.111 oliuial, loHclhct ,1 11d I

10 ASSURLULAR: Diele' den Toroslar'a Tann Assur'un Kralltgt THE CITY OF ASSUR AND THE KINGDOM OF ASSYRIA: HTSTORJCAL OVERVIEW

L11 .1wa1 I1om his tt'lllple thcy wcre based. Evcm once Kralhgm, batt ve dogu kesimleri üzerindeki dogrudan .lh~nrlmlt'd :ts tlw political ccnu-e in UlC w• celltttn kontrolünün kaybt ve böigesei siyasi düzende meydana gelen 1\( thl' ritv nf Assnr newr lml its Jnndamcntal tdeo degi~ikl.ik lerin sonu~lan, her bölgede kendine özgü tepkiler lo~H al i mp01 t a nre. dogurmu~tur. Bu bölgeler arasmda, yazi11 kaynaklara ve ar The Neo-Assyrian Period: The Creation keolojik ara~urmalara dayanarak en iyi incelenebilecek o.lant, ofanEmpire Kuzeydogu Suriye'deki Habur bölgesiclir (Kühne 2009; Pong ln tiH' polttical dJ.scourse of the Hl'" tent\u·y BC, thc ratz-Leisten 2011; Novak 2013). Aynca, yeni ara~ tumalar bu \l.tlllac•ans. one of the populations auestcd ay~on 1991: 131-162\. nan ~ölenlerde kurbanlar sunmak bir ayncahk ve görevd.i 1:1\ thc mid-9'1 centur} RC, Assyria's fnrmer max lnlttm extem had been re-~stahlished. But "hereas (Maul 2013). Koyun, stgtr ve kümes hayvanlannm yam stra, \.~S\ na·s extenl mirrored tts bnundnric> m thc 1:!"' tannya sunulan bu ziyafetlerde yer alan arpa, bugday, kabuk n nmn I:IC, its role in the wiclet r<'!fion "a' marl.. suz bugday (emmer), susam, bal, elma ve incir gibi mevsim edlv chtlercnt (Radner 2014: 103-108). ;\sm ia was meyveleri ve diger besin maddeleri kralhgm egemenlik ala no longet surrounded bv state' of tOttlpat ;~hk ,jze and manpower but by much smallt:r pnncipalitit•s. mndaki bölgelerin hepsinclen düzenli olarak tapmaga gön• Tht: nugt ations at the end of the Bntnte t\)(t' rh.u derilmekteydi. Bu sunulan n pek de ender rastlanmayan ve had lt·d to a tcmporary rednction uf A~~1 ria'~ ,iz.c kolayh kla ba~ka yollardan da tedarik edilebilecek besin mad had >een the end of its former peers, mcludiu~ the deleri olmalan dikkat c;ekicidir. Nispeten küc;uk miktarlarda Hllllte stnte, the New Kingdom o! Egj pt aud the kmgdom ol Bahylonia. Once Assvria IJ,td reclnimecl ama düzenli olarak, kralhgm dört bir yanmclan ve bazen <;:ok the ten ito1ies it bad lost, pnmarilv 111 the IH'-'' ,wd uzak mesafelerden saglanrnt§ olmalan lojistik olarak manttga north of the corc arca, it exceerlcd in t'XIt>T1l .lntl aykmdn·; ancak, bu uygulamanm ideolojik önemi son derece ma11powe1 its ncighbours manv time.> m·~:t . lu 1ht· büyüktür. Besin maddeleri Assur'a ula§tlktan sonra kasaplar, tcrriWr\' of modern ·1 urkev. the lollt>winl{ proviure~ wen: cstahli~hcd (Radner 200ön: nos. 1:!, I} IR, 2~. fumcllar, bira ve yag üreticileri gibi tümü erkek olan tapmak 24, 26 28. 32): görevlileri malzemeleri i~ler ve daha sonra Tann Assur'a su nulacak yemekleri haztrlardL Belki ilk bakt§ta, mutfak gö 89lj ßC: Raqauuttu. probablv tht: ll:)oliOII '" ouod revlile.rinin rahiplik makammm all~tlage l d i k ~agn§tmlanyla Vinm,clnr. 8Yö BC: Nasibtn:t mmlcru Nusavlutt. aucl thc bagda~tm l masmm gür; oldugu dü~ünulebilir; ancak, tann surroundmg- ref.(10fl. nm adma yapllacak günlük ~ölenlerin törensel hazt rhgm m ve 885 ßC: Sahuppa, the re){inu weM ol C'it.n•. bu kutlamalann tapmaktaki ibadetin özünü olu~turdugu göz 88:.! BC: Tusbiln, modern Z1yafl·t Tq>c rH.:at Bis· önünde bulundurulursa, bu yetkililerin dogal olarak ruhban 0111. and Lhe :;urroundm~~; reg-tnn 856 ßC: Amedr. modern Diyari>aku, aml tht stmfma mensup oldugu anla§tlabilir. SUITOUJ.ldiJlg .lCt; ittlt. Tanr1larm yemeklerini koklayarak tükettiklerine inamldJ 85u BC: !Im rau ne,u ~<1nh1nb :md 1 he sur· gmdan, §Ölen bittiginde sunak masasmdan kaldmlan yiyecek roundiug tt:l\iun, fil>l ,,s thc r10nlH1111 pan nl ler Assur'un ziyafetinden "artan yemekler" olarak addediliyor the ßurtl!'r :\la1 d1 oft ltc (,cnet.ll {rw·u,nu), l,llrr in 1he H"• centul\ BC a~ aseparate prm itHc (r'ig. ve tekrar dagtt.J.labiliyordu (Parpola 2004;Joannes 2013). Artan (i) ye meklerden hangilerinin kimlere dagnllacagt katt bir proto

850s BC: tltc· smuhcru po.u 1 of ~llnak [JW\'iucc kole göre belirlenmi§ti ki et par<;:alan en se~kin payda olarak arututd Silopi ,uullllll

The milit

11 THE ASSYRIANS: Kin,:{dom ofthe God A~ur frum Tlgri11 to Taurus ASS UR KENTi VE ASSUR KRALLICH TARiHiNE GENEL BAKI!;i

~mma l an gerekiyordu. Bu tannsal ~ölenden nasiplenmek bir also Ass} n 1' inru r pohrical 01 gam~atlon dr asucll' a"'•'\ lrom Assm lU Kal1111 l\il' a clchheralc act ol emandparion from olmalan sorun te~kil etmiyordu. Assur'un yemegini bu ~ekilde litt gor! AHur whose telllple 1 rnnincd the mtdem payla~mak büyük bir ayncahkt.J ve bu uygulama tapmaktan ne <•I rhe \"vrian ~IJie . ßut .11 K1lhu t!H kutg hacl no kadar uzakta olurlarsa olsunlar Assurlu yetkilileri birbirlerine rJ\·al in 1111porr. nce an

MÖ 11. yüzythn yaz1h kaynaklannda göc;ebe toplulukJardan i 111 Empu e". biri olarak anllan Aramiler, MÖ 10. yüzy1hn siyasi söylemin \ centrOll >11 lieg~ lor :~c h1e' ong- thc ho~c fnm1h linl.s h.tcl he< 11 sev MÖ 9. yüzy11In ortalannda Assur Kralhg1, daha önceki en c'l ed Israel niyordu. Tun( <;::ag1'mn sonunda Assur'un smJilanmn gec;:i ru we~tcl l l [rau. cnntimll'd to ht• rult rl hv l111 .. 1 tlv ci olarak daralmasma yol ac;an göc;Ier, Hitit imparatorlugu, na~rs "h 1 \H!re bound to llu Ass) r ian king h) oath MlSlr'm Yeni KraliJk sülalesi ve Babil Kralhgt da dahil olmak mul ll11ft a1 K;~lhu h 111 aho b\ ,lJJl(l o l ign~ ol tlte \s.~vria11 foiTt'' ligi ve insan gücü ac;tsmdan kom~ulanndan fersah fersah ileri .Uiflttal 1 tnl<> thc borllt•r n•g ons. Allhough Assvria's control duruma gelmi~Li. Bugün Türkiye smtrlan ic;inde kalan top o11'1 iL' J'1mi111 r.s \\a' 11 Yer 111 .my d.,ngl'r, i1s hc raklarda s•ras1yla a~ag1da ki eyaletler kuruldu (Radner 2006a: gctnorr) o\t::t l ht• Muldle East c.1mc to lor '"' ~nmlv no. 12, 14, 18, 23, 24, 26, 28, 32): lhre r!llll'<'\fC'lll böige. lr.m '1\hll Kusl "·" muc:h furthct .-;way. ccntrl'cl on - MÖ 896: Nasibina, bugünkü Nusaybin ve c;:evresi. ')ud.ln ·'"" Uppt·t Eglpl, lml 111th a l"onrmnn·cl.tp - MÖ 885: $ahuppa, Cizre il.;e!>inin bausmdaki bölge. pcllte !"' .~

12 ASSURLULAR: Dicle'den Toroslar'a Tann Assur'un Kralltgt THE ClTY OF ASSUR A~D TH~ KINGDOM 01<' ASSYRIA: HI:>TORICAL OVERVIEW

Fig. 6: l>onrai'Jlllo(l ht•m;elves as tlw ht•i 1' of tht• New Ktng· - MÖ 856: Arnedi, bugünkü Diyarbaktr Günümüzde Harran dom ol Eg1 pt. the rukrs ol' Knsh (lohw.t,s••• 211 14) ve c;:evresi. {Foto: K. Köroglu). aucmptt clto gam conu ol 0\t'r all rt>gtons JH Cl iously - YlÖ 856: Harran, $anlturfa yakmm und• r Ne\' Kmgdom don 1111on, "Iuch had i nclnded ntnnn in Lvtud 1fJta1tcd '" • xpl111 t' wa)~ lt~ nlllltdl 1 ,liJd d!plom,ltlt mcath, lo lio1ninah' tlu• - MÖ 850'li y1llar: .Su·nak ilinin güney kesiminde Silopi ve Euphr.ttes p~ssage ftolll \natolta 11111) Syrn anrltlu Uludere civarlan, Hazncdann (masennu) smtr bölgesi mountaln passes 1t nkmg \\ csret n lt an "1th Mt!~O· olarak. pot,unl.l, unst•uhng \s.~Hta s hold (!\Cl thc long· tli\tdlll C: lll'l WO! k. ln 7!\ ~ ßC, l h~ ) ' '" ol h1s :at u!sston. AUttl Kaybedilmi~ tOprakiarm yeniden fethiyle ortaya konulan as nerdn V (7:H·i15 lost a kc) conlr•Jntatton "ich keri ba~anlar Assur krahm kom§U devle tler üzerinde egemcn t rartu m a pncht•d baute fought 111 nonhern S) na konuma ta~Jdt. Dahas1, II. Assurnasirpal (MÖ 883-859) döne• Cfuch< .!012: 140, 153 J!J t). most hkl'l) 111 tht• lt'J rninde Kalhu'da (bugünkü Nimrucl) yeni bir ba~kent kuru nwrv ol A~snia's Jung ,,,mdin~ t\Jt'lll sute :\1p.ul. There was no ür:tnian mvaSIOJJ and \ss> na drd not larak krallagm siyasi ic;: örgüllenmesi de kralm lehine b~tan lose any ch rectl} controllcd terntorv bur the nefeal a~ag1 yeniden yapllandanldt. Ba.§kentin Assur'dan Kalhu'ya 'eems to h:llt' paral)Sl'CI AS5)n<• fm .t d..:L.tde. t\'Mtr ta~ mrn as t, tap1naga Assur Devleti'nin ~,;e kirdegini olu~turan nerari w;1S t•ve muall} nu•lt'cl in a pULsch 1h. ll •talled Tann Assur' dan kur tulu~ yönünde at1lmt§ bilinc;:li bir adamd1. J.l Ka lhu (Z 11adzk1 11t')4), the stat ol ro1al pow 1, '' 1th 1 he suppon of somc ol Lhc lughcst 5tatc cad Assur kentinde Tann Assur'un tapmagt tüm ~ehre egemen lt:S, inclnchng Lhe go1crnors of A~s11r .md 1-.allm. konumda iken, Kalhu'da in§a edilen saray, adeta kralm önc f\IJJ IV otlu:t govenwn .Htd higlH .JII kmg s talt' olh· mini ve önceligini yansalarcasma, c;:evredeki tapma klardan ci ds w~Jc •cplaced, 111 .111 likehhowl hec u-. lhC) c;:ok daha büyüktü. Bunun ötesinde, devlet c;:1karlan gözetile· had bccn cxecuted aftcr thc succcssful usurpntwn. ln sh.trp conuast 10 ehe 1s 1la iomsl lorcign pohcy rek planlanan uz.un süreli ve kapsamll bir yenide n yerle$tirme of pre1 ltHIS lt'ar~. thc nc1v le,ltlc r~hlp lt llllt 1 km~; program1 c;:erc;:evesinde, kralhk topraklarmda ya§ayan haiklar T•glath·pih'~t'l 01 A§Jur·ncl (7-14-7::!7), a so11 ul Jtl, tehcir edilerek esas Assur anayurdunun bu geni~ cografyada cmbarked 011 a decadcs-long war on all lronucrs of ki e konomik ve kültürel konumu güc;:lendirildi. Bu sürec;: sonu· thc A'SY• t.ln state ag.unst formet chem kmgdoms rha1 h.ttl p10ven to h• Joo Jccepll\1 111 L!raruan o1 cunda ortaya 1,; 1ka n devlet yaptsl bugün "Assur imparatorlu Kuslllle o1 t•nurcs, o1 pol\'t'r~ likc Dam.t.,, u~ and 1111· gu" olarak adlandmlmaktad1r. YakiliJIIIhc somh oll\ •bvlonia that h.ul g10wn pm1· MÖ 9. yüzyt!da ya~anan bir g ec;:i~ döneminin ardmdan, l'rlul thcmsehes. Afler an miual clash 11tth Crartu devletin bütünlügünü saglamayt öngören merkezi strateji so· in 743 B< ••tg-ain in lllt I< rrituq of Arp.td, tllrc11 tullliOnl

13 THE ASSYRIANS: Kinl!'dom ofthe God AMur from 'rigris to 'I'uurus ASSUR KENTi VE ASSUR KRALLICH TARiHiNE GENEL BAKI$ eyaletlere hic;bir kalttsal yönetim hakkma sahip olmayan vali The t'nmiug period of expunsion tool;. up most of Ier atanmt~ttr (Radner 20llb: 359-361). Tahta pkan her yeni the ~"'' hall of Lhe 8" ccntury BC. durln!{ thc 1 etgm of kings Til{lath-pilest!r 111 and hü, ~ons Shuhnaneser kral, valiler ve el<;:iier de dahil olmak üzere tüm devlet makam V (726-722) <)nd Sargon li (721-70!i). and saw tl1e an· lanna yeni memuriar atamt§tlr. Krallar zaman zaman ken nexalion of many former dient srmes a~ provmces. dilerinden önce görevde olan yetkiliieri tekrar atamt§ ya da fhe i ncorporation of these terrilm ies doubled the yeni memuriar sec;mi§lerdir. Tüm devlet yetkiliierine göreve ~uruunctin~~: 1e· hadtmlar tercih edilmi§tir. Ktstrhklan nederriyie soyianm de g-iun. vam ettiremeyecek hadtmlann tercih edilmesinin en önem• 71~-1 BC: Tabal in thc 1 C)!iun ol Kavseli, :-.le1sthlr li nedeni, bu sayede kraliyet sülalesine rakip olabilecek yeni ,u1u Nigdc; tllis pru,iuee was lost ::tgain alre,;d' yerel hanedanlann yükselmesinin önlenmi~ olmastdtr. Sonuc; 111 711 ßC- tlu: uul\ arnwxen t·egion LO regaill imlt:pcndc:m:c so l)Uid.iy after its intcgradon oiarak, kralhk haricinde kahtsal olarak babadan ogula gec;:en mto thc: ptul'indal svstern. tek bir devlet makamt bile b1raktlmamt~tu. 711 DC: .MarCJ;t>u. 111ud.,lll K.1hnunamuaras, Bugünkü israil'den Batt iran'a dek uzanan cografyadaki ,utd thc sm ruundiu)l regi1>11. vasal devletler, Assur krahna yemin, siyasi antla~malar ve bir 708 UC: Sanual anrlthe .mt anundiug regiou, a.. thc Burdc1 M.trth ur th.- <•<'ll<'lal ol the Ltfl· c;ok durumda oldugu gibi evliiik yoiuyia bagh yerel hanedanlar haud Stdt: (lurltl/111 S1t111dul. tarafmdan yönetilmeye devam etmi~tir (Radner 2006b: 351- 358). Assur imparatorlugu'nun cgemenligi, MÖ 9. ve 8. yüz• \\'hilc thc ucwh nTatcrl provinc.,s of the 8'1' ccntut) yJUar boyunca müttefiklerin yöneticiJet; ve elc;ileri tarafmdan ßC wcrc on thc samL l"vel a.~ the old province~. aH wa1·e cclip:.cd in imponance by the [mpellal .:cntw, Kalhu'daki imparatorluk sarayma yapllan düzenli resmi ziya with thc dt>parity herweeu tlte se,\l u1 t01.al puwt:1 retlerin yam s1ra, Assur ordusumm smu böigeiere düzenledigi and thc t-est olth< "mJlire ever-inClcasin.q. 1 he ')Julh seferlerle de güc;Iendirilmi§tir. Assur'un eyaletleri üzerindeki ot war pa1d lor th" creatiuu ol t"o cajJital ciLit's, otoritesi hü;bir zaman tehlike altmda olmamakla beraber, MÖ litst Uur-Sarn1ken "San~on's forta:ss" (Kiwnalmdl (Fig. S) rhn ing ::t briet pt'"riod untlcr Sargon Tl and 8. yüzy1lm ilk yansmda Ortadogu üzerindeki häkimiycti iki tlu•n Ninew h from th.: rci~ n ui Ins sun Senllach büyük rakip gü<;: tarafmdan ciddi bi<;:imde tehdit edilmi~tir. Bu crib (704-681 ßC) otll\"anls !Rcade 2011). S•tq:t;oll'l> iki siyasi güc;ten biri olan Urartu, Toros ve Zagros Daglan'nm uncxpccrcd aud i mc.t'· Dig·er gü<;: Ku~ Kralltgt ise <;:ok daha uzaklardaki Yukan Mt Lu·cmclllß \HJc' mcant to encock tht· 1-ing"s n.unc) str ve Sudan'da bulunmakla heraber Dogu Akdeniz havza wa~ abaudom:rl lw his ,lii'Tt'S~m Scnnachcrih who re st üzerinde tsraro häkimiyet kurma emelleri nedeniyle bir piaccd Dur-Sam1kon :1s the scat of royal power wi!l1 tlw pn1gmat1c choice ofN inc1·eh. ßascd pnmarily on tehlike te§kil etmi~tir. Bu gü<;:lü ve ikna edici alternatiflcrin lucation andlong-dbtance tralfic linh. this city W:l< varltgt nedeniyie, vasa1larm Assur hükümdanna sadakatle aftcr the inrorporarion ol tlac wcst intu rhc prIl walls tl boLevant bu böigeierden biridir. Diger alrt·adv cnormuu' ciues ol Kaltn1 (1RO lwttarcs) .md taraftan Urartu, Anadolu'ya ve iran'a ge<;:i~i saglayan Kafkaslar Dur-Sa< mJ..cu (:H5 hcclrc p•·oplt· muwd anoss konumu sayesinde bölgedeki devletier üzerinde hann sayllu tiLe empire lhun an) of hi~ pt

14 ASSURLULAR: Diele' den Toroslar'a Tann Assur'un Krall!J;p THE CITY OF ASSUR A.ND THE KtNGDOl\! OF ASSYRIA: IDSTORICAL OVERVIEW

h" ' ucn;,wrs, fo• that malle!). On the basis of his bir etkiye sahip olmu~tur (Salvini 2014). Urartu, Anadolu'dan um1 ip1iom, hc reseulcd close lo halfa million peo Suriye'ye ge(:i~i saglayan Fuat i.izerindeki ger;itleri ve Bat1 iran'I pl<. •111d .dmo ~ t half ot thcm camc from Babylama Mezopotamya'ya baglayan dag ge-;;itlerini komrol altma almak (Üd((l i!l79: 20-21). Many dcporlcc~ (Fig. Y) wen d,.,,inert for Ninc:veh whose new SI7C called tor ad adma diplomatik ve askeri yollara ba§vurmu~ ve Assur'un uzun riltinn.Jl ,,cttlcrs. The tnOI'C to Nineveh a nd its c> n mesafeli ticaret aglan üzerindeki kontrolünü zorla§Urmi~Ur. l.ugunt·m wa~ accompanied by the construction oi V. Assur-nirari (MÖ 754-745) tahta <;tktif'p yll, Assur ordu nn cx ! en ~ ll'e network ot watcr rcservoirs, cannl .~ and lan Urartularla tarihi önemi büyük bir t;ati~mada kar§J kar , f[ll< ducts (tl1 ~005 ) dcsigned to releasc thc water r, om somc scasonal tributaries of the Tigris, wlnch ~Iya gelir (Fuchs 2012: 140, 153-154). MÖ 754 ytlmda Kuzey onl1 carn watt:r after thc spring mowmclt. gradu Suriye'de ve büyük olaslltkla uz.un zamand1r Assur'a bagnnh , lh and .111 vcar round to Nineveh, guarameemp, bir vasal devlet olan Arpad'm topraklannda gen;ekle~en bu , uff•ucnt watu supp lies for the ncw megacity a nd meydan sava~mda Assur bir toprak kaybma ugramaz. Ancak, n' 111h.tbllauts. lnth<: 7'" centurv BC, thc Assyrian Empi•·c was thc Urartular Assur topraklanm i§gal etmemi§ olsalar da bu sa uu m~lled politieal cconomie and cultural pow<'T oi va~ta ugramlan yenilgi on )'ll boyunca Assur'u felce ugratmi§ iht· :.J,ddlc bmand thc 1V1der Eastern Mcditcnanean gibi görünmektedir. Bu sava§l takiben, kraliyet merkezi olan lcgiuu. ßut th1s pcriod did nm witness m uch tt:J rito Kalhu' da ba~layan ve Assur ile Kalhu valilerinin de aralannda ' i.1l gam, as tlw political focu.s ltad again .shiftcd ba<.k to es< rusm~ indin:t:t control m•e1 allicd 8tatcs. Thc bulundugu bir(:ok yüksek rütbeli devlet görevlisinin kauldtgt \s,\Tmn Emp1rc influcnced, and oftcn domiuated, bix komplo sonucunda Assur-nirari tahttan dü~ürülür (Za poliucal cu lmral anrl economic atfairs hetween Su wadzki 1994). Ba~anya ulal}an bu darbenin ardmdan, büyük d.tn in llt'r ,\natolia aud cemral !rau. Even Lydia in olasiltkla idam edilmi~ birc;ok yüksek rütbeli devlet görevlisi \\t·st<·rn Turke)' wns a clie11l state under hs kiog Gyg-cs ve valinin yerlerini yeni bir kadro almt§tlr. Assur-nirari'nin ogullanndan biri olan III. Tiglat-pileser'in (MÖ 744-727) hü•

kümdarhgi boyunca, önceki ytllarm izolasyon taraftan d1~ po litikasma tarn tezat te~kil edecek ~ekilde, imparatorlugun tüm

stmrlannda hem evvelce Assur'a bag1m1J olup Urartu veya Ku~ ile yakmla§maya meyleden vasallar hem de $am ve Babil'in Fig. 7: güneyinde yer alan Bit.-Yakin gibi kendileri gü(:lenmeye ba~ Yeni Assu1 Dönemi'nde Güneydogu Anadolu (K. Köroglu, H. Dam§maz, A. Tan). lamt§ devletlere kar!}I onlarca yll si.iren sava~l ara giri§ilir. MÖ 743 yllmda yine Arpad topraklannda Urartu ile y~anan bir Smu ii~

.•

!-., .. ... · H..... I . ~ .... " I ~ . 1'

ßh..... A ~~ I ..:::~~~~~- ~.,., ·•.•· '

" .r.~ , ...... , ~AI. l, /1 b .qAll G\.-\ a\ o.-!J..- • ' ~ ·:! , ,~, ..•,• • I "'"''" ~.:-· ;--...... ~ - '· •'-'""' "et:.,.... -. t • ·''''ll' ' •""etl "~"'*"' ...~.!:· .·.:~ lllr · ~MRl~l~ *' ••-;-

0 ...... 4• 01...... ~

~,..., Yeni Assur Krallig• ve Anadolu I Neo-Assyrian Kingdom and Anatolia _., ...... 0 l-~.. _...... _ ..., .. , ....

llMo!f;oy:l!!lv.>PI'q.wl'd br t ,,".,.,~b..od>IAin 'Wooi ., ...... __~,.,"-CIQ ' "'--~~ ..... (.wTol.lillt"'-flJr(...... ,....C lfoiJ,.iu;o,~loo~o\- ·~" I\CIIlll~lli11 KÖ!tO("ol,l ·11;111111 DA~I~I A/, · 1\mcoP,. TAN ...,..\,o;J .. ~""-'"'.. l"''••Aoeri,..odolf .. !~~o<~t-lll• ~.. ,._.., ~ ._.,. l""' ' "'"'t.nt>o.""'to...,,.. ,.,..... 0 (HI!IIHtlo-lioql,..l•-o....MIIU 'A_.,...... ~ \llll"lloti"-' -"'~..__,"..,...,_ . At•-..., .. ..-ur

15 THE ASSYRIANS: Kingdom ofthe God Assur from Tigris to Taurus ASSUR KENTi VE ASSUR KRALLIGI TARiH1NE GENEL BAKI$

va~a girmekten ka<;mi lm l~ olsa da birc;:ok vekä1et mücadelesi ya§anmt§ttr. Sanraki y1 llarda, III. Tiglat-pileser ile ogullan V. Salmanas sar (MÖ 726-722) ve II. Sargon'un (MÖ 721-705) hükümdarhg1 boyunca süren geni~leme dönemi, MÖ 8. yüzyllm ikinci yarlSl nm büyük bölümünü kapsar ve bu dönemde önceden impara torluga bagh vasal devletlerin c;ogu birer eyalet haline gelir. Bu yeni bölgelerin imparatorluga katilmasiyla Assur Devleti'nin dogrudan egemen oldugu topraklar ikiye katlamr ve böylece Assur imparatorlugu Ortadogu'nun ve Akdeniz'in en etkili siyasi gücüne dönü~ür. MÖ 700'e gelindiginde, 9. yüzy1lm va sal devletlerinin <;ogu Assur'un eyalet sistemine dahil edilmi§, Assur'un egemenligi alundaki cografya Akdeniz k1yllanndan iran' da Hamadan'a ve Kapadokya' dan Basra Körfezi 'ne uza nan ropraklan kapsar hale gelmi§tir. Bugün Türkiye sm1rlan i<;inde kalan toprak1arda (Fig. 7) strastyla §U eyaletler kurul mu~tur; (Radner 2006a: no. 13, 49, 52, 55, 57, 58, 62):

- MÖ 738: Kullania, Hatay'm güneyinde yer alan Tayinat yerle§imi ve c;evresi. - MÖ 725 (yak.): Sam'al, Gaziantep ilinin bausmda yer alan Zincirli Höyügü ve c;evresi. - MÖ 725 (yak.): Que, Adana ili civanndaki böige. - MÖ 717: Karkamt~ ve c;evresi. - MÖ 713: Tabal, Kayseri, Nev~ehir ve Nigde illerini kap- rFm h' 2010). Onlv ran:l), if therc \\as graw umccm sayan böige. MÖ 711 ytlmda kaybedilen bu böige, eyalet fm A ~sy1 ia's •·cnnomk ,l!ld pl}litical S<·utrlt~, wete nt'W sistemine dahil edildikten sonra bu denli ktsa sürede JlfoJ\ illet'~ i'Slah!lsht>d, 111 add1tion (\I thf' C l"t'artoll or tekrar bagtmstzhgma kavu~an tek bölgedir. lhf• pf(>vincf' uf Sldcm in mmler 11 l.dnnon, Sennarh - MÖ 711: Marqasu, Kahramanmara§ ili ve civan. nib\ soa .Uld sut:ct'~sm E~arhadrlnu (tiXfl · l1o~IJ au next·d Jh(' J..ingrlom of Suhria. ,1 hufle1 ~f,lft' on tltt - MÖ 708: Samsat ve c;evresi, Sol Taraftn Generalinin (tur- b>. (i4, li!i): MÖ 8. yüzydda imparatorluga kat.tlan yeni eyaletler eski eya 67~ ßC: Uppnmu.rhl" n•gion ew oflhl' R~llll:lll letlerle e~ seviyede olmakla beraber, sürekli geni§lemekte olan (..,w ;~round Lice. imparatorlugun tüm bu bölgeleri deger apsmdan, kraliyet ii7:1 Bt: Kullimeri, the rcginu w<:> l of tht l.lat gücünü bartndtran imparatorluk merkezinin gölgesindeydi. nr.m ("\t)' ;unund 13aunau. Sava~ ganimetleri, iki yeni ba~kentin in~a edilmesi i<;in har Generally speakin!l,. the A~srrian mPnan:hy was canmJ§t•: Önce TI. Sargon'un hükümdarhg1 s1rasmda klsa sü• most ntlucrahh' at thc momcnt whfln tht· 1\mg clit>cl religine kullamlan ve "Sargon'un Kalesi" anlamma geien Dur 111 wheu h.- 1\as COJhic1erecl too Fnlil nr olherwi'e un Sarrukin (Horsabad) (Fig. 8) ve ardmdan oglu Sanherib'in fit lor 1 u le (nhclicatiutt wa~ ncll an optinnl. helure (MÖ 704-681) hükümdarllgmdan itibaren kullamlan Ninive wpre111e power had form;tll} beo:n passccl un 10 his MICC e~sur on t he on a~iun uf thc Nc1' Year re ~ucces~ion wars are not in· freqm:ntly .tttcstt·d. The obvious ~olmion wab ro pre daki öl.-,;ülere kadar her a<;tdan kralm ki!iiligiyle bagda§Ik ba~ venl such cunfltcts I rom happening altogethcr by kentinin terk edilmesiyle sonw;lat1ffil$tL Krahn oglu ve ardl11 cememing the suct:t!ssion bclore tht: 1 ulcr\ death. olan Sanherib kraliyet merkezini Dur-Sarrukin' den <;ok daha At least bv the 7°' c.:emury ßC, succession oaths im pragmatik bir sec;im olan Ninive'ye ta~ 1d1. Asien konumu ve P~• MHI on the impt'rial subjcus wert· dt·sJgncd w uzak mesafeli yollarla baglantiSI nedeniyle tercih edilen bu guacantee that the appoimed cro\\ n prince would t:'\'erttually Mtccct:d ' dan Assur imparatorlugu'nun merkezi olmak i<;in en elveri§li fragmt'nlan m1umscnpts (Frahnl ~OO!J 1::!'J-1:\.'1), sec;imdi. Ninive geni~letilerek imparatorluk i<;inde e$i benzeri thc I'IUr.:c.:l's'ion l t eaty i mpo~efl t>y E~a1 haddoo 111 G72

16 ASSURLULAR: Diele'den Toroslar'a Tann Assur'un Kralhgt 'l'H F. f'lTY OF ASSUR AND THE KINGDOM OP ASSYRIA. HIS'fORICI\L OVERVIEW

olmayan devasa bir kenl haline getirildi. Sur duvarlan i<;in· de kalan kesimi 750 hektara ula~an bu kent, dönemin muaz zam büyüldükteki kentlcri olan Kalhu (380 hektar) ve Dur

~arruki.n'in (315 hektar) iki kau büyüklügündeydi. Assur Devleti'ne yeni eyaletler kazand1rmamJ~ olsa da San herib kendisinden önce ya da sonra gelen krallara nazaran imparatorluk i<;inde <;ok daha fazla insant yurtlanndan etti. Yaznlannda anlaulanlara göre, hemen hemen yans1 Babil topraklanndan geien yak l a~ t k yanm milyon ki~iyi tehcir ede rek ba~ka böigeiere yerle~tirdi (Oded 1979: 20-21). Sürgünle rin <;ogu, geni~leyen boyutlan nedeniyle yeni yerle~imcilere ihtiya<; duyulan Ninive kentine getirilmi~ti (Fig. 9). Ninive'nin aldtgt gö<;ler ve kentin geni~ le tilme siyle e~zamanlt olarak, su depolama havuzlan, kanallar ve kemerli su yollan m i~;eren geni~ kap amll bir ~ebeke tasadanarak (Ur 2005), Dicle'nin yalnazca karlann eridigi bahar aylannda akan mevsimsel kol lan, bu mega kentin nüfusunun su ihtiyactm tüm ytl boyunca dengeli olarak saglayabilccek bi<;imde LS!ah edildi. MÖ 7. yüzyllda Assur imparatorlugu, Ortadogu ve geni~ anlamtyla Dogu Akdeniz havzasmda rakip tammayan en bü· yük; politik, ekonomik ve kültürel gü~ haline ge l m i~ti. Ancak bu dönemde imparatorlugun stmrlan pek de geni§lemedi; <;ünkü bir kez daha müttefiklcr üzerinde dolayh yollarla bas kl kurmaya yönelik siyasi stratejilere dönüldü. Assur impara torlugu Sudan, I<; Anadolu ve iran'daki devletler arasmdaki Fig. 8: Dur-Sarrukin keminin Ü<; boyutlu ~;i z imi. politik, kültürel vc ekonomik ili~kiler üzerinde etkili oldu ve hatta baskt kurdu. Türkiye'nin batlSJnda yer alan Lidyahlar 11111 t' <111111' 11 1on.ll nndcring of ihr < il) ol D 1 rr al.. n (Ltud G. Allman C B Kl bad bile krallan Gygcs döneminde Assur'un vasal devleti haline II I ( , I"'"''"~ Toa.11, Cluc.;gu 1 9~1), Clucago ge l mi~ ti (Fuchs 2010). <;ok ender olarak, ancak Assur'un po· l " " "i" I'"'" PI I) litik ya da ekonomik güvencesini ciddi bic;imde tehdit edecek bir du rum ortaya <;tkugmda, yeni eyaletlerin o lu~turulmasana ba~vuruldu. Bugünkü Lübnan'da kurulan Sidon eyaleti hari· cinde, Sanherib'in oglu ve ardilt Esarhaddon (MÖ 680-669) Urartu smmnda yer alan ~ubria Kralhgt'nt imparatorluga ß( tarva ~~ 111 at lc h 11H.llw1h M·ll<' n ffitt.tls bugünkü Türkiye smtrlan i<;inde kalan topraklarda kurdugu o~ppomt< I by thc k111g in L11t A-.yJJtll pr v nce , nd son iki eyalettir (Radncr 2006a: no. 64, 66): rh 111 rul< rs 111 tlll adjoinwg 1t ~Iom anti inlt:tJUI pl 1ph~n< • (Lau111gc• ~lll :.!). llu; tableis "'Iu 11 s " mpi.-ro. Tapmagt'nda mart/nisan aylannda yapJ!an Yeni Ytl kutlama \ key Sll;ltCgy in as;< ·'I" s wl" l.tiW'' regional redilmesinden önce, kraltn öldügü ya da kralhk yapamayacak l)" ( Pt·n lu :wo:l) . llu~ pol iC) '' •" u1" loultlt ol l) kil et·medigi i<;in, veraset sava~larmm hi<; de seyrek olmac.llgJ

17 THE ASSYRIANS Kingdom or lhc God Aßur ft1lm Tigris to Taurus ASSUR KENTi VE ASSUR KRALLICH TARiHiNE GENEL BAICI$ görülür. DolayiSiyla kral ölmeden önce tahun varisini kesin 70~ bölük pörvük metinterden bilinmekle beraber (Frahm 2009: RC 11 hc11 Rs.lrhachlon 1\\lcc ordcrcd mass t'Jwr llllset antla~masmm en az dokuz kopyast Kalhu'da, bir kopyas1 against thc ClOWn (Raducr 2003 Mnch pnlttir tl Kullania'da (Hatay'da Tayinat) ve bu metnin bir par<;as1 da and t'c <>Jlllmic powcJ t,tmc 10 bc conrt·IIIJ;llt'clln 1111' hunds of 1he king: ~ 1,11 Hllile cnUJIII'I s \\hil" tllc gcw Assur'da bulunmu~tur. Bu metinler, aynt amla~manm hem Cillursoftht• prmmccS'I\t rc >Idchned. Smce thc h4()s kral tarafmdan eyaletlere atanan devlet memurlarma hem de DC, c:.hcmstates >Uch as f~)pl \\Cl c allo\\ed to quil'l ·} k1rsal kesimlerde ve kom§U bölgclerdeki vasal krallara dayatll ~lip out ol Aswria·~ cont 1ol. Afl<'J .1 w.tr of surn·~s11111 dJgmt gösrermektedir (Lauinger 2012). Tann Assur'un müh i1 1 lhc wak•• uf the V<'l) Jong t-ctgn ol Assutl>or111pal (66R-o27 BC) h) Uabykmi,1 1 onlcl yor ve antl~ma metninde belirtildigi üzere bu tablellerin "bir g'ain mclt-pendenc<'. tann gibi" muamele görmesi bekleniyordu. Bu sayede uzak F1om 616 BC otmard>, a tl~o-pron!o!:ccl auack, frum the south by the Bab' lom.m auny undt r diyarlarda Tann Assur, Assur'daki tapmag1ndan kendini gös• Na. )ljpul.tssar anrl ft <•m tht: 1 ast h) 1he ~ INir.m termi$ oluyordu ki Assur devlet ideolojisinin yay1lmas• ve im troups und er C) <1 x,lt es, cnmph•wl) ckstabili~c:d tl1e paratorlugun bütünlügünün saglanmas• a<;1smdan bu kutsal As~' tJ.ttatore rcgion ( loannes ~flOH; l\Iel,illc> !ltJll'l). tabletlerin önemi son derece büyüktü. Thc 'onquest anti acking of AU ur m 614 HL dc.- ~>llo)t:d the empiu:'s ideologic.tl mtclcu~, the temple Assur Devleti'nin vasal devletler üzerinde egemenlik kur (Jf th< goc l ,\s§ur, 11 h ilc• t hc fall anElam (Waters 2000) ve MlSlr'da oldugu gibi küc;ük aud polttit.l ce1111 e anrl lt•ft 11 a smoultlenng nun The grucsumc 1 e~uhs of tht' exc.11 auons al somc •>f siyasi olu§umlara bölünmü~ arazileri büyük böigesei devlet ::\int:\l'h\ tll\ 1-{atcs ~howetl th.ll 1111 hudie~> ol tlw lere dönü~türme c;abas1ydJ. Örnegin MJstr'da, Esarhaddon lall< 11 dt:h:11de r~ lmcl nn er hecn r ((-,u,·d a\\ a1 ( l'l< k ve Assurbanipal 'm destegi sayesinde yerel Sais beyleri 26. \IOJlh 200'•). At K llhu b< ches of ltiO rxtcutecl m• n Hanedan'a dönü~tü (Perdu 2003). Ku~kusuz bu stratcji, yerel werc dumped in 1 \\dl pro\ idmg tht citadcl Wl lh d1 tnk111K ,,,,t('l (O.ttr.-s, Oa t~'' :!001: 1011, 10:~) amltl güt; dengelerini sade le~tirerek Assur emclleri dogru ltusunda luHialt .,.,,,.,ire ll>tlt·•lt•l\ and spoil, r.lthcrlhittl ap kolayca yönetilebi lecek liderleri belirlemck i<;in geli~tirilmi~ti. prop1 iote, thc As~\ rr •n hranhuul. Thc colt' 1 gwn Ancak, bu bölgelerde birligin te~viki ve hatta zorla kabul etti loH, thc rc mn.u1l~ uf the A~s\ nan ,um} \\ tthdrcl\ to rilmesi, sonunda bu yerel güc;lerin Assur imparatorlugu'nun the '\HSII:JII ot!ld IJUithur imparatorlugu'nun yava~ yava~ ilerleyen, sü• thc: .\ f t dn Eg1 p1 Nabopolassar yönetiminde (0 Trustees of the ßriti.sh Museum). ki Rabi l ordulan ve dogudan Kyaksares liderligindeki Med bir Rl'liefslum ing the dcpo1tel's Jrom Lacllllh liklcri tarafmdan geien iki yönlü saldmlar, Assur'un c;ekirdek Trustces o llli< ßmi•h ~luscuu1)

18 ASSURLULAR: Diele' den To roslar'a Tann Assur'un Kralltg1

ASSUR KENTi VE ASSUR KRALLIC:I TARtHiNE GENEL BAKI$ bölgesinde istikrann bozulmastyla sonuc;Iamr Uoannes 2008; Assyrinn Historyafter the Empire Melville 2009). MÖ 614'te Assur kenti i§gal edilip yagmalamr Mos1 of the A'wda11 ht ,lltl..uu\ ~ JlOpulallllll was re5ettlrd in B11J lw1i,, wh 1c Nabopola"ar .md hi~ ken imparatorluk ideolojisinin c;ekirdegini olu~turan Assur .succ.c5sor l\'ebu!.hadnc.>zuJ 11 ,u •formed thcJr capiral Tapmag1'mn da ytkllmasmm ardmdan, MÖ 612'de imparator Bai>J lHn uuo au oonpe1 ial tlS sJzl· ,nui popul.uinn cuuhl onlv loe uphc:ld koymu~tur; öylc ki, kentin baz1 kaptlannda yap• l ::~ n kazdarda with xrensi1 c .md exp<·n,hc: tcKiona\ in ig.llion kenti savunurken dü§mÜ§ askerlcrin cesetlcrinin bile kaldml s ~t<: ms supporung the f1csh \~atcl supph. Wnhom madtgt an l~llmt~tlr (Pickworth 2005). Kalhu k::~ztlannda ise upk~cp, .an,tl~ and a ttuuhtllS ~110 11 fell into tlcray, infaz edilmi§ 180 erkegin cesetlcrinin sitadelin ic;me suyu ku ue1cJ to bc llled aga111. No attelllf.ll was e1co made to J<:.-establish an h>)Tidll sr,tte. 1101\t"ler. tht A '' r yustma auldtgt saptanrni~tlr (Oates, Oates 2001: 100, 103). Bu ian F.mpuc prmtded d hlncpt ll ll of 'Fmpin'' fo1 thc bulgular istilactlann amacmm Assur anayurdunu cle gec;i rmek succe o o 'tatcs m thc w•d•·• re!pon, whkh lldopted degil, y-ciktp ytkmak oldugunu göstermektedir. Anayurtlan and ~daptcd mam of Ass}l ia\ adnunbu atl\ tech· kaybedildikten sonra, Assur ordusundan geriye kalan kuvvet nologws. Ass1nan luswrv wa~ not 0\ll, thougil (R dner ler imparatorlugun bau ve kuzey bölgelerine c;;ekilir ve sava~ ~017\ On rhc one hand , Jt conuHut d lll ex1le In the birkar,; ytl daha devam eder. Diger kaynaklann yam stra, Assur soloth• 1 n Bab)·ltuJi,tn ril) of Crnk, .1 KHHLJI u[ AsS)I· Dönerni'nde Tu~han kenti olarak bilinen Yukan Diele Vadi ian cxpa1ria1es n oaimained in tho.: 1• 1 ccllllll V ßC a si'ndeki Ziyaret Tepe kaztlannda bulunan bir mektup, giderek srnall I n ne dcvotcd to god Assur, and m uch l.tteJ artan r,;aresizlik ic;;inde hayatta kalma mücadelesini gözler önü• in thc 2 renllll} BC. "''hell 1lw ril) "''~ Jlilll uf tl1c Sdeluiu Empu•·. t)'pk, I \s,yrian u.ulitio11' 111 u1lt ne sermektedir (Parpola 2008: 86-95). Kuzey iran'da yer alan a nd dmlnrsh•l' "erc sull pracuccd. Anu 111 A~>ur, Manna Krall tgt, Medler, MlSlr ve Babil'in de dahil oldugu c;atJ§ the tc:lllJlle nl its gnrl Wnia, bir sava~a dönü~ür; ta ki Assur'un miras~ 1 S1 ve bölgenin häkim D•1 11"' 1h~ Gs e,,,, kin~ ul I'< r~i,1 , g1 a nte rl pesmi,,iun gücü olarak Babil imparatorlugu'nun ortaya c;;tk t ~ma kadar. 10 do Cnt back to their placcs, to imparatorlugun Ardmdan Assur Tarihi the santtuurws lf'Toss thc 1i1 cr III<( I" \1 ho'c • l11 i11cs l1ad " •1licr bt•c o lllc tlibpichucd, the go •d' n ho lhttl imparatorlugun .;ökü:jünün ardmdan Assur anayurdundaki thercin: to A ur Susa \kkad J::Jnunna, Z.1rnhan, nüfusun büyük ktsm1 Babil topraklanna yerle~tirilir. Nabo Menu,on Der. ns las a~ thc b01ch 1 of G utiuon (i.e. polassar ve halefi Nebukadnezzar, ba~kent olan Babil kentini, Zag1os otoount.un o.tHjl;c] . I malle p •mancut s.onctu· Kalhu, Dur-Sarrukin ve 'inive gibi Assur'da yaraulan ilk ör• ane• f01 tltem I colle~tc:>rl tagether ,,II of rhc1 r peo p l<" .ntas ll~.oi n rebtult o n" lllO llllmcnllll cnlc. 1 h< names teknikleri, ilerlcyen <;aglarda geni§ bir cografyada ortaya <;1- of tlS mlubHants sull unol..cd th god Assur, al· kan bir~ok devlet tarafmdan benimsenir ve kendilerine uyar thouglt the) l•crt•lmglll 11calh As,ohlc, thru m'crip· lamr. tiullSI\CJe Ullll'\llitlell in \t.tlllUruk kentinde yapyan küc;;ük bir grup Assurlu whilc the new temple :md A~sm·~ cult feil \Ktun tu mülteci, MÖ 6. yüzytlda Tann Assur'a adamru~ kür,;ük bir tapl the Sa.ssanian conqttest of the kmgdom of Ho11 ,, in nakta ibadetlerini sürdürürler. Hatta MÖ 2. yüzytlda kent Se ahour 2411 \D, the E a~ lctn Churchc.' tlouri•ht•tl mh seqHetllh and local Chrr rian uodrtions found ncw leukos imparatorlugu'nun egemenligi altmdayken Assurlula ro le~ fm ptmcrtct! Lo Chn,ll.llllt afwr local hol Babil'i ele geciren Pers krall ßüyük Kyros izin verrrri~tir: man c;:lt nt \ l.•nhe11 in A11unaic. ~ 111 Matta had n11

20 ASSURLULA R: Diele' den Toroslar'a Tann Assur\on Kralhgt 'fHE CITY OF ARSUR AND THE KINGDOM m ASSI ItiA' HISTOHICAL 0\'EF!VIEW

)Hhh healcd l11s ,1ster. Sennarhenh \\as e111g Y."lls srntrk b} a rllsea~e and mi ~ olan, daha öuce oralarda ya§ayan tannlan: Assur'a, nl 1 <1 \\ht 11 he . g1et>d 10 lu hapu" rl b1• SJmt \1 tthttl llllllt' cm ol Ass ur. CJ.IIf'ful, """"achcrih Susa'ya, Akkad'a, E~nunna 'ya, Zamban'a, Meturan'a, I 1 oundulthe mon.JMery of Ot•il Mar Maua near Der'c, Gutium'un stmrlanna (yani Zagros Daglan'na) \1 rl one ol tlw ccntre~ uf thc M,lphnan ''" ot thc dek. Onlar ic;in kaltc1 tapmaklar yaptJrdtm. Onlann tüm I 1 11 c 1111 S111:tc Ol'lhodox Lhurche' <' 1\1 o t !Iw halklanm topladtm ve yerle~imlerine geri gönderdim 'I 1 ·tl~ Toda '11 n 1c C.hrrsuan gmup~ ot tlu Eastc• n (Kyros Silindiri, 30.-32. dizeler. Edition: Finkel 2013a: 6-7; ( lt111 t h f111111 thi.' [OI'I IIl'r Assy1 1:1 11 lf'Hi"ll lt'S (Nl'• Finkcl2013b: 132). llls ,md J JCObJtcs) ldelllllY them•ehes os • \s yr- 1 1 The o ng111~ ol tl11s v1ew 11 mam a m 1111 r of dc Bu kü-;ük mabette, tannya ve kutsal alamna dair MÖ 2. bin lo ur llu1 t hn p1 eclatr lhe s pcrl antlar at c hm·••logir tl I , I >f thr mid-' 9'" century thnt pm Assvn. on thc:' ythn ba§lang1cmdan MÖ 614'te tapmagm ytkumna kadarki 111 p f r tht· est of lhe world and tntllat• cl thl' ongo- sürede yaz tlrnl ~ mctinler bir araya g eti rilmi~tir ki bu ar ~iv, 11 g 1cd"tnll1 l of mtlleun1a long Aswna's J,i,ton kentin görkemli ge~ mWnden ne clenli haberdar olundugunu ve bu gec;mi~e duyulan hayran..ltgt da gözler önüne serer. MS I. yüzy1lda Hatra Kralhgt'nm bir parc;as1 olan kent bir ticaret merkezi olarak zenginle§ip önem kazandtgtnda, taptnak ann

sal boyutlarda tek.rar in~a edilir. lZonu~tukl an dil Arap-;a ve yaz1tlarda kullandtklan dil Aramice olmakla beraber Tann Assur'un adt kem halkmm isim lerinde an 1lmaya devam eder. Hatra'da bir süredir büyük bir llrristiyan toplulugun ya~a

d tg• bu dönemde, H u·istiya nltk'tn Assur'a da ula~mt§ olmast mümkündür. Her halükärda, Sasanilerin Hatra Kralhgt'm MÖ 240 ytllannda ele gec;irmesiyle yeni tapwak y1 klhr ve

Assur kültü son bulur. Akabinde, Dogu Ki liseleri geli~meye ba$lar ve yerel H1ristiyanltk geleneklerinde Assur tarihinin

önde geien ki~ilikl e ri ne ve ye rle ~im l erine, Eski Ahit'te yer alan

hikäyelerden tamamen farkh yen i roller bic;i lmeye ba~ l anJr. Bu ~ekilde , örnegin Assur kentine ve Kral Sanhcrib'e MS 4. yüzy1la ait ~ehi l Aziz Behnam efsanesinde rastlan•r (Noväk, Younansardaroud 2002). Aramice Mar Matta olarak tauman yerli ermi~ Aziz Matthew tarafindan k1z karde$i bir mucize eseri iyil e~t irilin ce H1rist1yanhk'1 kabul edcn Aziz Behnam'a dair bu hikäyede Sanherib, Behnam'm babas1 olarak kar~ t mtza c;tkar. Prens Behn am'm idam edilmesini emreden Kral Sanherib, bunun üzerine amans1z bir hasLahga yakalamr vc ancak Assur kentinde Aziz Matthew tara6.ndan vaftiz edilme yi kabul edince iyile§ir. Minnetrar olan Sanherib, Musul ya kmlanndaki Deir Mar Matta Manastm 'm kurar ki bu manas ur Fuat'111 dogusundaki Süryani Ortodoks Kiliseler ine bagll Dogu Mafriyanlann önemli dini merkezlerinden biridir. Günümüzde hälä, eski ~agl arda Assur imparatorlugu'na ait topraklarda ya~ayan Nasturiler ve Yakubiler gibi Dog u Kilisesi'ne baglt Süryani Htristiyan gruplar, kendilerini "As su rlu" olarak tammlamaktadu. Bu görü§ün kökeni halihaZJr

da tart1~malt bir konudur. Ancak yine de bu Assurlu tantm

lamasmm, 19. yüzy1hn ortalannda Assur'u dünyaca me ~ hur cden ve Assur'un binlcrce )'llhk tarihinin süregiden ke§fini ba~l atan olaganüstü arkeolojik bulgulardan önceye tarihlen d igi a<;1kt1r.

<;eviren: G. Bike Yaztcwglu

21 THE ASSYIUANS: Kmgdom of the God Aüur f)'()m Tigris to 'l'aurus ASSUR KENTi VE ASSUR KRALLIG! TARiHiNE GENEL BAKI$

KAYNAKLAR REFfRENCES

Andrae, W. (1977} Das wiedererstandene Assur, Muni eh. Beck (2nd edltlon). Baker. H. D. (2014} "Tiglatpileser 1", Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie 14/1·2: 19-21. Barjamovic, G. (2011) A H!slorica/ Geography of Anatolia in lhe 0/d Assyrian Co/ony Period, Carsten Niebuhr Institute of Near Eastern Studles 38, Copenhagen: Museum Tusculanum Press. Cancik·Kirschbaum, E. (1999) "Nebenlinien des assyrischen Königshauses in der 2. Hallte des 2. Jl. v. Chr.', AltorientaliSche Forschungen26: 210·222 Cancik-Knschbaum. E. (2008) "Assur und Hatti: zwischen Allianz und Konflikt', G. Wilhelm (ed.), Hattusa-Bogazk(jy: das Hethiterreich tm Spannungsfeld des Allen Orients: 6. Internationales Colloquium der Deutschen Orient-Gesellschaft, 22. ·24. März 2006, WOrzburg, Colloqu len der Deutschen Orient-Gesel lschafl6, Wiesbaden· Harrassowitz: 205-222.

Charpin, 0. (2012) Harnmurabi of Baby/on, london & New Vor~: I. 8. Tauris. Dercksen, J. G. (2004) 0/d Assyrian lnstitulions, MDS Studies 4, Ultgaven van het Nederlands lnstituut voor het Nabije Dosten te Leiden 98, lstanbuf: Nederlands lnstituut voor het Nabije Ooslen . Faist, B. (2D10) "Kingship and lnstitutional Oevelopment in the Middle Assyrian Period", G. B. Lanfranchi, R. Holtinger (eds.}, Concepts of Kingship in Antiqul/y: Proceedings oflhe European Science Foundation Exp/oratory Workshop, held in Padova, November 28/h December 1st. 2001. History of the Ancrenl Near East11 , Padova: S.A.RG.O N· 15-24. Finkel,l. (201 3a) ' The Cyrus Cylinder: the Babylonian Perspective·, I. Finkel (ed.), The Cyrus Gy/inder: The King of Persla's Proclamation from Ancient Baby/on, London: I. B Tau ris: 4-34. Finkel, I. (20 13b} "Transliteration of the Cyrus Cylinder Text•. I Finkel (ed.}, The Cyrus Cyfinder: the King of Persia's Proctamalion from Ancient Babylon.london: I. B. Tauris: 129-135. Frahm , E. (2009) Historische und historisch-literarische Texte, Keilschrilltexte aus Assur li terarischen Inhalts 3, Wissenschallliehe Veröllentlichungen der Deutschen Orient-Gesellschaft 121. Wiesbaden: Harrassowilz. Frame, G. (1992) Babyfonia 689-627 B.C: a Polttical Hislory, Uitgaven van het Neder'ands Historisch·Archaeologisch lnstiluul te ls1anbul69, lslanbul: Nederlands lnstituut voor het Nabije Dosten. Fuchs, A. (20 10} "Gyges, Assurbanipal und Dugdamme/Lygdamis: Absurde Kontakte zwischen Analollen und Ninive·. R. Rol linger. B. Gufler, M. lang, I. Madreiter (eds.), lnlerkulturalität in der Alten Welt Vorderasien, Hellas, Ägypten und die vielfältigen Ebenen des Kontakts. Philippika 34, Wiesbaden Harrassowitz: 409-428. Fuchs, A. (2012) 'Urartu in der Zeit", S. Krol l, C. Gruber, U. Hellwag, M. Roal, P Zimansky (eds.) Biainili-Urartu: The Proceedings of the Symposium Held io Munich 12·14 October 2007 I Tagungsbericht des Milnchner Symposiums 12 -14. Oktober 2007, Acta lranica, 51, leuven· Peeters: 135·161. George, A. R. (1993) Hause Most Htoh: The Temptes of Ancient Mesopotamia, Mesopotamian Civilizations. 5. Winona Lake IN: Eisenbrauns. Galter, H. (2002-5) "Textanalyse assyrischer Königsinschriften: der Aufstand des Puzur-Sin", S/ate Archivesol Assyr/a Bulletin 14: 1-21. Grayson, A. K. (1987) Assyrlan Ruters of the Thlrd and Second Mtllennia BC (lo 1115 BC), The Royallnscriptions or Mesopotamia, Assyrlan Periods 1, Toronto, Buffalo, London: Unlversity of Toronto Press. Grayson. A K (1991} Assynan Rulers of the Early Rrst Millennium BC I (1114-859 BC), The Royallnscriplions ol Mesopotamia, Assyrian Periods 2, Toronto, Buffalo, London: Univers1ty of Toronto Press.

Joannes, F. (2008) "La s trat~gie des rois neo-babyloniens contre I'Assyrie, de 616 ä 606 av. J.-c.·. P. Abrahami, L. Battlnl (eds.). Les armees du Proche-Orient ancien (1/f<-!' mill. av. J.- C.): Actes du colloque international organisd aLyons /es I er e/2 decembre 2006, Maisande /'Orient et de Ia Mediterranee, Brilish Archaeological Reports, international Series 1855, Oxford. John and Erica Hedges Ud: 207·218. Joannes, F. (2013) "Quand le roi mange comrne un dieu ... Les Iransterts en tre table d1vine et table royale en Assyrie et en Babylonie au t• millenaire av. J.-C.", C. Grandjean, C. Hugoniot, B. Lion (eds.), Le banquet du monarque dans le mondeantique: actes du colloque tenu aI'Universite'UniTours du 25 au 27 mars 2010, Rennes: Presses universitaires de Rennes: 327·342 . KOhne, H (2009) "Interaction ol Aramaeans and Assyrians on the lower Khabur·. Syria 86: 43-54. Larsen, M. T. (1996) The Conquesr of Assyria: Excavations in an Antique Land, 1840·1860,london, New York: Routledge. Lauinger, J. (2012) "Esarhaddon's Succession Treaty al Tell Tayinat: Text and Commentary", Journal of Guneiform Studies64: 87-123. Ltverani. M (2011} "From Cily-Stale to Empire The Case of Assyra·. J. P. Arnason, K A. Raallaub (eds.) The Roman Empire in Context: Htstorical and Comparative Perspectives. Oxlord: Wiley-B.ackwell. 251 -269. lohwasser, A. (2014) "Das Reich von Kusch,' M. Gehler, R. Rol lioger (eds.), lmpetien und Reiche in der Wellgeschichle: Epochenübergreifende und globalhistorische Vergleiche, Wiesbaden: Harrassowitz: 273-298. MacGinnis, J Wicke, 0., Greenfield, T., (eds.) (2016) The Provinciat Archaeology ot the Assyrian Empire, McDonald Institute Monographs, Cambridge: McDonald lnslilule. Maul. S. M. (2013) ' Die tägliche Speisung des Assur (gina'u) und deren polilischo Bedeutung", L. Fcliu, J.llop, A. Mil le! Alba, J. Sanmarlrn (eds.). Time and History in the Ancient Near East: Proceedings of /he 56th Rencontre assyriologique internationale at Barcelona 26·30 Juty 2010. Winona Lake IN Eisenbrauns: 561-574. Matney, T. (2013) "The Laie Bronze Age to Early lron Age Transition: A Perspective lrom the Upper Tigris River". K. A. Yener (ed.) Across the Border: Late Bronze-lron Age Relations between Syria and Anatolia: Proceedings of a Symposium Held at 1/le Research Center of Anatolian S/udies, Kof University, lstanbul, May 31-June 1, 2010, Ancient Near Eastern Studies, Supplement 42, Leuven, Paris, Wal pole, MA Peeters: 329-348

22 ASSURLULAR: Diele'd en Toroslar'a Tann Assur'un Krall• g• THE CITY OF ASSlTR AND THE KINGDOM OF ASSYRIA: HISTORICAL OVERVIEW

Melville, S. C. (2009) "A NewLook at lhe End of the Assyrian Empire", G. Gali l, M. Geiler, A. Millard (eds.), Homeland and ExUe: Biblical and Ancienl Near Eastem Studies in Honour of Bustenay Oded, Vetus Testamentum, Supplements 130, Leiden, Boston: Bri ll: 179-201. Michalowski, P. (2009) "Assur dur ing the Ur 111 Period", 0. Drewnowska (ed.), Here & There Across the Ancient Near East. Studies in Honour of Krystynalyczkowska, Warsaw: Agade: 149-156.

N ov~k . M. (2013) "Between the Musku and the Aramaeans: The Earty History of Guzana/Tell Halaf". K. A. Yener (ed.), Across the Border: Laie Bronze-fron Age Relations between Syria aod Anatolla: Proceedings of a Symposium Held at the Research Center of Anatolian Studies, KOf Universlty, lstanbu/, May 31-June 1, 2010, Ancient Near Eastern Studies. Supplement 42, Leuven, Paris, Walpole, MA: Peeters, 293-310. Novak. M., Younansardaroud. H. (2002) ' Mar Behnam. Sohn des Sanherib von Nimrud: Tradition und Rezeption assyrischer Gestalten im iraqischen Christentum und die Frage nach demF ortleben der Assyrer', Altorientalische Forschungen29: 166-194. Oates, J., Oates. 0. (2001) Nimrud: An Assyrian Imperial City Revealed,london: British School of Archaeology in lraq. Oded, B. (1979) Mass Deportationsand Deportees in the Neo-Assyrian Empire, Wiesbaden: Harrassowitz. özgo~. l (2003) Küllepe Kanil-Nesa: the Earllest International Trade Center and lhe 0/dest Capitaf City of /he Hillites, lstanbul: Middle Eastern Culture Center in Japan. Pappi, C. (2012) "Assyrians at the Lower Zab", G.B. lanfranchi, 0. M. Bonacossi, C. Pappi, S. Ponchia (eds.), Leggof Studies Presented to Frededck Mario Fa/es on the Occasion of His 65th Birthday, Leipziger altorientalische Studien 2, Wiesbaden: Harrassowitz: 597-612. Parpola, S. (2004) "The Leilovers of God and King: On the Distribution of Meat at the Assyrian and Acha.emenid Imperial Courts". L. Milano, G. Grottanelli (eds.), Food and ldentity in the Ancient Wor/d, History of the Ancient Near East, Studies 9, Padova: S.A.R.G .O.N: 281-312 . Parpola, S. (2008) "Cunei formTe xts from Ziyaret Tepe (Tuihan), 2002-2003', State Archives of Assyria Bulletin 17: 1-113. Perdu, 0. (2003) "Psammetique l", restaurateur de l'unite nationale et initiateur de renouveau sa'ite", Egypre: Afriqueet Orienl 28:3-1 2. Pickworth, D. (2005) ·Excavations at Nineveh: TheHalzi Gate", 0. Collon, A.R. George (eds.), Nineveh. PapersoftheXLIXeRencontreAssyriologique Internationale. London. 7-71 July2003. Part livo, lraq67: 295-316. Pongratz-Leisten, B. {2011) "Assyrian Royal Discourse Between Local and Imperial Traditions at the Habür", Revue d'assyriologie et d'archBologie orientale 105: 109-128. Radner, K. (2003) 'The Trials of Esarhaddon: The Conspiracy of 670 BC", P. Miglus. J. M. Cordoba (eds.), Assur und sein Umtaod· im Andenken an die ersten Ausgräber von Assur I Assur y su entorno,lsimu: Revista sobre Oriente Proximo y Egipto en Iaantig uedad 6: 165-184. Radner, K., Schachner, A. (2004) "Schlußbetrachtung", K. Radner, Das mitletassyrische Tontafelarchiv von Giricano/Dunnu-sa-Uzibi,Ausgra bungen ln Giricano 1, Subartu 14, Turnhou t: Brepols: 113-119. Radner, K. (2006a) "Provi nz. C. Assyrien", Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie 11/1 -2: 42-6B. Radner, K. (2006b) 'Assyrische (uppi adeals Vorbild für Deuteronomium 28 , 22-44?", J. C. Gertz, D. Prechel, K. Schmid, M. Witte (eds.), Die deuteronamisfischen Geschichtswerke. Redaktions- und religionsgeschichtliche Perspektiven zur "Deuteronomismus"-Diskussion in Tora und Vorderen Propheten. Beihefte zur Zeitschrift fOr die alttestamentliche Wissenschaft 365, Berlin: de Gruyter: 351-378 Radner, K. (2008) ' The Delegation of Power: Neo-Assyrian Bureau Seals", P. Briant, W. F. M. Henkel man. M. W. Stolper (eds.), L'archive des Fortificalions de Persepolis: Etat des ques/ions et perspeclives de recherches: ac/es du colfoque arganiserau College de France par Ia 'Chaire d'histoire et civi/isation du monde acnemtinlde el de l'empire d'Aiexandre· etle 'Reseau international d't!tudes et de recherches achemenides" (GDR 2538 CNRS), 3-4 novembre 2006, Persika 12, Paris: de Boccard : 481-515. Radner, K. (2010) 'Assyrian and Non-Assyrian Kingship in the First Millenn ium BC", G. B. lanfranchi, R. Rollioger (eds.), Concepts of Kingship in AntiQuity: Proceedings ot the European Science Foundafion Exploratory Workshop. held in Padova, November 2Bfh-December Ist. 200~ History of the Ancient Near East. Monographs, 11, Padova: S.A .R.G .O.N: 25-34. Radner, K. (2011a) 'The Assur-Nineveh-Arbela Triangle: Centrat Assyria in the Neo-Assyrian Period', P. Miglus, S. MUht (eds.), Between the Cu/tures: The Central Tigris Region in Mesopotamia from lhe 3rd Ia the 1st Millennium BC. Conference at Heide/berg January 2C" - 24m, 2009, Heidelberger Studien zum Alten Orient 14, Heidelberg: Heidelberger Orient-Verlag: 321 -329 . Radner, K. (2011b) "Royal Oecision-Making: Kings, Magnates. and Schofars", K. Radner, E. Robson (eds.), The Oxford Handbook of Guneiform Cu/lure, Oxford: OU P: 358-379. Radner, K. (201 4) ·rhe Neo-Assyrian Empire", M. Geh ler, R. Rollioger (eds.). fmperien und Reiche in der Weltgeschichte· Epochenübergreifende und globalhistorische Vergleiche. Wiesbaden: Harrassowltz: 101-120. Radner, K. (2017) •Assur's 'Second TempleP eriod': the Restoralion of the Cult of ASs ur, c. 538 BC', C.levin, R. Müller (eds.), Herrschaftslegitimation in vorderorientalischen Reichen der Eisenzeit, Tübingen: Mohr· 77-96. Reade; J. E. (201 1) "The Evolution of Assyrian Imperial Architecture: Political lmptications and Uncertainties", Mesopotamia 46: 109-1 25. Salvlni, M. (2014) "Urartu: ein Imperium", M. Gehler, R. Rollioger (eds.) Imperien und Reiche in der Weflgeschichte· EpochenObergreifende und globalhistorische Vergleiche, Wiesbaden: Harrassowilz: 299-328. Sold !, W. H. van, Pappi, C., Wossink, A., Hess, c.w., Ahmed, K.M. (2013) ·satu Qala: A Preliminary Repor1 on the Seasons 2010-201 1', Anatolica 39: 197-239. Tenu, A. (2009}, Lexpansion mtidio-assyrienne. approche arch&ologique, British Archaeological Reports, International Se1ies 1906, Oxford John and Erica Hedges. Ur, J. (2005) ·sennacherib's Northern Assyrian Canals: New lnsights trom Satellite tmagery and Aerial Photography", lraq67: 317-345. Waters, M. W. (2000) A Survey of Neo-Efamite History, State Archivesol Assyria Studies 12, Helsinki: Neo-Assyrian Text Corpus Project. Yamada, S. (1994) "The Editorial History of lhe Assyrian King List', Zeitschrill für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie84: 11 -37. Yamada, S. (2003) "Tukulti-Ninurta l's Rute over Babylonia and its Aftermath A Historical Reconstruction·, Orient38: 153-1 77.

Zawadzki, S. (1994) "The Revolt of 746 BC and the Coming of Tig lath-pileser 111 to the Throne·. State Archhes of Assyria Bul/etin 8: 53-54.

23 THE ASSYRIANS: Kingdom ofthe God Ailsur from Tigris to Tulll'us